То быў нядобры знак. Так лічылі ўсе жыхары града Жоўны - ад простага пасынка ў князёвай дружыне да самога князя князёў ліцьвінскіх Жывінбуда. Сярод яснага дня на вачах люду, як лятавец, зляцеў з неба чорны каршук на галубоў, што сядзелі пасярод двара князёвых харомаў. Вострыя кіпцюры драпежніка ўпіліся ў белую галубку, і ў паветры растаў яе перадсмяротны ўскрык. Каршук панёс у кіпцюрах сваю здабычу.
К вечару пра гэта ведалі жыхары града. І ў мірныя дні нічога добрага не вяшчала такая падзея, а цяпер і зусім. Вёў сваю раць князь рускі Яраслаў на зямлю Літоўскую. Віжы, якія прыйшлі з-пад Пінска, казалі, што русаў раць незлічоная, браня на іх моцная, коні пад імі сытыя, зброя ў іх вострая. Два гады таму хадзіў князь рускі на яцвягаў. На мячах сваіх неслі русы новага бога - Хрыста, бога, які дазволіў сябе раскрыжаваць. Князі родаў ліцьвінскіх і лепшыя людзі з'ехаліся да князя Жывінбуда на веча. Вечарам, пакуль не зайшло сонца, сотні ліцьвінскіх віцязяў сабраліся перад пагоркам, на якім знаходзілася выкладзеная каменем пляцоўка, дзе пад адкрытым небам стаялі стоды багоў. Перад стодам бога грому Перуна, які быў выразаны з дрэва ў выглядзе барадатага мужчыны, з маланкай ва ўзцятай правай руцэ, гарэла ахвярнае полымя Зніч. Шмат стагоддзяў таму запалілі жрацы гэты агонь і не давалі яму згаснуць. А вакол свяцілішча палыхала восем вогнішчаў. Чакалі ваяры, калі выйдуць да іх князі. І вось выйшлі яны з храма.
- Браты мае, - звярнуўся да ваяроў Жывінбуд, - рускі князь Яраслаў са сваім воінствам апалчыўся бранню на Літву. Не пакінем сваім сынам у спадак вечную ганьбу. Не дзеля таго, каб стаць парабкамі русаў.
І, нахмурыўшы бровы, Жывінбуд чакаў адразу другіх князёў.
Першым мовіў князь Завейка, зірнуў у натоўп, перачакаў, пакуль сціхнуць галасы, і загаварыў:
- Я хачу, каб мудрасць не пакідала нас. Няма нічога больш каштоўнага за мір. Шмат нечаканасцяў на вайне. Ніхто з нас не ўпэўнены, што мы пераможам русаў. І што нас чакае, калі русы разаб'юць нас на полі сечы? Яны выведуць у няволю нашых жонак і дзяцей. Хісткае ваярскае шчасце: учора перамога, а сёння паражэнне. Навошта нам выпрабоўваць долю? А ці не лепш браталюбна жыць з русамі, плаціць ім чорныя куны і бель срэбра і не праліваць крыві сваёй. Худы мір лепш за вайну.
Словы князя адазваліся ў натоўпе незадаволеным гулам галасоў.
Не чакалі ад яго такіх слоў. Апусціў Жывінбуд вочы. Наперад выступіў князь Хвел.
- Няўжо ты думаеш, што перад табой сабраліся жанчыны, што ганьбіш наш слых сваімі непатрэбнымі словамі? - звярнуўся ён да Завейкі. - У цябе жаночае сэрца. Калі баішся загінуць, дык можаш схавацца ў сваіх харомах, а мы пойдзем шукаць славы ў бітвах з ворагамі. Браце, дык не зганьбім свае імёны, дык не купім сваё жыццё бясслаўем. Ці нам палохацца русаў? У нас непераможныя памочнікі - бацькоўскія багі. Мы не згубілі смеласці і велічы духу. І не скорымся перад русамі, каб не замучылі яны нас паборамі, як углічаў.
- Так, так, - загулі ваяры, - не здрадзім бацькоўскім багам! - не слухалі, калі Завейка ў роспачы закрычаў: «Віхор губіць высокія дрэвы, але бяссільны ён перад травой».
Выбралі яны вайну з русамі. Пры першых зорках прынеслі Перуну ў ахвяру белага быка. Калі вялі звера да пагорка, ваяры білі яго кіямі і радасна прыгаворвалі: «Вось табе наша ахвяра, божа Пяруне. Просім цябе даць нам перамогу над ворагам!» Са свяцілішча спусціўся ўніз па дванаццаці прыступках жрэц - ахоўнік вечнага агню. Доўгая бялюткая сарочка з шырокімі рукавамі, упрыгожаная вялікімі срэбнымі гузікамі і ўзорамі на аплеччы, цягнулася па зямлі. Рухаўся ён павольна і велічна. Прыціхлі воі. Жрэц накінуў на шыю быку пятлю, і тут жа канцы вяровак ухапілі князі. Нядоўга змагаўся той за сваё жыццё: задушаны пятлёй, ён аслабеў і паваліўся на пярэднія ногі. На імгненне прысутныя знерухомелі - на які бок упадзе Перунова ахвяра. На левы, значыць, гневаецца бог грому. Бык упаў на правы бок. Падняў рукі да неба жрэц і ўсклікнуў:
- Радуйцеся, ліцьвіны! Чакае вас прыхільнасць багоў! А пасля, калі адсеклі быку галаву і ўздзелі яе на кій за стодам Перуна, кляліся ваяры ў вернасці сваім багам. Падыходзілі да Зніча, бралі з яго рук турыны рог, напоўнены малаком і цёплай крывёю быка, пілі па глытку, вярталі рог назад жрацу і па прыступках падымаліся да стода Перуна. Тут апускалі яны руку ў чару з бычынай крывёю, мазалі ёю твар і, паклаўшы зброю перад стодам бога грому, кляліся:
- Уладар мой, хай не станецца дапамогі ад цябе, хай не абаранюся шчытом сваім, хай пасечаны буду мячом сваім, хай загіну ад стрэл і ад іншай зброі сваёй, хай буду рабом увесь будучы век, калі пераступлю праз праўду сваю.
Падымалі чары і рогі з медавінай на трэбішчы, мо апошні раз у жыцці. Хто ведае, як здзейсніцца над чалавекам воля багоў. Можа, прынясуць з сечы дадому на шчытах, а можа, і вып'е хмельную чару за перамогу над ворагам і на трызне па сябрах.
Сядзелі перад вогнішчамі, пілі медавіну. Князёвы отракі падносілі кожнаму смажанае на вогнішчы мяса ахвярнага быка. З'елі яго. Отракі тут жа паднеслі розную ядзь: мяса, рыбу, пірагі, сыры, тварог і пра пітво, не забываліся, падлівалі ў чары і рогі медавіну, піва і квас.
Ударылі па звончатых струнах гусляры, і загучала песня.
У кроў ахвярнай жывёлы памачылі вестуны стрэлы і, узяўшы па патухлым вугольчыку, панеслі трывожную вестку па Літве. «Пагоня!»
Ранішняе святло прагнала начную цемру і прадвяшчала ўсход велічнага і дабрадайнага сонца, якое асвеціць зямлю.
Волак, якога празвалі Ваўком, ляжаў на мядзведжай шкуры, што ўсцілала ложа, і паглядаў у кут, дзе на паліцы стаяў невысокі драўляны стол барадатага дзеда-хатніка. На двары, нібыта плакала немаўля, тужліва вуркацеў голуб. Гэтай вясной у галінах клёна, што рос побач з князёвымі харомамі, звілі гняздо галубы, і з акенца ложніцы княжыч пазіраў на птушак. Ён звыкся да гэтай галубінай сям'і - белай галубкі і белага з сінімі пёрамі голуба, звыкся да іх вуркацення, шумнага трапцення птушыных крылаў.
Волак падняўся з ложа і зірнуў у акенца. Птушка сядзела на галінцы каля гнязда і, натапырыўшы пёры, вуркацела.
- Ты падняўся? - прагучаў за спінаю княжыча голас яго малодшага брата Вышака. - Ну, то добра.
Волак азірнуўся. Брат стаяў у дзвярах, апрануты ў белую льняную сарочку з вышытымі на беражку знакамі сонца - крыжамі, завязаную шнурком каля шыі. Ільняныя белыя парты былі ўвабраны ў мяккія боты з астрогамі. На пасе са срэбнай спражкай віселі ў шкураных похвах нож, капшук з крэсівам. Вышакавы твар яшчэ не набыў суровага мужчынскага выразу. Невялікі прамы нос, густыя бровы і выразна акрэсленыя вусны - матчына спадчына надавалі яго твару жаночую мілавіднасць. У братавых вачах было больш хлапецкай гарэзлівасці, чым мужчынскай цвёрдасці. Брат радасна ўсміхаўся.
- Нібыта плача, - прамовіў Воўк.
- А-а, гэты голуб, - махнуў рукою Вышак. - Збірайся.
Браты збіраліся на ловы. Цяпер штодня яны разам з паляўнічымі ездзілі ў пушчу біць звера. Калі ўдавалася заваліць вепрука або лася, прывозілі яго на возе ў горад, дзе звера свежавалі на князёвым падвор'і, салілі і вэндзілі мяса да паходу. Апошнія дні Волак адчуваў стомленасць і без ранейшай ахвоты ехаў у пушчу. Падумаў, што і сёння давядзецца лазіць па гушчары, і добра, калі багі пашлюць якую здабычу.
Даволі хутка Волак памыўся над невялічкім драўляным карытцам з прынесенага слугой срэбнага рукамыйніка. Калі слуга вынес карытца, Волак касцяным грэбенем расчасаў бараду і доўгія валасы, адзеўся ў такія ж, як братавы, белыя льняныя срачыцу і нагавіцы, нацягнуў на ногі боты, аперазаў сябе скураным пасам. І каб не залатая вітая грыўна на шыі, дык княжыч быў бы падобны ў сваёй вопратцы на простага отрака. Аднак загарэлы і сур'ёзны твар з прамым носам, суровы погляд вачэй выдавалі ў Волаку чалавека, які прызвычыўся ўладарыць над людзьмі.
У стане ваяроў загучалі сурмы. Доўгі спеў турыных рагоў даносіўся і сюды, да князёвых харомаў. Новы дзень пачынаў панаваць над людзьмі. Воўк зняў са сцяны ясеневы лук, сагнуў яго і нацягнуў шаўковую цеціву, перакінуў праз плячо скураны рэмень, прымацаваны да калчана са стрэламі. Са стала ўзяў карэц з віном. Па прыступках княжыч спусціўся з высокага драўлянага ганка. Ноччу прайшоў дождж, і ў паветры пахла мокрай зямлёй і травамі. Абмыты дажджом клён, што рос каля харомаў, радаваў вока яркай зелянінай. З лісця павольна скочваліся кропелькі, з мяккім гукам падалі на зямлю. Жмурачыся ад сонца, княжыч зірнуў на авальны зашчытак харомаў, які азначаў небасхіл з выразанымі на ім сонечнымі знакамі, двума львамі, якія сімвалізавалі зямлю, і русалкай, якая сімвалізавала ваду. Каля разных конегаловых вільчакоў сіратліва сядзеў голуб.
Вялікі і магутны Сварожыч у юнацкім захапленні перад прыгажосцю зямлі лашчыў яе сваім боскім святлом, саграваў жываносным цяплом і чакаў ночы, каб апусціцца далёка за даляглядам на ложа, якое заслала яму Лада.
Княжыч апусціўся на калені, у дар Свярожычу выліў на зямлю з карца віно і, працягваючы рукі да сонца, узмаліўся:
- О вялікі Сварожыч! У гэты дзень захавай і благаславі нас! Пазбаў нас ліха! Пашлі нам удачу супраць ворагаў, о вялікі бог!
Праказаўшы замову, тройчы пацалаваў свае рукі і падняўся на ногі. Ён пайшоў на гаспадарчую частку двара. У прасторнай драўлянай клетцы, што стаяла каля стайні, занепакоілася рысь, якую некалі злавілі на ловах. Выгнула спіну і пагрозліва зашыпела. Воўк прыкрыкнуў на звера. Чалавечы голас узлаваў рысь, яна кінула сваё пруткае цела на княжыча і ўдарылася носам у тоўстыя жэрдкі клеткі. На шыі і на спіне паднялася поўсць, гострыя кіпцюры звера драпанулі па дубовай падлозе - рысь сердавала. І міжволі халадок боязі папоўз па спіне княжыча. Нянавісць да чалавека, які пазбавіў яе волі і цяпер насміхаўся, гучала ў рысіным голасе.
Яго ўжо чакалі з асядланымі коньмі. Вярхом на белым кані сядзеў Вышак. Лоўчыя стрымлівалі на тоўстых кіях з ашэйнікамі дзікаватых хортаў, якія ўзбуджана скавыталі. Стары дзядзька Гвай, які пасля пострыху княжычаў выхоўваў іх, падвёў да Воўка яго любімага каня Кахая - рослага, з белай у чорныя яблыкі поўсцю. На конскіх грудзях вісела лента са срэбнай пласцінкай, на якой былі выгравіраваны ад дурнога вока сонечныя крыжы і Перуновы знакі. З торбачкі Гвай сыпануў на далонь княжычу аўса. Конь пацягнуўся мяккімі вуснамі да чалавечай далоні.
З акна пакоя, дзе звычайна князь думаў з князямі і лепшымі людзьмі родаў пра строі і ўставы зямельныя, паглядаў на сыноў Жывінбуд. І лагоднеў яго суровы твар. Радавалі князя сыны. Выраслі спадкаемцы - ёсць каму перадаць княства, і на суклонні апошніх дзён жыцця ён будзе спакойны.
У пакой увайшла княгіня Лаўса.
- З новым днём, княжа. Хай будуць міласцівымі да цябе багі, - прывітала яна мужа.
Жывінбуд павярнуўся да жонкі. Лаўса любіла пакрасавацца ў новых строях. Вось і сёння надзела нядаўна куплены ў візантыйскіх гасцей даўгаполы кабат са стаячым каўняром, сцягнутым поясам і пятліцамі на грудзях. Чырвоная, вышытая залатымі ніткамі тканіна, з якой быў пашыты кабат, так спадабалася княгіні, што Жывінбуд выклаў рамеям не адну куніцу, каб дагадзіць жонцы. Галаву княгіні ўпрыгожвала залатая зубчастая дыядэма з выбражэннямі русалак, а на цэнтральнай пластцы - багіні Лады. З абодвух бакоў дыядэмы на раснах апускаліся да плеч залатыя колты са знакамі турыных рагоў. Палюбіла княгіня раскошу і золата, а раней толькі і было ўпрыгожанняў што срэбныя колты ды бурштынавыя пацеркі. Змяніў час і характар Лаўсы і прыгажосць яе забраў. І ўжо не вабіў Жывінбуда прыгажосцю жончын твар. Не адзін дзесятак спальвалі Марэну вясной з таго часу, калі ён на ранні летаў сваіх гнаў каня ў няблізкі свет, аж за Шчару і Зальвянку, каб хоць адным вокам зірнуць на Лаўсу, дачку яцвяжскага князя Асірга. І сэрца радасна трапятала ў грудзях. А ноччу ён вяртаўся дадому. Зоркі і месяц асвятлялі яму шлях. Маўклівыя дрэвы глядзелі ўслед адзінокаму вершніку, які парушаў іх начны сон. Першы пацалунак, калі ён нясмела дакрануўся вуснамі да яе шчакі, і дзявочыя словы: «Мне хочацца праехацца на тваім кані». І калі яна ўпала з каня, ён, падняўшы дзяўчыну на рукі, прызнаўся, што кахае яе. Вось і пражыта з Лаўсаю жыццё. Чаго таіць - былі суложніцы, якія сваім маладым целам абуджалі яго страсць, але яна маці яго сыноў і разам з ім пойдзе ў вырай, да дзядоў. А час гэты ўжо блізкі, і аднойчы раніцай не дабудзяцца яго і ў адчыненае акно вылеціць яго душа з роднага дому. Як некалі даўно-даўно не дабудзіліся яго дзеда Уценуса. Семдзесят і восем летаў пражыў Уценус. І постаці людзей ледзь бачыў князь, і галасы ўжо ледзь чуў, і рукі дрыжалі. Старасць паклала на яго плечы сваю цяжкую длань - сагнула князя. Аднойчы вечарам, калі дзед і ўнук засталіся адны ў пакоі, князь, які нікому і ніколі не скардзіўся на стомленасць, раптам мовіў: «Слабею. Непаслухмяныя чэлесы мае, цягне ўніз да зямлі, - ён павольна пахіліўся з лавы ўніз і апусціў далонь да падлогі, - час рыхтаваць сані. Семдзесят восьмы год жыву, а ўсё памятаю - і пострыг, і як упершыню сеў на каня, і першую сечу, і першую чару медавіны, і першую жанчыну, як учора ўсё было». Ён змоўк і цяжка ўздыхнуў. Жывінбуд і не ведаў, што адказаць. Дзед падняўся з лавы і пакрочыў у ложніцу, каля дзвярэй спыніўся, павярнуўся да яго і ціха папрасіў: «Будзіце мяне раніцай моцна, а то не дабудзіцеся». Так і адбылося - раніцай не дабудзіліся Уценуса - князя князёў ліцьвінскіх. А здаецца, толькі ўчора развітаўся ён, Жывінбуд, з дзедам.
- Хай і да цябе будуць міласцівыя багі, - адказаў жонцы Жывінбуд.
Княгіня падала мужу чару з півам і кавалак хлеба. Штодня выконваў князь даўні рытуал: памачыў хлеб у піва, адпіў з чары, адкусіў трохі хлеба, вярнуў чару з хлебам княгіні. Лаўса выйшла з пакоя і ў дзвярах, што вялі ў харомы, выліла за парог піва.
- Няхай будзе дастатак у гэтым доме для гаспадара, госця і жабрака, - прамовіла яна.
Зубр наструніў вушы. З узлеску даляцеў вісклівы сабачы брэх, а дзе сабакі, там павінны быць людзі, якія неслі з сабою смерць. Людзі, як і ваўкі, былі яго ворагамі. Калі чалавек сустракаў яго адзін на адзін, дык спуджана ўцякаў, і толькі калі людзі збіраліся ў зграі, бралі з сабой сабак, тады яны смялелі і нападалі на валадароў пушчы - зуброў. Можна было растаптаць капытамі, пырнуць рагамі аднаго, другога, трэцяга, але ўсё роўна нехта з людзей ударыць вострым кіем, на канцы якога - смерць.
Зубр падняў галаву, пераступіў з нагі на нагу, прыслухаўся. Сабачы вэрхал набліжаўся. Трэба было ўцякаць.
Моцныя ногі неслі зубра далей ад небяспекі. Магутнымі грудзямі ён ламаў галіны дрэў і хмызняк - пракладаў сабе шлях. Але і адтуль, куды ён бег, данёсся сабачы брэх, людскія галасы і гукі ражкоў. Аблава. Людзі акружылі яго. Жыццё зноў прымушала змагацца за сябе. Звер бег павольна, захоўваў сілы для рашучага моманту, калі спатрэбяцца свежыя ногі і трэба будзе імгненна прарвацца праз кола. Гучна стукалі па зямлі капыты. Трашчалі галіны. Напужаныя сабачым брэхам, выскоквалі з хмызнякоў лісы і зайцы. Зубр не мяняў напрамку. Самае недарэчнае цяпер - страціць вытрымку і замітусіцца. Хаця гады і забралі ў яго сілу і ён ужо не мог абараніць сваё права правадыра статка і павінен быў пакінуць яго, але ў яго быў вопыт доўгага жыцця. Ён ведаў, што з людзьмі нельга лезці ў бойку - яны толькі гэтага і чакаюць, акружаць яго, нацкуюць сабак і, варта толькі пачаць адбівацца ад іх, наваляцца з усіх бакоў - не ўгледзіш, як вострым кіем удараць. Трэба прарвацца праз заслон людзей - гэта выратаванне. Зусім блізка брахалі сабакі...
Зубр выбег на паляну. Убачыў, як людзі спусцілі з павадкоў сабак і тыя з брэхам рынуліся да яго. Моцным ударам капыта зубр раскрышыў чэрап аднаму з гэтых вісклівых звяроў, другога ўзняў на рогі і падкінуў у паветра. Астатнія шалёна брахалі на яго, але падыходзіць не адважваліся. Зараз трэба было чакаць сустрэчы з людзьмі. Яны хаваліся за дрэвамі.
- Мой! - закрычаў Воўк і ўдарыў астрогамі каня.
Сціснуўшы ў правай руцэ суліцу, Воўк накіраваў каня на зубра. Звер прыпыніўся, нахіліў нізка галаву, выставіўшы наперад доўгія рогі, і пагрозліва рыкнуў. І конь пад княжычам, не слухаючыся паводдзяў, заіржаў і ўзняўся на заднія ногі. Варта было зубру цяпер баднуць каня, як той разам з вершнікам паляцеў бы на зямлю, а там чалавека можна растаптаць капытамі. Але кожная хвіліна цяпер ратавала звера. Пакуль людзі яшчэ не акружылі яго - хутчэй бегчы адсюль. Да выратавальнага гушчару заставаліся крокі. Вострыя калкі астрог упіліся ў каня, і боль быў мацнейшы за боязь перад пагрозлівым зубрам, - конь падначаліўся моцнай руцэ вершніка, які трымаў паводдзе, і панёс свайго гаспадара ўслед за зверам. Волак дагнаў зубра і ўдарыў суліцай у загрывак. Звер нырнуў у гушчар.
Гонар не дазваляў княжычу спыніць пагоню. Будуць пасля слугі плявузгаць, што задрыжала князёва рука і выпусціў ён звера. Паранены зубр далёка не ўцячэ. Волак саскочыў з каня і перадаў паводдзе Гваю. Адзін, трымаючы на творцы хорта, пусціўся па слядах зубра. Лёгкім і хуткім быў бег чалавека. Маладая, нерастрачаная сіла бурліла ў ім, прасіла выйсця. Чалавек атрымліваў асалоду ад запалу, што ахапіў яго, чалавек быў ап'янелы ад прадчування ўдачы. Хорт нецярпліва скуголіў і цягнуў за сабой у глыб гушчару паляўнічага. А зубр з апошніх сіл уцякаў ад пагоні.
Доўга, прадзіраючыся праз галіны дрэў, гнаўся за зверам княжыч.
Хорт вывеў княжыча на вузкую сцежку. Волак агледзеўся. Вакол стаялі высокія хваіны, а ўнізе пад імі буяў хмызняк. Ніколі ў гэтых месцах ён не быў. У запале і не заўважыў, што трапіў за няблізкі свет. Трывожнае скуголенне хорта насцярожыла Волака. Сабака зноў нешта пачуў. Да слыху даляцеў тупат конскіх капытоў. Па сцежцы нехта ехаў. Ну, то добра, хоць спытаецца, у які бок падацца да Жоўны, а мо і каня пазычыць.
Хор нецярпліва завіляў хвастом, некалькі разоў брахнуў. Неўзабаве на сцежцы паказаліся тры вершнікі ў ільняных вопратках з лукамі і калчанамі за спінамі. Аднаго вершніка Воўк пазнаў - князь Завейка. Забачыўшы наперадзе княжыча, Завейка падскакаў на белым кані да яго. Хоць і быў ён апрануты, як яго слугі, у льняную срачыцу і парты, але на нагах боты з астрогамі, на шыі залатая грыўна, а ў правым вуху залатая круглая завушніца і срэбныя бляхі на вуздэчцы і сядле - знакі княскага багацця. Нягледзячы на старасць, твар князя прывабліваў адкрытасцю і прыгажосцю - прамы нос, вузкія, моцна сцятыя вусны, густыя вусы і барада, у якіх серабрылася сівізна, доўгія, зачэсаныя назад валасы агалялі прамы лоб з барознамі маршчын. Чорныя вочы холадна глядзелі з-пад броваў на княжыча. Нават і ў такія ўжо немаладыя гады сустрэча з гэтым шыракаплечым высокім чалавекам не абяцала яго ворагу нічога добрага.
- О, княжа, вось дык сустрэча, - нечакана для Волака прыязна прамовіў Завейка і ў доказ таго, што і сапраўды ўзрадаваны, усміхнуўся, пасля злез з каня.
Абодва князі вынялі свае мячы з похваў і кінулі іх на зямлю ў знак таго, што захоўваюць яны паміж сабою любоў і яднанне. І, наступіўшы на мячы, абняліся.
- Гнаў зубра, ды вось заблукаў.
- Міласці просім, княжа, у госці, - прапанаваў Завейка. - Адпачнеш, падсілкуешся, дам табе каня дабрацца дадому, - мовіў міралюбна князь.
Адзін са слуг перадаў свайго каня княжычу. Хай будзе так - прыме запрашэнне. Калі запрашаюць цябе ў госці, нельга крыўдзіць адказам нават лютага ворага. Багіня Лада - ахоўніца дамашняга агменю - за тваю ласку паспрыяе. Паднялі з зямлі мячы. Воўк паставіў нагу ў страмяно і ўскочыў у сядло. Адзін за адным па вузкай сцежцы вершнікі адправіліся далей.
Усё ж цікава бліжэй пазнаёміцца з гэтым чалавекам. Такога, як Завейка, лепш трымаць за сябра, чым за ворага. Вось самі багі далі магчымасць паразумецца з ім.
Князевы харомы стаялі з краю вялікага паселішча. Праз зеляніну дрэваў віднеўся крыты драніцай дах. Высокі плот акружаў харомы. На вострых зубах хваёвых плах віселі бітыя гаршкі - каб адганяць наўцаў. Перад брамай, якую трымалі тоўстыя слупы, Завейка ўладарна крыкнуў: «Дарогу!» Браму адчынілі два ваяры.
- Міласці просім, князь, - паказаў Завейка рукой наперад.
І Волак уехаў на кані на двор.
Здзівіла, як марудна і няўклюдна злез з каня баярын. Нібыта засаромеўшыся сваёй няўклюднасці, Завейка засмяяўся:
- Гэта цяпер пастарэў ды панягожаў, а ўперад дык птушкай лётаў.
Завейка, відаць, любіў жыць у раскошы. Харомы пабудаваў прасторныя і ўпрыгожаныя вытанчанай разьбой на ліштвах і прычэлінах. На даху вільчакі ўвенчаны разнымі конскімі галовамі. Вітыя слупы-калоны трымалі дах над высокім з прыступкамі ганкам.
Яны ўвайшлі ў харомы. Князь адчыніў разныя дубовыя дзверы ў грыдніцу і прапусціў наперад сябе госця. Волак спыніўся - пасярод пакоя стаяла рысь. Звер пагрозліва зарыкаў на чалавека. Зараз бы суліцу, што пакінуў на двары.
Здалося, што рысь скочыць на яго - і не пабяжыш, і не закрычыш ад боязі. Ён жа князь, чаго-чаго, а свайго жаху ніколі не павінен паказваць, нават азірнуцца не мог, каб не выдаць сябе. І раптам уладарны дзявочы голас: «Сядзець», - і рысь паслухмяна апусцілася на падлогу. Насустрач з дзвярэй другога пакоя выйшла дзяўчына. Відаць, гэта была воля багоў, каб ён заехаў да Завейкі, бо, убачыўшы дзяўчыну, зразумеў - вось яго доля. Дзявочыя, па-дзіцячаму даверлівыя і разам з тым цвёрдыя, нават халаднаватыя вочы паглядалі на яго. Ён адчуваў іх позірк. Доўгая льняная сарочка абцягвала спакуслівыя выступы грудзей. І па ўпрыгожаннях - срэбных крынах на шыі, бранзалетах на вузкіх запясцях рук і залатой дыядэме, што ахоплівала чорныя, заплеценыя ў касу валасы, і па тым, як дзяўчына ганарліва трымала галаву, па гэтым цвёрдым позірку цёмных вачэй можна было здагадацца - княгіня.
- Бажэна, да нас госць - княжыч Волак, - прамовіў з-за яго спіны Завейка.
Дзявочыя вусны задрыжэлі, і дзяўчына ўсміхнулася даверлівай і чароўнай усмешкай.
За сталом, які накрылі слугі, Воўк, хоць і прагаладаўся, еў мала і раз-пораз кідаў позірк на дзяўчыну. Прысутнасць побач Бажэны - было цяпер галоўным для княжыча, ён адчуваў сілу яе прыгажосці над сабой. Любаваўся дзяўчынай. Яна падымала вочы на княжыча, каб, сустрэўшыся з ім позіркам, зноў апусціць іх. Ды толькі не мог абед доўжыцца вечнасць - трэба было і адкланяцца.
- Дзякуй, князь, за хлеб ды соль, - прамовіў Воўк і адставіў пустую чарку, у якую слуга да гэтага тройчы наліваў халоднага піва.
- Твая воля, княжыч. Не магу цябе затрымліваць, але загадаю асядлаць табе каня, - Завейка падняўся з-за стала.
Воўк разгадаў маленькую хітрасць князя - даў яму імгненне пабыць сам-насам з дачкой. А за гэта дзякуй, мудры стары. І калі Завейка выйшаў, Воўк, не адводзячы вачэй ад Бажэны, мовіў:
- Я ведаю пра тваё жаданне?
Яна падняла вочы на яго, толькі цяпер ужо не ўсміхалася, і разгублена спытала:
- Якое?
- Сустрэцца з табой на Купалле! Будзеш чакаць мяне?
- Так, - адказала яна і прама паглядзела на княжыча.
Гарэла купальскае вогнішча - бацюхна Цар-Агонь. Конскі чэрап, умацаваны на высокім кіі, узвышаўся над вогнішчам Купалы. Вакол яго спявалі і вадзілі карагод дзяўчаты ў белых строях, падпяразаныя быллём і ўпрыгожаныя вянкамі з зеляніны і войнікамі з блакітнай тканіны. А юнакі з радаснымі крыкамі выхоплівалі з вогнішчаў паходні, вярцелі імі над галовамі - адганялі цемру.
Ён гнаў свайго каня. Яму хацелася пяшчоты - абдымаць і цалаваць Бажэну. Над дарогай раскінулі галіны дрэвы. Месячнае святло бруілася паміж галін. Тупат конскіх капытоў будзіў начную цішу. Воўк спадзяваўся на каханне. Наперадзе гарэлі купальскія вогнішчы. Прывязаў каня да дрэва ў гайку і падышоў да людзей. Ніхто не зважаў на яго. Стаяў у цемры і паглядаў на Бажэну, якая вадзіла карагод з дзяўчатамі, - нікому не патрэбны і чужы тут. Што падумаў бы пра яго бацька, калі б даведаўся, што ён падаўся сюды, замест таго каб святкаваць Купалу разам з сям'ёй.
А пасля, калі перагарэў шост і конскі чэрап паляцеў у агонь, скакалі праз вогнішча - падабенства сонца на зямлі, і дым ачышчаў людзей ад хвароб, надаваў ім здароўя.
- Што стаіш, княжыч?
Ён азірнуўся і ў святле полымя ўбачыў Бажэну - усхваляваную і чароўную. Яна працягвала яму руку.
- Давай скокнем праз Купалу, - прапанавала дзяўчына.
І вось яе далонь у яго далоні - маленькая і пяшчотная. Толькі не выпусціць яе пры скачку, тады, паводле павер'я, яны пажэняцца. Пабеглі разам да вогнішча, і ўзляцелі яны ўгору перад полымем, і перасягнулі яго. І дзявочая далонь у яго далоні.
А праз дзень князь Жывінбуд павёў сваю дружыну ў паход. І не срачыца, не жупан быў на ім, а кальчуга, злучаная са шлемам барміцай, на скураным пасе вісеў меч. Белы конь нёс князя. А за Жывінбудам ехалі на конях вершнікі, ішлі дружыннікі. Зіхацелі на сонцы даспехі, срэбная вупраж коней. Услед віцязям паглядалі іх жонкі і дзеці, сёстры і бацькі. Жыццё пачынала для іх новы адлік часу - часу чакання з вайны сваіх сыноў, братоў і мужоў. Час трапяткой надзеі, што тыя перамогуць ворага і жывымі вернуцца дадому і не для іх давядзецца запальваць краду вогненную. І княгіня Лаўса з трывогай паглядала ўслед дружыне. Вось так два гады таму пакідаў князь на чале сваіх віцязяў град. Адправіўся з ім у паход на русаў старэйшы сын Лютавіт. І тады трывога сціскала яе сэрца. А праз месяц вярнуўся князь з сечы. Нізка апусціў пасівелую галаву Жывінбуд. Прадчуваючы нядобрае, пабегла насустрач яму княгіня і ўбачыла, што вялі за мужам сынава каня. Нічога не мовіў ёй князь, толькі цяжка ўздыхнуў. Расступіліся воі і вынеслі на шчытах цела Лютавіта.
Ні муж, ні дзеці, ні чэлядзь - ніхто не бачыў яе слёз, не чулі, як па-бабінаму карыла яна па забітым сыне. Толькі калі дым ахвярнага полымя панёс яго душу ў вырай, лямантавала княгіня: «Сонейка маё, чаму так рана ты зайшло? Свеце мой светлы, чаму цемра ахінула цябе? Куды ж ты ад мяне адлятаеш? Куды ж ты гэта прыбраўся? У якую дарожаньку і ў якую староначку? Дай жа мне вестачку, хоць праз кавулю. Рана-раненька буду слухаць, што кавуля пра цябе мовіць. Падымі ты сваю маладую галовачку і скажы ласкавае слоўца».
Яна падманвала сябе. Не ў вечным выраі продкаў душа Лютавіта, а жывы ён. Проста пакінуў бацькоўскі дом і цяпер княжыць самастойна. За клопатамі не дабярэ часу наведаць бацькоў. Можа, таму не распытвала яна мужа, як загінуў Лютавіт. Гэтае ашуканства суцяшала яе. Сны, якія рэдка дарылі ёй сустрэчу з сынам, толькі замацоўвалі яе падман. Час адбіраў у памяці рысы сынавага твару, і голасу яго ўжо не памятала, і боль страты сціхаў, слабеў.
І вось праводзіць яна на сечу мужа і двух сыноў, і сэрца прадчувае бяду.
Апошні вой схаваўся за даляглядам. Адчулі тыя, хто застаўся чакаць, нібыта асірацелі яны, і нагадалі выпадак з каршуном і белай галубкай - бяду павяшчае.
Дзіця сваіх пачуццяў, як хутка знайшла яна радасць у яго ласках і як у адчаі яна абдымала яго, калі яны развітваліся, нібыта не жадала адпусціць яго. «Ты пакідаеш мяне?» Ён марыў, каб не скончылася гэтае імгненне іх шчасця. Але ночы мінуў час. І цяпер, хістаючыся ў сядле, княжыч успамінаў іх сустрэчу. Сядзелі ў адным з пакояў гаспадарскай пабудовы. Уразілі яе словы.
- Я радуюся шчасцю жыць, - казала Бажэна. - І хай будзе боль і няўдача, але ёсць і каханне.
Чакаў, што Бажэна прызнаецца, што ён любы ёй. Але дзяўчына змоўкла. Сядзела на невялічкай лаве каля сцяны і паглядала на трапяткі язычок свечкі. Маўчаў і ён, а пасля падняўся, падышоў да Бажэны і апусціўся каля яе на калені, паклаў рукі на яе ногі. Праз ільняную сарочку адчуваў мякка-пруткую пяшчоту яе сцёгнаў. Яе частае дыханне абпальвала ягоны твар. Розум паддаўся неадольнай сіле, якая вабіла яго да дзяўчыны. І ён хацеў цалаваць дзяўчыну ў прыемным пачуцці ўлады над ёю. А Бажэна смялася: «Хочаш патрымацца за нагу, дык патрымайся». Ён гладзіў яе ногі. «Ну, можаш патрымацца і тут, - смяялася дзяўчына. - Патрымаўся, і хопіць».
Сваёй насмешлівасцю яна прыніжала яго самалюбства. Яна смяялася з яго.
Падняўся з калень і вярнуўся на сваё месца, сеў на лаву каля дзвярэй. Яшчэ гарачая кроў бегла па жылах, але да яго вярнуўся розум. Не стане прыніжацца перад ёй. Трэба было развітацца. «Ідзі да мяне», - раптам папрасіла Бажэна. А ён сядзеў на месцы. Хай цяпер яна прынізіцца перад ім. «Нікога не прасіла, а цябе прашу», - казала дзяўчына. І ён падышоў да яе. Не чакаў, але дзяўчына ступіла насустрач і прытулілася да яго. Яе пальцы трапяткой хваляй прабеглі па яго валасах. Ап'янелы ад блізкасці дзяўчыны, ён прыпаў да дзявочых вуснаў і абняў яе за плечы. З неспатоленай прагай яны цалавалі адно аднаго. Ад удзячнасці, ад пакутлівай асалоды дзявочых пацалункаў, ад той памыснасці, якія перажываў, ён багавеў перад дзяўчынай і пяшчотна цалаваў яе твар і шыю, гладзіў валасы.
«Ну што ты? Ну што ты? - шаптала Бажэна. - Распрані мяне». І ў знак поўнай пакорлівасці сама разула яго - прызнала сваім мужам і спадаром. І ён быў шчаслівы.
Панурыя твары, у позірках вачэй адно - ці хутка прывал. Марудна па вузкай лясной дарозе паўзло войска князя русаў Яраслава. Маўчалі трубы і барабаны, не луналі сцягі, не чулася бадзёрых галасоў, толькі бязладны цяжкі тупат тысяч ног, цоканне конскіх капытоў, бразганне зброі і даспехаў, іржанне коней разносіліся па лесе. Некалькі дзён таму пад вясёлы дроб барабанаў і спеў труб пакідала раць руская Пінск. Гарачыліся пад вершнікамі коні, смяяліся воі. І, гледзячы на сваё войска, верыў Яраслаў, што не ўстояць перад ім ліцьвіны.
А цяпер ён і сам стаміўся ад гэтага нялёгкага паходу. Пасля дажджоў размыла дарогу, і ўсе сілы забірала слота. На пераправах праз рэчкі гінулі людзі і коні. Пацягнулася глухая пушча. Высокія дрэвы абступалі шлях, які пракладвалі сякерамі ваяры. Сустракаліся густа парослыя зялёным мохам вялікія ствалы зваленых на зямлю дрэў. Гэтыя лясныя нетры, дзе скляпенне галін хавала ад вачэй свет божы, пужалі вояў. Часта з гушчару ляцелі ліцьвінскія стрэлы. Наканечнікі сваіх стрэл ліцьвіны змазвалі атрутай. І не паспявалі ваяры разрэзаць нажамі рану ў параненага таварыша і выціснуць атруту, як ён паміраў.. Проста ў лесе і хавалі забітых. Крыжы на іх магілах адзначалі шлях войска русаў.
І чым далей забіраліся ваяры ў пушчу і высокія сцены дрэваў бралі іх у палон, адгароджваючы ад астатняга свету, тым болей расло пачуццё трывогі і невядомасці. То там то сям у неба падымаліся слупы дыму ад сігнальных вогнішчаў ліцьвінаў. Нядоўгія прывалы на якой-небудзь палянцы або ў сяле, якое пакінулі жыхары, толькі расслаблялі вояў. Ноччу разбівалі стан, выстаўлялі варту. Так ішлі яны на Літву.
Не вылучаўся сярод вояў князь Яраслаў. Ні золата, ні ўпрыгожанняў багатых, ні вопраткі князевай не надзеў ён. Такая ж простая кальчуга, як і ў вояў, наклады на нагах. Толькі востраканечны шлем з залатым крыжам вызначалі ў ім вялікага князя рускага. Ехаў Яраслаў на кані ў сярэдзіне войска, акружаны грыдзямі. Без ахвоты выправіўся князь у гэты паход. Дапяклі папы сваімі напамінамі, што на межах яго княства жывуць паганцы і бягуць да іх тыя, хто не прыняў Хрыста. І вораг хрысціянства сее плевелы сярод дарагіх расткоў божай веры. Хрыстос дакрануўся міласцю духа свайго сэрца Яраслава, ўладара зямлі Рускай, каб забяспечыў ён межы хрысціянскія ад ворагаў паганцаў. Ну што ж, вось ён агнём выпаліць плевелы. Добра было б сядзець у сваіх харомах у стольным Кіеве, радавацца пражытым дням, няньчыцца з унукамі. Не такія яго гады, каб выпраўляцца ў гэтую глуш супраць паганцаў. Як стаміўся ён разбіраць звадкі князёў, уціхамірваць іх свавольствы зброяй, забіваць сабе галаву думкамі пра ўстроі зямельныя, падладжвацца пад чыннасць падначаленых і, як скарамошку, іграць дабротлівага і людалюбнага валадара, слухаць баярскія глупствы на радах, ліслівіць перад хітрымі папамі - і гэта называецца кіраваць дзяржавай. Як стаміўся ён баяцца. У дзяцінстве баяўся бацькі - князя Ўладзіміра. Чужым і пагрозлівым быў для Яраслава бацька. Нячаста прыязджаў ён у Лыбедзь, сяло пад Кіевам, дзе жыла яго жонка Рагнеда з дзецьмі. Цяжка сядаў на лаву, расставіўшы ногі, чырвонымі ад п'янак вачыма тупа глядзеў перад сабой і, здавалася, не заўважаў іх, сваіх дзяцей. А яны палахліва падыходзілі да яго. Ніколі бацька не прылашчыў нікога з іх, і ніхто з іх так і не асмеліўся ўскараскацца яму на калені, прытуліцца да грудзей. Яго змрочны твар, халодныя вочы і суровы голас пужалі іх. І пасля, калі бацька саслаў з Кіева Рагнеду за тое, што яна, помсцячы за свае прыніжэнні, ледзь не перарэзала яму, соннаму, горла, баяўся Яраслаў сваёй адзіноты. Не было яму да каго прытуліцца, знайсці ласку і спагаду. Ноччу адзін хаваўся з галавою пад коўдру, каб хоць неяк пазбавіцца жаху перад начной цемрай. Маці ўжо не супакоіць яго. Баяўся ён рашучых ноўгарадскіх баяр, якія, нібыта таці, падступіліся да яго і патрабавалі не плаціць даніну Кіеву. Баяўся аславіцца баязлівым. І было боязна бацькавага гневу, немінучай вайны з Уладзімірам. А калі бацька пачаў збіраць супраць яго дружыну і ўжо масціў масты і гаці, - маліў Бога, каб пазбегнуць вайны з Кіевам. Нечаканая смерць бацькі не прынесла яму палёгкі - трэба было ваяваць з братамі Барысам і Глебам. Баяўся, што стане вядома, што па яго загаду загінулі яны ад рукі варагаў. Ды і загад не даваў; як Пілат, умыў рукі, калі варажскі важар Эймунд папытаўся: «Але як жа быць, валадар, калі мы дабяромся да конунга Барыса, - забіць яго ці не?» - «Не стану я ні заклікаць людзей да бою з Барысам-князем, ні вінаваціць, калі ён будзе забіты». А калі Эймунд прынёс яму Барысаву галаву, хацелася схавацца ад праніклівых варагаў, каб не бачылі яны, як да кончыкаў вушэй ён пачырванеў, - што мовіць ім, не ведаў. І ад страху, што пракляне яго царква, зваліў усё віну на тураўскага князя Святаполка, маўляў, ён, акаянны, успрыняў думку Каінаву, каб перабіць усіх братоў і валодаць Рускай зямлёй. І не саромеўся перад дружыннікамі заяўляць: «Не я пачаў забіваць братоў, а Святаполк, няхай будзе Бог мсціўцам за кроў братоў маіх, бо без віны пралітая праведная кроў Барыса і Глеба. Відаць, і са мной тое самае зробіць? Судзі мяне, госпадзі, па праўдзе, няхай сунімецца зладзейства грэшнага». Бога не баяўся, калі маніў, бо баяўся Свята полкавай перамогі над сабой і адказу за сваё злачынства. І, як заяц, уцякаў ад Святаполка, калі ў сечы на Бузе засталіся ад яго войска толькі чатыры чалавекі. Нават у Ноўгарадзе не апамятаўся, баяўся, што тураўскі князь заявіцца сюды, і ўжо за мора плыць сабраўся, як пасаднік з ноўгарадцамі рассек ладдзі: «Хочам яшчэ біцца са Святаполкам». Са страху і перамог Святаполка, і стаў кіеўскім князем. Вяршыня ўлады не пазбавіла яго боязі. Баяўся страціць вялікакняжацкі пасад і кінуў у паруб малодшага брата Судзівоя, дагэтуль гноіць яго; баяўся свавольных варагаў, якія патрабавалі плату за службу, і прагнаў іх; баяўся, што не любы дружыне, бо на пірах для яе ні моцнага піцця, ні ядзення смачнага, ні ўслад, ні гусельных спеваў, ні плясаў не дазваляў, бо баяўся папоў, якія пра даўнюю віну яго ведалі, таму патрабавалі ад яго чыннасці хрысціянскай і не ладзіць у харомах сваіх піцця «бесов возвеселительной чаши», каб не было свар і лаяння сярод хрысціянскіх вояў, каб не тварылі яны сабе п'яных шляхоў, якія вядуць на пагубу. Як праклён, боязь валодала ім. Ён хітрыў, асцярожнічаў, гатоў быў саступіць, абы не рызыкаваць... і пра славіўся мудрым. Толькі без парады сваёй жонкі Інгігерды не прымаў ніводнага важнага рашэння. Не так слушнымі былі яе парады, як падпарадкоўваўся ён жаночай рашучасці і забываўся на сумненні свае і страхі. І каб выкупіць жонку, калі яна трапіла ў палон да полацкага князя Брачыслава, ён саступіў Полацкаму княству Оршу і Ўсвяты.
І цяпер Яраслаў баяўся, што ліцьвіны, як два гады таму яцвягі, дадуць яму адпор і, градаў іх так і не ўзяўшы, давядзецца вяртацца ні з чым назад.
Вось ён, вораг, - на адлегласці трох палётаў стралы - ліцьвіны патрасалі зброяй. У баявых іх крыках гучала радасць будучай перамогі. На полі каля града Ўслоніма сустрэліся дзве раці.
- Надышоў час нашай славы. Мы, нібыта новыя Макавеі, пашыраем межы хрысціянскага свету. Недруг роду чалавечага, вораг веры - д'ябал - чыніць розныя перашкоды і, пранікнуўшы ў сэрцы ліцьвінаў, штурхае іх да мяцяжу на загубу веры і хрысціян. Хай наш востры меч зніштожыць плоць паганскую, - так казаў Яраслаў перад сечай. Цяпер ён быў адзеты ў панцыр з пазалочаных пласцін, на галаве шлем з чырвоным ялаўцом. На белым кані ў абабітым залатымі клёпкамі сядле сядзеў перад рускім воінствам Яраслаў і заклікаў яго да бітвы.
Думалі русы, што ліцьвіны бясчэсны бег учыняць. Доўгімі шэрагамі стаялі яны наперадзе ў хрысціянскага войска - д'ябал штурхаў іх на бой супраць хрысціян.
Апошнія хвіліны перад сечай. Навостраны мячы, нацягнуты цяцівы, пастроены дружыны. Апошнія хвіліны, а там бітва, там патрэбна будзе адвага і цвёрдая рука, нянавісць да ворага.
Жывінбуд са сваёй дружынай стаяў на левым краі саюзнага войска. Побач з бацькам на конях сядзелі сыны: Волак і Вышак. Волак, прыклаўшы да лба далонь, пазіраў на невялічкую стайку галубоў, што лётала ў небе над полем будучай сечы.
У гэты час у рускім войску зайгралі свірэлі і загрукаталі барабаны. З шэрагаў вояў выехаў на гнядым кані віцязь у кальчузе з мячом у руцэ, пагнаў каня на сярэдзіну поля. Храбры рус прагнуў ветшбы віцязевай і выклікаў на паядынак віцязяў з ліцьвінскага войска, каб пачаць з ім сечу.
Вось падышоў доўгачаканы час, калі споўняцца яго юнацкія мары пра подзвіг і славу. Воўк выняў з похваў меч і пацалаваў яго жалезнае лязо, губамі адчуваючы жалабок для сцёку крыві.
- Князь, я гатовы.
Жывінбуд паклаў на плячо сыну руку. Блізка перад сабой убачыў ён рашучыя вочы сына. Не, яго ўжо не спыніш, не адгаворыш.
- Беражы сябе, - толькі і мовіў у адказ Жывінбуд.
Два вершнікі скакалі насустрач адзін аднаму, сціскалі ў руках апушчаныя ўніз мячы. Тысячы вачэй напружана глядзелі на іх. А ў небе высока кружлялі галубы, і ніхто іх не бачыў. Не бачыў і Воўк. Набліжаўся да яго рускі віцязь. Зіхацелі на ім браня і шлем. Усё бліжэй і бліжэй ён. Можна разгледзець скамянелы твар і сціснутыя вусны.
Вершнікі праскакалі адзін каля аднаго, ледзь не ўдарыліся страмёнамі. Жалеза мячоў, якія сустрэліся ў паветры, пырснула іскрамі. І зноў два чалавекі пагналі сваіх коней адзін на аднаго. Рус асадзіў каня і, прыўстаўшы ў страмёнах, падняў меч над сабой. Воўк паспеў падставіць пад удар абцягнуты валовай шкурай шчыт і тут жа ў адказ сам апусціў меч на шчыт свайго праціўніка.
Доўга секліся паміж сабою яны. Рыкалі коні, хапалі адзін аднаго зубамі. Немыя крыкі вырываліся з глотак людзей, пот цурчэў па іх тварах. Перамога чакала таго, хто захавае болей сіл, хто выматае свайго ворага, каб нанесці яму смяротны ўдар. Звінелі мячы. Дзве раці назіралі на гэты паядынак. І тая і другая чакала перамогі свайго віцязя. Прыўзняўшыся ў страмёнах, Воўк узмахнуў мячом. Усю сваю злосць і адчай уклаў ён у гэты ўдар. Меч маланкай мільгануў у паветры. Рус выкінуў наперад шчыт. Пад ударам мяча драўляны шчыт разляцеўся. Адзін з кавалкаў балюча стукнуў па галаве каня рускага воя. Ад болю жывёла не паслухалася паводдзяў, ірванулася наперад. І Воўк паспеў нанесці другі ўдар - на гэты раз па абцягнутым скурай драўляным шлеме руса. Вой адразу абмяк, выпусціў з рукі меч. З-пад шлема тоненькім струменьчыкам пацякла на твар кроў. Рус паваліўся грудзьмі на луку сядла.
Радасны кліч пракаціўся па шэрагах ліцьвінскага войска. Воўк павярнуў свайго каня і паскакаў да сваіх.
І пачалася крывавая сеча. Тысячы людзей з баявымі крыкамі, выхапіўшы зброю, рынуліся насустрач адзін аднаму. Зямля гудзела ад конскіх капытоў і тупату людскіх ног. Наперадзе рускага войска высокія коні неслі на сваіх спінах закутых у кальчугі вершнікаў, доўгія дзіды ў іх руках упіраліся ў лукі сёдлаў. Здавалася, адным ударам разаб'юць русы ліцьвінаў, што скакалі насустрач ім на лясных конях. Нямала ліцьвінаў наляцела на вострыя дзіды русаў: выбітыя з сёдлаў, падалі пад конскія капыты. Пачалася малацьба на смяротным полі. Смерць касіла людскія жыцці. Ліцьвіны не вытрымалі ціску русаў і павярнулі сваіх коней. Русы ўслед за ўцекачамі дасягнулі ліцьвінскага стану. І тут са сховішчаў, з-за дрэў, хмызняку выскачыла некалькі соцень пешых вояў. Рослыя, моцныя, апранутыя ў звярыныя шкуры, ліцьвіны малацілі мачугамі і сякерамі ворага. Сцягвалі вершнікаў з коней і дабівалі на зямлі.
А на левым краі ліцьвінскага войска князь Жывінбуд чакаў часу весці сваю дружыну ў бой. Ён сядзеў на кані, якога за вуздэчку трымаў грыдзі, і, прыжмурыўшы вочы, напружана назіраў, што адбывалася на полі сечы. Нібыта гуляў са смерцю князь - вакол гудзелі стрэлы, а ён не зважаў на іх.
А калі павёў Жывінбуд ваяроў у бой, дык не шкадаваў сябе - біўся з ворагам у першым шэрагу. У запале не адчуваў стомы. Меч маланкай мільгаў у яго руцэ. А побач змагаліся з ворагам яго сыны Вышак і Воўк. Колькі ўжо доўжыцца гэтая бітва? Хвіліна - як вечнасць. Рука стамілася ад напружання, і за кожным разам цяжэў меч. Пот заліваў вочы. А вораг насядаў, і толькі роспач і злосць надавалі сілы. Трэба было змагацца, і яны змагаліся.
З васьмю вершнікамі вырваўся князь Жывінбуд з сечы. Уцекачы гналі коней па глухіх лясных сцежках. І толькі калі коні стамляліся і з разарваных цуглямі пыс падалі шматкі чырвонай пены, воі спыняліся на кароткі адпачынак. І зноў у шлях. На ноч спыніліся ў лесе. Высокія хваіны, здавалася, надзейна хавалі іх ад ворага.
Жывінбуд сядзеў на сядле каля вогнішча. Не пазнаць было князя. На змарнелым твары глыбей запалі зморшчыны; паміж густымі бровамі пралягла пакутлівая складка, куточкі вуснаў апусціліся ўніз. Маўчаў Жывінбуд, паглядаў на полымя. Вось ён ганебна ўцякае, заблытвае сляды. Дружына яго склала галовы на крывавым малацьбішчы, а ён жывы-здаровы. Як паказацца яму на вочы свайму народу? Доўга не мог заснуць князь. Ляжаў на лапніку каля вогнішча і ўсё думаў пра бітву і пра новыя бітвы з русамі. Трывожна было на душы ў Жывінбуда. Ужо даўно заснулі знясіленыя за нялёгкі дзень ваяры, толькі вартавы сцярог іх сон. З патрэскваннем гарэлі ў вогнішчы дровы. Пырхалі прывязаныя да дрэваў коні. Князь пачуў нечыя асцярожныя крокі, нехта падышоў да яго. Жывінбуд расплюшчыў вочы. У цемры віднеліся абрысы схіленага над ім чалавека.
- Што здарылася? - спытаў князь.
Шырокая далонь заціснула Жывінбуду рот, і ў той жа момант ён адчуў пад сэрцам пякучы боль ад уколу нечым вострым.
Прачнуўся Воўк ад таго, што нехта трос яго за плячо. Расплюшчыў вочы. Ужо развіднела. Першыя промні сонца праз прасветы між галін падалі на зямлю.
- Княжа, - схіліўся над ім Гвай.
Па яго ўстрывожаным твары здагадаўся, што нешта здарылася.
- Ліха, - мовіў дзядзька.
- Што? - падняўся Воўк і знерухомеў, не верачы сваім вачам.
Васковы твар бацькі, безжыццёвыя шкляныя вочы, нерухомыя сцятыя вусны - адразу зразумеў: бацька нежывы.
- Та-та! - закрычаў Воўк і апусціўся на калені перад Жывінбудам. Душа, сэрца, розум - усё ў Воўку супраціўлялася прызнаць гэтую горкую праўду. На імгненне здалося, што ўсё адбываецца ў сне, - такім чужым выглядаў гэты падобны на яго бацьку нежывы чалавек. Але гэта быў бацька. І гэта быў не сон. Холад бацькоўскіх рук, да якіх Волак дакранаўся, забраў у яго апошнюю надзею. Як жа так? Яшчэ ўчора... а вось сёння...
Навошта ў такі нялёгкі момант пакінуў яго?
Адчуў, як набягае на вочы сляза.
Убаку моўчкі стаялі ваяры.
- Трэба зірнуць тулава, - апусціўся побач з Воўкам Гвай. - Заплюшчы вочы, каб не ўгледзеў жывых.
Воўк дакрануўся пальцамі да павек і закрыў бацькавы вочы.
- Княжа, - паказаў Гвай пальцам на сінявата-чырвоную кропку пад левым смочкам. - Не Марэна чорнай ноччу ўсыпіла Жывінбуда. Унавілі яго.
- Як? - вырвалася ў Воўка.
- Гэта макавае зерне пад сэрцам у князя - след іголкі. Князя ўнавілі.
Здавалася, што Воўк з цяжкасцю разумеў тое, што пачуў, утарапела паглядаў перад сабой і маўчаў. Нібыта задыхаўся, высока падымаліся яго грудзі, ён з шумам дыхаў. Гвай чакаў адказу. Нарэшце Воўк няўпэўнена прагаварыў:
- Калі ўнаўцу не знойдзем, дык падумаюць на мяне - пасля бацькавай смерці я адзіны яго спадкаемца. Значыць, смерць яго была ў ласку Воўку, - уголас выказаў сваю боязь княжыч. Яго вочы ўмольна паглядалі на Гвая.
Вось такі разгублены і бездапаможны Воўк быў толькі ў маленстве, калі многае ў гэтым свеце адкрываў упершыню. Ён умольна паглядаў на яго, свайго дзядзьку, - растлумач, дапамажы. І бездапаможнасць гэтага ўжо даўно дарослага чалавека не раззлавала Гвая, а выклікала ў душы шкадобу да яго.
- Князева смерць у ласку і Завейку, - прамовіў задумліва Гвай.
- Завейку? - здзівіўся Воўк і пасля нібыта не згаджаўся з Гваевымі падазрэннямі.
- Сам князь укажа ўнаўцу. - І так упэўнена мовіў гэта Гвай, што княжыч даверыўся яму, ведаючы, што мудры настаўнік заўсёды ведае ўсё.
Яны падышлі да ваяроў. Воўк пераводзіў позірк з аднаго чалавека на другога. Нехта з іх і нанёс ноччу смяротны ўдар бацьку. Але хто? Усіх ведае добра - самі гатовы памерці за свайго князя. На каго тут падумаць?
- Князя ўнавілі.
Гваевы словы ўразілі ваяроў. Яны нейкі час не маглі апамятацца, лыпалі вачыма і маўчалі, а пасля абурана закрычалі:
- Хто ён? Няма літасці яму!
- Зараз кожны з нас падыдзе да князя і пацалуе яго ў лоб. Князева душа, калі ўбачыць унаўцу, дык на імгненне вернецца ў пакінутае цела. Князь схопіць унаўцу, - мовіў Гвай і першы падышоў да нябожчыка, апусціўся побач з ім на калені і пацалаваў яго ў лоб.
Адзін за адным апускаліся перад былым сваім правадыром воі і, цалуючы яго ў лоб, яшчэ раз пацвярджалі сваю вернасць яму. Шостым павінен быў ісці Лютак - Воўкаў аднагодак - шыракаплечы і высокі юнак. Княжыч даўно заўважыў, што Лютак пакусваў вусны і палахліва паглядаў на нябожчыка. Але не мог ён злачынства такое ўчыніць. Рос жа пры княжым двары. І князь не адрозніваў ні Лютака, ні іншых пасынкаў дружыны ад сваіх сыноў - садзіў за свой стол, жалаваў сваёй міласцю і дарамі. І такая чорная няўдзячнасць.
Лютак марудна крочыў да Жывінбуда, згорбіўся, уціснуў галаву ў плечы. Ён спыніўся і азірнуўся назад. За спінай, узяўшыся за крыжы мячоў, чакальна пазіралі ваяры.
- Калі праўда твая, чаго палохаешся? - падбадзёрыў Лютака Гвай.
Юнак з усхліпам уздыхнуў і зрабіў некалькі крокаў. Нібыта зачараваны, паглядаў ён на мерцвяка. Кропелькі поту выступілі на Лютакавым ілбе.
- Вочы! Ён расплюшчыў вочы! - нема закрычаў Лютак і прыкрыў твар дрыготкай рукой. - Не трэба! Я не хацеў.
Раптам Лютак, як нежывы, паваліўся на зямлю. Яго збялелы твар скрывіўся пакутлівай грымасай жаху. Вочы закаціліся пад лоб. Ён сутаргава хапнуў ротам паветра. Гвай падбег да ваяра.
- Хто патворац? Хто загадаў? - пракрычаў дзядзька і прыўзняў Лютакаву галаву.
- Завейка, - з цяжкасцю прашаптаў Лютак.
У Жоўнах рыхтаваліся да правежы. Жрыца смерці Яга абмыла Жывінбудава цела і апранула яго ў саян, пашыты з ніколі не мытага палатна ў выглядзе доўгай кашулі з шырокімі рукавамі, які ўкрываў і ногі нябожчыка. Яго паклалі на лаве на кутнім месцы ў грыдніцы, перавязалі складзеныя на грудзях рукі чырвонай жычкай, а на шыю павязалі ручнік, каб на тым свеце, стомлены доўгім шляхам у Вялесаву краіну, мог князь выцерці з твару пот. Каля галавы нябожчыка гарэла свяча, якая асвятляла яго душы дарогу ў вырай. Да драбніц выконваўся старажытны абрад правежы, каб нічым не пакрыўдзілася Жывінбудава душа. Тры апошнія дні жыла яна ў княжацкіх харомах, сілкавалася хлебам і соллю, спаталяла смагу віном з чары - усё гэта стаяла на падаконні. Тры дні пазірала яна, як развітваліся людзі з яе целам. Забыліся яны пра свае клопаты і працу, забыліся і пра трывогу аб сваіх блізкіх, што не вярнуліся з сечы. Вестуны ўсе гэтыя тры дні з чорным кіем хадзілі па градзе і вакольных весях і апавяшчалі пра князеву смерць. «Чорны кій ідзе вакол». Апошнюю пашану трэба было аддаць Жывінбуду. І прыходзілі да яго людзі, прыносілі яствы, хто чым быў багаты. Ставілі на стол ядзь і падалі перад нябожчыкам на калені. «Вось я, - называлі сваё імя, - прыйшоў да цябе; паспытай сам, каб не галадаў, і гасцей сваіх пачастуй. Памяніце, багі, яго душу, адчыніце ёй вырай прасветлы. Ласкавы быў князь да нас і міласцівы. А ты, княжа, малі багоў, каб ахоўвалі яны нас, каб хлеб урадзіўся ў нас і жывёла была жывая». Не сунімаліся плакальшчыцы, карылі над князем:
Закацілася нашае яснае сонейка,
Што не грэеш нас, горкіх сірацінак!
Веюць на нас ветры буйныя-сцюдзёныя.
І на каго ты нас, бедных, пакідаеш
На вялікае горачка?
Цяпер жа за нас, сірот, некаму і заступіцца,
Нам дапамагаць, нас навучаць,
Каб не была ў нас долечка гаротная,
Каб не была ў нас долечка ліхая.
Ты ўставай-падымайся, бацюшка-князь радзімы,
Не тая цяпер пара табе спаці ды высыпаціся...
Сядзела пры нябожчыку княгіня Лаўса ў белай вопратцы, у якой некалі брала яна шлюб з князем. Расчуленая жалямі і надрыўнымі галасамі плакальшчыц, і яна не стрымала слёз.
На трэці дзень павезлі Жывінбудава цела на жэглішча. І пачалося тое дзейства, калі кожны рух і кожнае слова - знак пашаны да таго, хто яшчэ ўчора жыў. Шэсць вояў паднялі на рукі свайго былога правадыра і праз пралом у сцяне, каб смерць не ведала сямейнага парога і дзверы адчыняліся толькі для жывых, вынеслі на двор. Пранеслі над дзвюма сякерамі, якія крыж-накрыж ляжалі на зямлі, - знак таго, што, мінаючы іх, былы ўладар дома перадаваў яго новаму гаспадару - свайму сыну Воўку. Князя паклалі на сані, запрэжаныя двума белымі канямі - любімым, на якім ездзіў Жывінбуд, і другім, які яшчэ пры яго жыцці прысвячаўся святаром дзеля князевай правежы, і ніхто ні разу на ім не праехаў і не ўпрог ні ў воз, ні ў сані.
Воўк пасыпаў лаву жытам, каб яно ачысціла яе ад плюгаўства смерці, і выйшаў з харомаў.
І рушылі да жэглішча. Уперадзе коні цягнулі сані з нябожчыкам. За санямі ішла Лаўса. Яна ішла з высока ўзнятай галавой - велічная і спакойная, нібыта ведала: усё, што адбываецца вакол яе, проста ўмоўнасць, якую трэба выканаць, каб зноў сустрэцца з мужам.
Старцы неслі ў руках гаршкі з яствамі для стравы. А за імі ўжо ішлі астатнія - тыя, хто праводзіў князя ў апошні шлях. Увесь час да працэсіі далучаліся ўсё новыя і новыя людзі. А тыя, хто не мог пайсці да жэглішча, схіліўшы галовы, стаялі на каленях каля сваіх хат і, калі паўз іх правозілі нябожчыка, бралі ў рукі жменю зямлі, пераціралі яе далонямі і казалі: «Няхай яму Вялес ласкавы дасць неба». А па баках людской плыні ехалі на конях воі і трымалі лёзамі ўгору мячы. Ахоўвалі душу свайго былога водцы, якую маглі злыя пякельнікі зацягнуць у пекла. Пад шоргат соцень ног, надрываючыся, пераходзячы амаль на крык, галасілі плакальшчыцы:
Ай усім жа ты быў абаронцам,
Ай усіх жа ты любіў,
Ай усіх жа ты прымячаў,
А цяпер такі стаў ганарлівы,
Што нікому ні слова не адказваеш.
Усе птушачкі із выр'я ляцяць,
А ты, наш бацюшка, у вырай ляціш...
Адразу за градам, на дарозе, жрыца запаліла вогнішча - гарэла вопратка нябожчыка, грэбень, якім яго апошні раз прычэсвалі, салома і палатно, што ўсцілалі лаву, на якой ён ляжаў, рэшткі палатна, з якога пашылі саян. Прыпыніліся людзі паглядзець, куды, у які бок ідзе дым, каб ведаць, у якім месцы зноў з'явіцца Марэна. Дым плыў у бок града. Новую бяду вяшчаў ён, і яшчэ болей азмрочыліся людзі.
Старцы, што трымалі коней за ручнікі, завязаныя на конскіх шыях, павялі іх прама да вогнішча. Коні палахліва вярнулі галовы і пырхалі, але прайшлі па самай сярэдзіне вогнішча. Вогненныя языкі лізнулі сані і дасягнулі нябожчыка. На імгненне Жывінбудава цела знікла ў дыме. Усё, развітаўся са сваім мілым градам князь, і цяпер чакала яго дарога ў Вялесаву краіну. Пахавальная працэсія накіравалася да жэглішча.
Так і не прыехаў Завейка ўшанаваць памяць князя Жывінбуда. Смерць не прымірыла іх. І як здзівіўся Воўк, калі перад жэглішчам убачыў вершнікаў, наперадзе якіх сядзеў на кані Завейка. Жрыца Яга гучна нараспеў запрычытала:
- А наш ты бацюшка-князь, а наш раднюсенькі! Ды перапрасі ты князя, што паміж вамі была нязгода ды нараканне, а цяпер адзін другому даруйце, бо вы, бывала, адзін на другога ваўком глядзелі, а цяпер ужо няма за што гневацца.
Чакальна пазіралі людзі на Завейку. Што ж ён? Князь хвіліну-другую нібыта раздумваў, маўчаў, паглыбіўшыся ў сябе, а пасля павольна злез з каня, апусціўся на калені і, узяўшы трохі зямлі, патрос яе рукамі.
- Няхай табе Вялес дасць вырай! - прамовіў ён.
Услед за князем пакінулі сёдлы і яго воі, сталі на калені і, трымаючы ў руках зямлю, паўтарылі:
- Няхай табе Вялес дасць вырай!
І вось прыйшлі да жэглішча. Высокі шчыльны плот, збіты з яловых бярвёнаў, - крада вогненная - агароджваў уладанне змрочнай Марэны. Перад брамай старцы спынілі коней.
А людзі развітваліся са сваім князем. Падыходзілі да саней, на якіх ляжаў нябожчык, бралі з рук Воўка развітальную чару з мёдам і, выпіўшы яе, прасілі Жывінбудаву душу, каб яна маліла багоў спрыяць ім. Плакалі жанчыны. Маўчалі мужчыны. Вось выпраглі з саней коней, і старцы павялі іх за краду вогненную. Воі паднялі на рукі нябожчыка і панеслі яго да жэглішча. Загаласілі на ўсю галаву плакальшчыцы:
- Ой, на каго ты пакідаеш нас, бацюшка раднюсенькі!
Пайшлі да жэглішча Лаўса, Воўк і Вышак. Нябожчыка паклалі на папону, якая ўсцілала зверху жэглішча, усыпанае лапкамі ядлоўцу, дым якога лічыўся свяшчэнным. Конскае сядло стала падушкай Жывінбуду. Ля галавы яго Зніч утыркнуў кап'ё. На яго пасадзілі сокала і прывязалі ручнікамі коней. Каля кап'я воі паклалі князеву зброю: шчыт, меч, лук і калчан з сямю стрэламі. З левага боку старцы паклалі нябожчыку мядзведжыя і рысіныя кіпцюры, каб яго душа магла ўзабрацца на высоку гару ў Вялесавай краіне, дзе жылі дзяды. З правага боку паклалі гладыш з мёдам - пачаставаць дзядоў, у рукі - два кавалкі сырога мяса - задобрыць вартаўнікоў брамы бессмяротнасці сабак Стаўра і Гаўра. Наперад выступіў Зніч.
- О вялікі наш бог, Вялес, - падняў рукі ўгору святар, - просім цябе, каб ты ні ў чым не замінаў князю Жывінбуду і бесперашкодна дазволіў яму адысці ў тваю краіну шчаслівых і праведных душ, куды яшчэ раней адышлі яго дзяды. Пашлі да яго водцу душ Наваця, каб князь мог лёгка прайсці доўгі шлях.
За крадай воі ўдарылі мячамі, абухамі сякер і булавамі ў шчыты, каб пачуў іх Вялес і адчыніў браму ў вырай. І засталося самае цяжкае. Спачатку жрыца Яга кінула нежывую курыцу ў ногі нябожчыка. І там, на нябёсах, як тут, на зямлі, у новы дом бяруць курыцу - сімвал наваселля. Каб князева душа задавальняла сябе паляваннем, воі паўрозамі задушылі двух хортаў і сокала. Смяротная захлыска абвіла і шыі коней. Жывёлы хрыпелі, паднімаліся на дыбкі, але моцныя рукі вояў не задрыжалі. Адзін за адным коні паваліліся каля жэглішча.
- Дзяды, прыміце да сябе душу майго бацькі і жывіце з ёй добра, - прамовіў Воўк, абышоў жэглішча і не азіраючыся накіраваўся да брамы вогненнай крады. Услед за князем адправіліся і астатнія. Іх сустрэла старая, якая трымала ў гаршчочку вугалі. Отрак са срэбнага рукамыйніка паліў на вугалі ваду. Гэтай вадой кожны, хто вяртаўся да людзей з уладанняў Марэны, апаласнуў рукі і твар - ачысціў сябе ад смерці. Пасля бралі ў рукі з гаршчочка вугалёк і кідалі яго праз галаву.
А ў нябёсы падымаўся дым. Агонь усё больш ахопліваў жэглішча. Успыхнула, падпаленая адразу ў некалькіх месцах, вогненная крада - адгарадзіла агнём жывых ад нябожчыкаў. Вакол крады скакалі на конях воі, размахвалі ў паветры мячамі і сякерамі, стралялі з лукаў - праганялі злых духаў, каб не схапілі яны душы тых, хто адправіўся ў вырай, і не зацягнулі іх у пекла.
- Гэй, гець-ць, уцякайце, пекальнікі! - крычалі ваяры.
Вось і застаўся ён без бацькі. Не хочацца і вяртацца ў апусцелы бацькоўскі дом. Воўк глядзеў на вогненную сцяну крады, на густы дым, што падымаўся з жэглішча ў неба, і адчуваў сябе разбітым. Думкі пра заўтрашні дзень пужалі яго. Добра хоць на імгненне забыцца пра ўсе клопаты, пра сваю бяду, каб адпачыць і сабрацца з сіламі. Як падарунак долі ўспрыняў ён прыезд Бажэны. Не ласкі яе прагнуў, а спачування, нават шкадобы да яго - яна дапамагла б яму перажыць гэтыя першыя дні, калі так балюча адчуваюцца адзінота і пустата пакінутага бацькам роднага дома.
Радасныя крыкі раздаліся сярод людзей. Падзьмуў вецер - закалыхалася, успыхнула ярчэй полымя. Значыць, водца душ Наваць прыляцеў сюды, каб суправаджаць душы ў іх новы дом. Шчаслівай ім дарогі. Хоць такой маленькай радасцю людзі прагналі ад сябе змрочны дух смерці. Жываносная сіла жыцця прабівалася ў іх душах праз жалобу і смутак.
Тым часам княжацкія слугі рассцілалі на траве белыя палотны і ставілі на іх у гліняных гаршках і місах ядзь: бабы і гарох, звараныя ў мядовай сыце, пірагі з запечаным ментузом, смажаную ялавічыну, жараныя карпы і язі, зярністую ікру, асятроў і многа іншай ядзі. Воўк не квапіўся на страву. Хай людзі ад душы памянуць яго бацьку.
Неўзабаве згарэла драўлянае падонне і жэглішча з шумам апусцілася ў яму, вырытую пад ім. Сноп іскраў узляцеў у неба. Пасля таго як агонь паглынуў жэглішча і ад яго засталіся адны вуглі, як і ад крады, Воўк запрасіў усіх да стравы:
- Людзі мілыя, памянём тых, хто пакінуў нас сёння. І вас, святыя дзяды, запрашаю за пачэсны стол.
Прысутныя падышлі да накрытага «пачэснага стала» - мужчыны па адзін бок, жанчыны па другі. Пасярэдзіне «пачэснага стала» стаялі асобна чары, напоўненыя мёдам, і місы з яддзю - для душаў. Чакалі, пакуль душы не прыляцяць на запрашэнне. Жрыцы Яге завязалі ручніком вочы. Яна доўга маўчала, а пасля ўскрыкнула:
- Прыйшлі дзяды і дзякуюць нам за хлеб і соль.
Волак пакаштаваў куццю і перадаў гаршчок Завейку, які стаяў побач.
Адзін аднаму людзі перадавалі памінальную куццю.
Тры лыжкі елі і казалі:
- Няхай яны спачываюць на нябёсах, а нам хлеба-солі засылаюць, каб нам самім было што спажываць і іх праведныя душы памінаць. Каб ім так добра было на тым свеце, як яны на гэтым былі добрыя да нас.
Дома Воўк абышоў усе пакоі, усе будынкі на двары, зайшоў на стайню, у хлеў і ўсюды абвяшчаў: «Былы ваш гаспадар адляцеў у той свет. Я цяпер новы ўладар ваш».
А праз два дні Воўк пакінуў бацькоўскі дом. Сілы абараняць град у князя не было. Вось і падаўся ён на чале сваёй невялічкай дружыны ў занёманскія пушчы. Разам з князем адправіліся Вышак і Лаўса, а таксама тыя, хто не хацеў прызнаваць над сабой уладу рускага ўладара. Дым запаленага дзяцінца праважаў уцекачоў у дарогу.
На месцы дзяцінца чарнелі галавешкі і кучы попелу. Яраслаў спыніў каня.
Сумна пазіраў ён на сіратлівыя рэшткі спаленага жытла. Кошка выбегла з разбуранай клеці і насцярожана ўтаропілася на чалавека. І варта яму было крануцца з месца, як звярок уцёк. Каля падножжа гары князь убачыў двух маленькіх хлопчыкаў. Адзін нёс у руках бярозавую калоду да свайго сябра, які стаяў спінай да вогнішча і дубцом заўзята сцёбаў крапіву. Убачыўшы перад сабою збройнага чалавека, хлопчык выпусціў з рук калоду. З-пад аблавухі на князя паглядалі спалоханыя вочкі. Запэцканай у сажу далонню хлопчык пацёр правае вока, пераступіў босымі нагамі.
- Не чапайце нас, дзядзечка, - папрасіў ён.
Нязвыкла для князя прагучала гэтае слова - дзядзечка. Ніхто яго так не называў. І непрыемна стала ад таго, што хлопчык спалохаўся яго, не давярае яму.
- Ты адсюль? - спытаў князь.
- Ага, - махнуў галавою хлопчык. - А вогнік нам дазволілі паліць.
- Як завуць гэтае паселішча?
- Жаўны.
«Тут я пастаўлю свой град. І назаву яго Новым градам», - падумаў князь.
Была вясна. Стаміўшыся ад восеньскай непагадзі, ад зімовых халадоў, ад пахмурных дзён, ад доўгіх тужлівых вечароў, людзі дачакаліся яе. І, як заўсёды, чакалі з трапяткой надзеяй: вось надыдзе час Яр, спаляць Марэну і штосьці абавязкова зменіцца ў іх самотным жыцці, зменіцца да лепшага. А моладзь жыла ў прадчуванні кахання. І людзі радаваліся кожнай праяве вясны, кожнаму яе сонечнаму дню, крыгаходу, першай зеляніне. Яна надышла. Сонца ўжо прыпякала па-летняму. І пад яго промнямі лёталі над кветкамі матылькі, гудзелі чмялі. А наваколле звінела ад птушыных галасоў. Зеляніна дрэў і палеткаў радавала вочы падарожных. І не такімі ўжо змрочнымі здаваліся старыя засохлыя вербы і дубы, што сустракаліся на шляху. Завейка ехаў разам з дачкою ў Новы град. Немалады быў Завейка. І хоць яму на страстным тыдні пяты дзесятак стукнуў, але не лічыў ён сябе састарэлым. Ну і што з таго, што сівізна асыпала яго валасы і чорную бараду. Ну і што з таго, што зморшчыны запалі на яго твары. Ды толькі ў маладога рэдка сустрэнеш такую радасную ўсмешку, як у Завейкі. Такія вясёлыя вочы, як у яго. Князь адчуваў сябе шчаслівым. І з пяшчотаю і любоўю паглядаў ён на дачку. Уперадзе на белым кані ехала яна. І хацелася князю пад'ехаць да сваёй донькі, мовіць ёй ласкавае слова, прытуліць яе да сябе, каб адчуць святло дарагога яму цела, пагладзіць яе, зазірнуць у вялікія вочы. Родная яго крывіначка. Як падобна на маці. І нібыта тая нітка, што так упарта намотвала на верацяно яго гады, рушыла мінулае і ён вярнуўся ў юнацтва. Ён зноў адчуў сябе маладым, а побач з ім яго каханая Багдана. І ўсё жыццё наперадзе, і, здаецца, пройдзе яно ў днях кахання. А жыццё рыхтавала яму страты.
Бажэна была ў яго малодшай, а першых яму нарадзіла Багдана сыноў Літавора і Лелюша. І абодва яны склалі галовы ў сечах. Старэйшы Літавор загінуў на яіго вачах, пяць гадоў назад, у набегу на Русь. Дваццаты раз сустракаў вясну Літавор, і гэта была яго першая і апошняя сеча. Дзідай русін ударыў Літавору ў грудзі. І апусціў сын галаву на конскую шыю. Стралой імчаўся да сына князь. Крышыў мячом русаў, прабіраўся да Літавора. Вось ён. Беражліва зняў з каня абамлелае цела сына. Літавор! Крывавая пена выступіла ў сына на вуснах. На руках у бацькі апошні раз і ўздыхнуў.
Лелюш загінуў васемнаццацігадовым, калі два гады таму варагі на ладдзях спусціліся па Нёмане і пачалі рабаваць ліцьвінскія сёлы. Сам жа ўзяў Лелюша з сабой. А пасля сечы знайшоў яго са стралой у грудзях. Смерць сыноў падкасіла Багдану. За нейкі год згарэла яна, як свечка, і адправілася за імі ўслед у вырай. А, ён перанёс страту.
Бажэна. І не можа ён уявіць сабе, што аднойчы не сустрэне яго дома дачка, не выбежыць да яго на ганак, не абдыме за шыю, не пацалуе. Ды толькі ідзе час, і трэба аддаваць дачку ў чужую сям'ю замуж. Жыцця не пераробіш - будзе на старасці няньчыць унукаў. Усё ж не адзін-адзінёшаны застанецца.
Цёмная хмара наплыла на сонца, і нібыта цень упаў на зямлю. Зашамацеў у вершалінах вецер. З нябёсаў пранізліва закрычаў каршук. Да горада яшчэ было далекавата.
І раптам на дарогу выскачылі апранутыя ў звярыныя шкуры, узброеныя мачугамі і дзідамі людзі. З баявымі крыкамі яны акружылі падарожнікаў. Трэба ратавацца. Завейка выхапіў з похваў меч.
Не - гэта не сон, але і паверыць, што гэта праўда, Бажэна не хацела. Гэтыя раз'ятраныя людзі, якія раптам выскачылі з лесу, спынілі яе каня, і моцныя рукі, балюча сціснуўшы яе стан, выхапілі дзяўчыну з сядла і апусцілі на зямлю.
- Бажэна! - закрычаў Завейка і накіраваў свайго каня да дачкі.
Вострае лязо мяча са свістам рассякала паветра. Князь нікога не падпускаў да сябе. Але не выратаваў бацька дачкі. Кінутая ззаду пятля абвіла яго грудзі. Не ўтрымаўся ў сядле князь і выкуліўся з яго. І тут жа князю скруцілі рукі і звязалі. Лежачы на зямлі, Завейка пазнаў у чалавеку, што падышоў да яго, княжыча Вышака. Апрануты, як і яго людзі, у скураныя куртку і нагавіцы, з мячом на пасе, Вышак усміхаўся. На яго, Завейку, і не зірнуў. Абхапіў Бажэну рукамі, прыцягнуў яе да сябе.
- Ідзі да мяне.
- Адчапіся, - уперлася рукамі ў грудзі княжычу дзяўчына.
- Ха-ха-ха! Не любы я табе! А Воўка не забыла? Ха ха-ха.
Дык вось у чые рукі яны трапілі. І што іх цяпер чакае? Не, Воўк не даруе яму забойства бацькі. Але ж Бажэна? Як выратаваць яе? Не, у яго павінна быць надзея.
- Вышак, адпусці дачку і ты атрымаеш багаты выкуп.
- Ха-ха-ха, - засмяяўся ў адказ княжыч. - Ты кажаш пра выкуп. Ты, злодзей, забіў майго бацьку. Тваё жыццё будзе выкупам.
І толькі цяпер усвядоміўшы, што здарылася, Бажэна не магла спакойна глядзець, як смяяліся гэтыя людзі з бацькі. І такі бездапаможны быў ён, што яе сэрца сціснулася ад шкадобы.
Спачатку яны прабіраліся вузкай сцежкай, над якой шумелі вершалінамі старыя яліны. Уперадзе ехаў на гнядым кані Вышак. За ім барадаты воін, у скураной куртцы і нагавіцах, у пасталах, з мячом на пасе, вёў за паводдзе каня, на якім ехала Бажэна. Ішоў са звязанымі рукамі Завейка.
Мінуўшы дуброву, яны выбраліся на луг. Трава, якая ніколі не ведала касы, вымахала па пояс. Людзі з цяжкасцю прабіраліся праз жорсткія сцябліны. З-пад конскіх капытоў узляталі птушкі.
То шлях іх праходзіў па хвойніку, дзе на крохкіх ніцях павуціння зіхацелі сонечныя промні, то ехалі ўздоўж берага нейкай рачулкі, над якім ніцма схіліліся вербалозы. І ўвесь час азіраўся Вышак назад на Бажэну. Запала дзявочая прыгажосць у яго сэрца. І калі спыніліся нанач, калі ваяры пачалі разбіваць стан, Вышак падышоў да дзяўчыны. Ён палохаўся, што яна не адкажа яму, але наважыўся на гэты крок.
Бажэна сядзела на кані і паглядала паверх яго галавы, нібыта не заўважала княжыча.
- Вось ты якая? Нездарма брат упадабаў цябе.
Дзяўчына не адказала княжычу. Маўчала яна і тады, калі селі вячэраць. І нечакана для яго нясмела ўсміхнулася; яе маленькія губы затрапяталі і агалілі шэраг беласнежных зубоў. Ноччу, калі воі леглі спаць, паклаўшы пад бок звярыныя скуры, калі заснулі нявольнікі і толькі вартавыя не ведалі сну, Вышак падышоў да дзяўчыны. Яна спала на мядзведжай скуры каля вогнішча. І калі схіліўся над Бажэнай, захацелася пацалаваць яе. Ён так і зрабіў, і адчуў вуснамі пяшчотную цеплату яе твару.
Назаўтра апоўдні атрад Вышака дабраўся да агароджанага драўлянымі сценамі паселішча, якое знаходзілася на высокім пагорку. Вой, які стаяў на вартавой вежы, убачыўшы людзей, што падышлі да брамы, нешта крыкнуў уніз. Зарыпелі жалезныя засаўкі, і два чалавекі павольна адчынілі дубовую браму.
Тут за гэтымі сценамі, знайшоў сабе прытулак князь Воўк.
Вышак увёў Бажэну ў хату. На сценах святліцы віселі звярыныя скуры і зброя. З другога пакоя выйшаў насустрач Воўк. Князь быў у льняной срачыцы і партах, у ботах, на пасе вісеў у скураных похвах кароткі меч. У прыцемках твар Воўка здаўся ёй злавесным і нядобрым. Ды і само маўчанне князя палохала Бажэну.
- Князь, я прывёў яе, - мовіў Вышак і выйшаў са святліцы.
- Вітаю цябе ў маім новым доме! - прамовіў князь і ўзяў Бажэну за далоні.
- Нявольніцай я ўвайшла ў твой дом.
Гэты голас пранікаў у яго душу, і здрыганулася сэрца ад успамінаў пра тую чароўную ноч, калі дзяўчына пакорліва аддалася яму.
- Каханая, дарагая, я вельмі сумую па табе і буду сумаваць заўсёды, калі расстаюся з табой на дзень, на два, на тыдзень, на месяц. Таму што я кахаю цябе, таму што не магу без цябе. Мілая мая, харошая мая, дарагая, як пакутліва я жыў столькі дзён без твайго кахання, як чакаў нашай сустрэчы і як доўга цягнецца наша разлука, - ён казаў тое, што вынасіў у душы за гэтыя доўгія дні іх расстання. Казаў, каб вызваліцца ад пакуты. Колькі разоў, прачынаючыся раніцай, уяўляў ён побач з сабой на ложы каханую. І здавалася князю, што адчувае цяпло яе цела, чуе яе дыханне. Працягні толькі да яе руку, і яна, прачнуўшыся, даверліва прытуліцца. І як жахліва было чакаць новага дня, бо ён пройдзе без каханай. І з кожным днём у душы яго расла туга па Бажэне. І ён рашыўся.
- Калі ты кахаеш мяне - адпусці майго бацьку, - холадна гучаў голас Бажэны. - Адпусці бацьку.
- Добра. Я падарую яму волю, але цяпер ты будзеш маёй.
Ён асцярожна, нібыта чакаў, што рэзкім рухам спужае дзяўчыну, абняў яе. Калі б яна ўзмалілася, пачала вырывацца, ён бы зразумеў, што яна ненавідзіць яго. Але яна моўчкі, сцяўшы вусны, прыняла яго пацалунак - яна ахвяравала сабой дзеля бацькі. Ён даможацца свайго - верне яе каханне. Ён гатовы чакаць, ён цярплівы. Ні грубым словам, ні насіллем не пакрыўдзіць яе. Ён не хоча з-за спатолення сваёй страсці страціць яе каханне. Яму не патрэбна суложніца, якая моўчкі і з агідай будзе прымаць яго ласкі. Хай гучыць яе смех у гэтым доме, хай будзе яна шчаслівай з ім. Слёзы, якія яна стрымлівала, пацяклі з вачэй. А той, у чыёй уладзе яна апынулася, бачыў, як дрыжаць яе плечы ад плачу, чуў яе ўсхліпы. Ён кахаў яе і мучыўся ад таго, што яна плача. І што рабіць, ён не ведаў: суцешыць яе, упэўніць, што нічога благога не зробіць ёй? Або проста пакінуць адну, даць выплакацца? І ён выйшаў на вуліцу. Завейка пад аховай ваяроў сядзеў на зямлі. Падняў галаву, асуджана зірнуў на Воўка.
- Я дарую табе. Ідзі з мірам.
Але навошта яму гэтае жыццё, калі яго Бажэны не будзе з ім? Калі стане яна суложніцай нялюбага ёй чалавека. Што яму гэтае жыццё, што ён стане рабіць у ім?
- А як жа Бажэна? - спытаў Завейка.
- Будзе воля багоў, і ты ўбачыш яе.
- Адпусці яе, я дам выкуп.
- Яна мая заручоная княгіня.
Міналі дні. Не расплялі Бажэне косаў, не абстрыглі іх, і не накінуў Воўк на дзявочую галаву павоя. Не наважыўся князь загаварыць з дзяўчынай пра жаніцьбу. Цяжка пераносіў ён дзявочае маўчанне, і калі загаворваў з Бажэнай, яна без ахвоты адказвала яму. Ды толькі не мог ён страціць каханую - занадта цяпер недасягальнай стала яна, а таму яшчэ больш жаданай. А ёй заставалася перанесці да канца гэтае выпрабаванне долі і спадзявацца, што рана ці позна яна вернецца ў бацькоўскі дом. Не заставацца ж тут ёй з князем-ізгоем, якога заўтра разаб'юць русы і звязеняць.
І аднойчы Воўк пачуў размову Бажэны з Вышакам. Яны не бачылі яго. Ён вяртаўся вечарам пасля абходу цвержы. Падышоў да хаты і пачуў галасы.
- Дапамажы мне, Вышак.
- Я дапамагу. Не плач.
- Пацалуй мяне.
Боль разануў яго па сэрцы. І з адчаем Воўк зноў пераканаўся, што не здолее адмовіцца ад Бажэны, аддаць яе другому, нават крэўнаму брату. І нават калі яна ўжо не кахае яго, ён не ў сілах перажыць тое, што яна шчаслівая з другім. У гэты момант ім авалодалі пачуцці, а не розум. Меней яго хваляваў лёс брата. Нельга дапусціць, каб Вышак забраў у яго Бажэну. Хто-небудзь іншы, але толькі не брат, бо разам з дзяўчынай ён згубіў бы і Вышака і за стаўся б адзінокім. Але ён тут жа авалодаў сваімі пачуццямі. Бажэна абмарочыла яго. Ды гэта толькі дурань злуецца, што двое людзей пакахалі адно аднаго. Яму стала шкада самога сябе. Яго лепшыя памкненні растаптаныя. Ён павярнуўся і ціхенька пайшоў ад хаты.
А пасля ў братоў адбылася размова.
- Ты павінны забыцца пра яе, - сурова мовіў Воўк.
Забыць Бажэну! Але гэта немагчыма. Ён кахае яе і не адмовіцца, калі гэтага патрабуе нават брат. Яна выбрала яго, Вышака, яна кахае яго.
- Не, - першы раз у жыцці Вышак супярэчыў брату.
І гэтае «не» сведчыла, што Вышак настроены рашуча і не саступіць яму. Чаго палохаўся Воўк, тое і здарылася - Бажэна зачаравала брата.
- Ты павінен забыць пра яе. Вышак, браце, яна згубіць цябе, - ён паклаў руку на яго плячо, але той скінуў руку.
- Я не выракуся яе!
Гэтая ўпартасць, з якой брат змагаўся за сваё каханне, пужала Воўка. Перад ім стаяў зусім іншы чалавек, не той бесклапотны і мяккі юнак. Гэты Вышак быў зусім іншым: упартым, брата не прызнаваў.
- Усё, - мовіў Воўк, - угаворваць цябе я не буду. У галаве тваёй вецер.
- Князь, - спыніў Вышак яго за руку, - ты задумаў супраць яе нядобрае?
Ён удзячны Бажэне за тыя светлыя хвіліны кахання. Але ён гатоў адмовіцца ад каханай, каб толькі не страціць брата. Заўтра раніцай ён загадаў Гваю праводзіць Бажэну дадому.
- Не табе мне ўказваць, - груба абарваў брата Воўк.
Уцекачы выбраліся з падземнага ходу ў лес. Перапляценні галін перагароджвалі ім шлях. І на кожным кроку Вышаку даводзілася мячом прасякаць дарогу. Ён мог павесці дзяўчыну па сцежках, ды асцерагаўся пагоні ці наткнуцца на вартавыя заставы і таму вырашыў прабірацца праз гушчар, арыентуючыся па зорках. І ўпарта, не зважаючы на стому, сек галіны і хмызняк, каб можна было прайсці Бажэне. Неўзабаве яны трапілі ў хвойнік. Ісці стала лягчэй. Ногі танулі ў мяккім імху. Каля невялічкай ручаіны, што зіхацела ў месячным святле сярод парослых травой нізкіх берагоў, уцекачы спыніліся. Вышак апусціўся на кукішкі і сунуў руку ў ваду.
- Халодная, - мовіў ён.
- А піць яе можна? Я хачу піць.
- Гэта ж крынічная вада.
Ён чакаў, што Бажэна, апусціўшыся на калені, нахіліцца да ручаіны і прыпадзе вуснамі да вады, як звычайна піў ён з крыніц. Але яна прысела на кукішкі, чэрпнула вады ў складзеную лодачкай далонь і паднесла яе да вуснаў. І гэты рух Бажэны ачараваў яго вытанчанасцю і прыгажосцю.
- Смачная, - мовіла дзяўчына. - Паспрабуй, - яна зачэрпнула далонню вады і паднесла да яго вуснаў. - Пі хутчэй, - засмяялася Бажэна, - а то выцеча.
Ён прыпаў вуснамі да яе маленькай далоні. Колькі там той вады - кропля, але і не піў ён ваду, а цалаваў дзявочую далонь.
- Ну вось і выцекла, - наўмысна незадаволеным голасам мовіла Бажэна.
І зноў дзяўчына зачэрпнула вады і паднесла да вуснаў Вышака, і ён не піў, а цалаваў яе руку. А пасля пяшчотна ўзяў яе за тонкія запясці і пацалаваў дзяўчыну ў вусны. І з кожным яго пацалункам, адчуваючы яго блізкасць, яна траціла тую волю, якая дапамагла ёй перацягнуць на свой бок Вышака. Дзіўна, ёй хацелася быць слабой, бездапаможнай, каб ён, мужны і моцны, клапаціўся пра яе, абараняў. Іх прытуленыя адна да адной постаці адбіваліся ў вадзе.
Раптам дзяўчына адчула, як яго моцныя рукі падхапілі яе і паднялі над зямлёй. Пад Бажэнай цурчала вада. Ён пераносіў яе праз ручай. І ад пачуцця ўдзячнасці яна абняла Вышака за шыю і прытулілася да яго. Яму было прыемна ад яе даверлівасці.
На беразе ручаіны ён вырашыў заначаваць. Хутка насек мячом дроў, паслаў на зямлю яловых лапак. І вось ярка загарэлася вогнішча. Прыемна патыхала дымком. Дзяўчына сядзела каля вогнішча. Водбліск полымя асвятляў яе задумлівы твар.
- Бажэна, табе трэба паспаць.
- Я хачу пасядзець з табою.
Стамілася, але бадзёрыцца. І хіба зможа ён запярэчыць, калі сам жадае яе. Дзяўчына перахапіла яго позірк і ласкава ўсміхнулася. Яна сядзела побач. Ільняная спадніца абцягвала яе калені. Як добра было б пакласці ёй на калені галаву, заплюшчыць вочы і каб яе пяшчотныя рукі гладзілі галаву; ляжаць і адчуваць яе ласку і ні пра што не думаць.
Ён узяў дзявочую руку і адчуў, як яна дрыжыць. І такая пяшчота да дзяўчыны ахапіла яго, што ён не ў сілах быў стрымацца і, цалуючы яе далоні, зашаптаў:
- Бажэна, каханая мая.
З асалодай адчуў, як дзяўчына лёгкім рухам пальцаў прабегла па яго валасах і абхапіла рукамі шыю. Дзявочыя вусны прыпалі ў доўгім пацалунку да вуснаў Вышака. І калі яна патрабавальна прыцягнула яго да сябе і апусцілася на яловыя галінкі, якія ўсцілалі зямлю, ён зразумеў, што Бажэна ў яго волі.
Яшчэ можна было апамятацца, але позна... Так прыемна было ад яго пацалункаў, ад ласкі яго рук. Яна не супраціўлялася, калі ён развязаў шнурок на сарочцы і прагнымі вуснамі прыпаў да набухлых ружовых смочкаў грудзей. Не магла вытрымаць пакутлівай асалоды, што перажыла ў гэты момант, і ціха застагнала. Болей не было ўжо ні сораму, ні сумненняў.
Стомленыя, яны ляжалі побач, глядзелі высока ў неба, дзе зіхацелі россыпы зорак. Ляжалі абняўшыся і маўчалі - думалі кожнае пра сваё.
Бажэна кахае яго. Так даўно ён чакаў свайго кахання - вось яно. І не разлучыцца ён з Бажэнай. Нікому не дасць каханай у крыўду. Ну, а брат? Хай змагаецца з русамі, калі яму так прагнецца подзвігаў. Хіба не брат штурхнуў яго на ўцёкі? Хіба не брат стаў паміж ім і Бажэнай, злуючыся на тое, што яна выбрала яго, Вышака? Цяпер ужо позна нешта перамяніць. А яна не ведала, ці клясці сябе за сваю слабаць, што паддалася страсці, ці лічыць, што канчаткова перамагла княжыча. Ну, пацалавацца, прылашчыць хлопца, каб болей прывязаць яго да сябе, - дапускала, а вось гэта... Гэта Вышак перамог яе, і яна цяпер у яго волі.
Стараючыся не разбудзіць Бажэны, ён выцягнуў з-пад яе галавы руку і, нахіліўшыся над дзяўчынаю, пацалаваў яе ў скроню. Нават не пацалаваў, а з удзячным замілаваннем перад яе прыгажосцю і даверлівасцю дакрануўся вуснамі.
Сонца паднялося над зямлёю. Туман сплыў. Трава і лісце дрэў зіхацелі на сонцы ўсыпанай Родам расой.
- О вялікі Сварожыч, у гэты дзень усцеражы і блаславі нас, - сказаў замову князь і тройчы пацалаваў свае рукі. Рассякаючы са свістам крыламі паветра, праляцелі некалькі качак і з шумам селі на ваду. Вышак, паклаўшы на лук стралу, пракраўся туды, дзе селі качкі. Птушкі не бачылі чалавека і спакойна плавалі на вадзе, раз-пораз ныралі пад ваду і праз імгненне вынырвалі. Княжыч выбраў качара і прыцэліўся. Было б добра, каб удача не адвярнулася ад яго, вось бы прыемна ўразіў дзяўчыну. Страла трапіла птушцы ў грудзі. Перадсмяротны крык, некалькі слабых удараў крыламі па вадзе, і качара панесла цячэннем. Качкі з шумам узляцелі ў паветра. І яшчэ доўга чуўся свіст іх крылаў. Падабраўшы забітую птушку, выцягнуўшы з яе стралу, Вышак знайшоў гліну. Каля вогнішча абмазаў качара глінай і паклаў яго ў агонь. Дзяўчына яшчэ спала.
- Бажэна, - паклікаў княжыч і пацалаваў яе ў шчаку.
Дзяўчына прачнулася і пяшчотна ўсміхнулася юнаку.
- Вышак, - прашаптала яна і, абняўшы яго за шыю, адказала пацалункам.
Гледзячы, як Вышак упэўнена распараджаецца каля вогнішча, як спрытна ламае галіны і падкідае іх у агонь, як выцягнуў з агню абмазаную глінаю птушку, разламаў гліняныя чарапкі, на якіх засталіся птушыныя пёры, як нажом абрэзаў смачныя кавалкі, ёй хацелася па-сапраўднаму даверыцца яму, моцнаму, знаходліваму, рашучаму. І, забыўшыся, што ашуквала яго, яна радавалася таму, што Вышак клапоціцца пра яе.
І гэтая раніца, залітая яскравым сонечным святлом, рэчка, у якой праз светлую ваду віднелася жоўтае дно, птушыны шчэбет, высокія цёмна-зялёныя хвоі, вогнішча, што весела патрэсквала агнём, - усё здавалася дзяўчыне незвычайным, і чамусьці было шкада, што болей не паўторыцца ў яе жыцці ні гэтая ноч, ні гэтая раніца.
Пустата сустрэла яго дома. За гэтыя дні Воўк прызвычаіўся да Бажэны і без яе адчуў адзіноту. З цяжкім сэрцам хадзіў ён па пакоях, натыкаўся на стол і лавы. Не мог супакоіцца. Суцяшаў сябе, што Вышак вернецца назад. Але мала верыў у гэта. А калі не вернецца, калі прамяняе яго на Бажэну? І што цяпер? Ці чакаць брата, ці выслаць за ім пагоню? Не вытрымаў і выклікаў да сябе дзядзьку.
- Гвай, - звярнуўся ён да дзядзькі, - не загадваю табе, а прашу: дагані Вышака з Бажэнай. Выратуй брата. Яна загубіць Вышака.
- Князь! Не таі ў сэрцы немарасці. Усё, што адбылося, - гэта твая доля. Калі яна асудзіла цябе на страту гэтай дзеўніцы, дык ужо не вернеш Бажэны, як ні старайся.
Пасля страты дачкі Завейка страціў і цікавасць да жыцця. Навошта яму жыццё, калі пазбавіўся ён адзінага дарагога чалавека, любай Бажэны. Што з ёй? Сэрца аблівалася крывёю, калі думаў, як гэты ізгой Воўк цешыцца яго дачкою. Ездзіў ён да намесніка рускага князя ў Новым градзе, падбіваў на паход супраць Воўка. Намеснік адгаворваўся: то дружына маленькая, то дарогі добра не ведае, то справы не дазвалялі ісці ў паход. Завейка сваю дружыну падняў, але вояў не хапала. Каб вось дапамаглі русы.
І дні міналі ў хваляванні за долю дачкі.
І адбылося дзіва. За дзвярмі раздаліся гучныя галасы. Завейка незадаволена паморшчыўся. Чаго там раскрычаліся слугі? Дзверы расчыніліся - на парозе стаяла Бажэна. Яго родная крывінка, яго радасць і ўцеха вярнулася дадому. Сарваўся з лавы і падбег да дачкі, якая кінулася да яго.
- Татачка!
- Бажэна! - і спыніўся ўражаны Завейка. - Бажэна? - перапытаў ён.
- Татанька! - прыпала да яго грудзей дзяўчына. - Татанька!
Ён абдымаў яе, жывую, здаровую. Яна зноў з ім. І тут убачыў, як увайшоў у пакой Вышак. Без палахлівасці, упэўнена, як у свой дом. І паменшала радасць князя. Зразумеў - каханне штурхнула Вышака да яго дачкі.
- Вышак выратаваў мяне, толькі яго разую.
Цяжка ўздыхнуў Завейка і адказаў:
- Няволіць цябе не буду.
А праз колькі дзён з Новага града выступіла дружына. Грукацеў пад нагамі ваяроў і конскімі капытамі перакідны мост. Ні адзін з вояў не ведаў, куды іх вядзе Завейка. Наперадзе ехаў Вышак - ён павінен быў паказаць дарогу да цвержы Воўка. Угаварыў яго Завейка.
- Ты ізгой. Твой брат ваюе з русамі. І як паставіцца да цябе князь Яраслаў! Ты павінен паказаць, дзе хаваецца твой брат. Калі ты адмовішся, цябе і сілай прымусяць паказаць дарогу. Гэта не здрада. Ты дапаможаш спыніць непатрэбную вайну ў Літве. Мы разбіты русамі, і трэба прызнаць іх уладу. Кожны новы дзень гэтай непатрэбнай вайны прыносіць смерць. А Воўк... ён сам выбера сваю долю: ці прыме клятву Яраславу, ці трапіць у паруб. Ты ж будзеш уладаром бацькоўскіх земляў. - Яшчэ казаў Завейка, а Вышак ужо ведаў, што згодзіцца на яго прапанову. Нічога яму не застаецца, як згадзіцца.
- Пераступаю сваю праўду.
Як не хацеў таго, але адолелі яго ўспаміны. Нагадаў ён брата. З Воўкам ніколі не быў ён блізкі. Нейкая адчужанасць лягла паміж імі. Мабыць, ад таго, што Воўк старэйшы за яго і жыў іншым, чым ён. Ніколі слоў лагодных між сабою не мовілі. І ўсё роўна не мог Вышак уявіць, што ніколі адкрыта не зірне брату ў вочы. Няма цяпер у яго роднага брата, пакінуў яго назаўсёды.
Пра адно думаў Вышак, як папярэдзіць брата, каб ён пакінуў цвержу і схаваўся ў пушчы. Ды як папярэдзіць? Спадзяваўся на тое, што віжы ўбачаць русаў. Тады ўсё было б памысна - Воўк пакінуў бы цвержу.
Здзівіліся русы. Нікога яны не ўбачылі на сценах. Адчыненая брама і не падняты перакідны мост над ровам. І раптам з брамы выехаў на белым кані чалавек.
Завейка пазнаў яго - князь Воўк. Пазнаў брата і Вышак. Не пакінуў Воўк цвержы, не схаваўся ад русаў у пушчы. Адчуваў Вышак сэрцам бяду. Конь з вершнікам набліжаўся да русаў. Завейка ўзяўся за меч.
- Не спяшы, князь, - мовіў Вышак і паехаў насустрач брату. Воўк злез з каня і чакаў яго. Ніякай зброі ён не меў перад сабой, нібыта выйшаў здавацца.
Вышак спыніў каня, пакінуў сядло і падышоў да брата.
- Падай меч свой! - сурова прамовіў Воўк.
Вышак паслухмяна выцягнуў з похваў меч і аддаў яго брату.
- Продкі нашыя! - усклікнуў Воўк. - Вось чалавек, які прыйшоў на суд ваш. Здрадзіў ён клятве багам нашым і за віну сваю мусіць ад зброі сваёй памерці. Аддаю яго вам у ахвяру, о продкі нашыя!
Вострае джала мяча, накіраванае бязлітаснай рукой, увайшло Вышаку ў грудзі. Адчуў Воўк, як рукі брата схапілі яго за тулава і папаўзлі ўніз. Брат упаў на зямлю. Вось і ўсё. І Воўк ударыў мячом сабе ў жывот: «Я іду да вас, продкі!»