«Уладары Вялікага Княства»... Гэтак называлі сябе магнаты сярэдневяковай беларускай дзяржавы - Вялікага Княства Літоўскага. Багацце і палітычная ўлада дазвалялі ім пачуваць сябе некаранаванымі ўладарамі гаспадарства, і справамі сваімі яны былі роўныя манархам.
У гэтай кнізе распавядаецца пра самых яскравых асоб беларускай гісторыі ХVІ-ХVІІ стагоддзяў. Усе важнейшыя падзеі таго часу адбываліся з іхнім чынным удзелам. Яны героі і здзяйсняльнікі вялікіх справаў. Іхнія імёны ўвайшлі ў аналы эўрапейскай гісторыі. У пантэоне беларускай славы яны займаюць пачэснае месца. Іх можна лічыць вялікімі. Прынамсі сучаснікі ў гэтым не сумняваліся і гучнымі эпітэтамі праслаўлялі іхняе жыццё. Князь Міхайла Глінскі - «у дзеях рыцарскіх вельмі спраўны». Гетман Канстанцін Астрожскі - «муж великий войсковой славы». Вялікі палітык - Мікалай Радзівіл Чорны. «Манархам роўны справамі» - Ян Геранім Хадкевіч. «Вялікі і пярвейшы сенатар і патрыёт» - Мікалай Радзівіл Руды. Геніяльны палкаводзец Ян Кароль Хадкевіч - «вялікі воін». Вялікі канцлер Леў Сапега - «Бацька і збаўца Айчыны». «Вялікі Радзівіл» - Януш Радзівіл. «Вызваліцель Літвы» - Павел Сапега.
Але хіба толькі яны... Тыя, хто аддаў сваё сэрца Айчыне, тыя, хто адчуваў крэўную повязь са сваімі дзядамі, тыя, хто ўсведамляў сваю адказнасць перад будучыняй - іх асяняў горды і велічны дух Маці-Айчыны. Вось яны сапраўдныя ўладары Вялікага Княства. Імі былі і простыя людзі, якія сваім мазалём кармілі яснавяльможнае шляхецтва, а на плячах сваіх трымалі дзяржаўны падмурак. Імі былі і тыя, хто жыццём і крывёю бараніў родны край, бо ён належаў ім, а яны - яму. Імі былі і тыя, каму выпала стаяць на вяршыні ўлады, каб служыць народу і Айчыне. Гэтая кніга пра іх - невядомых і вядомых, мужных і мудрых герояў нашага мінулага.
Мы ідзём услед. Іхні шлях пралёг праз нашыя сэрцы і вядзе нас у будучыню, да нашчадкаў. І калі ёсць яны - носьбіты і ахоўнікі вечнага Духа Любові да Літвы-Беларусі, верныя яе рыцары «Пагоні» - яму не згаснуць і шляху нашаму не зарасці быльнягом забыцця.
1992-1994 гг.
Вядомы нямецкі падарожнік і дыпламат першай паловы ХVІ стагоддзя Сігізмунд Гэрбэрштайн называў Глінскага «чалавекам выдатнай вопытнасці і рэдкай доблесці»[1]. Другі яго сучаснік - кароль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт Стары - гняўліва пісаў у сваіх граматах, што Глінскі здрадца, які «чарамі сослал с сего света» вялікага князя Аляксандра Казіміравіча і хацеў Вялікае Княства пад сябе «подсести»[2]. «Чалавек рэдкай доблесці» і «здрадца» - супрацьлеглыя ацэнкі князя Міхайлы Глінскага. Высакароднае і злахітрае, светлае і чорнае, добрае і злое ўжываліся ў гэтым чалавеку. Асоба ў беларускай гісторыі выключная і, пэўна, Глінскі разумеў сваю выключнасць, разумеў, што здольны на вялікае - і малое яго не задавальняла. Ахвяра сваіх няўтольных страсцей і пачуццяў, якія штурхалі яго на змовы, здрады, прымушалі брацца за зброю. За хвіліны трыумфу перамог заплаціў ён лёсам выгнанніка і вязня. Але як не ставіліся б да Глінскага сучаснікі, а пасля і гісторыкі, зацікаўленыя ў сваёй інтэрпрэтацыі ягонага жыцця і дзейнасці, бясстрасным суддзёй князю выступіў невядомы летапісец «Кронікі Літоўскай і Жамойцкай»: «... бо Глинский, будучи мужным велце и смелым, и на все делным, розуму довсципного и до каждой речи способного, так был славный, же межи всеми королями и княжаты посторонными добре значный и в великой у кроля Александра хованый был ласце. Приятелей теж много гойностю, достатком и датком щодробливым собе мел, так теж маетностий и скарбов праве княжих маючи поднеслися в пыху»[3].
Паходзілі Глінскія ад палавецкіх князёў Убо-Кіятаў, якія да нашэсця Чынгізхана качавалі «на гэтым баку Волгі»[4]. Чынгізхан скарыў Кіятаў і выдаў сваю дачку Залахуб за аднаго з іх - Бурлуда. Ад гэтага шлюбу нарадзіўся Тохкаш, чыім імем і пачалі называць падуладную яму палавецкую арду. Гісторыя гэтай арды была нядоўгай. «І прыйшоў цар Кутлух, і перамог, Тахтагаву Арду ўзяў»[5]. Ён ажаніўся з трыма жонкамі пераможнага ворага. Так што ў крыві Глінскіх цякла кроў яшчэ аднаго хана - Кутлуга. З гэтага роду паходзіць і славуты ўладар Залатой Арды Мамай. Ягоны сын Мансур-Кіят пасля Данскога пабоішча заснаваў на межах Вялікага Княства Літоўскага тры гарадкі - Глінеск (адсюль і прозвішча князёў Глінскіх), Падову ды Глечаніцу (р-н сучаснай Палтаўшчыны). Меншы, Снідар, адкачаваў у Перакоп, а старэйшы, Лекса, застаўся пры бацьку і атрымаў у спадчыну ягоныя землі і гарады.
Лекса разам са сваім сынам хрысціўся ў Кіеве і ў святым хрышчэнні атрымаў імя Аляксандар, а сын стаў Іванам. Гэта ўжо былі часы Вітаўта. Вялікі князь літоўскі рыхтаваўся да паходу на Цемір-Кутлуга і ў Кіеве збіраў войска. Прыслаў грамату і да Аляксандра, каб той яму «захацеў служыць». Аляксандар з сынам прыехалі да ліцьвінскага ўладара і білі яму чалом на службу. Нашчадкам Чынгізхана і Мамая Вітаўт выказаў і належны гонар - «прыняў іх праўдзіва не як слуг, але як родных братоў сваіх»[6]. І вотчыны падараваў, і сасватаў за Івана дачку князя Данілы Астрожскага, Настассю. Малады Іван быў чалавек хвацкі і не прамінуў выпрасіць у Вітаўта новых узнагарод. Адбылося гэта адразу пасля бітвы на Ворскле, калі Вітаўт з купкай прыбліжаных уцякаў ад ворага. Уцекачы заблудзіліся і Вітаўт узмаліўся да Івана: «Толькі выведуць твае вожы да маёй Украіны да якіх маіх гарадоў або валасцей; і я тымі гарадамі і валасцямі цябе памілую»[7]. Вожы вывелі Вітаўта да гарадка Харобля і вялікі князь стрымаў сваё слова - падараваў горад у вотчыну князю Івану. З часам род Глінскіх разросся і вотчынных земляў усім нашчадкам Івана (а ён пакінуў пасля сябе трох сыноў: Барыса, Хведара і Сымона) не хапала, давялося шукаць вотчын на службе. Князь Барыс (дзед Міхайлы Глінскага) выслужыў у Жыгімонта Кейстутавіча воласці Ракаў каля Менска ды Рашуковічы, двор у Клецку. Казімір Ягайлавіч пажалаваў Барысу гарады Кліглічэск ды Старадуб. Трох сыноў меў Барыс Іванавіч: Льва, Васіля ды Івана. Ім таксама давялося шукаць шчасця на службе. Старэйшы, Леў, служыў амсціслаўскаму князю Івану Юр'евічу і асаблівай ласкай ад свайго сюзерэна не цешыўся. Атрымаў ад князя сяльцо Хадосава каля Амсціслава. Пасля смерці Івана Юр'евіча князь Леў служыў па панах літоўскіх. І цяпер не выслужыў ён нічога значнага. Пэўна, такая няміласць да Льва была выклікана ад'ездам у 1482 годзе стрыечнага брата Івана ў Маскву. Праўдападобна, што Іван удзельнічаў у вядомай змове Алелькавіча супраць Казіміра Ягайлавіча. І каб паправіць сваё матэрыяльнае становішча, Леў Барысавіч ажаніўся з удавой шляхціца Гаўрылы Меляшковіча - вотчынніка Гарадзенскага павета (яна ж сястра амсціслаўскага баярына Сцяпана Есмановіча), якая і нарадзіла яму сыноў Міхайлу, Івана, Васіля, Хведара і дачку Хведку[8]. А радзімай іх з пэўным правам можна лічыць вёску Хадосава каля Амсціслава. Князь Міхайла нарадзіўся прыблізна ў 1470 годзе і да пары жыў у бацькоўскім Хадосаве. І чакаў бы Глінскіх лёс здрабнелых князькоў (як, напрыклад, нашчадкаў Даўмонта - князёў Свірскіх), каб не шчаслівае замужжа Хведкі з Марцінам Храптовічам. Напрыканцы ХV стагоддзя гэты ліцьвінскі род займаў высокае месца пры велікакняжацкім двары. Марцінаў брат Ян-Літавор быў адным з буйнейшых дыгнітарыяў таго часу. Не раз узначальваў пасольствы ў Польшчу і Масковію.
Радавод Глінскіх паведамляе, што «паслаў кароль Аляксандар Літавора паслом у Немцы, а Літавор таго князя Міхайлы Глінскага ўзяў з сабою ў Немцы і даў яго ўчыці ў Немцах тутэйшай мове нямецкай і граматам»[9]. Так, дзякуючы дзеверу сваёй сястры, малады Міхайла апынуўся за мяжой. Вучыўся Глінскі, відаць, пры двары саксонскага герцага Альбрэхта, а пасля паступіў да яго на службу. Міхайла Глінскі прабыў у Альбрэхта больш за 12 гадоў, што адпавядае і дадзеным зямельных актаў, бо з 1482 па 1496 год у іх згадваюцца толькі яго браты[10].
Пры двары саксонскага герцага Глінскі, паводле слоў Гэрбэрштайна, «засвоіў вытанчаныя манеры і рыцарскія звычаі, быў спрытны ў вайсковых практыкаваннях: скачках, фехтаванні, барацьбе, скоках, а таксама і ў пацехах, такіх, як танцы і ўсялякія куртуазіі, чым заслужыў сабе шырокую вядомасць». А калі Альбрэхт развязаў вайну ў Фрысляндыі, дык «пан Міхаіл», як называлі яго немцы, «праявіў храбрасць... і, прайшоўшы ўсе ступені вайсковай службы, прыдбаў сабе слаўнае імя»[11]. На радзіму Міхайла Глінскі вярнуўся, па словах Карла Маркса, бывалым «ваяводам і палітыкам»[12].
Гібець, як бацька, на службе ў князёў і паноў - гэта не для яго. Міхайлу распаляюць самалюбівыя мары - сцвердзіць сябе, падняцца да вяршынь улады.
Адыходзіла ў гісторыю ХV стагоддзе, слаўнае перамогаю над Тэўтонскім ордэнам і трагічнаю братазабойчаю вайною Свідрыгайлы і Жыгімонта Кейстутавіча. Не сціхалі войны з Масковіяй. Вялікае Княства слабела. Страціла частку Смаленскай і Северскай зямель. Частымі набегамі крымскія татары рабавалі паўднёвыя землі Княства, а ў 1482 годзе нават захапілі Кіеў. Неспакойна было і ў самым Вялікім Княстве. Змагаліся за ўладу паміж сабой буйныя феадалы. Ім фактычна і належала ўлада. Палітычным органам кіравання дзяржавай была велікакняжацкая рада, або, як яе называлі, паны-рада. Паны імкнуліся абмежаваць уладу вялікага князя Аляксандра Казіміравіча.
У Глінскім Аляксандар убачыў чалавека, на якога можна было абаперціся ў барацьбе з панамі-радай, і наблізіў яго да сябе. Што за служба была ў князя Міхайлы? Трохі прасвятляе гэтае пытанне запіс у «Памяці»: «...нямецкіх паслоў перакладаў і граматы перад каралём чытаў... Калі кароль Аляксандар пойдзе да царквы або ад царквы, і князь Міхайла Глінскі перад каралём дзяцей баярскіх разбівае»[13]. Вядома, кола абавязкаў Глінскага было куды шырэйшым, чым перакладчык ды «разбіўшчык» (хаця цяжка меркаваць, што гэта азначала, мабыць, «расчышчаў» князь дарогу перад Аляксандрам ад баярскіх дзяцей, якія праглі трапіць на вочы ўладару), але ясна - Міхайла стаў адным з блізкіх да Аляксандра людзей. Можна ўявіць, што вялікі князь часта раіўся з ім ці проста размаўляў, тым больш што Аляксандар любіў у вузкім коле сяброў выпіць чарку-другую, пагаварыць шчыра. Ну, а Глінскі мог шмат распавесці, ды, відаць, і сваім тэмпераментам вабіў рахманага Аляксандра. Так ці інакш, а велікакняжацкія міласці шчодра пасыпаліся на Міхайлу.
А калі 14 ліпеня 1500 года (пасля паражкі ліцьвінскага войска ад маскавітаў) у палон трапіў дворны маршалак Рыгор Станіслававіч Осцік, Аляксандар перадаў пасад дворнага маршалка свайму ўлюбёнцу. Маршалак дворны быў намеснікам маршалка земскага і ў яго адсутнасць адказваў за лад і этыкет пры велікакняжацкім двары і на соймах. Пры ім адбываліся прыёмы ў вялікага князя, ён вёў пасяджэнне рады, у адсутнасць гаспадара і земскага маршалка - трымаў у радзе месца самога гаспадара. Непасрэдна дворны маршалак загадваў гаспадарскімі дваранамі.
На гэтым пажалаванні Глінскаму не скончыліся. У 1501 годзе ён назначаны кіраўніком манетнага двара і намеснікам мерацкім. І чуткі, што вялікі князь прымаў усе свае рашэнні толькі са згоды Глінскага, не выклікалі ўжо здзіўлення. Так яно і было. Нават хан Залатой Арды Шых-Ахмат слаў да Міхайлы пасольства і шчодрыя падарункі, каб заручыцца ягоным пасрэдніцтвам у перамовах з Аляксандрам. Ведаў - як надумае Глінскі, так і ўчыніць вялікі князь. А Глінскага вабіла перспектыва падняцца яшчэ вышэй па прыступках улады. Мала яшчэ быць верным дарадцам гаспадару - трэба высокі пасад заняць. Але ж...
Зразумела, не абышлося без зайздроснікаў і інтрыганаў. Не па сэрцы было такое імклівае ўзвышэнне Глінскага віленскаму біскупу Войтаху Табару, троцкаму ваяводзе Яну Забярэзінскаму, якія раней хадзілі ў першых дарадцах Аляксандра. Без бою яны не збіраліся аддаваць уплыў на вялікага князя. Асабліва дзейным паказаў сябе Забярэзінскі. Мабыць, не раз Ян выказваў князю Міхайлу сваю незадаволенасць, бо Глінскі прызнаваўся: «...многокроть была межи нами размова и некоторая розъторжка, и ваша милость, государ наш, нас згодивши, и в том поеднали; и приказали ваша милость нам, обыхмо напротивку себе с обу сторон в згоде были и напотом таковых речей не починали»[14]. Што ж, вялікі князь памірыў абодвух, але Забярэзінскі не мог доўга хаваць сваю нянавісць да ягонага ўлюбёнца. І рашыўся... На пачатку 1503 года пан Ян задумаў забіць свайго ворага.
Знайшоў чалавека, які за грошы адправіў бы князя на той свет, - шляхціца Брэзоўца. Але не так проста забіць Глінскага. Лепш за ўсё гэта магло атрымацца ў таго, хто часта бывае каля князя. Брэзовец нагледзеў такога чалавека - немца Калікрайтэра, які служыў пры двары. Раз за разам запрашаў яго Забярэзінскі да сябе «ласкаве становил и вспомогал... пенязми и стацыями»[15]. Не будзе мастацкай фантазіі, калі дадаць, што і вінца наліваў пан Ян свайму «сябру», і пагаварыць з ім пра жыццё-быццё не забываўся. Калікрайтэр мог толькі дзівіцца такой прыязнасці да сябе: «А того есми не взнал, для которое причины... тую ласку им вказывал?»[16]. І вось, вырашыўшы, што Калікрайтэр «саспеў» для пасвячэння ў змову, Брэзовец зноў паклікаў яго да Забярэзінскага і прама прапанаваў: «Дам тобе двесте золотых, вчини то: нашодши час подобный, забей князя маршалка»[17].
Ці рыцарская годнасць не дазваляла стаць забойцам-наймітам, ці палохаўся сам за сваю галаву, але немец паведаміў Глінскаму, што пан ваявода направіў яго, каб «забити и горла позбавить». Глінскі адразу ж паскардзіўся на Забярэзінскага Аляксандру. 17 траўня 1503 года ў прысутнасці паноў-рады вялікі князь разгледзеў гэты вырак. Можна толькі ўявіць становішча Аляксандра: за спінай Забярэзінскага стаялі незадаволеныя Глінскім вяльможы. Сам жа Забярэзінскі, абазваўшы Калікрайтэра «забойцам», выракаўся абвінавачванняў: «...иж того не чинил, што на него Коликрайтер мовил, ему не надобе ся того очищати, а ни слова Коликрайторовы ему шкодят яко раде». Вялікі князь пайшоў на кампраміс: загадаў Глінскаму «абы с паном воеводою покой мел и ховал, а естли бы иначей чинил, и его без ласки нашое карать будем»[18].
Неяк Глінскі паслаў слугу ў Трокі за аўсом для велікакняжацкіх коней. Ян Забярэзінскі, які запраўляў у Троках, дазволіў узяць авёс, але злосна прыгразіў слугу, што калі ён зноў заявіцца, дык будзе пабіты. Слуга паскардзіўся Глінскаму і той ужо не ўпусціў моманту справакаваць свайго непрыяцеля. Князь зноў адпраўляе за аўсом і... Забярэзінскі стрымаў слова. Беднага слугу пабілі і выгналі прэч. Гэты выпадак Міхайла Глінскі выкарыстаў, каб настроіць супраць Забярэзінскага вялікага князя. І настроіў...
Калі троцкі ваявода трапіў на прыём да Аляксандра, ён не сустрэў ранейшай пашаны. Замест таго, каб прывітаць дыгнітарыя, падняцца з крэсла і зрабіць насустрач некалькі крокаў, як гэта было прынята пры двары, вялікі князь адвярнуўся і ўтаропіўся ў акно. Абражаны Забярэзінскі спытаў, чым заслужыў такую няміласць. Вось тут Глінскі і нагадаў яму пра «авёс». Забярэзінскі пачаў апраўдвацца, што думаў пра выгоду караля, але Аляксандар рэзка адказаў: «Мне не патрэбны апекуны. Я ўжо дарослы»[19].
Так Забярэзінскі трапіў у няміласць да Аляксандра. А Глінскі каваў жалеза, пакуль яно было гарачым.
Ахвярай інтрыг Глінскага стаў і зяць Забярэзінскага, лідскі староста Юрый Ільініч - фундатар славутага Мірскага замка. Яшчэ ў 1501 годзе на Ільініча скардзілася Аляксандру вялікая княгіня Алена. Лідскі староста не аднойчы нападаў на яе маёнтак Канцягінскае. Справа закончылася судом. Ільініч заплаціў вялікай княгіні за шкоды. Але не ў грашах была справа. Ільініч абразіў гонар Аляксандра. І рана ці позна той нагадаў бы пра гэтае нахабства і свавольства. Можна меркаваць, што Глінскі і Ільініч паглядалі адзін на аднаго варожым вокам. Глінскі прадбачыў, што Забярэзінскі паспрабуе расправіцца з ім рукамі свайго зяця, а таму вырашыў нанесці ўдар першым. Князь Міхайла пераканаў Аляксандра пазбавіць Ільініча пасады і перадаць Ліду канюшаму віленскаму Андрэю Дразду (стрыечны брат Глінскага). Будзь Ільініч толькі непрыяцелем Глінскага, Аляксандар не паддаўся б свайму ўлюбёнцу, але ж памятаў дзёрскасць лідскага старосты і сам хацеў правучыць яго. Як зрабіць гэта без прычыны? Сам жа пацвярджаў прывілей на вольнасці шляхецкія - і не парушыш іх. Глінскі надаў вялікаму князю рашучасці і Аляксандар забраў у Ільініча Ліду і перадаў яе Андрэю Дразду. Толькі Ільініч не той чалавек, які пакорліва падпарадкоўваецца лёсу - ён гатовы на барацьбу і з вялікім князем. За пакрыўджанага стаялі першыя вяльможы Вялікага Княства: ваявода віленскі Мікалай Радзівіл, ваявода полацкі Станіслаў Глябовіч, намеснік жамойцкі Станіслаў Кезгайла, намеснік смаленскі Станіслаў Кішка і сам біскуп віленскі Войтах Табар, ну і, вядома, Ян Забярэзінскі. Спаслаўшыся на прывілей, паводле якога адняць пасаду вялікі князь «ні ў кога не можа, толькі з гербом»[20], яны прынялі бок Ільініча. Гэта быў прамы выклік Аляксандру. Глінскаму засталося распаліць у Аляксандравай душы яшчэ большы гнеў. І як толькі вялікі князь у лютым 1505 года прыехаў з Кракава ў Берасце, дык Глінскі пачаў намаўляць на заступнікаў Ільініча: «Пакуль у Літве будуць жыць гэтыя паны, да тых часоў у Княстве не сціхнуць звадкі»[21]. Аляксандар зазлаваў. Выратаваў паноў польскі канцлер Ян Ласкі, які паведаміў, што вялікі князь вельмі гневаецца на іх. Паслы на сойм у Берасце не паехалі, а сабраліся ў Наваградку. І хаця ў гэты час на Літву напалі татары, паны раіліся не пра тое, каб даць адпор ворагу, а што рабіць, каб суцішыць Аляксандраў гнеў, нават гатовы былі падацца Глінскаму. Аляксандар адабраў ў Забярэзінскага Троцкае ваяводства і перадаў яго Мікалаю Мікалаевічу Радзівілу, Ільініча загадаў пасадзіць у вязніцу, а з панамі-радай пабачыцца нават не захацеў. Глінскага асыпаў новымі міласцямі - надаў яму пасаду Бельскага старосты і адпісаў Тураў і Гонязь. Гэтая перамога не ўмацавала Глінскага як, пэўна, здавалася яму. Варожасць першых вяльможаў дзяржавы - якая тут перамога? Ды і Аляксандар неўзабаве пашкадуе, што паслухаўся Глінскага, бо ўжо на наступным сойме 1 лістапада 1506 года ў Радамлі віленскі біскуп Войтах Табар прама ў вочы заявіў яму: «Міласцівы кароль. Нявінны быў на нас гнеў твой гаспадарскі, з-за прычыны некаторых людзей, бо мы супраць цябе, гаспадара нашага, не стаялі, але мы баранілі правы і прывілеі нашы, каб застацца пры іх, а так, міласцівы гаспадар, я, як пастыр тутэйшага панства і ваш, павінен таго сцерагчы, і цябе, гаспадара нашага, ад таго адводзіць, абы ты, гаспадар наш, правы нашы і лісты свае нам пацвердзіў, а каб хацеў хто іх парушыць, божа, помсці кожнаму такому»[22]. Словы гэтыя, як праклён, надламалі Аляксандра. А тут яшчэ польская шляхта сваімі патрабаваннямі адняла нямала сіл. Аляксандар злёг у ложак. Цяжка хворы ён прыехаў у Вільню, каб узначаліць абарону Вялікага Княства ад татараў, што зноў напалі на Літву. Дваццаць тысяч іх на чале з царэвічам Біціс-Гірэем трымалі ў аблозе Слуцак, дзе слуцкая княгіня Анастасія асабіста ўзначаліла абарону. Яшчэ дзесяць тысяч пад зверхнасцю царэвіча Махмат-Гірэя здабывала Менск. У гэты час у Лідзе сабралася дзесяцітысячнае войска, але воі не жадалі выступаць на ворага без вялікага князя. І Аляксандар у суправаджэнні жонкі Алены, Глінскага, польскага канцлера Ласкага і... Яна Забярэзінскага адправіўся ў Ліду. Цяжка зразумець, чаму Аляксандар зноў наблізіў да сябе Забярэзінскага. Верагодна, у такі нялёгкі для Княства момант жадаў ён яднання паноў, каб забыліся яны пра былыя сваркі. Але прымірыць Забярэзінскага з Глінскім не змог. Па-ранейшаму Ян і яго хаўруснікі таілі ў душах нянавісць да князя Міхайлы. Распусцілі пагалоскі, што лекар Балінскі, які лячыў Аляксандра, па намове Глінскага «горш здорове его псовал»[23].
У Лідзе Аляксандар перадаў усе земскія справы ў рукі паноў-рады і загадаў везці сябе назад у Вільню.
Татары ўжо падступілі да Наваградка. Асобныя загоны, пераправіўшыся праз Нёман, дайшлі да Ліды, Ашмян, Крэва, Ваўкавыска, Горадні і палілі сёлы, хапалі людзей у палон. Цягнуць далей час не выпадала. Войска ўзначаліў Станіслаў Кішка. Пасланы ім аддзел каля Ліды разбіў татарскі загон. Гэтая перамога натхніла вояў і яны пачалі ірвацца ў бой. Пасля малебна войска выступіла з Ліды. Татары ўхіляліся ад сечы і ўцякалі з-за Нёмана. Войска дайшло да Наваградка і прабыло там тры дні. Каб дакладна ведаць, дзе стаяць галоўныя сілы ворага, Станіслаў Кішка паслаў на віжаванне наваградскіх шляхціцаў - братоў Юрыя і Андрэя Неміровічаў. Пад Гарадзішчам (вёска за 40 км ад Наваградка) віжы злавілі шасцярых татараў. Ад іх і даведаліся, што татарскае войска стаіць пад Клецкам і чакае вяртання загонаў. 4 жніўня, вечарам, войска пакінула Наваградак і ноччу дайшло да вёскі Асташына, што за 20 км ад Наваградка. Тут адпачыўшы, ваяры зноў выправіліся ў паход. Па дарозе да іх далучаліся мясцовыя шляхціцы. Каля Ішкалдзі перадавы атрад разбіў татарскі загон у пяцьсот чалавек. Ноч перад бітвай ліцьвінскае войска правяло ў вёсцы Немнава. Для Глінскага гэта была сама трывожная ноч у яго жыцці. Лёс рыхтаваў яму няпростае выпрабаванне. Раптам захварэў гетман Станіслаў Кішка, нават не мог сесці на каня. Паны-рада вырашылі перадаць гетманскую булаву Глінскаму, таму што ён «у дзеях рыцарскіх вельмі спраўны»[24]. Ці гэта прызнанне яго вайсковых здольнасцей, а можа, хітры палітычны ход ягоных ворагаў?
Добра разумеў дворны маршалак, што са смерцю Аляксандра ён пазбавіцца свайго магутнага апекуна і тады многія ягоныя злоснікі паспрабуюць расправіцца з ім. Неяснай бачылася князю будучыня. І прызначэнне гетманам мог разглядаць, як першую спробу пакончыць з ім. Рызыкаваў жа - галавой. Татараў удвая болей і перамагчы іх нялёгка. У выпадку няўдачы ў паноў-рады з'явіцца магчымасць абвінаваціць яго ў паразе, нават у здрадзе, а там - і кара. Яшчэ можна адмовіцца... Ён не адмовіўся. Для Глінскага гэта была бітва не толькі з татарамі, але са сваімі ворагамі. І трэба было прыняць іх выклік.
6 жніўня 1506 года на рацэ Лані каля Клецка непрыяцельскія войскі сустрэліся.
Тры гадзіны абодва войскі перастрэльваліся праз раку з лукаў і ручніц. І пад градам куль і роем стрэл смельчакі ладзілі гаці праз балоцістыя берагі Лані, наводзілі масты. Агнём з двух гаркабуз (лёгкіх гармат), якія прывезлі шляхціц Рачка і Ян Радзівіл, ліцьвіны адагналі ад рэчкі ворага і нарэшце навялі пераправы. Некалькі прагных да подзвігаў шляхціцаў паспяшаліся на другі бок і першымі скрыжавалі сваю зброю з ворагам. У гэтай сутычцы загінуў пісар Забярэзінскага Копаць. Ягоную галаву татары ўзнялі на дзіду і з рогатам насіліся па беразе.
Перад самай сечай Глінскі мовіў кароткае слова: «Каб воі дзеля мілай айчыны мужна пачыналі, яе бяду сабой смела засланілі... За дзетак, жонак, бацькоў, братоў здароўе сваё не шкадавалі. А братоў з палону вырвалі»[25]. А пасля з крыкам: «За мной, браты!» - паскакаў на другі бераг. За ім рушылі воіны. Харугвы правай рукі менскай і гарадзенскай шляхты пераправіліся цераз Лань і прынялі на сябе першы ўдар. Тым самым яны далі магчымасць падысці ўсяму войску. Праславілася і наваградская шляхта, якая доўгі час стрымлівала татараў. Ну а Глінскі быў у самай гушчы сечы. Двойчы забівалі пад ім каня, слугі падводзілі новага, і князь зноў сваёй мужнасцю натхняў сэрцы ваяроў. Наступ ліцьвінскага войска разламаў татарскія шэрагі. Адбіліся ад ворага харугвы правай рукі і таксама перайшлі ў наступ. І татары пабеглі. Іх гналі да ракі Цэпры, дзе ў мітусні ўсе яны і патанулі. Падчас гэтай пагоні пад Глінскім трэці раз забілі каня.
Перамога над войскам крымскіх царэвічаў была поўнай: 27 000 татараў загінула і патанула, 3000 трапіла ў палон. З татарскай няволі было вызвалена 40 000 чалавек[26]. Але і тых, каму ўдалося ўцячы, пераймалі пад Капылём і Пятровічамі аддзелы слуцкай княгіні Анастасіі. Так што ад татарскага войска засталіся толькі рэшткі.
Раней Глінскага чакала б слава, шчодрыя міласці Аляксандра, а цяпер гэтая перамога яшчэ больш распаліла варожасць паноў-рады да яго. Глінскі быў для іх занадта небяспечным. Пераможца татараў здабыў і любоў народа. Але яшчэ не забрала смерць Аляксандра. Ён, пачуўшы аб Клецкай перамозе, сумна ўздыхнуў і мовіў слова ўдзячнасці Богу. 20 жніўня Аляксандар памёр. Польскі канцлер Ласкі хацеў везці цела нябожчыка ў Кракаў. Яму запярэчылі паны, патрабуючы пахаваць Аляксандра ў Віленскім саборы святога Станіслава, бо, маўляў, Глінскі можа скарыстацца іх адсутнасцю, сесці на велікакняжацкі пасад.
Тым часам да Вільні спяшаўся малодшы Казіміраў сын Жыгімонт. Глінскі і тут апярэдзіў сваіх непрыяцеляў. Ён з сямюдзесяццю вершнікамі выехаў з Вільні і сустрэў Жыгімонта за дванаццаць міляў ад горада. Насцярожана аднёсся да Глінскага Жыгімонт, паны ўжо папярэдзілі яго пра «чорныя намеры» дворнага маршалка. І вельмі здзівіўся, пачуўшы ад Глінскага, што той невінаваты, і не думаў, як кажуць паны-рада літоўскія, сесці на вялікае княжанне, а гатовы, як падданы, вернасцю паслужыць яму - пану прыроджанаму. Жыгімонт падзякаваў Міхайлу за такую ласкавую ахвяру. Інтрыга паноў-рады не прынесла поспеху. Міхайла сам прызнаваў над сабой уладу Жыгімонта.
Здавалася, што вялікі князь міласцівы да Глінскага. Вось і на каранацыі 8 снежня Глінскі як дворны маршалак падаваў яму меч і прымаўляў традыцыйнае вітанне, а пасля, калі Жыгімонта абралі польскім каралём, суправаджаў яго ў Кракаў. І гэта яшчэ больш занепакоіла Яна Забярэзінскага і ягоных хаўруснікаў. На Глінскага пасыпаліся абвінавачванні - то ён хацеў Княства пад сябе «подсести», то «чарами сослал с сего света» Аляксандра, то «у великое нежитье ввел» яго з маскоўскім князем, то «великой княгини Елене много прикрости починил»[27].
Разлік просты - пасеяць у душы Жыгімонта недавер да дворнага маршалка. І Жыгімонт захістаўся. Сапраўды, мець каля сябе такога чалавека, як Глінскі, - небяспечна. А можа, былы глогаўскі князь, які вызначаўся сілай (ламаў падковы і рваў вяроўкі) ды страсцю да ловаў і быў вядомы сваёй любоўнай сувяззю з мараўскай шляхцянкай Катаржынай Тэнчынскай, з якой нажыў пазашлюбных дзяцей, пазайздросціў славе пераможцы татараў. Жыгімонт задумаў пазбавіцца ад Глінскага: «Хотели есмо судом справедливого доводу, за таковую великую проступку его сказнити и стяти»[28].
І ўжо 8 снежня, у дзень сваёй каранацыі на вялікае княжанне, Жыгімонт адабраў у Глінскага кіраванне манетным дваром. Ударыў, як бы мовіць, знянацку, у надзеі выкрыць якія злоўжыванні. Але расчараванне - Глінскі «справне» распараджаўся фінансамі. І князь Міхайла яшчэ пры двары - разам з Жыгімонтавай світай (дзе быў і Ян Забярэзінскі) адпраўляецца ў Кракаў. Адразу пасля каранацыі Жыгімонт адхіляе Глінскага ад пасады маршалка дворнага.
Міхайла мог падзівіцца падставе, паводле якой у яго забралі пасад: «вряд маршалство есть знаменитого пана рады нашое Ивана Григорьевича Остиковича, который то, по грехом, за брата нашого, попал в руки неприятельские, служачы нам верне, и до тых часов там у великой нужи седить, и братья и приятели его припоминали ся нас, абыхмо службу его памятуючи, тое жалости там, в том нятстве, не дали ему больше терпети, не только на теле, але и на мысли: и мы, хотячи поданным нашим справедливость вчинити, тот вряд маршалство на пана Григорья с его рук зася есмо взяли»[29].
Пазбавіў Жыгімонт Глінскага і намесніцтва Бельскага, а яго ўладанні Гонязь і Бельск перадаў вялікай княгіні Алене. Гэта быў хітры палітычны ход з разлікам пасварыць Глінскага і вялікую княгіню. Цяпер Міхайла наўрад ці мог разлічваць на заступніцтва Алены. Для Глінскага не была тайнай сапраўдная прычына велікакняжацкай няміласці.
Яшчэ ўчора ўсемагутны фаварыт, удачлівы ваявода, а сёння абражаны і пазбаўлены ўлады Глінскі апынуўся на раздарожжы: змірыцца са сваім лёсам ці змагацца. Ён звяртаецца да Жыгімонта з просьбай: «каб з паном Яном Заберезинским, иж бы ему справедливость сталася»[30]. Але на судзе трэба давесці віну Глінскага, а вось доказаў яе ні ў Забярэзінскага ні ў Жыгімонта не было. І вялікі князь не спяшаецца «справедливость вчинити». А Глінскі шукаў заступнікаў. Ён напісаў ліст крымскаму хану, каб той паўплываў на Жыгімонта, а сам адправіўся ў сталіцу Вугоршчыны Буду да Жыгімонтава брата - вугорскага караля Ўладзіслава. 27 сакавіка Міхайла сустрэўся з Уладзіславам і выказаў яму свае крыўды. Толькі і да братавага слова Жыгімонт не прыслухаўся. Ведаў бы ён чым скончыцца яго ўпартасць, можа, быў бы трохі абачлівы. Раззлаваны Глінскі пры сустрэчы прама кінуў: «Покушуся, кролю, о такую речь, которая тобе и мине напотом будет жалосная»[31]. І зараз Жыгімонт не прыслухаўся. А дарэмна. Князь рашаецца падняць зброю супраць Жыгімонта. У Тураве пачаў збіраць ён воінаў. Але хто і мог дзейсна яму дапамагчы, дык гэта маскоўскі ўладар Васіль ІІІ. Яго можна таксама лічыць пакрыўджаным Жыгімонтам. Васіль разлічваў на выбранне сябе вялікім князем літоўскім і нават паслаў ганца да Алены, каб яна садзейнічала таму, каб паны «пахацелі яго»[32]. Але на велікакняжацкі пасад абралі Жыгімонта. Так што былі ў Васіля падставы бачыць яго асабістым ворагам. Абодва рыхтаваліся да вайны. Перавагай валодаў Жыгімонт. Ён пажаў плён Клецкай перамогі. Крымскі хан Менглі-Гірэй заключыў з Літвой і Польшчай мір. Абяцаў падтрымку Літве казанскі хан Мухамед-Эмін. Абнадзеены Жыгімонт падбухторваў на вайну з Масковіяй Лівонскі ордэн. Не забыўся ён пашукаць саюзнікаў і ў самой Масковіі і прапанаваў Васілёваму брату, дзмітраўскаму князю Юрыю, дапамогу ў барацьбе за шапку Манамаха.
На віленскім сойме ў лютым 1507 года Жыгімонт дамогся ад шляхты выплаты «срэбшчыны» - вайсковага падатка. Былі зацверджаны меры на ўмацаванне дысцыпліны ў войску.
Вораг твайго ворага - твой саюзнік. Дзесьці ў красавіку 1507 года да Васіля прыехалі паслы Глінскага пад старшынствам Воіна Ясковіча. Глінскі прасіў у маскоўскага ўладара прыняць яго ў сваё падданства, аднак з умовай адняць у Літвы тыя гарады, якімі ён валодаў і якія ён здабудзе зброяй. Васіль з радасцю згадзіўся.
Была ў Глінскага яшчэ адна задума. Сватаўся ён да слуцкай княгіні Анастасіі. Разлік хітры: Алелькавічы некалі былі кіеўскімі князямі і, ажаніўшыся з Анастасіяй, Глінскі на законных правах мог прэтэндаваць на кіеўскі пасад. У гэтай справе Міхайла спадзяваўся на брата Івана - кіеўскага ваяводу, а таксама на крымскага хана Менглі-Гірэя, які абяцаў здабыць для Глінскага Кіеў. У выпадку ўдачы Міхайла мог аднавіць Кіеўскае княства, падуладнае Крымскаму ханству. Перспектыва вельмі спакуслівая, каб не разлічваць на яе. І Глінскі сватаецца да Анастасіі, але атрымлівае адказ. Гэта не бянтэжыць князя Міхайлу, і ён вырашае дамагчыся свайго - захапіць Слуцак і сілай павесці Анастасію пад вянец.
Пачатак мяцяжу Глінскага «Кроніка Літоўская і Жамойцкая» пазначае пад 1507 год. Скарыстаўшыся ад'ездам Жыгімонта ў Кракаў, Глінскі на чале семсот вершнікаў напаў на Горадню. Але пачатковай мэтай выступу былі Трокі, дзе жыў былы хан Залатой Арды Шых-Ахмет. Глінскі хацеў захапіць яго ў палон і выдаць Менглі-Гірэю. А крымскі хан абяцаў князю заваяваць Кіеў. Усё абяцала ўдачу. Атрад Глінскага патаемна набліжаўся да Трокаў. Там мяцежнага князя ніхто не чакаў. Каля Горадні людзі Глінскага сустрэліся з каханкай Яна Забярэзінскага. Тут жа на дарозе ёй учынілі допыт і выведалі, што пан Ян знаходзіцца ў Горадні. І князь загадаў павярнуць коней. Пераправіўся цераз Нёман. Мяцежнікі ўвайшлі ў горад і атачылі двор Забярэзінскага. Турак, які служыў князю, уварваўся ў пакой да пана Яна і прама ў ложку адсек таму галаву. Некалькі міляў галаву пераможанага ворага везлі на дзідзе, пакуль не кінулі яе ў возера. Гэтая перамога каштавала Глінскаму другой - больш важнай: пра набліжэнне мяцежнікаў ужо ведалі ў Вільні і Троках і паднялі гарнізоны для сустрэчы. Глінскі адступіў у Наваградак. Мяцежнікі памардавалі там шляхту, якая не падтрымала іх правадыра. Сабраўшы вакол сябе тры тысячы мяцежнікаў, князь разаслаў іх «шукати литовских панов и казал их забивать, мордовать»[33]. Жадаючы перацягнуць на свой бок пабольш людзей, ён абвясціў сябе змагаром за праваслаўе. Вельмі паказальны ў гэтых адносінах выпадак з шляхціцам Хведарам Калантаевым, які нібыта прасіў Глінскага заступіцца за праваслаўных. Вось як сам Калантаеў распавядае: «Иж князь Михайло, едучм за Новагородка, созвавши многих людей а рек так: тот замяток, который то есми вчинил, им от кого стался, только от Федора Колонтаева: как дей есмо были на свадьбе в Белици, ино прмшол ко мне Федор Колонтаев и пал передо мною крыжом и рек так: поведаю тобе, княже Михайле, што ж тыми разы на том нинешнем сойме, што маеть быти в Вильни о громницах, всих нас Русь мают хрестити в Лядскую веру, а хто бы не хотел пойти в Лядскую веру, тых мають стинати: а то мне поведал пан Иван Сапега. Про то господине княже Михайле, со слезами чолом бью твоей милости, для Бога змилуйся, вступися за нас! И я дей, слышавши то от Колонтаева и тую речь есми на него почал, и то все сталося от Колонтаева»[34].
Якім змагаром за праваслаўе быў князь Міхайла, можна даведацца з яго ж ліста да Васіля ІІІ. «Везде люди вашое милости огонь пускали, и шкоды чинили, и полону на колко сь десять тысяч взяли»[35]. Ну а Слуцкае княства мяцежнікі Глінскага «якоже татаре поплени»[36]. І няма чаму здзіўляцца, што не так і шмат праваслаўных далучылася да «змагара за праваслаўе», нават родныя браты Васіль ды Іван не падтрымалі яго.
Тая палітычная перавага, на якую спадзяваўся Жыгімонт, растаяла як леташні снег. Крымскія татары былі разбіты маскавітамі, а казанскі хан раптам заключыў мір з Васілём ІІІ. Адмовіўся ад сумесных дзеяў і Васілёў брат Юрый. Палякі не абяцалі Літве дзейснай дапамогі. Вось цяпер Жыгімонт шкадаваў, што так неабачліва сваімі ж рукамі запаліў агонь, які трэба тэрмінова тушыць. Да Глінскіх у Тураў прыехаў княжацкі пасол Ян Касцевіч і перадаў, што ўладар кліча іх да сябе, бо «хочет им всякую управу учинити в их делех с литовскими паны» і загадаў «присягу дати своею душою». Князь Міхайла ўжо добра ведаў вартасць гаспадарскага слова і таму не паверыў яму: «...похочет государь нашь король Жикгимонт нашие службы к собе и с нашими недруги, с литовскими паны учинить управу прямую, и он бы к нам прислал Олбрехта Мартынова Гастовтова, и мы ся на его душу дадим. А нынеча от своего государя, от короля, ни к которому его недругу не едем, а живем в своей отчине. А от него, государя, пана Олбрехта ждем...»[37].
Альбрэхт Гаштольд зацята супраціўляўся вуніі Вялікага Княства з Польшчаю. На антыпольскіх настроях яны маглі і паразумецца. Прадбачыў гэта Жыгімонт. І Гаштольд так і не прыехаў у Тураў.
Куды больш разумна паступіў Васіль ІІІ. Ён праз свайго пасла дзяка Міцьку Губу прапанаваў Глінскаму ісці да яго на службу: «Я хачу пажалаваць і за вотчыны вашы стаяць»[38]. Цяпер, калі Глінскаму не ўдалося ажаніцца з Анастасіяй Слуцкай і захапіць Шых-Ахмета, ён злучыў свой лёс з Васілём. Разам з Міцькам Губой у Маскву з граматай да Васіля ІІІ паехаў пасол ад Глінскага Іван Прыежы, каб вялікі князь «пажалаваў, да сябе іх на службу ўзяў, а за іх і за іх вотчыны стаяў»[39]. Глінскі пачаў здабываць сабе «вотчыны». У 1508 годзе з Турава ён на чале 3-тысячнага войска рушыў да Мазыра. Мазырскі староста Якуб Івашэнцаў, які быў жанаты з стрыечнай сястрой князя Міхайлы, здаў горад. Як паведамляў сучаснік тых падзей польскі гісторык Бернард Вапоўскі, мазыране «аказалі яму (Глінскаму. - В.Ч.) божаскую пашану, нібыта валадару: праваслаўнае святарства і манахі выйшлі яму насустрач са святынямі»[40].
На Ўкраіне дзейнічаў Васіль Глінскі. Ягоныя загоны абклалі Жытомір і Оўруч. І калі Міхайла выдаваў сябе за «абаронцу» праваслаўя, Васіль адкрыта прызнаўся, што мэта ягонага брата: «Вялікае Княства з рук Літвы адабраць і вярнуць Русі, як перад гэтым было спрадвеку, ды аднавіць Кіеўскую дзяржаву»[41]. Шмат каго прывабіла такая мэта і яны далучаліся да мяцежнікаў. Але Васілю так і не ўдалося авалодаць ні Жытомірам, ні Оўручам, ні Кіевам.
У Мазыры Глінскіх знайшоў Хазей-Мірза - пасол ад Менглі-Гірэя. Крымскі хан прапаноўваў Глінскім служыць яму і абяцаў пасадзіць іх на Кіеў і на ўсе кіеўскія прыгарады і сцерагчы яго ад караля. Неўзабаве вярнуўся з Масквы дзяк Міцька Губа і прывёз патрэбны адказ Васіля, што той жалуе Глінскіх, бярэ іх на службу і гатовы «ад караля іх сцерагчы з вотчынамі»[42]. Асабліва радавала Глінскіх, што Васіль ІІІ абяцаў «не ўступаць» у тыя гарады, якія яны возьмуць, а значыць, прызнавалася іх права на ўсе заваяваныя землі. Глінскія цалавалі крыж перад Міцькам Губой на вернасць маскоўскаму ўладару. Аднак сувязей з крымскім ханам Міхайла Глінскі не разарваў і запэўніваў яго, што трымае Шых-Ахмета ў сваіх руках. Каб выкрыць гэтую хлусню, Жыгімонт наўмысна паказваў крымскім паслам былога ўладара Вялікай Арды.
Ужо рухаліся з Северскай зямлі да межаў Вялікага Княства маскоўскія палкі пад зверхнасцю князёў Васіля Шамячыча, Івана Адоеўскага і Івана Варатынскага. 10 сакавіка з Масквы выступіла 60-тысячнае войска, якое ішло на Смаленск. З Вялікіх Лук да Полацка выступіла ноўгарадская групоўка князя Данілы Шчэні. Становішча памянялася на вачах. Цяпер не Літва, а Масковія мела перавагу. Казанскі хан заключыў з Васілём мір і спадзявацца на яго Жыгімонту не даводзілася. Ды і Менглі-Гірэй схіліўся на бок Глінскага і патрабаваў ад Жыгімонта вярнуць Міхайлу маршальства, напамінаючы вялікаму князю, што той: «таковый молодец добрый, што ж много в Литве нет»[43]. Жыгімонт з 5-тысячным корпусам наймітаў паспяшаўся ў Літву.
Не сядзеў склаўшы рукі і Міхайла Глінскі - напаў на Глуск і захапіў яго. Тут знайшоў яго пасол ад валашскага ваяводы Стэфана з запэўніваннем аб сяброўстве. Прыехаў і Васілёў пасол Іван Жыгона Паджогін. Глінскі адправіў на віжаванне пад Наваградак атрад на чале з князямі Дзмітрыем Жыжэмскім і Андрэем Лукомскім, а сам хацеў выступіць на Слуцак. Гэты план памяняўся пасля прыходу ў чэрвені ў Бабруйск маскоўскага ваяводы Васіля Шамячыча. Месцам сустрэчы быў выбраны Менск. Глінскі рушыў туды з мяцежнікамі і маскоўскім палком князя Аленкі.
Дваццаць дзён прастаяў Глінскі пад Менскам, і хаця замак абаранялі толькі трыццаць драбаў на чале з князем Багданам Заслаўскім, на штурм князь так і не наважыўся. Акружаны рвамі і высокімі валамі Менскі замак стаўся не па сілах Глінскаму. Ці не лепш было пачакаць маскоўскія палкі. І Глінскі піша Васілю ІІІ ліст з просьбай загадаць «поспешася» ваяводам пад Менск, прасіў ён пакінуць яму «до живота» заваёваныя гарады. Затое загоны мяцежнікаў і маскоўскі полк Андрэя Трубяцкога «агонь пускали и шкоды чинили» пад Слуцкам, Слонімам, Клецкам, Наваградкам і нават у васьмі мілях ад Вільні. Абцяжараныя палонам і нарабаваным, яны збіраліся пад Менскам. Горад Глінскі не ўзяў, не дапамог і корпус Шамячыча, які ў ліпені прыйшоў сюды. Два тыдні прыступалі да замку, білі па ім з гарматаў.
Шырокай падтрымкі Глінскі не атрымаў. Яўна пераацаніў ён свае сілы і сваю значнасць. У вялікай гульні манархаў ён быў не роўны з роўнымі, а толькі адной з фігур, якой можна было і ахвяраваць. «Так и тепер о всем надежду маю на Бога и на вашу милость государя хрестьянского», - пісаў Глінскі Васілю Іванавічу[44]. Гэта было падобна на прызнанне сваёй паразы.
А ў Наваградак тым часам прыехаў Жыгімонт і асабіста павёў сабраная там войска на ворага. Як толькі Глінскі і Шамячыч пачулі аб гэтым, дык адразу знялі аблогу Менска і адступілі за Бярэзіну. Мяцежнікі прымусілі друцкага князя Андрэя здаць ім Друцк. Вось-вось, здавалася, павінна была пасці Ворша, якую здабываў князь Даніла Шчэня. Глінскі і Шамячыч павялі свае палкі пад Воршу. Сюды спяшаўся з войскам і Жыгімонт. Дзевяць дзён абодва войскі, раздзеленыя Дняпром, стаялі адно перад адным.
22 ліпеня 1508 года Жыгімонт даў бой ворагу. Пад абстрэлам маскавітаў ліцьвіны пачалі пераходзіць бродам цераз Дняпро. Адначасова некалькі ліцьвінскіх харугваў пераправіліся вышэй па рацэ і наляцелі на маскоўскі стан. Нечаканы напад выклікаў сярод маскавітаў паніку, і яны пачалі адступаць ад Дняпра. Жыгімонт, які са свайго берага назіраў за бітвай, сам павёў астатнія харугвы на ворага. Асноўныя сілы маскавітаў яшчэ не ўступілі ў бой і стаялі на Бахаўскіх палях за Дняпром. Рашучы Глінскі абяцаў Шамячычу і Шчэню «певное и велми сладное звитязтство (перамогу)»[45]. Ваяводы не сталі рызыкаваць і адступілі да Амсціслава. А Жыгімонт павёў войска на дапамогу Смаленску.
Устрывожаны князь Міхайла, пакінуўшы ў Почапе сваіх паплечнікаў князёў Жыжэмскага, Азярыцкага і Лукомскага, паехаў у Маскву на сустрэчу з Васілём ІІІ.
Ведаў бы князь, якую трагічную ролю адыграе гэты чалавек у ягоным жыцці, дык пашукаў бы шчасця пры дварах іншых венцаносцаў. Васіль з пашанай сустрэў Глінскага. У ягоны гонар учыніў баляванне і адарыў адзежамі, даспехамі, пародзістымі канямі. Глінскі і параіў Васілю звярнуцца да імператара «Свяшчэннай Рымскай імперыі» Максіміліяна, ворага Польшчы, дзеля «достования своих вотчин» - Вугоршчыны для Максіміліяна, а Ўкраіны і Літвы - для Васіля. Так што ідэя падзелу Літвы паміж імперыяй і Масковіяй упершыню нарадзілася ў галаве князя Міхайлы Глінскага. І Васіль адаслаў Максіміліяну грамату, у якой паведамляў пра прыняцце ў сваё падданства Глінскага і прапаноўваў заключыць з Імперыяй дамову супраць Польшчы і Літвы[46].
З вайны Васіль вынес для сябе ўрок - ваяваць з Вялікім Княствам Літоўскім і Рускім без саюзнікаў - небяспечна. Істотных вынікаў няма - ніводнага буйнога горада не захапіў, ад паразы маскоўскае войска выратавала адступленне.
Гэтым разам Васіль больш схіляўся да замірэння. Глінскаму, зразумела, такое не падабалася, а таму, каб суцешыць яго, Васіль пажалаваў свайму новаму падданаму ў «кармленне» Малы Яраславец і Бароўск, а князю Васілю - Мядынь. Замена не раўназначная ў параўнанні з тым, што гублялі Глінскія ў Літве, але трэба было задаволіцца і гэтым у надзеі, што Васіль рана ці позна адваюе іх літоўскія вотчыны.
З Масквы князь Міхайла ў суправаджэнні невялікага атрада і прыстава Хведзькі Ярапчонка прыехаў да братоў у Мазыр. Без дзейснай маскоўскай дапамогі Міхайла не адважыўся на новыя паходы. Ды і час ужо быў не той. 19 верасня ў Маскву прыбыло ліцьвінскае пасольства на чале з полацкім ваяводам Станіславам Глябовічам. Трэба было чакаць аб чым дамовяцца паміж сабою Жыгімонт і Васіль. Абодва згадзіліся на кампраміс. Васіль не патрабаваў занятых Глінскім гарадоў - Турава, Мазыра, Глуска, Друцка. Узамен Жыгімонт прызнаваў пераход да Масковіі северскіх земляў, заваяваных яшчэ Іванам. Ну, а пра Глінскага Васіль забыў, ягоныя інтарэсы не абараніў. Як пасля такога мог пачуваць сябе Міхайла? Зноў ашукалі.
Глінскі раззлаваўся на Васіля і ў гневе вырашыў уцячы са сваімі людзьмі ў стэп і помсціць абодвум уладарам, якія так падманулі яго. Аднак і ад гэтага мяцежнаму князю давялося адмовіцца. Ягоныя спадручнікі выбралі спакойнае жыццё.
15 лістапада Глінскі ў акружэнні паплечнікаў (адзначым некаторых: князі Андрэй Друцкі, Іван Казлоўскі, Васіль Мунча, Іван Азярэцкі, Дзмітрый і Васіль Жыжэмскія, стрыечныя браты Дзмітрый ды Іван Глінскія, Андрэй Дрозд і ягоны брат Пётр, Якуб Івашынцаў і інш.) адправіліся ў Масковію. І перад Хрышчэннем (25 снежня) Васіль ІІІ прыняў іх пад сваю дзяржаўную ўладу.
На што было цяпер спадзявацца князю Міхайлу Глінскаму? Што яму падараванні Васіля. Ці варта было браць у рукі зброю, каб залежаць ад чужой міласці і шукаць шчасце на чужыне? Глінскаму патрэбна ўлада, ён з тых, для каго жыць - значыць змагацца за ўладу. Толькі, калі зноў пачнецца вайна з Літвой, ён будзе незамянімы для Васіля, а ў мірныя часы і без яго хапае дарадцаў у маскоўскага гасудара. Глінскі абяцаў перамогу ў новай вайне. Недарэмна, што сучаснікі ў адзін голас засведчылі: «Маскоўскі гасудар спадзяваўся, што ён зможа захапіць усю Літву - з парады і дапамогі Міхайлы»[47], ці «...паспрабаваў заваяваць герцагства Літоўскае і ўсю карону Польскую паводле парады свайго гетмана князя Міхайлы Глінскага»[48]. Васіля асабліва і не трэба было пераконваць. Толькі ў адрозненне ад нецярплівага Глінскага ён хацеў грунтоўна падрыхтавацца да вайны, пазбавіць Літву саюзнікаў і нанесці па ёй сакрушальны ўдар. І Глінскі дапамагае Васілю ў дыпламатычных зносінах з Эўропай. Было дзеля чаго і старацца - Васіль абяцаў яму перадаць Смаленск з прыгарадамі, а гэта ўжо сур'ёзная прапанова. Летам 1509 года Міхайла адправіў пасла да дацкага караля Іаана. Той адаслаў ліст да Жыгімонта. Вялікі князь, прачытаўшы пасланне Глінскага, адразу выправіў пасольства да Васіля ІІІ. Глінскі па-ранейшаму заставаўся небяспечным, падбухторваў супраць яго эўрапейскіх манархаў. Таму так упарта і даводзіць Жыгімонт Васілю, каб той пакараў Глінскага: «...брат наш, сам посмотри, гораздо ль ся то деет? Ты з нами в любви и в докончаньи и в крестном целованьи, а тот здрадца наш, слуга твой, будучи в твоей земли, нашу легкость шлет к братьи нашой королям хрестіянским, пишучи неправдивыи слова. А про то, абы есм того злого человека за таковый его збыток сказнил, абы вперед того не починал»[49]. Васіль нават і словам не адказаў на гэтую просьбу Жыгімонта. Глінскі быў яму патрэбны. Восенню 1510 года Міхайла сустрэўся са сваім даўнім прыяцелем яшчэ па мяцяжу - немцам Хрыстафорам Шляйніцам. Дараваны Жыгімонтам за ўдзел у мяцяжы, Шляйніц, карыстаючыся каралеўскай граматай, наведаў Лівонію, Прусію, а пасля пабываў у Дрэздэне ў герцага Саксонскага і ўсюды падбіваў выступіць супраць Польшчы і Літвы. Георг Саксонскі накіраваў яго ў Маскву, каб праз князя Міхайлу дамовіцца з Васілём аб прыездзе пасольства. Глінскі звёў былога свайго паплечніка з Васілём і намовіў яму, каб ён ад імя саксонскага герцага прасіў маскоўскага ўладара разарваць мір з Літвой. Васіль згадзіўся прыняць саксонскіх паслоў, адпісаў таксама ордэнскім саюзнікам. З гэтымі лістамі Шляйніц і адправіўся спачатку ў Прусію, а пасля збіраўся ў Саксонію - меў намер наняць рэйтараў для Васіля. Але пра ягоную місію нейкім чынам стала вядома Жыгімонту. На пошукі агента Глінскага былі высланы віжы, якія і натрапілі на яго непадалёку ад мора (дзе менавіта - крыніцы не паведамляюць. - В.Ч.). Шляйніц, ратуючыся ад пагоні, выкінуў лісты ў мора, аднак хвалямі іх прыбіла да берага. Так перапіска Глінскага і Васіля з Саксоніяй і Ордэнам стала вядома Жыгімонту. Зноў Глінскі. Гэты чалавек проста стаў праклёнам вялікага князя.
У Княстве засталіся прыхільнікі Глінскага. Іх пазбавілі пасад і кінулі ў вязніцы. Альбрэхт Гаштольд, Марцін Храптовіч, Хведка Храптовіч, Аляксандар Хадкевіч, князь Палубенскі - асобы не дробныя. Як нейкае наканаванне - усюды інтрыгі Глінскага. Вось і гэты ліст да саксонскага герцага. Раззлаваны Жыгімонт адпісаў Георгу і даволі рэзка дакараў яго за сувязі з Глінскім: «Замест дапамогі супраць пагрозлівых ворагаў, якую мы заслугоўваем, баронячы ўсеагульны спакой нашаю крывёю, усімі нашымі сродкамі, вы, забыўшыя на страх Божы і чалавечы сорам, не палохаецеся рыхтаваць нам ворагаў і прыводзіць іх на нас і валоданні нашыя»[50]. Саксонскі герцаг усяляк выракаўся свайго ўдзелу ў авантуры Шляйніца і Глінскага і прадстаўляў яе прыватнай змовай двух апошніх. У абарону саксонскага ўладара выступіў герцаг Карл Люнстэрбург, які заўважаў Жыгімонту, што калі б Глінскі «змог увесь свет падняць супраць Вашай Каралеўскай міласці, дык ён, верагодна, ахвотна зрабіў бы гэта»[51]. Падобныя прызнанні не маглі суцешыць Жыгімонта. Зрэшты ён гатоў быў выдаць Менглі-Гірэю Шых-Ахмета, каб толькі той «выпрасіў» у Васіля ІІІ Глінскага.
Перапіска Міхайлы Глінскага з саксонскім герцагам была яшчэ адным напамінам Жыгімонту, што Масковія рыхтуецца да вайны з Літвой. І тым горш было прызнаваць, што Літва да яе не гатова. Крымскі хан, як заўсёды, не трымаў мір і слаў свае загоны на ўкраінскія землі Вялікага Княства. Прускі магістр не прыносіў клятву на вернасць Польшчы і зносіўся з Масквой. Лівонскі ордэн чакаў, каб далучыцца да пераможцы. А хто ім будзе? З усіх сваіх удач Жыгімонт мог пахваліцца толькі шлюбам у пачатку 1512 года з Барбарай Заполі. Бацька Барбары семіградскі ваявода Стэфан Заполі ўзначальваў у Венгрыі антыгабсбургскую партыю і меў вялікі ўплыў у дзяржаве. Затое Васіль дасягнуў куды большых поспехаў. Канчаткова скарыўся перад ім Пскоў. Заключаны мір з Казанскім ханствам. Менглі-Гірэй абяцаў Васілю ваяваць Літву і дапамагчы «любезнаму сыну» князю Міхайлу Глінскаму[52]. Схіляліся на бок Масквы імператар Максіміліян і прускі магістр Альбрэхт Брандэнбургскі. А неўзабаве з'явілася і падстава для вайны з Літвой. Васілю паведамілі, што ягоную сястру Алену, удаву вялікага князя Аляксандра, сілком вывезлі з Вільні ў невялікае выменне Сцёклышкі. Там Алена пры загадкавых абставінах памерла. Было падазрэнне, што вялікую княгіню атруцілі. І зноў усплывае імя Глінскага. Вельмі туманна паведамляе дакумент з царскага архіва, што «даў (запіс. - В.Ч.) князь Міхайла Глінскі аб каралеве і вялікай княгіні Алене, як ёй зелле даваў Сапегін чалавек»[53]. Пэўна, Глінскі, каб распаліць гнеў Васіля і штурхнуць яго на вайну з Літвой, і прыдумаў «чалавека», які даў «зелле» Алене. Што ж, яшчэ адна загадка гісторыі, якую ці магчыма разгадаць.
Галоўнай мэтай у новай вайне з Літвой была заваёва Смаленска. Усе спробы завалодаць старажытным крыўскім горадам заканчваліся для Масковіі няўдачамі. Былі зроблены належныя высновы. Васіль кінуў на Смаленск амаль усе вайсковыя сілы Масковіі. Лівонскія паслы даносілі магістру Плетэнбергу ў Рыгу, што ніколі Масковія не мела такога шматлікага войска, як цяпер. Задаволены Васіль пахваляўся: «Пакуль конь мой будзе хадзіць і меч секчы, не дам спакою Літве»[54]. І ўжо, калі не штурмам, дык «измором» спадзяваўся Васіль адчыніць смаленскую браму. Ды і ўрад Вялікага Княства Літоўскага і Рускага паклапаціўся пра ўмацаванне Смаленска.
Жыгімонт пісаў, што Смаленская цвержа «моцная... дзякуючы самой рацэ (Дняпру. - В.Ч.), балотам, а таксама людскому майстэрству, дзякуючы байніцам з дубовых брусоў, укладзеных зрубам у выглядзе чатырохкутнікаў, набітых глінай знутры і звонку; яна акружаная рвом і такім высокім валам, што ледзьве бачны дахі будынкаў, а самыя ўмацаванні не разбіць ні з гармат, ні таранамі, ды і не падрыцца пад іх, ні разбурыць або спаліць ні агнём, ні серай»[55]. У горадзе пастаянна знаходзіўся гарнізон, а падчас небяспекі за сценамі хаваліся смаленская шляхта і навакольныя жыхары. Не па лёгкую перамогу выпраўляўся Васіль ІІІ. Да Жыгімонта ён прыслаў разметную грамату, «узяўшы сабе Госпада ў дапамогу, іду на цябе...»[56].
У пачатку снежня 1512 г. маскавіты ўжо стаялі пад Смаленскам. З штурмам не спяшаліся. Чакалі, калі падыдзе сам Васіль ІІІ. А каб дарэмна не губляць час, ваяводы, пакінуўшы частку войск пад горадам, рушылі ў глыб Літвы пад Воршу, Друцак, Барысаў і Браслаў. У самым пачатку 1513 года Васіль з братамі Юрыем і Дзмітрыем і Міхайлам Глінскім прывёў галоўнае войска.
У адну з начэй пад прыкрыццём гармат маскавіты рынуліся на смаленскія сцены. Наперадзе ішлі споеныя пскоўскія пішчальнікі. Штурм смаляне адбілі. Васіля ніколькі не засмуціла страта дзвюх тысяч ваяроў, і ён па-ранейшаму трымаў Смаленск у аблозе. Што ж датычыцца Міхайлы Глінскага, дык згадак пра яго ў дакументах на той час няма. Можна сцвярджаць, што Васіль не даручыў князю Міхайлу кіраванне сваімі палкамі і, верагодна, той знаходзіўся ў велікакняжацкай свіце.
Шэсць тыдняў прастаялі маскавіты пад Смаленскам. Іаасафоўскі летапіс тлумачыць зняцце аблогі надыходам вясны і недахопам «корму конскага»[57].
Прычына тут іншая. Васіль хаця і страціў 4 тысячы воінаў, але, даведаўшыся, што Жыгімонт падрыхтаваў 30-тысячнае войска для выручкі Смаленска, паспешліва адступіў ад горада[58].
Ад заваёвы Смаленска ён не адмовіўся. У Літве нават засталіся маскоўскія загоны, якія ваявалі аж за Менскам і вывелі «бесчисленно много» нявольнікаў.
Праз два месяцы, у сярэдзіне чэрвеня, маскавіты зноў рушылі да Смаленска. У Бароўску войска збіралася для паходу. Сюды прыехаў і Васіль. На нейкі час ён заставаўся ў вотчыне Глінскага. Высветлілася, крымскія татары з'явіліся каля Тулы. Давялося паслаць на нечаканага ворага войска. Татары павярнулі назад. Гэта развязала Васілю рукі, і ён адправіў войска на Смаленск. Гарнізон горада ўмацаваўся атрадам татараў, якіх прывёў сын смаленскага намесніка Міхайла Глябовіч, ды атрадам Яна Цыбулькі, былога дарагічынскага старосты. Сіл для паспяховай абароны горада не хапала. У першай жа бітве ліцьвіны адступілі за сцены.
Знайшлася справа і Міхайлу Глінскаму - ён узначаліў групоўку войск, што стаяла пад Полацкам (24 тысячы) і Віцебскам (8 тысяч). Аднак асноўныя падзеі адбываліся пад Смаленскам. Гэтым разам Васіль апроч 80-тысячнага войска меў дзве тысячы пішчаляў і гармат. Частку гармат прыслаў імператар Максіміліян, а другую адлілі ў Маскве нямецкія ды італьянскія майстры. Знаходзіліся ў войску і нанятыя Шляйніцам у Чэхіі і Сілезіі рэйтары, былі казанскія татары. Маскавіты шчыльна акружылі горад, каб нават мыш не праскочыла ў яго. І пачаўся бесперапынны абстрэл Смаленска. Была разбіта Крынашэўская вежа і пярэднія ўмацаванні. Смаляне ноччу аднаўлялі разбурэнні. Сумны вынік першага штурму стрымліваў Васіля ад паўторнага прыступу. Паспрабаваў ён запаліць горад, каб пажар нарэшце прымусіў абаронцаў здацца. Дзеля гэтага маскавіты кідалі з катапультаў у горад падпаленых кошак, пускалі з агнём галубоў. І гэта не дапамагло. Смаляне галадалі, але гатовы былі хутчэй «з'есці адзін аднаго, чым здацца»[59]. Смаленск трымаўся.
Зноў Васіль спалохаўся ліцьвінскага войска. Сорак тысяч воінаў сабралася ў Чарнігаве і чакала падыходу крымскіх татараў, якіх абяцаў прыслаць Менглі-Гірэй. Жыгімонт пагражаў тылам маскавітаў. У гэты час пад Віцебск падаспела шляхецкая апалчэнне і прагнала ворага ад горада. Натхнёныя перамогай ліцьвіны рушылі на выручку Полацка, але ворагаў там не засталі. Тады яны кінуліся ў пагоню і нагналі некалькі маскоўскіх атрадаў, якія і разбілі. Усяго Глінскі страціў болей за 8 тысяч чалавек, а калі ўлічыць 20 тысяч забітых пад Смаленскам, дык страты ў маскоўскім войску былі адчувальныя. Васіль зняў аблогу і адступіў ад Смаленска. Баі пад Смаленскам настолькі ўразілі сучаснікаў, што сведка тых падзей здзіўлена пытаўся: «Хто і калі чуў пра такую аблогу, якая так доўга і моцна працягвалася?»[60]. Сапраўды, падобнай аблогі такім шматлікім войскам Эўропа не ведала. Уражаны вайсковай сілай Масковіі імператар Максіміліян загарэўся ідэяй з яе дапамогай сакрушыць Польшчу і Літву. Ён меркаваў стварыць кааліцыю з Свяшчэннай Рымскай імперыі і Масковіі - і адначасова напасці на Польшчу і Літву. У самы разгар бітвы за Смаленск імператарскі пасол Георг Шнітцэнпайнер ездзіў па эўрапейскіх дварах. І не без поспеху. Ён атрымаў згоду ўдзельнічаць у кааліцыі ад курфюрста Брандэнбурскага Іаахіма, маркграфа Фрыдрыха Брандэнбургскага, курфюрста Фрыдрыха Саксонскага, герцага Георга Саксонскага, прускага магістра Альбрэхта. З радасцю прыняў Васіль у Маскве Георга Шнітцэнпайнера. Мог радавацца і Глінскі - ягоныя планы здзяйсняліся. Паміж Імперыяй і Масковіяй была падпісана дамова аб сумеснай барацьбе супраць Польшчы і Літвы.
Імператар прагнуў Памор'я і тых зямель, якія адваявала Польшча ў Ордэна, а Васілю патрэбна была «отчина» - Кіеў, Смаленск і Полацак. На Смаленск паклаў сваё вока Глінскі.
Такая шматабяцальная дамова з Імперыяй акрыляла Васіля. Асабліва даспадобы прыйшлося, што ў грамаце яго называлі «цесарем». Паразы пад Смаленскам уяўляліся не болей чым крыўднай няўдачай. На радасцях Васіль прыняў рашэнне аб трэцім паходзе на Смаленск. Выступленне намеціў на вясну, каб восеньскія дажджы і зімовыя маразы не перашкаджалі здабываць «отчину». І пакуль яшчэ быў час - дзейсна вялася падрыхтоўка да паходу.
У сакавіку 1514 года адправілася пасольства ў Данію для перамоў з каралём Хрыстнернам ІІ аб саюзу супраць Жыгімонта.
Небагата шансаў меў Жыгімонт выйсці пераможцам з будучай вайны. Дыпламатычнымі перамогамі не пахваліцца, апроч мірнай дамовы з Портай. Доўгія перамовы з Менглі-Гірэем яшчэ не высветлілі пазіцыю Крыма. Найбольш рэальная дапамога бачылася шляхце і панам Княства ў найме вояў.
Новым смаленскім намеснікам Жыгімонт прызначыў Юрыя Салагуба. І ўсё ж з падрыхтоўкай войска ў Літве спазніліся і не сустрэлі ворага на мяжы. Маскавіты зноў без перашкод падышлі да Смаленска. У сярэдзіне красавіка 1514 года перадавы полк колькасцю ў тысячу чалавек пад зверхнасцю Міхайлы Глінскага ўжо стаяў перад горадам. З такімі сіламі князь не рашыўся на штурм, а павёў перамовы з смалянамі, намаўляючы паддацца маскоўскаму ўладару. Праз месяц падышоў са сваёй раццю князь Дзмітрый Шчэня. Да Воршы на «Дрютское поле» рушыла ноўгарадская групоўка князя Васіля Шуйскага. У ліпені пад Смаленск з асноўным войскам прыбыў Васіль ІІІ. Як і ў папярэднім паходзе ён вывеў на вайну 80 тысяч воінаў. 29 чэрвеня маскавіты пайшлі на штурм. Сто сорак гармат, агнём якіх кіраваў немец Стэфан, пачалі абстрэльваць горад. Першы залп нанёс нямала шкоды абаронцам. Адно ядро трапіла ў зараджаную гармату і яна ўзарвалася. Загарэліся дамы і чорны дым слупамі падымаўся над горадам. Смаляне, напужаныя сілай абстрэлу, узмаліліся са сцен да Васіля, каб ён «меч свой суняў і загадаў спыніць бой»[61]. Пахіснуліся смаляне - пакінула іх мужнасць. А яшчэ нядаўна кляліся яны змагацца з ворагам да апошняга. Недарэмна цэлы месяц вёў перамовы з імі князь Міхайла, абяцаючы вольнасці ад Васіля. Салодкія абяцанні размякчылі некалі мужныя сэрцы смалян.
Глінскі пераконваў іх: «Мы не адступім у гэтым годзе і не прапусцім да вас ніякай дапамогі, а калі вы жадаеце дабра, дык здайце замак. Усю маёмасць вы возьмеце з сабою і адпусцім вас без перашкод. А калі вы не жадаеце так зрабіць, дык заставайцеся ў замку служыць, пакуль вам будзе даспадобы, а вялікі князь маскоўскі будзе вам лепшы, чым польскі кароль»[62].
Здаць горад настойваў смаленскі ўладыка Варсанофій, і большасць смаленскага баярства, а таксама найміты - чэхі, якіх, паводле Гэрбэрштайна, падкупіў Глінскі[63]. Салагубу і тым воям, якія гатовы былі яшчэ змагацца, давялося падначаліцца волі большасці абаронцаў.
Сам уладыка Варсанофій выехаў да Васіля і прасіў даць часу да наступнага дня. Васіль адмовіўся... і зноў ударылі гарматы. Тады смаляне выйшлі з абразамі за браму і білі чалом Васілю: «Гасудар, князь вялікі, нямала, крыві хрысціянскай лілі, а зямля пустая, твая вотчына: не пагубі горад, прымі горад наш з ціхасцю»[64]. Васіль суняў свой гнеў, пацвердзіў Смаленску ўсе былыя прывілеі, якія надавалі гораду вялікія князі літоўскія і паабяцаў смалянам жыццё «па старыне». Васіль не таргаваўся, быў міласцівым і шчодрым.
І Смаленск адчыніў сваю браму перад маскавітамі. Пасланы ў горад князь Дзмітрый Шчэня перапісаў усіх жыхароў і прывёў іх да клятвы на вернасць новаму ўладару. 1 жніўня Васіль урачыста ўехаў у Смаленск. Смаляне, абрадаваныя, што горад пазбегнуў рабавання, выйшлі сустракаць вялікага князя. За абедам Васіль прапанаваў Юрыю Салагубу паступіць да яго на службу. Нягледзячы на тое што Салагуб адмовіўся ад гэтай прапановы, Васіль адпусціў яго на волю.
Настала чарга і Глінскаму патрабаваць узнагароды. «Вялікі князь маскоўскі, я сёння дару табе Смаленск, які ты даўно жадаў, што ж ты падаруеш мне?». Васіль здзекліва адказаў: «Паколькі ты мне падараваў гэта, дык я дару табе Княства Літоўскае»[65]. А калі смаленскім намеснікам Васіль назначыў князя Васіля Шуйскага, Глінскі ўжо не цешыў сябе надзеяй. Васіль выкарыстаў яго ў сваіх мэтах, але да ўлады не дапусціць і быць яму да скону жыцця асобаю дробнаю. І з гэтым Глінскі не хацеў змірыцца.
Страта Смаленска сапсавала настрой Жыгімонту. Расчараванне і разгубленасць адчуваюцца ў ягоным лісце да брата Ўладзіслава. Ён скардзіцца на «нягодніцкую» здраду наймітаў і смаленскай знаці, што перайшлі на бок ворага, наракае на імператара Максіміліяна, які падбіваў папу дзейнічаць супраць яго і вось намовіў маскавітаў напасці на Літву. Стойкасць пакінула Жыгімонта - на сілу свайго войска ён мала спадзяецца. Вялікі князь просіць брата пераканаць Максіміліяна пакінуць «злосць» супраць Польшчы. І вось зусім нечакана ў Менск, дзе знаходзіўся Жыгімонт, слуга Глінскага прывёз ліст. Глінскі прасіў, каб Жыгімонт адпусціў ранейшую віну, таму што ён «да Літвы ад маскоўскага вярнуўся»[66]. Яшчэ Глінскі раіў Жыгімонту накіраваць войска пад Воршу, абяцаючы дапамогу ў баях з маскавітамі. І гэты шанс трэба было выкарыстаць. Ажыўшы духам, Жыгімонт паспяшыў у Барысаў да войска, каб выправіць яго ў паход. А да Глінскага вястун павёз грамату. Вялікі князь дараваў мяцежнаму князю. Толькі Глінскі ведаў кошт Жыгімонтава слова. Не давяраў яму. Што ж, калі апёкся на кіпені, дзьмухаеш на малако. Князь зноў шле да Жыгімонта вестуна і просіць паручыцца за вялікага князя двум ягоным прыдворным рыцарам: Георгу Пісбеку ды Іаану фон Рэхенбергу. Аднак вястун наткнуўся на маскоўскую варту. Князь Дзмітрый Булгакаў, у чые рукі трапілі «граматы пасыльныя», падняў атрад маскавітаў для звязення Глінскага. Відаць, Міхайла даведаўся аб палоне свайго вестуна, бо ў тую ж ноч з паплечнікамі ўпотайкі пакінуў лагер і адправіўся да Воршы. Непадалёк ад горада маскавіты дагналі князя. Ён з ахоўнікамі ехаў за вярсту ад свайго войска. Без асаблівых цяжкасцей людзі Булгакава расправіліся з княжацкімі ахоўнікамі, а самога князя захапілі ў палон. Пад пільнай вартай Глінскага прывезлі ў Дарагабуж. Раззлаваны Васіль прыгразіў свайму няўдзячнаму падданаму: «Злахітры, я ўчыню табе належнае пакаранне, па заслугах». Цяпер заставалася з годнасцю прызнаць сваю паразу. Не радаваць Васіля просьбамі аб літасці. «Не прызнаю абвінавачвання ў злахітрасці, бо калі б ты застаўся верны сваім абяцанням, дык я быў бы сама верны з усіх слуг. Але раз ты не выконваеш абяцанні і, акрамя таго, насміхаешся з мяне, дык мне вельмі шкада, што я не мог выканаць таго, што задумаў супраць цябе. Смерцю я заўжды пагарджаў і без жаху сустрэну яе, хаця б з тае прычыны, каб не бачыць твайго твару, тыран. ДУША МАЯ НЕ Ў ТВАЁЙ УЛАДЗЕ»[67]. Усё той жа князь Міхайла - ганарлівы і рэзкі. Васіль запомніць ягонае «тыран».
Пад вартай Глінскага адправілі ў Маскву. У Вязьме перад гараджанамі Міхайлу закавалі ў кайданы. «Міхайла, як ты ведаеш, гасудар міласціва адносіўся да цябе, пакуль ты верна служыў. А калі ты захацеў узвысіцца здрадаю, дык ён па тваіх заслугах жалуе табе гэты дар». У адказ Глінскі звярнуўся да людзей: «Каб вы не былі падмануты з-за чаго мяне звязенілі, распавяду, што я зрабіў і за што схоплены, каб хоць на маім прыкладзе вы зразумелі, якога маеце гасудара і чаго кожны з вас павінен або можа ад яго чакаць». І Міхайла распавёў гісторыю сваёй службы Васілю. А калі, - працягваў Міхайла, - ён падмануўся ў сваіх чаканнях ад гасудара і хацеў зноў вярнуцца ў айчыну, дык быў схоплены. Паколькі гэтая ганьба ўчынена яму не па заслугах, дык ён асабліва не пазбягае смерці, ведае, што па агульнаму закону прыроды ўсім аднолькава належыць памерці[68]. Гэтыя словы мовіў Глінскі хутчэй за ўсё не дзеля таго, каб расчуліць слухачоў, а ў суцяшэнне самому сабе. Што ж, калі наканавана яму смерць, ён прымае яе - свайго лёсу ніхто яшчэ не пазбегнуў.
Трынаццаць гадоў прасядзеў у вязніцы мяцежны князь.
Здавалася, што і закончыць ён сваё жыццё ў цямніцы. Спачатку Васіль хацеў пакараць Глінскага, але Міхайла прасіў мітрапаліта Варлаама, «каб яму зноў быць у грэчаскім законе»[69]. Мітрапаліт добра разумеў прапагандысцкі характар пераходу з каталіцтва ў праваслаўе вядомага ў Эўропе чалавека. Яшчэ адзін доказ святасці праваслаўя. Варлаам заступіўся за Міхайлу перад Васілём, і той саступіў мітрапаліту. А Глінскі, які спадзяваўся на заступніцтва імператара Максіміліяна і саксонскага герцага Георга, цягнуў час.
Мітрапаліт цярпліва чакаў, калі Глінскі «не неволею» прыступіць да веры праваслаўнай.
Імператар Максіміліян і сапраўды прасіў Васіля вызваліць князя Міхайлу. У 1517 годзе імператарскі пасол Сігізмунд Гэрбэрштайн перадаў гэтую просьбу Васілю.
«Паколькі мы (Максіміліян. - В.Ч.) выхоўвалі герцага Міхайлу Глінскага з юнацтва пры нашым двары і ён паказаў сябе сумленным і дбайным на нашай службе... мы вельмі прыхільны да яго; хаця ён, можа быць, і здзейсніў што-небудзь супраць Яго Любезнасці, нам усё ж здаецца, што ён ужо даволі адбыў віну сваёй няволяй»[70]. Аднак Васіль не праявіў міласэрнасці да Глінскага нават дзеля паслугі імператару і заявіў Гэрбэрштайну, што князь прыняў рускую веру і нельга яго выдаваць у чужую веру.
Прайшло пяць гадоў і Васіль нарэшце зміласціўся над Глінскім. Гэта не значыла, што Міхайла пакінуў вязніцу. Васіль дараваў яму жыццё. Але па-ранейшаму кайданы на руках і нагах, падзямельная цемра і няволя. У 1525 годзе Гэрбэрштайн зноў наведаў Маскву на чале імператарскага пасольства. І на гэты раз Васіль адмовіўся вызваліць князя. Ну, калі да просьбаў Максіміліяна вялікі князь быў глухі, дык чыю ж ён мог пачуць?
Не прадбачыў Васіль, што рыхтуе яму лёс - князь Міхайла Глінскі стане ягоным сваяком. Хоць у дзяржаўных справах вялікаму князю і спадарожнічала ўдача, але вось у сямейным жыцці ён не меў шчасця.
Жонка Саламонія Сабурава так і не парадавала яго нашчадкамі. Ні наведванні манастыроў, ні вялікія ахвяраванні з просьбамі «о чадородии» не дапамагалі. Саламонія заставалася «бездетства». А гады міналі. Аднойчы Васіль, убачыўшы на дрэве птушынае гняздо, расплакаўся: «Птушкі шчаслівейшыя за мяне, у іх ёсць дзеці». Баяры параілі вялікаму князю: «Гасудар, няплодную смакоўніцу ссякаюць: на яе месцы садзяць новую»[71]. І тады Васіль вырашыў развесціся з жонкай і ажаніцца другі раз. Стаў ён прыглядацца да баяравых дачок... і закахаўся ў дачку Васіля Глінскага, прыгажуню Алену. Нават, як «басурман», пагаліў бараду, каб спадабацца ёй. І не толькі дзеля прыгажосці выбраў ён Алену Глінскую.
Род Глінскіх не худародны. Праз шлюб з Аленай Васіль меў бы дынастычныя правы на спадчыну ханаў Залатой Арды - Казань. Па маці Алена паходзіла з роду сербскага ваяводы Стэфана Якшыча (дачка Стэфана - Ганна - была жонкай Васіля Глінскага) і Васіль ІІІ мог усталяваць сувязі з Сербіяй. Сястра была ў шлюбе з малдаўскім гаспадаром Пятром Рарэшам, што ўмацоўвала саюз Масквы з Малдавіяй.
Як бачым, і немалую палітычную выгоду прынёс бы Васілю шлюб з Аленай Глінскай. Васіль сілай пастрыг сваю жонку ў манахіні. Саламонія растаптала манашаскую расу, але лёс яе быў ужо вырашаны. Васілёў прыбліжаны Іван Шыгона перацягнуў былую княгіню бічом і мовіў, што яе пострыг - гэта гасударава воля. І княгіня скарылася. Каб людзі не плявузгалі языкамі, Васіль абвясціў, што ягоная жонка, сама, «видя неплодство», прыняла пострыг. Саламонію саслалі ў манастыр у далёкае Каргаполе. Не забыўся Васіль і пра Глінскага. З яго знялі кайданы і выпусцілі з вязніцы, але для «надзейнасці» трымалі пад вартаю.
21 студзеня 1526 года Васіль павёў пад вянец Алену Глінскую. Новая вялікая княгіня прасіла ў мужа даць поўную волю свайму дзядзьку. Аднак Васіль не спяшаўся і толькі 28 лютага 1527 года Міхайла быў выпушчаны і то пад зарукі. Віднейшыя князі і баяры паручыліся за Глінскага і абавязаліся выплаціць пяць тысяч рублёў, калі Міхайла ўцячэ з Масковіі. А каб яшчэ больш надзейна прылучыць Глінскага да Масквы, на яго накінулі яшчэ і «Гіменеевы ланцугі». Васіль ажаніў яго з дачкой князя Івана Абаленскага. Ды і навошта было Глінскаму ўцякаць - цяпер ён як-ніяк сваяк гасудара і спадзяваўся на ягоную міласць. Лёс зноў даваў Міхайлу магчымасць узвысіцца. Хаця Глінскі і атрымаў «казну и отчину» гарадок Старадуб-Рапалаўскі - на гэтым і скончыліся міласці сваяка. Васіль не дапускаў Міхайлу да дзяржаўных пасад. І толькі вясной 1530 года вялікі князь назначыў Глінскага ваяводам над конніцай у паходзе маскавітаў на Казань. Паход гэты закончыўся няўдала. Казанскі хан Сафа-Гірэй уцёк з Казані, а за ім у роспачы пачалі пакідаць горад і казанцы. Гарадская брама на працягу трох гадзін заставалася адчыненай. Бяры Казань голымі рукамі. Замест гэтага Міхайла Глінскі і другі ваявода князь Іван Бельскі заспрачаліся, каму першаму ўехаць у горад. Гонар настолькі засціў вочы ваяводам, што яны забыліся нават аб ахове свайго лагера. Казанцы ўзрадаваліся такой незразумелай для іх нерашучасці маскавітаў, напалі на абоз і адбілі 70 пішчалей. У баі загінулі князі Хведар Лапата Абаленскі ды Іван Дарагабужскі. А калі Глінскі і Бельскі спахапіліся, было ўжо позна - Казань зачыніла браму. Дваццаць дзён прастаяла войска пад горадам, так і не здабыла яго. Разгневаны Васіль кінуў Івана Бельскага і іншых ваявод у вязніцу. А Міхайлу, хаця і не крануў, але ўжо не давяраў яму войска, ды ад дзяржаўных спраў трымаў далей.
Тры гады Міхайла Глінскі пражыў у сваёй вотчыне. Засталіся ў мінулым палітычныя інтрыгі ды вайсковыя паходы. Немалады ўжо князь нарэшце знайшоў шчасце ў сямейным жыцці. Жонка нарадзіла яму сына, якога ён назваў Васілём, ці то ў гонар брата, ці то - вялікага князя. Нішто не абяцала Глінскаму змены ў ягоным жыцці. І вось, у сярэдзіне кастрычніка 1533 года, да князя прыскакаў вястун ад Васіля. Вялікі князь тэрмінова клікаў яго да сябе.
У верасні разам з Аленай Глінскай і сынамі Іванам і Юрыем ездзіў вялікі князь памаліцца ў Троіцкі манастыр, а пасля адправіўся «на свою потеху» - ловы. Па дарозе выступіла ў яго на сцягне «малая балячка». Не зважаючы ўвагі на «балячку», Васіль пагуляў на балі, што закаціў у Валакаламску яго ўлюбёнец Шыгона. Наступным днём яму стала дрэнна. І ўсё ж выехаў на паляванне. Праехаўшы дзве вярсты, вымушаны быў спыніцца з-за болю ў назе. Толькі зараз Васіль задумаўся пра смерць. Паклікаўшы Міхайлу Глінскага, рашыў перадаць таму апякунства над сваімі сынамі. Хто іншы так парупіцца пра іх, як не славуты дзядзька. Аднак, пакуль яшчэ цеплілася надзея ачуняць, Васіль не выказаў сваю апошнюю волю. Увесь гэты час Глінскі быў каля хворага. Нібыта забыўся на даўнія крыўды. Але стан здароўя Васіля з кожным днём пагаршаўся. Патаемна, каб не выклікаць чутак, гасудара прывезлі ў Маскву. За тры дні да смерці Васіль сабраў баяраў і абвясціў сваю волю. Спадкаемцам велікакняжацкага пасада павінен стаць трохгадовы Іван. «Пастойце, браты, моцна, каб сын учыніўся на дзяржаве гаспадаром, каб была ў зямлі праўда, і ў вас розні ніякай не было; загадваю вам Міхайлу Львовіча Глінскага, чалавека, які прыехаў да нас, але вы не кажыце, што ён чужы. Трымайце яго за тутэйшага ўраджэнца, таму што ён мне верны слуга; будзьце ўсе заадно, справу земскую і сына майго справу захоўвайце і рабіце разам; а ты б, князь Міхайла Глінскі, за сына майго Івана, і за жонку маю, і за сына майго князя Юрыя кроў сваю праліў бы і цела сваё на пакуты аддаў бы»[72]. У ноч на 4 снежня вялікі князь памёр.
Мара Глінскага здзейснілася - нарэшце ён апынуўся на вяршыні ўлады. Ягонымі словам і справай будзе кіравацца Масковія. Толькі ні Васілёвы браты Юрый ды Андрэй, ні баяры, ні сама Алена не збіраліся дзяліць уладу з апекуном новага вялікага князя Івана. Не мінула і тыдня пасля пахавання Васіля, як Юрыя западозрылі ў жаданні захапіць велікакняжацкі пасад і кінулі ў вязніцу, дзе і замарылі голадам. Рабілася ўсё гэта баярскай думай ад імя Алены, якая яшчэ не ачуняла ад гора. «Вы бачыце маё гора, рабіце што трэба для карысці дзяржавы», - казала Алена[73]. А пасля схапілі і задушылі Андрэя. Цяжка вызначыць ролю Міхайлы Глінскага ў смерці Васілёвых братоў. Летапісы маўчаць пра гэта. Але зразумела, што Глінскі, як і астатнія баяры, быў зацікаўлены, каб на пасадзе сядзеў малалетні Іван. Не мог уявіць князь Міхайла, што наступнай ахвярай стане ён сам.
Неўзабаве ў баярскай думе ўзвысіўся Іван Аўчына-Абаленскі. Брат Іванавай нянькі Аграфены спадабаўся маладой удаве. Пра іх сувязь загаварылі пры двары. Алену гэта асабліва не хвалявала - яна была шчаслівая ад кахання. Глінскі неаднойчы дакараў пляменніцу за яе распусту: «каб не ганьбіла царскае ложа»[74]. Аўчына марыў адхіліць Глінскага ад улады і, дзякуючы ўплыву на Алену, самому ўладарыць у Масковіі. Хутка надарылася і падстава. У Літву ўцёк князь Сымон Бельскі, які баяўся расправы над сабой, а разам з ім і акольнічы Іван Ляцкі. Гэты выпадак Аўчына падаў Алене як змову супраць яе і назваў галоўным змоўшчыкам... Міхайлу Глінскага. Трэба было выбіраць - ці дзядзька, ці каханак. І сардэчная прыхільнасць перамагла разважлівасць. Алена саступіла Аўчыне. Пляменніца абгаварыла дзядзьку перад баярамі, нібыта ён пляце інтрыгі, «каб адаслаць маладых гасудараў у Польшчу, зрабіцца вялікім князем і падначаліць сабе ўсю Маскоўскую дзяржаву»[75]. Падкупленыя вялікай княгіняй сведкі прысягнулі, што гэтыя абвінавачванні справядлівыя. Зноў Міхайлу Глінскага кінулі ў вязніцу, а разам з ім і яго бліжэйшага паплечніка Міхайлу Варанцова. Князь апынуўся ў тым жа самым склепе, дзе прасядзеў доўгія гады.
15 верасня 1534 года замораны голадам князь Міхайла памёр.
Што ж, за хвіліны свайго трыумфу Глінскі плаціў па найвышэйшаму рахунку - сваёй нядоляй. І трагедыя ягоная ў тым, што нарадзіўся ён таленавітым і самалюбівым, дзейсным і смелым. І застаўся самім сабой да апошняга ўздыху.
Ягоныя перамогі на ратным полі ўражвалі сучаснікаў. Ягоныя подзвігі апеты ў беларускіх народных песнях. Вялікі гетман Канстанцін Астрожскі «быў непараўнальны ні з адным з сучасных правадыроў»[1].
Ёсць некалькі меркаванняў аб паходжанні роду князёў Астрожскіх. Найбольш праўдападобнае сцвярджэнне Мацея Стрыйкоўскага, які выводзіў Астрожскіх з роду князёў Друцкіх[2]. І калі гэта так, дык Канстанцін Астрожскі - далёкі нашчадак славутага полацкага князя Ўсяслава Брачыславіча. Але ў ХІХ стагоддзі ўкраінскі гісторык Максімовіч паводле памінальніка Астрожскіх, дзе яны запісаны як «Благоверніи князи Туровскіи», палічыў іх нашчадкамі Тураўскіх князёў[3]. Калі ўлічыць, што Астрожскія былі велікакняжацкімі намеснікамі ў Тураве і таксама валодалі гэтым горадам, дык зразумела з'яўленне ў Астрожскіх тытулу «князи Туровскіи».
Не паглыбляючыся ў геніялагічныя росшукі продкаў Астрожскіх, адзначым некаторых з іх, якія пакінулі след у гісторыі Літвы. Гэта - князь Даніла, адзін з кіраўнікоў галіцкага войска ў вайне з палякамі ў 1340 годзе, які першым з роду стаў валодаць Астрогам.
Ягоны сын Хведар атрымаў ад Ягайлы прывілей на Астрог, быў прыхільнікам князя Свідрыгайлы і разам з пінскім князем Аляксандрам Носам у 1418 годзе вызваліў яго з Крамянецкага замка. Сын Хведара Васіль Красны актыўна ўдзельнічаў у палітычным жыцці Вялікага Княства. Сын Васіля Іван жанаты з княгіняй Анастасяй Глінскай і быў бацькам Канстанціна.
Ад шлюбу з Глінскай у Івана Васілевіча нарадзіліся сыны Міхайла і Канстанцін. Дата нараджэння апошняга дакладна не вызначана, прыблізна 1460-1463 год. У раннім дзяцінстве Канстанцін застаўся без бацькоў, якія памерлі дзесьці пасля 1466 года. Разам з братам ён жыў у Астрозе, а ў 1481 годзе пераехаў у Вільню, дзе пазнаёміўся з троцкім ваяводам Мартынам Гаштольдам і, верагодна, вучыўся ў школцы пры ягоным двары. Праз два гады Канстанцін вярнуўся ў Астрог, дзе дапамагаў брату ў гаспадарчых справах. Але няўрымслівая натура малодшага Астрожскага не магла прызвычаіцца да спакойнага жыцця. Ён прагнуў пабачыць свет, паслужыць Бацькаўшчыне.
Канстанцін, а следам і Міхайла пакінулі Астрог і падаліся да двара вялікага князя. Мы не знойдзем у крыніцах паведамленняў пра дзейнасць Канстанціна Астрожскага ў час ягонай службы гаспадарскім дваранінам, але ясна, што ён абзавёўся знаёмствам з дзяржаўнымі вяльможамі. Адзін з іх - гетман Пётр Янавіч Белы - раней быў маршалкам Валынскай зямлі і добра ведаў сям'ю Астрожскіх. А пасябравалі яны, калі ездзілі пасламі ў 1494 годзе да маскоўскага гасудара Івана Васілевіча з просьбай адпусціць у Літву дачку Алену, да якой сватаўся вялікі князь Аляксандар.
Служба Астрожскага не задавальняла, і ён вяртаецца на Валынь. Сюды зноў панадзіліся татары. У 1495 годзе яны прайшліся з агнём і мячом па Галіцыі і Валыні, але былі разбіты атрадам князя Сымона Юр'евіча Гальшанскага. Гэтая параза не астудзіла ваяўнічы нораў татараў, і ў наступным годзе яны зноў напалі на Валынь. У Ровенскім замку зачыніліся воіны на чале з Сымонам Гальшанскім, Васілём Храптовічам і Канстанцінам Астрожскім. На вайсковай радзе водцы вырашылі: «Сътворим что мужско»[4]. Але вылазка ліцьвінаў не ўдалася. Толькі пасля багатага выкупу татары знялі аблогу.
Пад Роўнам і пачалася баявая біяграфія князя Канстанціна Астрожскага. Яшчэ не астылі папялішчы спаленых сёлаў і гарадоў, як татары зноў заявіліся на Валынь. 2 сакавіка 1497 года татарскі загон, у якім былі і туркі, разрабаваў ваколіцы Крамянца. Брат Астрожскага, Міхайла, атрымаўшы вестку пра варожы набег, падняў сваіх людзей і кінуўся ў пагоню за ворагам. Абцяжараныя здабычай і палонам, татары далёка не адышлі. Харугва Астрожскага раптоўна напала на іх.
Летам 1497 года Канстанцін Астрожскі з братам Міхайлам разбілі татарскі загон на рацэ Сароце, паклаўшы на полі сечы 340 варожых ваяроў. Сярод забітых быў і царэвіч Акмала.
А ў ліпені Астрожскі ўдзельнічаў у малдаўскім паходзе Аляксандра і Яна Альбрэхта. Калі меркаваць па данясенні Менглі-Гірэя маскоўскаму ўладару, што Астрожскі вяртаўся з Валахіі з многімі палоннымі, дык можна дапусціць: князь са сваім атрадам хадзіў на Валахію. Па дарозе дадому, каля Ачакава, Астрожскага чакаў з тысячным загонам сын крымскага хана Махмат-Гірэй. Тры дні татары праследавалі атрад ліцьвінаў, але згубіўшы ў баях тры сотні ваяроў, адступілі. Сам Махмат-Гірэй паранены ледзь не трапіў у палон[5]. Слава пра перамогі князя дасягнула і Вільні.
А таму не здзіўляе парада Аляксандру смяротна хворага гетмана Пятра Белага: «Ёсць тут князь адзін, які паходзіць з князёў Друцкіх, жыве ён на Валыні, іменем Канстанцін Іванавіч, даручы гетманства яму, дапамажы маёнткамі, бо ён чалавек годны»[6]. Не будзем дакараць Пятра Белага, што забыўся ён пра многіх слаўных ваяроў Княства, вартых гетманства, а назваў імя свайго ўлюбёнца; прадчуванне не падвяло старога гетмана, пераемніка сабе ён выбраў выдатнага. Аляксандар не стаў спрачацца: Астрожскі паказаў свой вайсковы спрыт, дый і тое, што будучы гетман праваслаўны, магло падкупіць сэрцы праваслаўных падданых. І так, прыкладна летам 1497 года Канстанцін Астрожскі атрымаў з рук вялікага князя гетманскую булаву. Не забыўся Аляксандар «дапамагчы маёнткамі» і, «бачачы верныя заслугі высакароднага Канстанціна князя Астрожскага»[7], шчодра ўзнагародзіў яго зямельнымі наданнямі, а таксама мястэчкамі Дубна і Здзяцель (сучаснае Дзятлава).
Не выпадае казаць пра дзейнасць Канстанціна Астрожскага ў першыя гады гетманства. У той час, калі кожная кардынальная мера ў кіраванні дзяржавай або ў вайсковых справах залежала ад «ухвалы» вальных соймаў, гетман не мог, каб і хацеў, змяніць падрыхтоўку «абароны земскай». Таму рэфарматарам Астрожскі не стаў. І пры ім лад вайсковай службы заставаўся ранейшым. Шляхта па велікакняжацкаму загаду збіралася на вайну і выстаўляла са сваіх земляў вызначаную ім колькасць вершнікаў. Пытаннямі камплектавання войска, выдачы «заслужанага», мабілізацыі, рамонту ўмацаванняў, забеспячэнню баявымі і харчовымі прыпасамі загадваў вялікі князь і паны-рада. Гетман уступаў у свае абавязкі непасрэдна пры зборы войска. У зборным месцы ён аглядаў войска і перапісваў яго. Падчас вайсковых дзеяў усе ў войску без рознасці іх звання падначальваліся гетману.
А ў мірны час гетман быў быццам бы і без справы. Але мірныя гады рэдка выпадалі Вялікаму Княству Літоўскаму. Вось і цяпер маскоўскі ўладар рыхтаваўся да вайны. Абвінаваціўшы ў 1500 годзе Аляксандра ў невыкананні пагадненняў, Іван разарваў мір.
Маскоўскае войска пад зверхнасцю казанскага царэвіча Махмат-Аміня перайшло межы Вялікага Княства Літоўскага і Рускага. Адна частка войск рухалася на Чарнігаў і Старадуб, другая - на Дарагабуж і Смаленск, трэцяя - на Таропец. Асабліва адчувальнай была страта Бранска, жыхары якога перайшлі на бок маскавітаў.
Аляксандар выслаў 3-тысячны аддзел шляхты пад началам Канстанціна Астрожскага на ахову дзяржаўных межаў. Сам жа прыехаў у Менск, каб сабраць войска і дачакацца прыходу наёмных польскіх і мараўскіх атрадаў. Астрожскі, даведаўшыся, што маскоўскі ваявода Юрый Захар'ін з нязначнымі сіламі стаіць каля Дарагабужа на рацэ Вядрошы, пайшоў на яго. Да Астрожскага далучыліся смаляне са Станіславам Кішкам.
Па дарозе на Дарагабуж у палон да ліцьвінаў трапіў былы дзяк Багдана Сапегі Герман, які і паведаміў, што на дапамогу Якаву Захар'іну прыйшлі з палкамі ваявода Даніла Шчэня і князь Іван Перамышленскі. «...Цяпер жа ведайце і добра падумайце, не хадзіце да іх, але адступіце назад, таму што вам нельга біцца з імі, паколькі іх шмат, а вас супраць іх вельмі мала»[8], - папярэдзіў Герман. Астрожскі ды Кішка вырашылі, што маскавіты зводзяць іх у зман і наўмысна падаслалі дзяка. Аддзел рушыў далей. 14 ліпеня каля вёскі Вядрош віжы паведамілі Астрожскаму, што ў дзесяці попрышчах (пераходах) стаіць маскоўская раць. На вайсковай радзе гетман і яго важары (водцы) пастанавілі: «Мала ці шмат будзе маскавітаў, але, спадзеючыся на божую дапамогу, біцца з імі, а без боя не вяртацца»[9].
Рашэнне вартае сапраўдных ваяроў. Але вось забыўся Астрожскі пра простую прымаўку: «На Бога спадзявайся, а сам не зявай». Не правёў ён пільнага віжавання за ворагам, спадзяваўся на нечаканы напад. Па густым лесе, вязнучы ў твані і слаце, прайшлі патаемна ліцьвіны апошнія дзве мілі да поля сечы. Перадавыя атрады маскавітаў стаялі на заходнім беразе Вядрошы. І пачаўся бой. Здавалася фартуна ў гэты дзень спрыяе ліцьвінам. Пад іх ударам маскавіты адступілі за раку. Ашуканыя лёгкім поспехам ліцьвіны на чале з гетманам пераправіліся на другі бераг рэчкі... і трапілі ў пастку. Тут знаходзіліся асноўныя сілы маскоўскага войска на чале з Дзмітрыем Шчэняй. Шэсць гадзін аддзел смельчакоў біўся з 40-тысячным маскоўскім войскам. У гэты час атрад маскавітаў абышоў ліцьвінаў і захапіў мост цераз рэчку. Шлях да адступлення быў адрэзаны. Маскавіты ўдарылі ў спіну. Пад іх зброяй амаль усе, хто ў гэты дзень уступіў у бой за Княства, паклалі свае галовы. Астрожскі трапіў у палон і разам з ім і іншыя знатныя вяльможы: дворны маршалак Рыгор Осцікавіч, маршалак Літавор Храптовіч, Мікалай Глябовіч, Мікалай Зенуевіч, Хведар Няміра, Багдан Масковіч, князі Друцкія ды Масальскія. Але і вораг добра заплаціў за перамогу. Адразу пасля бітвы ваяводы прасілі ў Івана ІІІ прыслаць папаўненне. Нечаканы паход на Смаленск быў сарваны.
Палонных закавалі ў ланцугі. На Астрожскага навесілі кайданы, прычым затворы на руках залілі волавам. У такім становішчы гетман прасядзеў у вязніцы год. Іван ІІІ прымушаў ліцьвінскага князя прыняць прысягу вернасці і перайсці да яго на службу. Другі на ягоным месцы згадзіўся і атрымаў бы волю. Але для Астрожскага служыць ворагу - зганьбіць сваё імя на векі вечныя. Аляксандар праз пасольства дамагаўся вызвалення палоннага, але Іван адмаўляў яму.
Неўзабаве Астрожскага перавялі ў Волагду. Андрэй Курбскі і Сігізмунд Гэрбэрштайн сведчаць, што па-ранейшаму князь у кайданах пакутаваў у вязніцы. Іван прагнуў зламаць волю ліцьвінскага патрыёта.
Спадзяваўся Іван, калі змаладушнічае Астрожскі, дык і другія палонныя паддадуцца слабасці. Для Астрожскага перамога ў гэтай барацьбе - гонар ягонага імя, а кошт - жыццё. І ўсё ж на шосты год палону (сярэдзіна 1506 г.) Астрожскі, здавалася, не вытрымаў. Праз валагодскіх святароў князь даў згоду новаму вялікаму князю Васілю перайсці да яго на службу. На радасцях той узнагародзіў свайго вязня санам баярына і землямі. Ды патрабаваў ад Астрожскага клятвы ў вернасці і праўдзе. «Калі ж супраць таго ўсяго ў нечым адступлюся... пакараць мяне вольны смерцю залежна ад маёй віны... і не будзе мне літасці Божай ні ў гэты век, ні ў будучы»[10]. Аднак Канстанцін не збіраўся прыслужваць ворагу Літвы, яму патрэбна была воля, каб уцячы на Радзіму, і ён дамогся яе. Калі нават і хітрасцю.
Толькі і на волі за Астрожскім пільна цікавалі. Не так проста было і ўцячы. Амаль год князь чакаў зручнага моманту. Васіль даручыў яму кіраваць палкамі на паўднёвай мяжы. Гэтае назначэнне давала больш волі, можна было перахітрыць цікуноў. Дзесьці ў жніўні 1507 года Канстанцін Астрожскі выехаў з верным слугой з Масквы нібыта для агляду палкоў. Аднак шлях яго ляжаў да ліцьвінскай мяжы. Праз лясы, аб'язджаючы заставы, князь прабіраўся да Радзімы. У Маскве хутка аглядзеліся і выслалі пагоню. Праследавацелі ледзьве не злавілі Астрожскага, калі пераапрануты ў селяніна ў нейкай вёсцы ён зайшоў памаліцца ў царкву. Якраз была нядзеля і Астрожскі, як чалавек набожны, не прамінуў храма, а ягоны слуга працягваў шлях. Яго і прынялі тропцы за князя і схапілі. Пачуўшы з вуліцы галасы, князь выйшаў на паперць і, даведаўшыся ад сялян, што злавілі «князя Астрожскага», хутка схаваўся ў лесе. Таемнымі шляхамі, хаваючыся ад пагоні, Астрожсккі дабраўся да Літвы.
Сустрэўся Астрожскі з Жыгімонтам у Горадні. Ведаў вялікі князь - Астрожскі па кудзелі* сваяк Міхайлу Глінскаму, а таму ласкава прыняў яго і вярнуў яму гетманства. На міласць не сквапіўся. Астрожскі атрымаў маёнтак Чуднава і Жыдзічынскі манастыр. А каб яшчэ больш задобрыць гетмана і каб раптам той не перакінуўся на бок сваяка, запрасіў яго з сабою ў Польшчу. Вось і давялося Канстанціну замест паездкі дадому суправаджаць караля. І толькі, пэўна, у студзені 1508 года Астрожскі вярнуўся ў родны Астрог, ды ненадоўга. Глінскі падняў мяцеж і распусціў па Літве свае загоны. На дапамогу мяцежнаму князю рушылі маскоўскія палкі. Пачалася новая вайна з Масковіяй. Жыгімонт тэрмінова вярнуўся ў Літву і ў Наваградку пачаў збіраць войска. Сюды ж выклікаў і Астрожскага, які прывёў харугву.
* Сваяцтва па кудзелі - сваяцтва па матчынай лініі. Маці Астрожскага паходзіла з роду Глінскіх.
Глінскі стаяў пад Менскам. І таму, не губляючы часу, Жыгімонт павёў войска на мяцежніка. Глінскі не стаў лезці ў бой - адступіў пад Барысаў, а пасля - за Дняпро пад ахову маскоўскага войска, якое стаяла пад Воршай. Пад Воршу і прыйшло ліцьвінскае войска.
Дняпро раздзяліў дзве раці, якія дзевяць дзён рыхтаваліся да бою. 22 ліпеня ліцьвіны пераправіліся цераз раку. Маскоўскія ваяводы палічылі за лепшае адступіць да Амсціслава. А Жыгімонт павёў ліцьвінскае войска да Смаленска. На вайсковай нарадзе вялікі князь вырашыў паслаць у глыб Масковіі корпус на чале з Астрожскім і пяць тысяч наймітаў пад зверхнасцю Мікалая Фірлея. Сам Жыгімонт застаўся ў Смаленску. Хаця і прагнуў Астрожскі рэваншу за Вядрош, ды сустрэцца з ворагам не ўдалося. Маскавіты не прымалі бою і адступалі перад ім. Астрожскі заняў спалены і пакінуты непрыяцелем Дарагабуж.
Васіль ІІІ адразу адрэагаваў на няўдачы свайго войска і паслаў прасіць у Жыгімонта міру.
На гэтым і закончылася вайна. 19 верасня паміж Літвой і Масковіяй быў падпісаны мір. Васіль не толькі вярнуў захопленыя падчас вайны ліцьвінскія гарады, але і адпусціў вядрошскіх палонных. Была ў перамозе над маскавітамі заслуга гетмана Канстанціна Астрожскага. Жыгімонт і гэтым разам шчодра аддзячыў яму новымі наданнямі, перадаў «вотчыну» Глінскага - Тураў. Відавочна, вялікі князь меў ласку да Астрожскага і гэта кідалася ў вочы. Князь Канстанцін становіцца ці не сама паважаным сярод прыбліжаных вялікага князя.
Многія мяцежнікі прасілі Астрожскага заступіцца за іх перад вялікім князем, і той абараняў іх. Каля двухсот чалавек пакінулі Глінскага і паступілі на службу да Астрожскага, спадзяючыся на ягоную апеку. Вярнуўся ў Літву вядомы водца казацкіх загонаў Аўстафій Дашковіч, бо Астрожскі выпрасіў у Жыгімонта дараванне ягонай здрады. Нягледзячы на шчодрыя наданні, ён быў зусім не багаты. Татарскія набегі разарылі ягоныя ўладанні. А трэба было яшчэ вяртаць значную пазыку, якую князь узяў пад залог радавога срэбра, каб узброіць сваю харугву. Таму Астрожскі заняўся гаспадарчымі клопатамі, каб хоць неяк аднавіць свае маёнткі і вёскі. Не забыўся і пра Астрог - умацаваў яго і пабудаваў там царкву. Яшчэ адзін клопат турбаваў князя Канстанціна - ужо даўно трэба было падумаць пра жаніцьбу. Выбраў сабе ў жонкі дачку луцкага старосты князя Сымона Гальшанскага, Таццяну. Адгулялі вяселле. Своеасаблівы вясельны падарунак Астрожскаму зрабіў Жыгімонт - даў яму пасаду «пана віленскага».
Але сама прыемным сюрпрызам для Канстанціна з'явілася навіна, што вялікі князь выплаціў крэдыторам яго пазыку і выкупіў радавое срэбра Астрожскіх. Высакародна!
І гэтым разам нядоўга затрымаўся Астрожскі на Валыні. Зноў трэба было збірацца на вайну. Вялікаму Княству пагражалі татары. Нягледзячы на тое, што з крымскім ханам Менглі-Гірэем вяліся перамовы аб міры і ў памяці татараў яшчэ не сцерлася сакрушальная паражка пад Клецкам, усё ж такі яны прагнулі пажывіцца ў Вялікім Княстве. Не задавальняла хана і сума памінак (грашовых выплат) - пяць тысяч залатых, - патрабаваў утрая больш. А каб ліцьвіны не сквапіліся, восенню 1510 года адправіў сваіх сыноў на чале 50-тысячнага войска на Літву. Чакалі татараў на Падоллі, а яны раптам змянілі кірунак і апынуліся каля Кіева, дзе пераправіліся цераз Дняпро. Нідзе не сустракаючы супраціўлення, татарскія загоны дабраліся аж да Вільні. Менглі-Гірэй праз вестуна крывадушна апраўдваўся перад Жыгімонтам, што набег здзейснены без яго ведама, што пасылаў ён сыноў ваяваць Валахію, але тыя падпалі пад угаворы злых людзей і пайшлі на Літву, абяцаў вярнуць увесь палон і нарабаванае. «Як можна верыць татарам, якія дапамагаюць Маскве», - здзіўляўся вялікі князь[11]. А паколькі з Крыма даходзілі весткі, што татары зноў збіраліся ў набег на Літву, было сабрана войска, якое ўзначаліў Канстанцін Астрожскі, Жыгімонт «с порадою панов рады» даў гетману «зупольную моц» - грамату на неабмежаваную ўладу над войскам: ваяры павінны былі слухацца гетмана, як самога гаспадара.
Войска размясцілася ў Петрыкавічах(сучасны Петрыкаў), адсюль зручна было выступаць супраць татараў у любое месца, дзе яны б ні з'явіліся. Лета і восень прастаялі ваяры ў Петрыкавічах. Татары, даведаўшыся, што іх чакае ліцьвінскае войска, не сунуліся далей Кіева. Непадалёк ад горада знаходзілася перадавая застава - слуцкая дружына на чале з шаснаццацігадовым князем Юрыем Сымонавічам. Малады князь аб'яднаўся з кіеўскім ваяводам - наваградскім шляхціцам Андрэем Неміровічам і ноччу, каля ўрочышча Рутна, напаў на татараў. Восем тысяч іх палегла пад зброяй ліцьвінаў. Але і гэтая параза не суцішыла драпежны запал рабаўнікоў. У пачатку 1511 года сорак тысяч татараў, якіх асабіста вёў Менглі-Гірэй, напалі на Падолле і Валынь. Некаторыя загоны дайшлі да Кракава.
Жыгімонт у Кракаве збіраўся ісці да шлюбу з Барбарай, дачкой сяміградскага ваяводы Стэфана Заполі. І вось замест вяселля давялося чыніць адпор непрыяцелю. Паляцелі ганцы на збор войска. Князю Канстанціну Жыгімонт пісаў: «Маючы надзею на Бога з дапамогаю пільнасці і поспеху, адпомсці ворагу за бяду»[12]. Гетман, які ў гэты час жыў у Астрозе, не стаў чакаць, пакуль падыйдзе войска. З невялічкім атрадам рушыў ён на татараў. Да яго далучыліся са сваімі харугвамі князі Міхайла Вішнявецкі, Андрэй Збаражскі, Аляксандар Чартарыйскі. З Літвы падаспелі гарадзенскі староста Юрый Радзівіл і слонімскі староста Ян Радзівіл. Усяго набралася тры тысячы ваяроў. Толькі ў марах можна было спадзявацца на перамогу. Каля 30 тысяч татараў з Менглі-Гірэем стаяла каля Вішняўца. Па дарозе атрад Астрожскага ўшчэнт разбіў буйны татарскі загон. У ноч на 28 красавіка Астрожскі выйшаў да Вішняўца. Сюды з Падолля падаспеў і 3-тысячны польскі аддзел пад зверхнасцю Мікалая Камянецкага. Польскія водцы прыехалі ў стан да Астрожскага і заявілі гетману, што гатовыя «дзеля Айчызны памерці ў смелым звіцязтве»[13]. Ірваліся ў сечу і ліцьвіны.
На вайсковай радзе нечакана заспрачаліся. Астрожскі настойваў, каб ён пачаў бітву з татарамі: «Я іх шыхі бачыў. На тым век свой справаваў. Ведаю іх справы. Мне з Літвой іх уперад ваяваць, а калі палякі ўперад пойдуць, не ведаючы іх шыхаў, дык каб гэты напад злом не стаў і астатняе войска не разгубілася»[14]. Палякі пачалі даводзіць, што многія з іх вучыліся за мяжой і ведаюць як ваююць у Немцах, у Італіі, у Францыі. На што Астрожскі з гумарам адказаў: «Іншая ў Влохах <Італіі>, іншая ў Немцаў у вайне справа. Інакшы непрыяцель, інакшая забава. Інакшая і з татарамі вайна трэба, як з влохамі»[15]. Затое каму ўзначаліць аб'яднанае войска, ніхто не спрачаўся - Астрожскаму.
Раніцай 28 красавіка гетман разшыхаваў войска. У сярэдзіне ён паставіў валынскую і ліцьвінскую шляхту, левы край занялі польскія ваяры. Сам жа Астрожскі з конніцай стаў на правым баку. Перад самай бітвай князь Канстанцін, апрануты ў баявыя даспехі з булавой у руцэ і седзячы на вараным кані, звярнуўся да ваяроў з палымянай прамовай: «О таварышы мае, таварышы мілыя. Ёсць нам патрэба ў гэтай хвіліне. Бачыце самі, што з намі чыніцца. Ах! Як горка і як цяжка - чужая нага на зямлі нашай мілай. Колькі надзей знішчана, колькі лёсаў парушана з таго, што злыя паганы наляцелі. Бачыце, як вядуць яны людзей у палон у паўрозах <вяроўках>. Праз плач не распавесці пра пакуты братоў нашых. На неба далятае іх плач, на нас яны спадзяюцца. Нашы дамы разбураны і коні на іх месцы пасуцца. Хто такую бяду можа зносіць, хто бяду такую сцерпіць, той сэрца ўмыслу нягоднага. Надышоў для нас жалобны час. Бачым перад сабой татарына паганага. Цераз гэта ўзяліся за зброю. Будзем мужна трымаць шаблю ў руцэ сваёй, каб праз нас ніякай бяды не сталася. Пойдзем на ратунак братам сваім»[16].
Калі развіднела, татары кінуліся ў сечу. Іх сустрэў Астрожскі са сваімі ваярамі. Гетман асабіста ўдзельнічаў у бітве і падбадзёрваў ваяроў: «Гэй, у кім мужная сіла, братоў мілых ратуйце! Гэй, не чакайце! Мяне і мой гонар бярыце ў залог! Ведайце, што шчасце дапамагае смелым другам! Мужным слава даніну дае, а палахлівым ганьбу!»[17]. Вестуны, пасланыя гетманам, перадалі палякам загад ударыць па флангу татарскага войска. Адначасова ліцьвінская і валынская шляхта наступала па цэнтры. Атакі палякаў па флангу татары не вытрымалі і адступілі да балоцістых берагоў Гарыні, многія з іх патанулі. Другая палова польскага аддзела ўварвалася ў татарскі кош і вызваліла 16 тысяч палонных. Той, хто мог, узяў у рукі зброю і разам з ваярамі ўдарыў у тыл татарам. І своечасова, бо тыя аправіліся і акружылі аддзел Астрожскага. Раптоўны ўдар у спіну перапужаў татараў. Менглі-Гірэй першым пагнаў свайго каня з поля сечы, а за ханам і астатнія пабеглі ратавацца. Коні іхнія вязнулі ў балотах і танулі разам з вершнікамі. На чацвёртай гадзіне з пачатку бітвы татарскае войска было знішчана. 24 тысячы захопнікаў склалі свае галовы пад Вішняўцом.
Вестку пра перамогу Жыгімонту прынеслі ў Кракаў, якраз у дзень ягоных імянін - 2 траўня. Каралеўскі падарунак каралю.
Буйная параза пад Вішняўцом прымусіла Менглі-Гірэя прыслаць паслоў (і як закладніка свайго ўнука Джэлальдзіна) і прасіць міру. Мір паміж Крымскім ханствам і Польшчай і Вялікім Княствам быў заключаны. І адразу крымскія загоны кінуліся на маскоўскія землі. Васіль ІІІ, які пад ціскам Глінскага ўжо рыхтаваўся да вайны з Літвой, заявіў, што набег справакаваны ліцьвінамі. А гэта была добрая падстава разарваць мірную дамову і рушыць сваё войска пад Смаленск.
Тэрмінова ў Кракаў выехалі паслы Альбрэхт Гаштольд і Аляксандар Хадкевіч. Вялікі князь збіраўся паехаць у Літву, каб узначаліць абарону краю, але польскія саноўнікі не адпускалі Жыгімонта. Яны не прамінулі выкарыстаць цяжкі для Літвы час і прапанаваць ліцьвінам «зъедноченье». Зацяты праціўнік «зъедноченья» Альбрэхт Гаштольд адмовіўся ад вуніі, а гэта азначала, што дапамогі з боку Польшчы ліцьвінам не дачакацца. Ды ў Літве і не спадзяваліся на яе. Пакуль Смаленск стрымліваў палкі Васіля ІІІ, Астрожскі з панамі-радай хутка сабраў 30-тысячнае войска і ўжо гатоў быў выступіць на ворага. Не спатрэбілася. Васіль зняў аблогу Смаленска. Праўда, ненадоўга - ужо праз два месяцы маскавіты зноў рушылі пад Смаленск. Горад мужна абараняўся. Міхайла Глінскі на чале 30-тысячнага корпуса здабываў Віцебск і Полацак.
Жыгімонт паспяшаўся ў Літву. У Вільні ён доўга раіўся з панамі-радай аб абароне краіны. Адначасова ў Чарнігаве збіралася войска Вялікага Княства. Яно павінна было нанесці ўдар у тыл маскавітам. Рыхтаваліся да паходу на Масковію і крымскія татары. Астрожскі з невялікім аддзелам шляхты пад Воршай разбіў маскоўскі полк. Дарога на Смаленск была свабоднай. Пасланыя Астрожскім атрады вызвалілі ад аблогі Віцебск і Полацак. Пад Смаленск Глінскі вярнуўся з вялікімі стратамі. І Васіль напужаўся, паспяшаўся ўбрацца з-пад горада. Але ад заваёвы Смаленска не адмовіўся. Увесь канец 1513 года і пачатак 1514 года ў Маскве рыхтаваліся да новага паходу. Васіль дамовіўся з імператарам Максіміліянам аб сумесных дзеях супраць Польшчы і Літвы і іх падзеле.
У выніку перамогі Польшчу і Літву раскрамсалі б на кавалкі. Да саюзу далучыліся Тэўтонскі ордэн і Данія. Галоўная роля адводзілася Масковіі - поспехі Васіля ў вайне з Літвой развязалі б рукі і другім маскоўскім саюзнікам. Пагроза небяспекі навісла над Літвой. Ліцьвінскія паслы Аляксандар Хадкевіч і канонік Стэфан (гаспадарскі сакратар. - В.Ч.) прасілі ў польскіх саноўнікаў дапамогі Літве. Палякі ж зноў нагадалі пра «слушную едность панств». Занадта ж дарагі кошт дапамогі. Паны-рада паабяцалі, што пасля заканчэння вайны «паразумеюць» і пра вунію.
Дапамогі палякі не далі зноў. Удалося толькі наняць у Польшчы чатыры тысячы ваяроў.
Пунктам збору ліцьвінскага войска быў вызначаны Менск. Шляхта марудна збіралася на вайну, а найміты адседжваліся ў Берасці. Толькі пасля пісьмовага загаду вялікага князя яны прыбылі ў Менск. Прыехаў сюды з Вільні і Жыгімонт, які вырашыў асабіста ўзначаліць войска. Час быў страчаны. Застаўшыся без дапамогі, смаляне здалі Васілю горад. Маскоўскія палкі рушылі на Літву, захапілі Амсціслаў, Крычаў, Прапойск. Нарэшце, у пачатку жніўня Жыгімонт выступіў з Менска. Вёў ён 30 тысяч ліцьвінаў і чатыры тысячы польскіх наймітаў[18].
У Барысаве вялікі князь спыніўся, пакінуўшы для аховы сваёй асобы чатыры тысячы ваяроў. Войска ўзначаліў Канстанцін Астрожскі. 27 жніўня за Бярэзінай адбылася першая сутычка з перадавымі маскоўскімі палкамі. Маскавіты адступілі. Не ўдалося ім стрымаць ліцьвінаў і пры пераправе цераз Бобр. Ліцьвінскае войска зніштожыла на сваім шляху варожыя заставы і рушыла на Воршу. У чатырох мілях ад Воршы на рацэ Крапіўне стаяла 80-тысячная раць на чале з ваяводам Іванам Чалядніным. 6 верасня ліцьвіны падыйшлі да Дняпра і пачалі шукаць месца, каб без перашкод пераправіцца цераз раку. Маскоўскія ваяры пільна сачылі за дзеяннямі непрыяцеля. Аднак не заўважылі і пакінулі без аховы адзін брод, праз які гетман і накіраваў на супрацьлеглы бераг конніцу. Пяхота пераправілася на лодках і плытах. Ваявода Чаляднін вырашыў адным ударам пакончыць з ліцьвінскім войскам. У сваёй перамозе ён не сумняваўся. «Пачакаем , пакуль не пераправіцца ўсё войска, бо нашыя сілы настолькі вялікія, што без сумнення і без вялікіх намаганняў мы зможам ці разбіць гэтае войска, ці акружыць яго і гнаць аж да Масквы. Нарэшце, адзінае, што нам застаецца, - заняць усю Літву»[19].
У ноч з 7 на 8 верасня ўсё ліцьвінскае войска пераправілася на левы бераг Дняпра і адышло ад рэчкі на дзве мілі. Высветлілася што ў шыхтах засталося толькі дваццаць пяць тысяч ваяроў[20]. Галоўная надзея была на гарматы, пад знішчальны агонь якіх і хацеў гетман завабіць маскавітаў.
Перад бітвай Астрожскі наведаў царкву і шчыра прасіў Бога аб дараванні перамогі. Пакляўся ён пабудаваць у Вільні дзве царквы: «Калі міласцівы і ўсемагутны Бог дасць нам перамогу над... бязбожным ворагам і перадасць у нашы рукі і ягоных людзей, такіх жорсткіх, як і шматлікіх»[21].
Раніца 8 верасня 1514 года застала дзве раці гатовымі да крывавай сечы.
Першымі пачалі маскавіты - ударылі па цэнтры ліцьвінскага войска, дзе знаходзіўся Канстанцін Астрожскі. Ліцьвіны лёгка адбілі першую атаку. Тады маскавіты паспрабавалі прарваць флангі і ўдарыць з тылу. Дапамога, якую паслаў гетман, прымусіла маскавітаў і на гэты раз адступіць. Да поўдня працягваліся дробныя сутычкі паміж двума войскамі. Відавочна Чаляднін хацеў падобнай тактыкай знясіліць ліцьвінаў, а пасля расправіцца з імі. Сілы хапала. Апоўдні маскавіты ўдарылі па ўсяму фронту ліцьвінскага войска. Асноўны ўдар наносіўся па цэнтры. Завязалася жорсткая сеча. Астрожскі на кані быў у гушчы падзей, вёў за сабой ваяроў: «Гэта наша звіцязтва і нас чакае трыумф! Ужо непрыяцель слабее! Браты мілыя, пакажыце звыклую мужнасць у гэты нялёгкі час! Будзьце мужнымі ў мужным целе! Няхай кожны акрыяе духам супраць непрыяцеля. Сам Бог стаіць на нашым баку! Ёсць нам абарона з неба! За мной смялей наступайце! А ў мужнасці чуйцеся слаўных бацькоў! Вось я сам перад вамі сваю галаву стаўлю! Першым у непрыяцеля сваю шаблю пакрываўлю»[22]. І ліцьвіны стрымлівалі шалёны націск маскавітаў. Але вось ліцьвінскае войска крок за крокам пачало адступаць, а пасля і зусім кінулася наўцёкі. Маскавіты рынуліся ўслед і наскочылі прама на гарматы. Хітрасць Астрожскага ўдалася - вораг трапіў у пастку. Гарматы ўдарылі па непрыяцелю. Астрожскі перашыхаваў сваё войска і павёў яго ў атаку: «О мужныя рыцары! Цяпер пацярпіце. Цяпер мужныя сілы пакажыце. Нагадайце мужнасць продкаў мілых»[23]. І гэтай атакі ліцьвінаў маскавіты не вытрымалі. Становішча мог выратаваць Чаляднін - варта было б толькі паслаць дапамогу палкам князя Міхайлы Булгакова. Але, убачыўшы ўцёкі ягоных ваяроў, Чаляднін «князя Михайла выдал» і сам пабег з поля сечы, а за ім і запасныя маскоўскія палкі. Ліцьвіны разбілі палкі Булгакава і, пераправіўшыся праз Крапіўну, пусціліся ў пагоню за ворагам. Астрожскі, стоячы на беразе рэчкі, падбадзёрваў ваяроў: «Гэй, дзеткі, цяпер кожны паслужыце, як можаце»[24]. Ніякага супраціўлення маскавіты ўжо не чынілі, толькі б выратавацца. Ноч спыніла знішчэнне рэшткаў маскоўскага войска. Чаляднін так і не ўцёк, яго дагналі і захапілі ў палон. Яшчэ ніколі маскоўскае войска не ведала такой сакрушальнай паразы. 30 тысяч забітых, у палон трапіла 46 ваявод, князёў і баяр, паўтары тысячы баярскіх дзяцей і каля 8 тысяч ваяроў. Сярод трафеяў знайшлі і тысячы кайданоў, якія Васіль ІІІ падрыхтаваў для ліцьвінаў.
Наступным днём Астрожскі міласціва прыняў палонных ваявод, а пасля адправіў іх да вялікага князя ў Барысаў. Але вайна не скончылася. У руках маскавітаў заставаліся Смаленск, Амсціслаў, Крычаў, Дуброўна.
Астрожскі пачаў рыхтавацца да новага паходу. Немалыя страты панесла ліцьвінскае войска, і ўсё ж гетман ставіў за мэту вяртанне Літве захопленых ворагам земляў. Тым больш, што Васіль ІІІ паспешліва пакінуў Смаленск, а ў самым горадзе супраць маскавітаў склалі змову. Смаленскі епіскап Варсанофій праз свайго пляменніка прыслаў Жыгімонту ліст аб жаданні смалян здаць горад Астрожскаму. Трэба было спяшацца да Смаленска. І князь Канстанцін, пакінуўшы гарматы ў абозе, з конніцай і пяхотай накіраваўся да горада. Падаспей ён своечасова... Нечакана лінулі дажджы, якія сапсавалі дарогі. Войска з цяжкасцю прабіралася праз слоту. Спатрэбілася чатыры тыдні, каб нарэшце дабрацца да Смаленска. Па дарозе шмат ваяроў захварэла, і пад горад Астрожскі прывёў шэсць тысяч. Відавочна, што з такімі сіламі штурмаваць добра ўмацаваны горад было немагчыма. І тут высветлілася, што смаленскі ваявода, князь Васіль Шуйскі выкрыў змову. Варсанофій апынуўся ў вязніцы, а астатніх змоўшчыкаў маскавіты павесілі. Не выпадала і паспрабаваць узяць горад доўгай аблогай. Маскавіты спусташалі смаленскія ваколіцы і немагчыма было пракарміць войска. Жыгімонт, улічваючы становішча, загадаў гетману вярнуцца назад. На зваротным шляху Астрожскі адваяваў у ворага Дуброўну, Крычаў і Амсціслаў. У Вільні яго чакала ўрачыстая сустрэча. 3 снежня ўвесь горад вітаў герояў Варшанскай бітвы. У гонар Астрожскага Жыгімонт пабудаваў трыумфальную арку, праз якую ён начале войска і ўехаў у сталіцу Літвы. Віленцы кветкамі сустракалі герояў.
«Великославному господарю королю
Жикгимонту Казимировичу буди честь и слава на векы...
а гетману его, вдатному князю
Костянтину Ивановичу Острозскому
Дай Боже здоровье и щастье вперед лепшее
как ныне; побил силу великую московскую,
абы так побивал сильную рать татарскую
Проливаючи кров их бесурменьскую»[25] -
усхваляў гетмана аўтар Валынскага кароткага летапісу.
Праслаўлялі ў сваіх спевах подзвіг воінаў гусляры і лірнікі:
«Ой у нядзельку параненьку
Узышло сонейка хмарненька,
Узышло сонейка над борам,
Па-над Селецкім таборам.
А ў таборы трубы граюць,
Да ваяцкае парады зазываюць,
Сталі рады адбываці,
Адкуль Воршу дабываці:
А ці з поля, а ці з лесу,
А ці з рэчкі невялічкі?
Ані з поля, ані з лесу.
Толькі з рэчкі невялічкі.
А ў нядзелю параненьку
Сталі хлопцы - пяцігорцы
Каля рэчкі на прыгорцы.
Гучаць разам з самапалаў,
З сяміпалых ад запалаў.
Б'юць паўсоткаю з гарматаў.
Масква стала наракаці,
Места Воршу пакідаці,
А як з Воршы ўцякалі,
Рэчку невялічку пракліналі:
- Бадай ты, рэчка, сто лет высыхала.
Як нашая слава тут прапала;
Бадай высахла да сканчэння свету,
Што нашай славанькі ўжо нету. -
Слава Воршы ўжо не горша.
Слаўся, пан Астроскі!»[26].
Вестка пра паразу маскавітаў хутка абляцела Эўропу. У самім апостальскім Рыме былі адслужаны ўдзячныя малебны.
Так і не адважыліся выступіць супраць Польшчы і Літвы ні вялікі магістр, ні лівонскі магістр, ні дацкі кароль, ні герцаг саксонскі, ні граф Брандэнбургскі, ні валашскі гаспадар.
Крымскі хан прапанаваў сваю дапамогу супраць Масковіі і здзейсніў на яе набег. Імператар Максіміліян шчыра прызнаўся аб змове з Масквой і пажадаў паразумецца з Жыгімонтам. Папа рымскі Леў бачыў у Літве і Польшчы сілу, якая можа стрымаць турэцкую пагрозу. Словам, эўрапейскія ўладары на справе пераканаліся ў магутнасці Вялікага Княства Літоўскага і Рускага. Высока сягнула слава Канстанціна Астрожскага. Сама гучнымі эпітэтамі называлі яго сучаснікі: «Слаўным і вялікаразумным», «князь варты вечнай памяці», «непараўнальны ні з адным з сучасных правадыроў», «муж великий войсковой славы», «у бітвах Ромул», параўноўвалі Канстанціна і з Аляксандрам Македонскім, і з Пірам, Авіем, і з Тыгранам Армянскім, і з Ганібалам, і Порам[27].
Слава не ўскружыла галаву Астрожскаму. Не стаў ён фанабэрыстым і пыхлівым, а па-ранейшаму быў сціплым і простым. Прымаў кожнага, хто меў да яго патрэбу, шчодра ўзнагароджваў сваіх ваяроў, не шкадаваў грошай на дабрачыннасць. Так і не прызвычаіўся ён да раскошы.
Ягоныя княжацкія пакоі не ўражвалі гасцей шыкам: драўляная пафарбаваная падлога, кафляная печ, лаўкі ўздоўж сцен. Князь заставаўся самім сабой.
Карыстаючыся прыхільнасцю да сябе, угаварыў ён вялікага князя не караць Міхайлу Амсціслаўскага, які мусіў здаць свой замак маскавітам. Выпрасіў Астрожскі і дазвол пабудаваць у Вільні за свой кошт дзве царквы: Троіцкую і Нікольскую, як помнікі перамогі пад Воршай і як памяць пра тых ліцьвінскіх ваяроў, якія склалі галовы, абараняючы Бацькаўшчыну.
Да замірэння з Масквой было далёка. Жыгімонт і паны-рада спадзяваліся вярнуць Літве Смаленск і другія захопленыя маскавітамі гарады. Васіль прагнуў узяць рэванш за варшанскую катастрофу. Паводле заявы архібіскупа Яна Ласкага на Латэранскім саборы ў 1514 годзе, маскоўскі ўладар меў болей за 200 000 ваяроў[28]. Аднак абвастрэнне маскоўска-казанскіх адносін і пагрозы набегу крымскіх татараў стрымлівалі Васіля ад рашучых дзеянняў супраць Літвы. У самой Літве таксама ставала праблем. Шляхта стамілася ад вайны і не рвалася ў бой. Найміты, якія не атрымлівалі жалавання, пакінулі службу і на Берасцейскім сойме вясной 1515 года выпрошвалі ў Жыгімонта «заслужанае». Плаціць ім не было чым. У такім становішчы асабліва не паваюеш. Таму ўвесь 1515 год абодва бакі абмяжоўваліся дробнымі набегамі. Летам аддзел наймітаў Яна Свярчэўскага спаліў Вялікія Лукі і Таропец. У адказ маскоўскія палкі спустошылі наваколлі Амсціслава і Полацка. Закончылася няўдачай і аблога ліцьвінамі Гомеля.
Галоўныя падзеі разгарнуліся на дыпламатычным фронце. Летам у Вене сустрэліся імператар Максіміліян, Жыгімонт і ягоны брат, вугорскі кароль Уладзіслаў. Максіміліян недарэмна выдаў Жыгімонту патаемную змову Імперыі і Масковіі. Імператар нарэшце зразумеў тую небяспеку, што пагражала Эўропе ад Масковіі. «Цэласнасць Літвы - неабходна для карысці ўсёй Эўропы: вялікасць Расіі небяспечна», - прызнаўся імператар[29]. Каб не дапусціць на далейшае хаўрусу паміж Імперыяй і Масквой, Жыгімонт стаў больш падатлівым. На сустрэчы манархі дамовіліся, што пасля Ўладзіслававай смерці правы на Чэхію і Маравію пяройдуць да Габсбургаў. Сам жа Жыгімонт парадніўся з імператарам, згадзіўшыся на шлюб з Максіміліянавай унучкай італьянскай прынцэсай Бонай Сфорца. У сваю чаргу Максіміліян вызваўся стаць пасрэднікам у заключэнні міру з Масковіяй, адмовіўся падтрымліваць Тэўтонскі ордэн і заявіў, што з Жыгімонтам ён гатовы «пайсці і ў рай, і ў пекла»[30].
Важную дыпламатычную перамогу атрымаў і Васіль, заключыўшы саюз з Ордэнам і з дацкім каралём. Ужо летам 1516 года прускае войска стаяла каля межаў Жамойці. Жыгімонт быў вымушаны падняць супраць яго жамойцкую шляхту, валынская і кіеўская сцерагла татараў. Махмат-Гірэй пісаў Васілю: «Не думай ні пра што іншае, вазьмі для мяне Кіеў, я дапамагу табе заваяваць Вільню і ўсю Літву»[31].
Канстанцін Астрожскі сцярог межы Княства на Валыні. Летам 1516 года татарскія загоны спустошылі Галіцыю, а пасля накінуліся на Падолле і Валынь. Толькі пачуўшы, што Астрожскі сабірае супраць іх войска, пры адной гэтай вестцы татары ўцякалі дадому.
Нарэшце ў снежні 1516 года з Вены ў Вільню і Маскву выправілася імператарскае пасольства на чале з баронам Сігізмундам Гэрбэрштайнам для пасрэдніцтва ў перамовах. Жыгімонт перадаў Гэрбэрштайну, што памірыцца з Васілём пры ўмове вяртання Смаленска. Васіль адмовіўся, але ўсё ж згадзіўся прыняць ліцьвінскае пасольства. Каб маскоўскі ўладар стаў больш згаворлівым, Жыгімонт і паны-рада задумалі напужаць яго зброяй. У Крым паехаў Альбрэхт Гаштольд, які павёз новаму крымскаму хану Махмат-Гірэю «великую казну». Задобраны хан у жніўні 1517 года паслаў загоны на тульскія землі, дзе іх разбіла маскоўскае войска. Адначасова ў Літве рыхтаваўся вялікі корпус да паходу на горад Апочку. Да земскага апалчэння далучыліся нанятыя Жыгімонтам ваяры з Чэхіі і Польшчы. Загадваць корпусам вялікі князь даручыў Астрожскаму, але не выдаў яму «уставы» - сваіх паўнамоцтваў на кіраванне войскам. У паходзе і адбілася адсутнасць у гетмана велікакняжацкай «уставы». Найміты прагнулі дзейнічаць асобна ад галоўных сіл, а дакладней займацца рабаваннем мірных сёлаў. Управы на іх у Астрожскага не было. 20 верасня гетман акружыў Апочку. Пасланыя ім аддзелы захапілі гарадкі Варонач, Велле і Красны Гарадок. Ніякіх стратэгічных задач перад Астрожскім не стаяла. Галоўнае - факт прысутнасці на маскоўскіх землях ліцьвінскага войска, каб Васіль асабліва не спрачаўся за Смаленск. А таму гетман не спяшаўся пераходзіць да актыўных дзеянняў. Але давялося ратаваць Полацак ад аблогі варожай раці. І своечасова, бо палачане ўжо адчувалі недахоп харчу. Падыход Астрожскага вымусіў маскавітаў убрацца з-пад сцен Полацка.
Васіль ІІІ не паддаўся на шантаж і цвёрда патрабаваў сваю «отчину»: Кіеў, Полацак і Віцебск. Дзе тут было казаць пра мір, калі нават пра перамір'е паслы з Васілём не дамовіліся.
Канец 1517 і пачатак 1518 года Астрожскі правёў на Валыні, прымаючы багатую спадчыну, якую пакінула яму княгіня Марыя Равенская, бабуля ягонай жонкі Таццяны Сямёнаўны. Амаль 60 вёсак і горад Роўна перайшлі да Астрожскага - князь станавіўся багацейшым у Літве чалавекам. Толькі Гаштольды маглі пахваліцца, што не бяднейшыя за Астрожскага. Аўтарытэт гетмана, міласць да яго вялікага князя - і для Гаштольдаў ён станавіўся небяспечным. Такі чалавек меў вялікую ўладу ў дзяржаве.
Вясна застала князя Канстанціна ў дарозе. На чале пасольства Вялікага Княства ён паехаў у Польшчу, дзе перадаў просьбу паноў-рады, каб палякі «помоч моцную вчинили» Літве супраць Масковіі: «В которой колве суме людей а в котором почте ваша милость нам в той потребе помоч вчинити, мы такеж у вашой милости потребе в таковом же почте людей хочом вашей милости невмешканую, а рыхлую помоч завжды чинити»[32]. Нават і гэтае абяцанне Астрожскага не падзейнічала на польскіх саноўнікаў і яны адмовіліся дапамагчы Княству, спаслаўшыся на свае цяжкасці. «Корона польская на тот час тяжким накладом ховати муси так противку татаром, яко противку мистрова Прускому»[33].
Перамовы з палякамі закончыліся нічым. Астрожскі затрымаўся ў Польшчы па просьбе Жыгімонта.
Вялікі князь і кароль чакаў прыезду з Італіі сваёй нявесты Боны. З'яўленне ў Кракаве славутага водцы было дарэчы. Астрожскаму Жыгімонт даручыў сустрэць будучую польскую каралеву і вялікую княгіню літоўскую на мяжы Польшчы і суправаджаць яе ў Кракаў. Хітрая Бона ведала добра, што перад ёю ўплывовейшы і багацейшы ў Літве чалавек і ласкава прыняла яго. Прамадушны Канстанцін шчыра паверыў у прыязнасць да сябе Боны і ледзьве не багатварыў італьянскую прыгажуню.
20 красавіка ў Кракаве шыкоўна адсвяткавалі шлюб Жыгімонта з Бонай. Астрожскі паднёс маладым багатыя падарункі. Адразу пасля ўрачыстасцей гетман вярнуўся ў Літву. З Масковіі паведамлялі пра падрыхтоўку новага паходу маскавітаў. І сапраўды, у чэрвені 2-тысячная маскоўская раць падышла да Полацка. Маскоўскія палкі пакідалі пасля сябе попел спаленых сёлаў каля Слуцка, Менска, Новаградка, Магілева, Маладэчна. А Полацак маскавітам не ўдалося захапіць. Паводле пскоўскіх летапісаў, на дапамогу палачанам падаспеў ваявода Валынец і разбіў маскавітаў, патапіўшы іх шмат у Дзвіне[34]. Хто быў гэты загадкавы Валынец? У дакументах таго часу няма чалавека з такім прозвішчам, які займаў бы высокую пасаду, каб вялікі князь даверыў яму загадваць войскам. Ці не назваў пскоўскі летапісец «Валынцам» Канстанціна Астрожскага? Паводле Гэрбэрштайна, перамогу над маскавітамі пад Полацкам атрымаў Альбрэхт Гаштольд, аднак гэта сумніцельна, бо той у гэты час знаходзіўся з пасольствам у Крыме. А маршалка Валынскай зямлі Канстанціна Астрожскага летапісец мог назваць Валынцам.
Няўдачу кампаніі 1518 года Васіль спадзяваўся кампенсаваць новым наступам на Літву. Вялікія дары падкупілі сэрца крымскага хана, і той таксама рыхтаваўся напасці на Літву. У чэрвені 1519 года на Літву адначасова выступілі і маскавіты, і татары. Супрацьстаялі маскавітам пераважна «почты»* паноў-рады. Большасць шляхты не выехала з дому, скарыстаўшыся адсутнасцю гетмана Астрожскага. Частка войска на чале з гарадзенскім старостам Юрыем Радзівілам стаяла ў Жамойці. Маскавіты, не сустракаючы супраціўлення, рабавалі ваколіцы Магілева, Менска, Барысава, Маладэчна, Крэва. А тут яшчэ пасварыліся паміж сабой троцкі ваявода Альбрэхт Гаштольд і віленскі ваявода Мікалай Радзівіл. Апошні затрымаў у сябе гаспадарскія лісты на збор войска, а калі іх разаслаў - ужо было позна. Гаштольд, не дачакаўшыся віленскай шляхты, з невялікім аддзелам абараняў ад ворага Крэва.
* Почта - прыватная ўзброеная адзінка буйных феадалаў ВКЛ.
Не лепшае становішча было і на поўдні Княства. Татары спачатку спусташалі землі Польшчы - Белзскую і Люблінскую. Пакуль татары ваявалі Польшчу, Астрожскі ахоўваў Валынь, але калі яны павярнулі назад, дык паспяшаўся на злучэнне з польскім войскам. Пад рукой у Астрожскага знаходзілася каля дзвюх тысяч ваяроў, многіх з якіх гетман наняў за свой кошт. Татары стаялі кошам на правым беразе Буга пад цвержай Сакаль. Аб'яднанае польска-ліцьвінскае войска налічвала не больш за 6 тысяч ваяроў. І тым не менш польская моладзь, якой так праглася славы, рвалася ў сечу. Астрожскі ацаніў выгаднае становішча ворага - высокі бераг і рака давалі татарам перавагу. Не было чаго і думаць, каб атакаваць. Астрожскі прапанаваў даць бой у іншым месцы. Гэтая слушная заўвага не абразуміла палякаў, і яны патрабавалі ад сваіх водцаў сечы з ворагам. І тыя міжволі саступілі моладзі. 2 жніўня 1519 года стаў для Астрожскага нешчаслівым днём. Палякі, не шукаючы броду, уплаў пусціліся цераз Буг. І татары спакойна забівалі іх з лукаў. Паколькі пачалася бітва, дык не мог Астрожскі не ўдзельнічаць у ёй. Са сваім аддзелам ён пераправіўся праз брод і ўдарыў татарам у спіну. Гэты напад дазволіў палякам выбрацца на бераг і нарэшце скрыжаваць зброю з ворагам. Татары неслі вялікія страты, але колькасная перавага дазваляла татарскаму водцы Багатыр-Салтану слаць у сечу новых ваяроў. І калі шэрагі ліцьвінаў і палякаў парадзелі, татары акружылі іх. Змагацца далей станавілася бессэнсоўна - было відаць, што татары знішчаць невялічкую купку смельчакоў. Астрожскі павёў за сабой ваяроў і прабіўся праз татарскія шэрагі. Выратавалі палякаў і ліцьвінаў сцены Сакальскага замка, за якімі яны схаваліся.
Амаль 1200 чалавек згубіла польска-ліцьвінскае войска, але і татары дорага заплацілі за перамогу - 4 тысячы забітых[35]. Нельга расцэньваць вынік гэтай бітвы, як паразу Канстанціна Астрожскага. І пры больш спрыяльных умовах цяжка было 6-тысячнаму атраду перамагчы 40-тысячную раць. Ды і татары ніяк не скарысталіся сваёй перамогай, а проста вярнуліся ў Крым. Хай і не перамога, але і не параза. І не дакаралі Астрожскага за гэтую бітву ні кароль, ні паны. Вінаватымі прызналі палякаў. І ўсё ж быў адзін чалавек, які злараднічаў, - Альбрэхт Гаштольд. Кожнай няўдачы Астрожскага ён радаваўся, бачыў у ім таго, хто можа стаць на ягоным шляху да ўлады ў Літве.
Ці мог прадбачыць Канстанцін, што неўзабаве Гаштольд выступіць супраць яго? Калі і мог, дык што з гэтага. Не такі ён быў чалавек, каб апусціцца да дробных інтрыг, звадак і зайздрасці. У той час, калі многія паны грызліся паміж сабой з-за ўлады, Астрожскі, як апошні паладзін рыцарскай годнасці, бачыў сэнс свайго жыцця ў змаганні з ворагам сваёй Бацькаўшчыны.
Два гады (1520-1521) нічога значнага не адбывалася на ліцьвінска-маскоўскай вайне. Толькі ў лютым 1520 года маскавіты здзейснілі набег на ваколіцы Віцебска. Летам Астрожскі ўзначаліў земскае апалчэнне, якое сабралася ў Менску на выпадак нападу маскавітаў ці татараў.
Васіль ІІІ, як і раней, патрабаваў свае «отчины»: Полацак, Віцебск, Кіеў і не адступаўся ад Смаленска. Усё ж і ён добра разумеў, што вайна не можа працягвацца бясконца. У 1522 годзе палітычнае становішча для Масковіі значна пагоршылася. Саюзны ёй Тэўтонскі ордэн праіграў вайну з Польшчай, а ў Казані сеў варожы Васілю брат крымскага хана Садат-Гірэй. Спусташальны набег крымскіх татараў на Маскву напужаў Васіля. Цяпер ён не ўпарціўся і 14 верасня 1522 года падпісаў з ліцьвінскімі пасламі пяцігадовае замірэнне. Смаленск хаця і заставаўся ў складзе Масковіі, але ўрад Літвы з гэтым не пагаджаўся. Дзевяцігадовая вайна паміж Літвой і Масковіяй закончылася. Грандыёзныя планы Васіля заваяваць усю Літву праваліліся. Вялікае Княства Літоўскае ў барацьбе з Масковіяй, Крымам і Ордэнам не толькі выстаяла, але і нанесла ім шэраг буйных паразаў. Немалая ў гэтым была заслуга і Канстанціна Астрожскага; здабываў перамогі на полі сечы, арганізоўваў абарону Літвы, не шкадаваў сваіх грошай дзеля перамогі над ворагам (Астрожскі выстаўляў почту ў 426 вершнікаў). І Жыгімонт адзначыў заслугі Астрожскага. Напрыканцы 1521 года памёр віленскі ваявода і канцлер Вялікага Княства Мікалай Мікалаевіч Радзівіл. Вызвалілася першая пасада ў дзяржаве. Два кандыдаты прэтэндавалі на яе - троцкі ваявода Альбрэхт Гаштольд і Канстанцін Астрожскі. Аднак Астрожскі быў праваслаўным і, паводле закону, не мог заняць гэтую пасаду - заставаўся католік Гаштольд. Жыгімонт апынуўся ў даволі няёмкім становішчы. Прызначыць Гаштольда - павялічыць ягоную ўладу ў Літве, а гэта небяспечна. Вялікі князь знайшоў «выйсце». Зімой 1522 года на сойме ў Горадні Жыгімонт перадаў віленскае ваяводства Альбрэхту Гаштольду, а пасаду троцкага ваяводы - Астрожскаму. Такім чынам Гаштольду павінен быў супрацьстаяць Астрожскі. Нялёгка было вялікаму князю ўгаварыць тых, хто нагадаў яму пра даўні прывілей абіраць на троцкае і віленскае ваяводствы «толькі вернападданых Рымскай каталіцкай веры». Астрожскі, пачуўшы незадаволеныя галасы, адмовіўся ад прапанаванай яму пасады. Ды зрэшты, хто як не Астрожскі заслужыў вышэйшых узнагарод? Вялікі князь адстаяў Астрожскага, але вымушаны быў паклясціся: «Мы і нашчадкі нашыя ў Вялікім Княстве Літоўскім не павінны будзем вышэйшыя званні і пасады нікому з рускіх даваць або саступаць без рады са старэйшымі панамі нашымі»[36]. Своеасаблівым кампрамісам было і прадстаўленне Астрожскаму першага месца ў радзе, хаця па пасадзе ён займаў трэцяе, а таксама права карыстацца пячаткай з чырвоным воскам.
Неўзабаве Астрожскі адкрыта сутыкнуўся з Альбрэхтам Гаштольдам. І справа была вось у чым. 1 ліпеня 1520 года Бона нарадзіла Жыгімонту сына, якога назвалі Жыгімонтам Аўгустам. Хітрая італьянка загадзя пачала рупіцца пра будучыню сына. Яшчэ будучы цяжарнай, каралева і вялікая княгіня праз Камянецкага біскупа Медзялецкага дамовілася з Альбрэхтам Гаштольдам пра абвяшчэнне Жыгімонта Аўгуста вялікім князем літоўскім. Гаштольд, які разлічваў стаць апекуном маладога ўладара - вялікага князя і ад яго імя самому ўладарыць у дзяржаве, падтрымаў Бону.
Пройдзе час і ў 1529 годзе Жыгімонт, прыехаўшы ў Вільню, пачне ў прыватных сустрэчах з феадаламі і дыгнітарыямі схіляць іх абвясціць дзевяцігадовага Жыгімонта Аўгуста вялікім князем. І калі заручыўся іх падтрымкай, склікаў сойм. Здавалася, ніякіх перашкод для ўзвядзення на велікакняжацкі пасад Жыгімонта Аўгуста не прадбачылася. Вяльможы згодны, а за імі пагодзіцца і шляхта. І раптам Астрожскі выступае супраць, на каленях просіць Жыгімонта адмовіцца ад сваёй задумы. Вось чаго не чакаў Жыгімонт: «Вельмі здзіўляюся змене жаданняў, бо пакуль не мелі наступніка, прагнулі яго, молячыся, каб Бог яго вам паслаў. Неўзабаве Найвышэйшы ў сваёй невымернай ласцы захацеў нас гэтым абдарыць, а вы, здаецца, не жадаеце шчасця для нас і нашага сына, каб мы бачылі яго ўзвышэнне. Як гэта прыкра, можаце зразумець»[37]. Астрожскі вымушаны быў саступіць. Зусім не варожасць да Жыгімонта Аўгуста рухала ім. Хто стаў бы апекуном маладога вялікага князя? Альбрэхт Гаштольд, а з ім Астрожскі варагаваў.
Віленскі ваявода пасля Гарадзенскага сойму яшчэ больш пашырыў сваю ўладу, наладзіў цесныя сувязі з прускім герцагам Альбрэхтам, польскім канцлерам Крыштофам Шыдлавецкім, карыстаўся і міласцю Боны. Астрожскі з'яднаў вакол сябе Гаштольдавых непрыяцеляў: Рыгора Осцікавіча, князя Юрыя Алелькавіча, Івана Сапегу, Радзівілаў. Пры такім супрацьстаянні ў радзе цяжка было дамовіцца пра што-небудзь слушнае. Толькі этыкет стрымліваў абодва бакі ад зацятых лаянак і сварак. Жыгімонт у 1524 годзе паспрабаваў памірыць паміж сабой непрыяцеляў, каб «...не сягали ни словом, а ни рукою, а ничым иным, и были бы собе во всем вовпокои...»[38]. Назначыў абодвум заруку ў 30 000 коп грошаў. Аднак і гэтая вялікая сума не ўціхамірыла Гаштольда. У лістах да Боны як мог чарніў ён Астрожскага, здзекліва называў яго «рускім князьком». Нагадаў пра паразы пад Вядрошу і Сакалем і пра незварот ад маскавітаў Смаленска, і вінаватым у гэтых няўдачах лічыў толькі Астрожскага. Трэба было сапраўды люта ненавідзець, каб, забыўшыся на прыстойнасць, заяўляць, што той «нягодны кандыдат», які задумаў «здрадлівае хованне». Уся гэтая сварка з Гаштольдам адымала ў Астрожскага і час, і здароўе. Гетману даводзілася ехаць у Польшчу апраўдвацца перад вялікім князем і вялікай княгіняй. Аднак Гаштольду так і не ўдалося пахіснуць уладу і аўтарытэт Астрожскага ў дзяржаве. Па-ранейшаму прыхільна ставіліся да князя Канстанціна Жыгімонт і Бона.
Нягледзячы на немаладыя гады, Канстанцін Астрожскі быў поўны жыццёвых сіл. Спраў хапала і ў мірныя часы: кіраванне Троцкім ваяводствам, арганізацыя абароны Літвы і сустрэчы з пасламі іншых краін. Адбыліся змены і ў асабістым жыцці Канстанціна. У чэрвені 1522 года памерла ягоная жонка Таццяна Гальшанская, пакінуўшы князю сына Іллю. Праз год Астрожскі ажаніўся з княгіняй Аляксандрай Слуцкай, якая нарадзіла яму сына Канстанціна і дачку Софію. Здавалася, так і пражыве князь у дзяржаўных клопатах, цешачыся сямейным шчасцем ды ўспамінамі пра былыя паходы і бітвы, але давялося яшчэ раз са зброяй у руках паслужыць на полі сечы Бацькаўшчыне.
Неспакойна было на паўднёвых межах Княства. Турцыя падбухторвала крымскага хана да набегаў на Літву і Польшчу.
У пачатку 1524 года Астрожскі ўзначаліў войска, якое хадзіла на Ачакаў. Крымскае войска было разбіта пад Астраханню нагайцамі, а таму для Літвы і Польшчы надарылася магчымасць нанесці Крыму папераджальны ўдар і сарваць сумесны крымска-турэцкі наступ на ВКЛ. Паводле звестак, Астрожскі вёў з сабой 40 тысяч вершнікаў, а па Дняпры спускаўся з казакамі Астафій Дашковіч[39]. З'яўленне ліцьвінскай раці застала татараў знянацку. Усяго два дні спатрэбілася Астрожскаму, каб заваяваць Ачакаў.
Заключаны ў 1525 годзе мір паміж Вялікім Княствам і Крымскім ханствам не прынёс чаканага спакою. Хан і гэтым разам не выканаў узятых абавязацельстваў. Саступіўшы патрабаванням турак, ён у 1527 годзе паслаў загоны на Валынь і Галіцыю. Астрожскі хутка сабраў харугвы Юрыя Радзівіла і Альбрэхта Гаштольда і паспяшаў з Вільні насустрач ворагу. Пад Пінскам гетман разбіў татарскі загон і рушыў у пошуках заваёўнікаў да Кіева. Па дарозе да гетманскага атрада далучыліся почты князёў Юрыя Слуцкага, Хведара Сангушкі, Івана і Аляксандра Вішнявецкіх, Аляксандра Чартарыйскага, кіеўскага ваяводы Андрэя Неміровіча і старосты чаркаскага і канеўскага Астафія Дашковіча. Амаль 30-тысячнае татарскае войска, абцяжаранае здабычай і палонам, вярталася праз Кіеўшчыну ў Крым. Астрожскі ішоў услед за ворагам. На рацэ Альшанцы, што працякае за 40 міляў ад Кіева, татары спыніліся на адпачынак. Тут і вырашыў гетман напасці на іх. 27 студзеня 1527 года прама з марша ліцьвінскія ваяры кінуліся на татарскі кош і адсеклі татараў ад коней. Конніца хутка зламала супраціўленне ворагаў і прымусіла іх уцячы. Аднак і тых, хто пабег, дагналі вершнікі Юрыя Слуцкага і Астафія Дашковіча і нямала паклалі на полі. Усяго татары страцілі ў гэтай бітве 24 тысячы ваяроў. Сярод забітых былі і туркі са сваім водцам перакопскім пашою Ібрагімам.
Гэта быў апошні вайсковы трыумф гетмана Канстанціна Астрожскага. Жыгімонт наладзіў пераможцу пышную сустрэчу ў Кракаве і разам з Бонай вітаў яго. Прыдворны летапісец Дэцый напісаў пра бітву каля Альшанцы кнігу на лацінскай мове і выдаў яе ў Нюрнбергу. Зноў па Эўропе пракацілася слава пра гетмана Канстанціна Астрожскага. Французскі пасол Пінзон шукаў з ім сустрэчы, каб на свае вочы ўбачыць пераможцу маскавітаў і татараў. А жыць заставалася ўжо нядоўга. 8 жніўня 1530 года ў Тураве Канстанцін Астрожскі памёр. Паводле ягонай волі гетмана пахавалі ў Пячорскім манастыры. Надпіс на грабніцы паведамляў: «Маскву з татарамі паклаўшы, выпісаў 63 над імі перамогі, дадай афарбаваныя крывёй Рось, Дняпро, Альшанку, дадай шмат замкаў, шмат манастыроў, шмат цэркваў, якія вымураваў у Княстве Астрожскі і ў стольным месце Вільня... для калек ён пакінуў шпіталі, для дзетак - школы, для людзей рыцарскіх - палашы з дзідамі ў Марсавай Акадэміі, і міла напішы: Сцыпіёну Рускаму Канстанціну Іванавічу Астрожскаму, Гетману - Вялікае Княства Літоўскае. Гэта ўсё. Надмагілле»[40].
Упершыню ў гісторыі Літвы з'явіўся чалавек, які, надзелены вялікай уладай, вырашаў дзяржаўныя справы не сілай, а згодай, не зброяй, а словам, не вайной, а мірам.
Мікалай Радзівіл, празваны Чорным, быў далёкі ад ідэалу, але не можа не выклікаць сімпатыю ягонае неўспрыманне насілля і жахаў вайны, ягоныя духоўныя пошукі, самаадданае служэнне Бацькаўшчыне. Трагедыя такіх людзей, як Чорны, у тым, што яны значна апярэджваюць свой час, і сучаснікі не разумеюць іх, а то і цкуюць. І непаразуменне, і няўдзячнасць, і нянавісць да сябе, і расчараванне спазнаў Чорны. Але ўсё ж ён жыў у свой час, бо менавіта такі чалавек патрэбны быў тады Літве, і калі ён з'явіўся, дык, значыць, з'явіўся своечасова.
Самое паходжанне Чорнага з слаўнага роду Радзівілаў ужо асуджала яго на бліскучую палітычную кар'еру. З часоў Гедзіміна Радзівілы нязменна знаходзіліся на вяршыні ўлады ў Вялікім Княстве. З кожным новым пакаленнем яны ўмацоўвалі сваё становішча ў Літве і прыбіралі да рук новыя землі і маёнткі. Калі пры Вітаўце род не мог пахваліцца асаблівым багаццем, дык у 1528 годзе яму належала 12 288 дымоў і каля 70 тысяч падданых, і Радзівілы выстаўлялі сваю харугву ў 768 вершнікаў[1].
За нейкае стагоддзе яны здолелі падняцца да першых паноў у Вялікім Княстве. А калі было багацце і ўлада, дык хацелася і высакароднага гонару. Як і многія роды, што ў гэты час разбагацелі, Радзівілы ў апакрыфічных радаслоўных прыпісвалі сабе княжацкае паходжанне. І не ад якога-небудзь дробнага ўдзельнага князька выводзілі свой род, а ад вялікага князя літоўскага Нарымонта[2]. Паводле «Кронікі Літоўскай і Жамойцкай», Нарымонт быў сынам вялікага князя Рамана і «вчинил город Кернов, и знесеть столец свой з Новагородка до Кернова, и почнеть княжити»[3], а пасля смерці сваёй жонкі забраў за сябе жонку брата Даўмонта. Калі Нарымонт памёр, вялікім князем стаў другі ягоны брат Тройдзень. Даўмонт падаслаў да яго забойцаў. Ратуючыся ад іх, былая Даўмонтава жонка з сынам уцякла да паганскага святара Крэва-Крывейты (Крэва-Крывіча).
Неўзабаве Нарымонтавіч застаўся без маці. Аднойчы паблізу месца, дзе жыў святар (раён сучаснай Вільні), паляваў вялікі князь Віцень. Крэва-Крывіч пасадзіў Нарымонтавіча ў арлінае гняздо. Пачуўшы дзіцячы плач, Віцень спыніўся каля гнязда і ўбачыў там хлопчыка. Святар, які суправаджаў князя, прамовіў, што дзіця паслаў сам Пярун (Пяркунас). Віцень зычліва аднёсся да такога шчодрага «падарунка бога» і перадаў хлопчыка на выхаванне Крэва-Крывічу. Празвалі яго Ляздзейкам. Калі ён вырас, Віцень выдаў за яго сваю дачку Паяту, а пасля смерці Крэва-Крывіча зрабіў і першасвятаром. Менавіта Ляздзейка і параіў вялікаму князю Гедзіміну пабудаваць Вільню, за што і атрымаў мянушку Радзівіл (Радзіў Вільню). Дык вось, Ляздзейку і лічылі Радзівілы сваім продкам. У гэтай гісторыі выдуманае пераплятаецца, пэўна, і з рэальнымі падзеямі. Вялікага князя Нарымонта не называе ніводны гістарычны дакумент і гісторыкі даўно прыйшлі да высновы, што гэта асоба міфічная, ды і выпадак з Даўмонтавай жонкай адбыўся з Міндоўгам. Увод у ліцьвінскія летапісы міфічнага князя Нарымонта мог быць запісан са слоў саміх Радзівілаў, бо найбольш верагодным ініцыятарам стварэння легендарнай часткі ў ліцьвінскіх летапісах быў Станіслаў Гаштольд - муж Барбары Радзівіл[4]. Іншае піша пра паходжанне Радзівілаў Мацей Стрыйкоўскі, які занатаваў у сваёй «Кроніцы» старажытнае паданне[5]. Паводле яго, Радзівілы паходзілі ад Крэва-Крывіча. Паганскі святар закахаўся ў простую дзяўчыну, якая і нарадзіла ад яго сына. Пры родах дзяўчына памерла і пакінула немаўля на руках Крэва-Крывіча. Паколькі прызнаць на людзях хлопчыка сваім сынам святар не адважыўся, дык прыдумаў хітрасць з гняздом і богам Пяркунасам. Ці праўдзівае гэта паданне, цяпер ужо не вызначыць, але вось тое, што продкі Радзівілаў у ХІV стагоддзі ганарыліся паходжаннем ад жраца, сведчыў у сваім дзённіку крыжацкі пасол Конрад Кібург[6].
Кібург дае падставу лічыць Ляздзейку рэальнай гістарычнай асобай і заснавальнікам роду Радзівілаў. Праўдападобна, што продкі Радзівілаў паходзілі з Ашмянаў, бо пра гэта пісаў Мікалай Чорны[7]. Несумненна, што Радзівілы былі славянамі. І такі абазнаны ў паходжанні Радзівілаў чалавек, як Сымон Будны, уважаў іх за прадстаўнікоў народу «славного языка словенъского»[8].
Роля вярхоўных святароў у тагачасным жыцці Літвы была вялікай, да іх слова прыслухоўваўся, а часам і падначальваўся ім сам вялікі князь. Таму не дзіва, што Ляздзейкаў сын Віршал займаў пры Гедзіміне важныя дзяржаўныя пасады*. Гэтак, у 1322 годзе ён узначаліў ліцьвінскае войска ў паходзе супраць крыжакоў. Ад шлюбу Віршала з Белзскай княгіняй нарадзіўся Серпуцій, які ажаніўся з нейкай княгіняй Яраслаўнай, ад якой меў сына Войшунда. Той стаў бліжэйшым паплечнікам Ягайлы, узначальваў у 1381 годзе паход на Полацак, дапамагаў яму ў вайне з Кейстутам. Пры хрышчэнні ён атрымаў імя Мікалай, якім Радзівілы ў далейшым называлі старэйшых сыноў. Гэтым разам нашчадак Ляздзейкі ажаніўся з княжацкай дачкой - Пракедай Віцебскай. Двух сыноў - Осціка і Радзівіла нарадзіла Пракеда. Ад Осціка пайшоў род Осцікавічаў, а ад Осцікавага сына Радзівіла - Радзівілаў. Радзівіл Осцікавіч вядомы ў гісторыі як адзін з прэтэндэнтаў на велікакняжацкі пасад, вылучаны пры Казіміры партыяй Яна Гаштольда. Старэйшы Радзівілаў сын Мікалай даслужыўся да сама высокіх дзяржаўных пасад: віленскага ваяводы і канцлера. Гэтым ён быў абавязаны Яну Манівіду - слонімскаму князю, з дачкой якога - Ганнай - ажаніўся.
* Князь Віршал Ляздзейка выступае сведкам у грамаце Альгерда 1359 года. Prochaska A. Cryistnial Krywe na Litwe / Kwartalnik Historyczny. Lwow, 1904. R.18. Z.3-4. S.486.
Паколькі браты Мікалая Пётра і Ян памерлі бяздзетнымі, дык на яго адзінага ўсклаў лёс місію прадаўжальніка роду Радзівілаў. І ў гэтым вызначыўся Мікалай, або як яго называлі Стары. Ён меў трох сыноў - Мікалая, Яна і Юрыя і дзвюх дачок Софію-Ганну і Ганну. Дачок ён удала выдаў замуж: Софію-Ганну за семіградскага ваяводу Стэфана Батары дэ Самліа, дзеда будучага вялікага князя літоўскага і польскага караля Сцяпана Батуры, а Ганну - за мазавецкага князя Конрада. Пад бацькоўскай апекай сталі на ногі і сыны. Старэйшы Мікалай ад крайчага літоўскага падняўся да ваяводы троцкага і маршалка земскага, а пасля бацькавай смерці ў 1509 годзе заняў пасады віленскага ваяводы і канцлера. У 1518 годзе ён атрымаў ад імператара Максіміліяна княжацкі тытул. Юрый праявіў сябе на палях сечы. За перамогі ў 30 бітвах яго празвалі Віктор (Пераможац), або літоўскі Геркулес. Менавіта яму, пасля слаўнага Канстанціна Астрожскага, Жыгімонт Стары перадаў булаву вялікага гетмана. Бацька Мікалая Чорнага Ян, па мянушцы Барадаты, не мог пахваліцца такімі, як у братоў, поспехамі. Неяк так здарылася, што ён доўгі час быў у цяні, не адыгрываў важнай ролі ў палітычным жыцці Вялікага Княства. Ды, відаць, і сам Ян асабліва не прагнуў вялікай улады, а шукаў шчасця ў самім жыцці. Падарожнічаў па Эўропе. У Рыме пакланіўся грабніцам апосталаў Пятра і Паўла. Ездзіў ён у 1507 годзе з пасольствам у Маскву. Як і Юрый, вызначаўся смеласцю. Праславіў сябе ў Клецкай бітве, дзе агнём з гармат аблегчыў ліцьвінскаму войску пераправу цераз Лань. Удзельнічаў у бітве пад Вішняўцом у 1512 годзе і ў вялікай перамозе пад Воршай.
Урэшце рэшт і ягоныя заслугі перад Княствам былі ўзнагароджаны вялікім князем - ён даў Яну Радзівілу пасады маршалка земскага і кашталяна троцкага. Аднак не толькі вайсковымі подзвігамі праславіўся Ян Радзівіл, але і абняславіўся сваім згрызотным характарам. Пасля смерці ў 1502 годзе першай яго жонкі Альжбэты Гаштольд па ліцьвінскаму закону яе пасаг павінен быў «отдан быти в тот же дом, с которого дому тая девка будет выдана», але Ян Радзівіл пачаў аспрэчваць гэты закон. Справу разгледзелі ў судзе і не на карысць Радзівіла. Тады пан Ян скардзіўся аж папу рымскаму, чым выклікаў незадавальненне Аляксандра Казіміравіча. Аднак не назавеш Яна Радзівіла скнарам. За свой кошт пабудаваў ён касцёлы ў Нясвіжы, Дуброве, Дусятах, замак у Слоніме, дзе займаў пасаду старосты. А выдаткі на гэта не маленькія, але было з чаго браць - чатыры тысячы дымоў належала Яну Радзівілу. Вось такім быў Ян Радзівіл - бацька Мікалая Чорнага. Не вельмі шчасціла яму ў сямейным жыцці. Памерла і другая ягоная жонка Багдана з роду князёў Лукомскіх, пакінуўшы дзвюх дачок - блізнят Ганну і Софію. У 1513 годзе Ян Радзівіл зноў ажаніўся - гэтым разам з дачкой былога вялікага гетмана Станіслава Кішкі, Ганнай. Яна прынесла ў пасаг Нясвіж, Алыку і Лахву. 4 лютага 1515 года ў Нясвіжы нарадзіла Ганна першынца. Згодна родавай традыцыі, яму далі імя Мікалай. А праз некалькі гадоў нарадзіўся яшчэ адзін сын - Ян. Аднак не выпала бацьку пабачыць сваіх сыноў пасталелымі, неўзабаве, у 1522 годзе, Ян Радзівіл памёр. Паводле тастаменту, апякунства над дзецьмі даверыў вялікаму князю Жыгімонту і свайму брату Юрыю Радзівілу. Пасля смерці мужа Ганна Кішка пабралася шлюбам з Станіславам Яновічам. Юрый Радзівіл узяў братанічаў у свой дом. Нібыта сіроты былі Мікалай і Ян, жылі без бацькі і маці, аднак не адчувалі сябе чужымі ў сям'і стрыя. Юрый ласкава адносіўся да сваіх братанічаў. А ў вясёлых гульнях са сваім стрыечным братам Мікалаем, якога празвалі Рудым, і стрыечнай сястрой, прыгажуняй Барбарай, можна было і забыцца пра сваё сіроцтва.
У 1529 годзе Жыгімонт Стары запрасіў сыноў і дачок Яна Радзівіла да сябе (дзяўчат узяла каралева Бона). Паехаў разам з імі і Мікалай Руды. Афіцыйна лічылася, што Радзівілы служаць пры каралеўскім двары. Па маладосці да дзяржаўных спраў іх не дапускалі, так што, мабыць, абодва Мікалаі і Ян знаходзіліся ў свіце Жыгімонта Старога. Хаця, больш верагодна, што ён запрасіў Радзівілаў, каб яны склалі кампанію ягонаму сыну Жыгімонту Аўгусту. Польскіх саноўнікаў непакоіла выхаванне будучага караля. Хітрая Бона марыла вырасціць свайго сына паслухмяным сабе, каб праз яго кіраваць Польшчай. Але хлопчык рос распушчаным і капрызным. Да вучобы сэрца не ляжала, затое любіў забавы і гульні. Жыгімонт добра ведаў, што ягоны нашчадак «марна траціць час сярод зграі дзяўчат і нявест»[9]. Відаць, таму і хацеў, каб каля сына з'явіліся Радзівілы, выхаваныя ў старых ліцьвінскіх традыцыях. Знаёмства з Жыгімонтам Аўгустам прынесла карысці больш Радзівілам. Каралевіча і вялікага князя яны не перавыхавалі, а ягонай прыязнасцю заручыліся, што ў далейшым аблегчыла ім шлях да ўлады ў Літве. Якой бы ні была ганаровай служба пры двары ўладара, але Мікалая Чорнага больш вабілі веды. Прыкладна ў 1534 годзе ён паступіў у Кракаўскі ўніверсітэт, бо пад гэтым годам ва ўніверсітэцкіх дакументах знаходзім запіс «Nicolaus Radzyvil de districtu Przelagensi Lithuanus dioc Vilnensis»[10]. Аднак доўга вучыцца ва ўніверсітэце Чорнаму не выпала, бо ён павінен быў ад'ехаць ў Літву на «абарону краю».
У 1533 годзе памёр «гасудар усея Русі» Васіль ІІІ. На маскоўскі пасад сеў ягоны малалетні сын Іван, ад імя якога кіравала дзяржавай баярская дума на чале з Аленай Глінскай і яе фаварытам - баярынам Аўчынай. Неўзабаве пачалася барацьба за ўладу. Некаторыя з баяр апынуліся ў вязніцы, сярод іх і князь Міхайла Глінскі. У Літве пільна сачылі за падзеямі ў суседняй краіне. Лёс даваў добрую магчымасць узяць рэванш у Масковіі за няўдачы ў папярэдніх войнах з ёю. Выказваючы агульны настрой паноў-рады Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, віленскі ваявода Альбрэхт Гаштольд у лісце да прускага герцага Альбрэхта прызнаўся: «Памерлы вялікі князь Масквы Васіль забраў у нас шмат земляў. Будзем старацца іх вярнуць, тым больш час выпаў зручны»[11]. Радзілі Жыгімонту Старому: «Каб стараўся адшукаць забраныя здрадай і подступам праз нягоднага ворага, памерлага князя Масквы гарады і землі літоўскія»[12]. Князь Бельскі і ваявода Іван Ляцкі, якія ўцяклі з Масквы, паведамілі панам, што на межах з Літвой стаяць невялікія маскоўскія заставы, якія лёгка разбіць і забраць назад Смаленск і Северскую зямлю. А ў Пскове гараджане сабіраюцца на вечы і выступаюць супраць Масквы Надзея на лёгкую перамогу над старым ворагам надавала ліцьвінам смеласці. Без асаблівых спрэчак 15 лютага 1534 года на вальным сойме ў Вільні вырашылі пачаць вайну з Масковіяй.
Пасля заканчэння сойма 14 сакавіка вялікі князь напісаў вайсковыя позвы да паноў-рады, князёў, рыцарства, баяр, каб яны «ку службе нашай на войну ехали»[13]. Месцам збору быў назначаны Менск.
Чорны разам з братам Янам выставілі са сваіх уладанняў збройную почту ў 160 вершнікаў. Кіраваў войскам стрый, вялікі гетман Юрый Радзівіл. У Чорнага з'явілася добрая магчымасць вызначыцца ў ратнай справе, але ад нараджэння фізічна кволы ён з цяжкасцю пераносіў паходнае жыццё і лаўры слаўнага водцы і смелага рыцара яго не вабілі.
Паволі, як мокрае гарыць, з'язджаліся ў Менск харугвы шляхты і почты князёў і паноў. У назначаны тэрмін - на Вялікдзень - войска не сабралася. Пакуль гетман чакаў поўнага збору, многія з воінаў пачалі выказваць яму «силное непослушенство», а то і зусім уцяклі з лагера[14]. Зноў «вызначыліся» жамойты, якія без усякай ахвоты ішлі ваяваць за Літву. Жамойцкія атрады пакінулі Менск і адправіліся дадому. Па дарозе рабавалі ліцьвінскія вёскі не горш за наезджага ворага. Раззлаваны Жыгімонт Стары пагражаў усіх дэзерціраў «за горла имати».
Усё, што бачыў у менскім лагеры Чорны, было для яго добрым урокам - вайсковая справа далёкая ад рыцарскіх ідэалаў. Звады паміж воямі, спрэчкі з гетманам, непаслушэнства.
Нарэшце, 1 жніўня 1534 года, Юрый Радзівіл выступіў у паход з мэтаю адваявання Северскай зямлі. Аднак толькі рушылі харугвы ў шлях, як гетман атрымаў трывожную вестку ад амсціслаўскага дзяржаўцы Юрыя Зяновіча, які даносіў, што пад Смаленскам з'явілася вялікая маскоўская раць. Гетман павёў войска да ўсходніх межаў Літвы. І толькі каля Магілева Юрый Радзівіл даведаўся ад віжаў, што «вялікае маскоўскае войска» - усяго некалькі палкоў. Аднак за гэтымі палкамі чакалі падыходу асноўных сіл маскавітаў, таму гетман вырашыў не пакідаць безабаронную Ўсходнюю Літву. На Севершчыну ён паслаў з аддзелам кіеўскага ваяводу Андрэя Неміровіча, пад Смаленск - князя Аляксандра Вішнявецкага, а сам з астатнім войскам застаўся ў Магілеве.
Гэты паход не прынёс ліцьвінам значных вынікаў. Неміровіч паваяваў Севершчыну, захапіў гарадок Радагошч, але ні Старадуб, ні Чарнігаў, да якіх ён падступаўся, узяць не ўдалося. Адступіў з-пад Смаленска і Аляксандар Вішнявецкі. Надзея на лёгкую перамогу над маскавітамі, як дым, знікла. А неўзабаве трэба было думаць пра абарону Літвы.
Моцную дзяржаву пакінуў пасля сябе Васіль, моцную бясспрэчнай пакорлівасцю народа свайму гаспадару, моцную шматлікай арміяй. Вайна з Літвой не напужала ўрад Масковіі. Войска стаяла напагатове і чакала загаду юнага вялікага князя, і ён па просьбе мітрапаліта і Алены Глінскам даў гэты загад. Глыбокай восенню на Літву рушыла 150-тысячнае войска. Супрацьстаяць такой раці ліцьвіны не маглі ды і не чакалі яны паходу маскавітаў. Юрый Радзівіл распусціў на зіму шляхецкае апалчэнне, і вось вораг беспакарана паліў вёскі, браў у няволю людзей. Аж да Маладэчна дайшлі маскавіты, а некаторыя атрады з'явіліся ў пятнаццаці мілях ад Вільні.
Чорны бачыў страшэнны вынік маскоўскага нашэсця на Літву: папялішчы і смерць, бачыў гора тых, хто ўцалеў. Вайна паказала свой сапраўдны твар - кроў, слёзы, гора і разбурэнне. Не, не хацеў ён служыць жорсткаму Марсу. Няўжо ўсе спрэчкі павінны вырашацца зброяй? І пэўна тое, што ўбачыў Чорны пад Старадубам, зрабіла яго зацятым прыхільнікам міру. Летам наступнага года Чорны з братам Янам на чале сваёй почты ўдзельнічаў у паходзе Юрыя Радзівіла на Старадуб. Было сабрана 40-тысячнае войска.
З Польшчы атрад наймітаў у тысячу вершнікаў і пяцьсот драбаў прывёў гетман Ян Тарнаўскі. У ліпені Радзівіл рушыў на Гомель. Гомельскі намеснік князь Абаленскі-Шчэня збег, і горад пасля двухдзённага абстрэлу з гарматаў здаўся. Аднак за Старадуб кроў лілася ракой. Ліцьвіны патаемна зрабілі падкоп і ўзарвалі сцяну. Агонь ад выбуху перакінуўся на будынкі. Праз густы дым ліцьвіны рынуліся ў праём. Маскавіты двойчы адбіваліся і ўсё ж іх супраціўленне было зломлена.
Бесчалавечна павялі сябе польскія найміты, якія па загаду гетмана Яна Тарнаўскага перабілі «старых і меней годных»[15] сярод палонных. Невядома, ці ўдзельнічаў непасрэдна ў баі Чорны, а вось тое, што відовішча гэтае ўразіла яго, можна не сумнявацца. Такога не чакаў. Убачыць смерць людзей, убачыць усю жорсткасць і агіднасць вайны і адчуць нянавісць да яе ўсёй душой і сэрцам. І пэўна, тады ў той дзень, 29 верасня 1535 года, калі гарэў у агні Старадуб, калі зямля чырванела ад крыві, Мікалай Радзівіл цвёрда вырашыў не разбураць, не знішчаць, а будаваць і ствараць. Не вайна, а МІР.
Як бы ні працівіўся душой Мікалай вайне, але ж павінен быў выконваць свой абавязак па «абароне краю». Жыгімонт Стары прыехаў у Літву і «обмову чинил с паны радами своими о обороне земской». Было вырашана ўзяць дзве нядаўна пабудаваныя маскавітамі на межах Літвы цвержы Себеж і Завалочча. Сярод тых, «хто вперед маеть почты свои... слати, а которые сами мают ехати» Жыгімонт назваў і «панове Радиволове» Мікалая і Яна з іх почтай у 80 коней[16]. Усяго панскія і княжацкія почты склалі 1486 вершнікаў. Гэтае невялічкае войска і павёў у лютым 1536 года Андрэй Неміровіч пад Себеж. Аднак пад цвержу прыйшло і таго менш - 1200 вояў, як вынікае з паведамлення прускага шпіка на кракаўскім двары, а не 20 тысяч, як пішуць маскоўскія летапісцы[17]. Себеж заваяваць не ўдалося. Убачыўшы, што перад імі невялікі атрад, маскавіты выйшлі з горада, ліцьвіны не вытрымалі іх ціску і адступілі да возера. Раптам пад нагамі абламаўся лёд і шмат ліцьвінаў патанула. Маскавіты былі гаспадарамі становішча - білі і тапілі непрыяцеля. Тым, каму ўдалося вырвацца з сечы, паспешліва адступілі ад Себежа. Услед за себежскай перамогай маскавіты спалілі пасады Любеча і Віцебска. Няўдача пад Себежам стала добрым урокам панам-рады, якія зразумелі, што Масковію лёгка не пераможаш, а яшчэ, што горш, можна і прайграць вайну. Ініцыятарам мірных перамоваў з маскоўскім урадам выступіў Юрый Радзівіл, які адправіў князю Івану Абаленскаму ліст з прапановай не праліваць хрысціянскую кроў. Ці не паўплываў на ваяўнічага «літоўскага Геркулеса» антываенны настрой ягонага братаніча? Можна дапусціць, што Мікалай Чорны ў сямейным асяроддзі не аднойчы выказваў дзядзьку сваё адмоўнае стаўленне да гэтай вайны і ліст да Абаленскага Юрым Радзівіл мог напісаць пры ўдзеле братаніча. Алена Глінская і яе дума прынялі прапанову Юрыя Радзівіла. Пачаліся перамовы. Спрэчкі за землі ўсё ж не перашкодзілі ліцьвінскім паслам Яну Глябовічу і Мацею Вайтэховічу пагадзіцца з маскавітамі на пяцігадовае перамір'е, якое і падпісалі 25 сакавіка 1537 года. Паводле дамовы, за Літвой застаўся Гомель, а Старадуб адыходзіў да Масковіі. Хоць такі пажытак атрымала Літва з гэтай вайны - вярнула частку сваіх зямель.
Наступіла прымірэнне і ў Літве. Два магутныя роды - Радзівілы і Гаштольды - парадніліся паміж сабой. 17 траўня 1537 года ў Геранёнах адбыўся шлюб дачкі Юрыя Барбары з наваградскім ваяводам Станіславам Гаштольдам. Безумоўна, што і Чорны быў на іх вяселлі, і пэўна, шчыра радаваўся за сястру. Аднак чаго не мог ён прадбачыць, дык таго, што Барбара стане ягонай шчаслівай зоркай.
Хаця і не было ў Чорнага ніякай дзяржаўнай пасады, амаль усіх вяльмож ён ведаў. Менавіта да Чорнага і звярнуўся малады Жыгімонт Аўгуст, каб той агітаваў ліцьвінскіх дыгнітарыяў прасіць Жыгімонта Старога перадаць яму ўладу ў Літве. А да каго яшчэ было звяртацца Жыгімонту Аўгусту, як не да свайго старога сябра па кракаўскім жыцці. Становішча, у якім апынуўся Жыгімонт Аўгуст, не задавальняла яго - уладар без дзяржавы. Яшчэ ў 1526 годзе паны-рада, даведаўшыся, што папа рымскі выношваў задуму перацягнуць у каталіцтва вялікага князя Васіля ІІІ і надаць яму каралеўскую годнасць, хацелі абвясціць Жыгімонта Аўгуста вялікім князем літоўскім. Таму яны і адправілі паслоў у Кракаў да Жыгімонта Старога. Перад пагрозай таго, што Маскоўскае княства магло стаць каралеўствам, а Польшча ўжо даўно дамагалася, каб Літва была ў «пониженью, а жебы втелено им к короне», паны-рада выступілі з ініцыятывай ператварыць Вялікае Княства ў каралеўства, бо «тогды не може быти привлащоно к коруне Польской; бо коруна в коруну втелена быть не може»[18]. Жыгімонт Стары не стаў браць на сябе лішні клопат - справа складаная і доўгая, сварыцца з палякамі не хацелася. Ды каралева Бона пераконвала мужа дамагацца, каб Жыгімонта Аўгуста абралі мазавецкім князем. Якраз у гэты час памёр апошні нашчадак мазавецкіх Пястаў князь Януш. Хадзілі чуткі, што яго атруцілі з намовы Боны, якая жадала прыбраць да рук Мазавецкае княства. Прасілі ліцьвіны адпусціць Жыгімонта Аўгуста і ў 1529 годзе. Гэтым разам Жыгімонт Стары задаволіў іх просьбу. Маладога Жыгімонта Аўгуста вянчалі ў саборы святога Станіслава на вялікае княжанне, але фактычная ўлада вялікага князя заставалася ў ягонага бацькі. Пакуль Жыгімонт Аўгуст весяліўся з дзяўчатамі на кракаўскім двары і не цікавіўся дзяржаўнымі справамі, ён і не імкнуўся да княжання ў Літве. Бацька вырашаў там за яго справы. Але калі Жыгімонт Аўгуст пасталеў, дык роля ўладара без дзяржавы яму ўжо была не па душы. «Сорамна мне, - прызнаваўся ён, - перад самім сабой і людзьмі. Я кароль і князь, але без каралеўства і ўлады княжацкай і не маю нават месца, дзе мог бы жыць з каралевай-жонкай»[19]. Дваццаціпяцігадовы вялікі князь упершыню ў сваім жыцці праявіў характар і насуперак пратэстам Боны і польскіх вяльмож у 1544 годзе выехаў у Літву. Ехаў ён з адным жаданнем заручыцца падтрымкай ліцьвінаў, каб яны прасілі бацьку перадаць яму Вялікае Княства. І чалавек, якому ён даверыў сваю мару, быў Мікалай Чорны. А Мікалай адразу зразумеў асабістую выгаду ў выпадку, калі задуманае здзейсніцца, - новы вялікі князь літоўскі не забудзе ягонай паслугі.
Мікалай перагаварыў са сваімі братамі і тыя таксама згадзіліся дапамагчы Жыгімонту Аўгусту. Малады вялікі князь апынуўся пад пільнай апекай Радзівілаў. І яшчэ адна дарога прывяла Жыгімонта Аўгуста да дому Радзівілаў - да Гаранён. Там жыла прыгажуня Барбара. Прайшло два гады, як яна пахавала мужа. Аднак ягоную смерць забыла хутка і неўзабаве ў геранёнскім доме загучаў смех гасцей, якія часта наведвалі прыгожую гаспадыню. І многіх Барбара ашчаслівіла сваім каханнем. Тагачасны польскі публіцыст Станіслаў Аржэхоўскі пісаў пра «каханне» Барбары: «Сенатар, шляхціц, багаты, бедны, знатны, нязнатны, нават брацішак кляштарны, мешчанін, селянін, конюх і кожны, каго ўважаем за сапраўднага лайдака, у яе аддаваўся распусце нават супраць сваёй волі»[20]. Відаць, не перабольшваў Аржэхоўскі, калі сам Чорны, які добра ведаў, што адбываецца ў Геранёнах, асуджаў сястру за любоў да «асалодаў д'ябальскіх»[21]. Жыгімонт Аўгуст, які «не могучы здеръжати прырожоное хтивости своем ку белым головам»[22] марыў пазнаёміцца з прыгожай і вясёлай удавой. І вось выдалася нагода. Паколькі са смерцю Станіслава Гаштольда гэты род вымер, дык паводле закону Вялікага Княства іх уладанні пераходзілі да вялікага князя. Вось, нібыта і ехаў Жыгімонт Аўгуст у Геранёны, каб узяць гэтае мястэчка сабе. Некалькі тыдняў гасцяваў ён у Барбары, спасылаючыся на тое, што хаваецца ад эпідэміі, якая на той час лютавала ў Літве. А сапраўды і ён, зачараваны яе «павабамі і пяшчотамі», закахаўся і, як пісаў сакратар панскага нунцыя Граціані, «з запалам яе пажадаў»[23].
Восенню на Берасцейскім сойме сама гарачымі прыхільнікамі Жыгімонта Аўгуста выступілі Радзівілы, асабліва стараўся Чорны. Галоўным праціўнікам быў віленскі ваявода і канцлер Ян Глябовіч, які палохаўся, што з прыходам да ўлады Жыгімонта Аўгуста той трапіць пад уплыў Радзівілаў. Сойм ужо заканчваўся, а Жыгімонт Стары не даваў адказу. І вось 6 кастрычніка ён усё ж падпісаў акт, якім перадаваў уладу ў Літве свайму сыну. Пэўна, доўга думаў бацька пра лёс сына - трэба было ратаваць таго ад шкоднай апекі Боны - і вось як выйсце - пакінуў Жыгімонта Аўгуста ў Вільні вялікім князем.
Новы вялікі князь не забыў паслугу Мікалая Чорнага і надаў яму пасаду маршалка земскага, што адчыняла дзверы ў палату паноў-рады.
Як высветлілася, Жыгімонт Аўгуст не гарэў жаданнем клапаціцца пра дзяржаву. «Выхаванец нявест» зусім не быў прывучаны да той ролі, якая выпала яму. Дзяржаўныя справы адымалі час, які можна было правесці ў весялосці і задавальненні, таму часта ён спыняў сваіх саноўнікаў: «Не трэба мне дыспутаў... я так хачу» і на гэтым заканчваўся разгляд дзяржаўных спраў[24]. Куды больш увагі аддаваў вялікі князь уладкаванню свайго двара ў Вільні. Сабіраў карціны эўрапейскіх майстроў, якімі ўпрыгожыў палац. Некалькі пакояў заняла бібліятэка. Для выезду на «людзі» сабраў 27 карэт і 167 коней. Дарагія і прыгожыя рэчы сталі для Жыгімонта Аўгуста атрыбутам ягонай велічы. Што ж наконт дыспутаў, дык пагаварыць вялікі князь любіў, асабліва пра новыя плыні ў рэлігіі - лютэранства і кальвінізм. Невыпадкова пры віленскім двары жылі казнадзеі з рэфармацкімі поглядамі.
Але больш за ўсё перашкаджалі Жыгімонту Аўгусту прысвяціць сябе дзяржаве забавы і ловы. Ніколі яшчэ ў велікакняжацкім палацы так часта не даваліся балы і маскарады, на якіх весялілася радавітая моладзь. І ні адзін вялікі князь не праводзіў столькі часу ў пушчах на ловах. Гэтак у 1546 годзе ён паляваў 223 дні. Пабываў у Белавежскай, Берштанскай, Аліцкай, Вігрынскай, Акеніцкай, Рудніцкай пушчах. Пад Лаварышкамі ледзь выратаваўся ад параненага мядзведзя, які задраў на ягоных вачах аднаго з лоўчых.
Весела жылося Жыгімонту Аўгусту. Камендант Бары, які прыязджаў у Вільню, са скрухай прызнаваўся: «Не здзіўляюся, як малады кароль клапоціцца аб сваіх падданых у Літве. Нічым ён там грунтоўным не займаецца. Цалкам аддаўся ўцехам, танцам, маскарадам»[25]. Другі сведка пісаў так: «Акружыла яго цэлая зграя нежанатых аднагодкаў: смех і размовы толькі аб дзяўчатах, а пасля танцы, гутаркі, музыка, флірты, паляванне і на тым сыходзілі дарэмна ягоныя найлепшыя гады»[26]. Мірная перадышка, якая выпала Вялікаму Княству, і ўнутраны спакой падманвалі Жыгімонта Аўгуста прывідным абяцаннем, што яснае неба над Літвой будзе заўсёды.
Мікалай Чорны апынуўся ў няёмкім для яго становішчы - з аднаго боку, як маршалак земскі павінен знаходзіцца пры вялікім князі, а значыць, і ўдзельнічаць у ягоных забавах, а з другога боку - падобнае марнаванне часу не падабалася яму.
Замест ловаў і бесклапотнага жыцця Чорны выбраў для сябе інтарэсы дзяржавы і ездзіў у гэтым годзе да Жыгімонта Старога паслом ад паноў-рады па пытаннях агульнай манеты для Польшчы і Літвы. Прымаў удзел у працы пруска-ліцьвінскай камісіі па вызначэнню мяжы паміж гэтымі краінамі. Шмат часу адымала ў Чорнага і непасрэднае выкананне абавязкаў маршалка земскага, падрыхтоўка і правядзенне вальнага сойма ў 1547 годзе.
Аднак лёс Мікалая Чорнага ўжо цесна быў звязаны з лёсам Жыгімонта Аўгуста, і перамены ў жыцці вялікага князя неслі перамены і ягонаму жыццю. Не забыўся Жыгімонт Аўгуст пра прыгажуню Барбару Радзівіл. Смерць жонкі Альжбэты 15 чэрвеня 1545 года вызваліла яго ад путаў Гіменея. Нават хадзілі пагалоскі, што Альжбэту атруцілі з намовы Барбары Радзівіл. Нядоўга насіў Жыгімонт Аўгуст жалобу па сваёй памершай жонцы - балі, маскарады зноў весялілі яго. Часта ў палац на гэтыя балі прыязджала па Жыгімонтавым запрашэнні Барбара. Толькі Жыгімонту Аўгусту мала было бачыць каханую, ён хацеў быць з ёю. Ноччу, патаемна, закаханы манарх прыходзіў да Барбары, балазе яе дом стаяў непадалёк ад палаца. Як таго ні хаваў Жыгімонт Аўгуст, але ягоныя начныя візіты сталі вядомы. Чорны і Руды прасілі вялікага князя, каб «неславы дому их не чынил»[27]. А з Радзівіламі ён мусіў лічыцца: сваю сястру яны ў наложніцы не аддадуць. Вялікі князь паабяцаў больш не сустракацца з Барбарай і мог стрымаць сваё слова, каб дні разлукі не былі сапраўднай пакутай. Зразумеў ён, што не ў сілах адмовіцца ад кахання да Барбары. Дый што яму было рабіць? Ажаніцца з каханай, але велікакняжацкая годнасць не дазваляла ўзяць жонку не з роду венцаносцаў. Як прызнаваўся Жыгімонт Аўгуст: «...маю надзею, што Пан Бог, якога штодня прашу, не дапусціць мяне да такога падзення, бо магу зло ўжыць супраць свайго розуму»[28]. Як было слабавольнаму Жыгімонту Аўгусту наважыцца на шлюб з Барбарай, пайсці супраць маці, каралевы Боны, якая сватала яму дачку прускага герцага Альбрэхта Ганну-Софію? Аднак каханне не ведае забаронаў і забабонаў - Жыгімонт Аўгуст зноў потайкі адправіўся да Барбары і сустрэў Чорнага і Рудога. «Милостивии королю, не мел еси то до сестры нашое ходити, а тепер для чого еси пришол?» - падступілі з пытаннем да Жыгімонта Аўгуста Радзівілы. Пэўна, зразумеў ён, што павінен рашыцца на адчайны крок, бо назаўсёды згубіць каханую - і рашыўся. «А што ведаете, можэть теперешнее прыистье мое ку сестре вашеи вчинити вам большую славу, честь и пожиток». І Радзівілы пагадзіліся з вялікім князем: «Боже, даи то»[29]. У тую ж ноч каплан Радзівілаў патаемна абвянчаў Жыгімонта Аўгуста і Барбару. Сведкамі іх вянчання былі Чорны, Руды ды іх сваяк Станіслаў Кезгайла. Адбылося гэта ў пачатку ліпеня 1547 года. За святочным сталом у гонар маладых не гучала радасных здравіц шматлікіх гасцей. Трывожнае пачуццё невядомасці замяніла радасць. Нібыта не вяселле, а змова - змова супраць лёсу. Як успрымуць Жыгімонт Стары і Бона шлюб свайго сына, як паставяцца да гэтага вяльможы ў Літве і Польшчы? Жаніцьба венцаносца - гэта перш за ўсё справа палітыкі і не пачуцці манарха тут галоўныя, а інтарэсы дзяржавы і дынастыі. І ўсё ж якое вяселле без спеваў? Напаўголасу спявалі за сталом старую беларускую песню «Едзе Вітаўт па вуліцы»[30]. Пэўна, напаўголасу і крычалі маладым «горка». Вось такім, зусім не каралеўскім, было гэтае вяселле.
Мікалаю Чорнаму даручыў Жыгімонт Аўгуст нялёгкую місію - улагодзіць Жыгімонта Старога і Бону. Не адкладваючы спраў, Чорны разам са Станіславам Кезгайлам у пачатку жніўня адправіўся ў Польшчу, адтуль ён збіраўся ў Вену да двара імператара Карла V з афіцыйным паведамленнем пра смерць Альжбэты.
У Сандаміры Чорны сустрэўся з каронным гетманам Янам Тарнаўскім. Да свайго здзіўлення Чорны даведаўся ад гетмана, што пра шлюб Жыгімонта Аўгуста ўжо ведаюць у Польшчы. Свет не без добрых людзей. Таямніца перастала быць таямніцай. Паводле парады Тарнаўскага, маладых мог абараніць кракаўскі біскуп Самуіл Маціеўскі. А гэта была ўжо значная падтрымка. Біскупа Чорны знайшоў у Пётркаве, дзе ў гэты час знаходзіўся і Жыгімонт Стары. 27 жніўня Радзівіл прыехаў у Пётркаў і ўжо наступным днём яго прыняў кароль. Пра шлюб Мікалай прамаўчаў, толькі перадаў Жыгімонту Старому прывітанне ад сына. Пасля аўдыенцыі Чорны сустрэўся з Самуілам Маціеўскім. Той і распавёў яму, што на вестку аб жаніцьбе Жыгімонта Аўгуста стары кароль са скрухай прамовіў: «Калі яму не спадабалася тая, якую мы яму раілі, дык няхай бярэ каго хоча»[31]. Здавалася, Жыгімонт змірыўся з выбарам сына, але вось Бона? Яна спрабавала выведаць пра шлюб сына ў блізкіх да Радзівілаў людзей і паслала ў Літву сваіх шпікаў. Чорны, даведаўшыся пра гэта, папярэджваў Рудога, каб Барбара і Жыгімонт Аўгуст асцерагаліся і захоўвалі ў таямніцы свой шлюб. Дзейнічаў і Жыгімонт Стары. Ён афіцыйна паслаў запрашэнне сыну прыехаць на Пётркаўскі сойм і самому растлумачыць размовы аб жаніцьбе з Барбарай Радзівіл. Чорны ў сваім лісце раіў вялікаму князю прызнацца толькі на Пётркаўскім сойме, каб ніхто не паспеў учыніць выступ супраць яго жонкі.
З Польшчы Чорны адправіўся ў Вену. Сустрэча з імператарам Карлам V прынесла Мікалаю жаданы поспех. Імператар задаволіў ягоную просьбу і надаў яму і Яну Радзівілу тытул князёў на Алыцы і Нясвіжы, а Мікалаю Рудому - князя на Біржах і Дубінках. Тут у Вене высветлілася, што Тарнаўскі не проста за добрае слова паспрыяў Радзівілу, а за паслугу, бо для яго Мікалай «выпрасіў» графскі тытул. Але імператар не ад добрай душы «ашчаслівіў» Радзівілаў і Тарнаўскага. Як прызнаўся Чорны - тытул яму дорага каштаваў. Гэта не былі выкінутыя на вецер грошы дзеля задавальнення самалюбства. Радзівілы імкнуліся ўзвысіць веліч і гонар свайго роду, каб паноў і шляхту як у Літве, так і ў Польшчы не бянтэжыла, што іх новая вялікая княгіня і каралева з роду разбагацеўшых паноў.
Пакуль Чорны быў у Вене, пачаўся Пётркаўскі сойм, на які прыехаў Жыгімонт Аўгуст. Бацькі не адобрылі шлюб: «...ёсць рэч няслушная і быць яе ня можа»[32]. Бона не стрымлівала сваіх пачуццяў, залілася слязьмі з-за гэтага «нефартуннага» ўчынку сына. У такім становішчы было б неразумна паведаміць пра шлюб яшчэ і сойму. Заставалася паціху сабіраць сваіх прыхільнікаў. І Жыгімонт Аўгуст падкупляў грашыма польскіх саноўнікаў. Пэўна, і шлюб Чорнага з дачкой польскага канцлера Крыштофа Шыдлавецкага Альжбэтай меў на мэце перацягнуць на бок Радзівілаў і Жыгімонта Аўгуста ўплывовы на Польшчы род Шыдлавецкіх. Сватам выступіў Ян Тарнаўскі. Неўзабаве пасля сойма 12 лютага 1548 г. у Сандаміры адыгралі вяселле паміж Чорным і Альжбэтай, на якім прысутнічаў і Жыгімонт Аўгуст.
Жыгімонт Стары звярнуўся да паноў-рады з просьбай угаварыць сына адмовіцца «ад непрыстойнай жаніцьбы, якая і нам, і яго міласці вялікае прыніжэнне, а панствам нашым нямалую знявагу прычыніла»[33]. Калі ўлічыць, што многім у Літве не падабалася ўзвышэнне Радзівілаў, то яны не адобрылі ўчынак свайго ўладара. Паны-рада слёзна прасілі Жыгімонта Аўгуста «абы того не чынил и неровни собе, подданое своее, за малъжонку не брал»[34]. Жыгімонт Аўгуст «слухати не хотел» іх. Не пахіснулі яго і шматлікія пасквілі на Барбару. Але ад каханай ён не адмовіўся.
Навіна пра смерць бацькі 1 красавіка 1548 года не толькі засмуціла вялікага князя, але надала надзею. 17 красавіка Жыгімонт Аўгуст паслаў па Барбару, каб афіцыйна як сваю жонку ўвесці ў велікакняжацкі палац. Сам сустрэў яе каля палаца і паведаміў панам: «иж ся вже з нею давно отдал, и шлюб брал»[35]. Паны і шляхта наракалі на валадара, які ўзяў за жонку сваю падданую і гэтым абразіў гонар дзяржавы, але павінны былі змірыцца з ягоным выбарам. Аднак у Польшчы Жыгімонту Аўгусту далі бой. Велікапольская шляхта і панства думалі запрасіць на каралеўства Габсбурга. У Малой Польшчы апазіцыю ўзначаліў вялікі маршалак і кракаўскі ваявода Пётра Кміта. І зноў Жыгімонт Аўгуст звярнуўся па дапамогу да Чорнага. Палякі сустрэлі Чорнага варожа: «Радзівілаў - здрадзівілаў трэба знішчаць жалезам, агнём і морам»[36]. Пра Барбару распаўсюджваліся сама чорныя і неверагодныя чуткі. Казалі, што яна палюбоўніца Чорнага, называлі яе чараўніцай, нягодніцай. Вядомы памфлетыст Аржэхоўскі заяўляў, што Барбару «меў усякі, хто толькі хацеў»[37]. На дзвярах дамоў, дзе спыняўся Чорны, ягоныя праціўнікі вывешвалі абразлівыя пасквілі на Радзівілаў. «Сэрца з тых вершаў баліць», - прызнаўся Чорны ў лісце да Мікалая Рудога[38]. «Балела сэрца», але рукі Радзівіл не апускаў. Па просьбе вялікага князя ён арганізоўваў сустрэчу Барбары ў Польшчы. Чуткі аб прыездзе Барбары яшчэ больш раззлавалі ворагаў «няслаўнага каралеўскага малжэнства». Раздаваліся заклікі не дапускаць Барбару да караля, а дарадцаў гэтага шлюбу пакараць смерцю. Барбару, калі яна асмеліцца заявіцца ў Польшчу, утапіць у Вісле, а галоўнага спраўцу «няслаўнага малжэнства» Чорнага павесіць. Даставалася і Жыгімонту Аўгусту. «Мы, палякі, маем, на жаль, караля не толькі распешчанага на пачатку свайго жыцця, але таксама безразважлівага ў справах і ў слове, хутчэй блазна, чым караля», - заяўляла шляхта[39]. Не заставалася ўбаку і каралева Бона: «Гэты шлюб будзе пачаткам заняпаду панства яго каралеўскай міласці», - пагражала яна[40]. Дайшло да таго, што прыхільнікі караля не маглі выехаць з дому без аховы. Прыезд Барбары толькі падліў бы масла ў агонь. Аднак Чорны і Жыгімонт Аўгуст разумелі, што адступаць нельга. Кожнае праяўленне іх слабасці надасць упэўненасці праціўнікам. Ды і закранулі іх гонар. Жыгімонт Аўгуст як мужчына не мог дапусціць абразы сваёй жонкі. Быў зняважаны і Чорны: «Заўжды кожны мовіць, што яна проста не дапушчана да каранацыі, бо яна такая, як пра яе тут увогуле пішуць і кажуць»[41].
Чорны і Тарнаўскі сабралі прадстаўнічую групу польскіх саноўнікаў для сустрэчы Барбары. Чорны напісаў у Літву брату Яну, Мікалаю Рудому, Станіславу Кезгайлу, каб яны выязджалі ў Польшчу. Не губляў дарэмна часу і Руды, ён перацягнуў на свой бок троцкага ваяводу князя Януша Гальшанскага, князя Юрыя Слуцкага і Івана Гарнастая. Не ўдалося ўгаварыць галоўнага праціўніка Радзівілаў Гараніма Хадкевіча, але і без яго Барбару суправаджалі не апошнія людзі Вялікага Княства.
У верасні Барбара ў атачэнні сваёй світы і пад аховай атрада ваяроў прыехала ў Польшчу. У першым жа мястэчку Лошыцах яе прывітаў на чале двухсот вершнікаў Фларыян Зэброўскі. А ў Лукаве ўрачыста сустракалі каралеўскую жонку Пётра Фірлей, Ян Касцельскі, Андрэй Тэнчынскі, Андрэй Наскоўскі і другія польскія вяльможы. Жыгімонт Аўгуст і Чорны кідалі выклік сваім праціўнікам. Гэта павінна было астудзіць гарачыя галовы - кароль не намераны адракацца ад сваёй жонкі. Ёсць у яго сіла і ёсць з кім абараніць Барбару. Каля Радамлі ён сам спаткаў Барбару. Пашану Жыгімонт Аўгуст аказваў сваёй жонцы, як каралеве. Ад ягонага імя Барбару прывітаў падканцлер кароны Мікалай Грабя. У Радамлі кароль даў гасцям шыкоўны абед і на вачах усіх адправіўся ў пакоі да Барбары. Зноў паказаў, што яна перад Богам і людзьмі ягоная жонка. Тры тыдні пражылі Жыгімонт Аўгуст і Барбара ў Радамлі, нібыта хаваліся там ад усяго свету, які так варожа ставіўся да іх кахання. Няўмольна беглі дні і надышоў час адпраўляцца на сойм, дзе павінен быў вырашацца лёс Барбары.
Апазіцыі так і не ўдалося вымусіць караля вырачыся Барбары, а Жыгімонту Аўгусту - дамагчыся згоды на каранаванне сваёй жонкі. Дэпутат ад шляхты Станіслаў Лупа Падлатоўскі нават пужаў караля, што з-за ягонага шлюбу «альбо разальецца хрысціянская кроў, альбо самі крывёю сваёю заплацім»[42]. На гэта Жыгімонт Аўгуст адказаў: «Адпусціць мне яе (Барбару. - В.Ч.) нельга, перад Панам Богам узяў я шлюб з ёй, нельга мне зычыць такое, каб адпусціў яе, ці што іншае чыніць супраць закону хрысціянскага... калі шлюб свой і прысягу парушу, дык такім чынам і вольнасці вашы парушу»[43]. Застаўся кароль непахісным і тады, калі дэпутаты пасольскай палаты на чале з Кмітам упалі перад ім на калені і прасілі адмовіцца ад Барбары.
Ціск апазіцыі не слабеў і Жыгімонт Аўгуст гатовы быў адмовіцца ад польскай кароны і хай «у апошняй кашулі», але застацца разам са сваёй жонкай. Ян Тарнаўскі і Самуіл Маціеўскі ўгаворвалі караля не рабіць гэтага. Зразумеўшы, што сілавы ціск на караля дасць іншы вынік - той проста пакіне Польшчы яе карону, дэпутаты сойма прапанавалі кампраміс: Барбару прызнаць жонкай караля, але не каралевай. Жыгімонт Аўгуст быў абрадаваны гэтай важнай для сябе ўступкай і ледзь не пагадзіўся на яе. Але не дзеля гэтага стараўся Чорны, аддаў столькі грошай і сіл, што «сам ледзьве жывы», каб Барбара засталася без каралеўскай кароны. Ён выступіў супраць прапановы апазіцыі, давёўшы Жыгімонту Аўгусту, што адмова каранаваць Барбару - гэта абраза яму і жонцы і пазбаўляе ягоных нашчадкаў права на польскую карону.
Быць Барбары польскай каралевай або не быць, залежала ад таго, як абодва варагуючых паміж сабой бакі выкарыстаюць час перад новым соймам. Жыгімонт Аўгуст адразу паспяшыў да каханай у Радамль. І адтуль разам з ёю выправіўся ў Кракаў. Па дарозе да караля далучыліся некаторыя з ягоных праціўнікаў. Асабліва важны быў пераход серадзскага ваяводы Станіслава Ласкага і біскупа хелмскага Яна Драгойскага.
Бона дэманстратыўна пакінула Кракаў і з'ехала ў Варшаву, каб толькі не бачыць Барбару. А яна цяпер стала гаспадыняй каралеўскага замка - Вавеля. Просты люд шчыра вітаў на вуліцах каралеўскую абранніцу. У Барбары адлягло ад сэрца. Людская радасць падбадзёрыла яе. Жыгімонт Аўгуст забыўся і на сваё каралеўства, і на ўсё на свеце, днямі прападаў у пакоях Барбары. Весткі, што кароль з-за чар сваёй жонкі занядбаў справы дзяржавы, разыходзіліся па Польшчы і трывожылі паноў і шляхту. Занепакоены Чорны пісаў Барбары, каб яна шукала «міласці і прыязнасці людской», а не бавіла час ва ўцехах з мужам. Барбары не спадабалася братава прапанова. Такая «няўдзячнасць» сястры абразіла Чорнага. «Для фаміліі сваёй далібог аб той кароне руплюся, але для яе (Барбары. - В.Ч.) кроку не ступіў бы ...толькі, каб каранавалі, а пасля няхай за сваё здароўе сама просіць...», - прызнаваўся ён Рудому[44]. Падстаў для хвалявання хапала. Велікапольская шляхта па-ранейшаму была настроена па-ваяўнічаму. Як герояў, сустрэла яна дэлегатаў з Пётркаўскага сойму. Жыгімонт Аўгуст вырашыў сам адправіцца ў Вялікую Польшчу, каб суцішыць тутэйшую шляхту. Разам з ім захацела ехаць і Барбара. Чорны, Руды і гетман Тарнаўскі адгаворвалі караля ад намеру ўзяць з сабой Барбару. Яе з'яўленне ў Вялікай Польшчы шляхта магла ўспрыняць як выклік. Зрэшты эпідэмія, якая ўспыхнула ў Польшчы, вымусіла і караля застацца ў Кракаве. Сам жа Чорны ў пачатку жніўня 1549 года вярнуўся ў Літву для разгляду судовых спраў. У дарозе ён атрымаў радасную вестку: у яго нарадзіўся сын. Паводле Радзівілаўскай традыцыі, першынца назвалі Мікалаем.
У Літве Чорны доўга не затрымаўся, паспеў толькі ахрысціць сына. Зноў клікаў яго Жыгімонт Аўгуст. Прысутнасць Чорнага надавала каралю ўпэўненасці ў сабе і каб была такая мажлівасць, дык пэўна, і не разлучаўся б са сваім шваграм. Але і ў Кракаве Мікалай Чорны прабыў нядоўга. Сорак тысяч крымскіх татараў пад кіраўніцтвам ханскіх сыноў ваявалі Падолле і Галіцыю. Жыгімонт Аўгуст паслаў на ворага польскае войска з гетманам Янам Тарнаўскім. Чорны таксама выехаў з Кракава ўзначаліць абарону Валыні. Лаўраў на полі сечы Мікалай не здабыў - татары, нарабаваўшы дабра і захапіўшы палон, вярнуліся ў Крым. Тым не менш Жыгімонт Аўгуст палічыў, што ёсць падстава надаць Чорнаму пасаду гетмана. Зразумела, не за вайсковыя заслугі, а жадаючы падвысіць становішча свайго галоўнага саюзніка супраць апазіцыі. Толькі Чорны, які ўжо на свае вочы ўбачыў, што такое вайна, не прагнуў прысвяціць сябе службе Марсу. Нават годнасць гетмана не прываблівала Мікалая Радзівіла. Упершыню за гісторыю Літвы вяльможа адмовіўся ад прапанаванай яму гетманскай булавы. Усё ж яго маральныя прынцыпы былі вышэйшымі за славу, здабытую праліццём людской крыві.
Тым часам паволі вырашалася і справа Барбары. Жыгімонт Аўгуст паводле парады Чорнага адправіў пасольства да Габсбургаў, абяцаючы не падтрымліваць свайго пляменніка Яна Заполі, які змагаўся за вугорскую карону, а ўзамен прасіў дапамагчы супраць апазіцыі. Ход быў правільны.
Першым на бок Жыгімонта Аўгуста перайшоў прымас Мікалай Дзяргоўскі, за ім здаліся і галоўныя праціўнікі каралеўскага шлюбу: Кміта, Горка, Тэнчынскі і іншыя. На сойме яшчэ раздаваліся галасы супраць шлюбу Жыгімонта Аўгуста з Барбарай Радзівіл, але яны ўжо нічога не значылі. Пытанне каранацыі Барбары было вырашана. Цяпер паны і шляхта радасна крычалі: «Хай будзе забіты той, хто яе не хоча мець за панну»[45]. Чорны мог павіншаваць сябе з перамогай дзеля «славы продкаў».
Нарэшце 9 снежня 1550 года прымас Дзяргоўскі ўрачыста надзеў на галаву Барбары Радзівіл каралеўскую карону. Радавацца б гэтай падзеі і самой Барбары, і Жыгімонту, і Радзівілам, але радасць азмрочвалася пагаршэннем здароўя новай польскай каралевы. Барбара згасала на вачах. Яе лекар Пётра з Познані прадказваў каралеве хуткую смерць. Праз два месяцы пасля каранацыі Барбару цяжка было пазнаць. «Схуднела так, што адны косці засталіся», - паведамляў Чорны Рудому[46]. Ды і сама Барбара адчувала, што нядоўга ёй наканавана жыць. Паводле сведчанняў, вярнуўшыся з каранацыі, Барбара зняла з сябе карону і са смуткам прамовіла: «Да іншай кароны пан нябесны мяне воліць. Прасіце яго за мяне, каб замяніў цяжар на нябесны вянец, а мілага мужа майго пасля мяне ў жалобе суцешыў»[47]. Неўзабаве яна злягла ў ложак і, адчуваючы блізкую смерць, прасіла мужа пахаваць яе ў Вільні. Ён не адыходзіў ад ложка, на якім згасала каханая жанчына. Лекары нічым не маглі дапамагчы хворай. У адчаі Жыгімонт Аўгуст прасіў Чорнага і Рудога прыслаць з Літвы чараўнікоў, якія б узяліся вылечыць Барбару. Чорны выязджаў на Падляшша і знайшоў там трох чараўніц, якіх адправіў у Кракаў. Пад іх даглядам здароўе Барбары трохі палепшылася, але хвароба не адступала. У пачатку красавіка Барбара ўжо не мела сіл паварушыцца, цела яе высахла, а ногі распухлі. 8 траўня 1551 года, адчуваючы смерць, Барбара прыняла камунію (прычашчэнне), спавядалася, пасля чаго папрасіла ўсіх прысутных пакінуць яе пакой. Апошнія гадзіны жыцця яна правяла з чалавекам, які за яе гатовы быў адрачыся ад каралеўства. Жыгімонт Аўгуст плакаў ад гора. На ягоных вачах Барбара і памерла.
У смерці Барбары падазравалі каралеву Бону. Тагачасныя гісторыкі пісалі, што Барбару атруціў сакратар Боны Людвіг Монці. Падазрэнні павялічыліся асабліва пасля таго, як Бона паспешліва з'ехала з Польшчы, прыхапіўшы з сабой каштоўнасці з дзяржаўнай скарбніцы. Невыпадкова, што Чорны звязеніў «чараўніцу» Боны і трымаў яе ў Берасці, пэўна, і ён лічыў старую каралеву віноўніцай смерці сваёй сястры.
Чорны шчыра шкадаваў сястру і яе змучанага горам мужа. І ўсё ж Радзівіл не забываўся і пра тое, што трэба жыць далей. У лісце да Рудога ён прасіў брата трымацца адзін аднаго. Згода ім цяпер была патрэбна. Апазіцыя супраць Радзівілаў ажыла з надзеяй, што Жыгімонт Аўгуст забудзецца пра сваю ласку да іх. Жыгімонт Аўгуст паспрабаваў «суцешыць» свайго швагра, паабяцаўшы даць пасаду віленскага ваяводы, якая вызвалілася пасля смерці Яна Глябовіча. І стрымаў сваё слова. На Віленскім сойме ў снежні 1551 года Чорны атрымаў гэтую пасаду і ва ўласнасць Клецк і Давыд-Гарадок, а Руды - пасаду дзяржаўцы шумілінскага. Жыгімонт Аўгуст перадаў Чорнаму на захоўванне дзяржаўны архіў дзеля таго, каб, па словах Радзівіла, дакументы і граматы мінулых часоў «на час прышлый потомству и обывателям великого князьства Литовского ведомость, славу и можность приносить могли»[48].
Такім чынам, Чорны, трымаючы ў сваіх руках тры важнейшыя пасады Вялікага Княства: маршальства земскае, канцлерства і віленскае ваяводства - стаў першым дыгнітарыем Літвы, а ў адсутнасць вялікага князя фактычна з'яўляўся некаранаваным уладаром дзяржавы. Дый што там карона, калі сам Жыгімонт Аўгуст цалкам апынуўся пад уплывам Чорнага. Не было ў той час сярод эўрапейскіх вяльмож ніводнага, які меў бы такую ўладу над сваім гаспадаром. Амаль кожнае рашэнне Жыгімонт Аўгуст прымаў толькі са згоды і парады Чорнага. Сучаснікі пачалі тлумачыць гэтую залежнасць гаспадара ад свайго падданага чарадзействам. Аўстрыйскі пасол Ян Ланг гэтак і лічыў: «Формуламі чарадзейскімі і д'ябальскімі ўплывамі апанаваў ён (Радзівіл. - В.Ч.) поўнасцю караля і тое, што радзіць, нагаворвае, што скажа і што пажадае, тое кароль чыніць, не зважаючы ні на чыю раду, у справах рэлігійных, ці справах панства, ці іншых важных справах[49]. І ў справах сардэчных Жыгімонт Аўгуст залежаў ад Чорнага. Радзівіл шукаў для караля жонку. Урэшце Чорны схіліў яго прасіць рукі дачкі імператарскага брата аўстрыйскага эрцгерцага Фердынанда І Катарыны, якая аўдавела пасля смерці свайго мужа - мантыйскага герцага. Гэты шлюб быў карысны перш за ўсё Літве. Варожыя адносіны Габсбургаў з Польшчай прымусілі тых ісці на саюз з Масковіяй. Чорны ведаў пра былую дамову імператара Максіміліяна і Васіля ІІІ аб падзеле Літвы і вось, каб унікнуць паўтарэння падобных хаўрусаў, ён і вырашыў ажаніць Жыгімонта Аўгуста з прадстаўніцай Габсбургаў. Неўзабаве высветлілася, што Чорны як у ваду глядзеў. Польскія паслы ў Рыме данеслі Жыгімонту Аўгусту, што вялікі князь Іван Васілевіч патаемна нават ад сваіх баяр зносіцца з імператарам Карлам V і просіць у яго каралеўскага тытулу, абяцаючы прыняць каталіцтва і прызнаць на Масковіі духоўную ўладу папы рымскага. Нічога добрага гэта не абяцала Літве. Зноў аднаўляўся саюз паміж Імперыяй і Масковіяй, а з наданнем маскоўскаму князю каралеўскай годнасці прызнавалася б папам законнасць захопу Масковіяй ліцьвінскіх земляў.
Для Чорнага не выклікала сумненняў, што на дамаганне кароны Іван Васілевіч наважыўся пад уплывам «ласкі і надзеі імператара». Шлюб Жыгімонта Аўгуста і Катарыны Габсбург і дапамог бы спыніць інтрыгі Карла V. Чорны раіў Жыгімонту Аўгусту схіліць папу рымскага Юліяна ІІІ і калегію кардыналаў не падтрымліваць імператара ў ягоных спробах надаць маскоўскаму князю каралеўскі тытул, а калі не атрымаецца, прасіць, каб папа патрабаваў ад Івана вярнуць захопленыя Масковіяй ліцьвінскія землі. Прапанова Радзівіла і стала планам дзеяння. У Рым адправілася пасольства. Неўзабаве папа напісаў Жыгімонту Аўгусту, што жаданню Івана ён не спрыяе. Цяпер заставалася «нейтралізаваць» Карла V. Паслом да яго і паехаў Чорны ў лютым 1553 г. З імператарам Радзівіл не сустрэўся, а вось з Фердынандам пабачыўся ў Вене і паведаміў пра мэту свайго пасольства. Каб Фердынанд быў больш згаворлівым, Чорны паабяцаў яму адстойваць інтарэсы Габсбургаў пры польскім двары.
Адмаўляцца ад такой дапамогі было неразумна. Як высветлілася, Фердынанд нічога не чуў пра жаданне маскоўскага князя стаць каралём, але з ахвотай вызваўся перашкодзіць яму. Ён адгаварыў Чорнага ехаць да імператара і сам напісаў брату, каб той не спрыяў Івану ў ягоным памкненні. Вырашылася і справа са шлюбам Жыгімонта Аўгуста і Катарыны. Фердынанд абрадаваўся, што можна ўдала ўладкаваць сваю эпілептычную дачку. Калі склалі дамову, адбыліся зашлюбіны, на якіх Чорны сімвалічна прадстаўляў жаніха. 31 ліпеня 1553 года Аўгуст павёў пад вянец сваю трэцюю жонку. На вяселлі піў за здароўе маладых і Чорны. Ён мог быць задаволены. Планы Івана ІІІ атрымаць карону - сарваў, зблізіў Жыгімонта Аўгуста з Габсбургамі.
Была і ўзнагарода ад Фердынанда - тытул «графа на Шыдлоўцах».
Адна справа перашкодзіць Івану Васілевічу набыць каралеўскую карону, а другая - паразумецца з ім. Тут ужо было складана. Маскоўскі гасудар не адмаўляўся ад міру з Літвой, але пры ўмове, калі за ім застануцца захопленыя раней ліцьвінскія землі і калі аддадуць Полацкую, Кіеўскую і Валынскую землі, ды яшчэ прызнаюць царом. Хто ж у Літве мог згадзіцца з такімі ўмовамі? Абедзве дзяржавы за апошні час так часта скрыжоўвалі паміж сабой зброю, што нарэшце ўжо стаміліся ад вайны.
Польскія дыгнітарыі падбухторвалі Жыгімонта Аўгуста на вайну з Масковіяй. Спадзяваліся, што перад маскоўскай зброяй ліцьвіны самі запросяць вуніі з Польшчай. Чорны заставаўся верным свайму прынцыпу: мір, а не вайна. Разам з віленскім біскупам Паўлам Гальшанскім яны ў 1555 г. напісалі грамату да мітрапаліта Макарыя і маскоўскіх баяр, каб «кровь бы ся христьянская невинная на обе стороны не разливали» і прапанавалі ім парадзіць Івану Васілевічу «абы з нашим государем миру и доброго пожитье похотел»[50]. Пасольства рыхтавалася ў строгай таямніцы, апроч Чорнага і Гальшанскага пра яго ведалі Іван Гарнастай ды сам пасол. Такая таямнічасць тлумачылася апаскай Радзівіла, што палякі пастараюцца перашкодзіць пасольству. Каб не выклікаць у іх падазрэнняў, паслом у Масковію Чорны адправіў не дзяржаўных вяльмож, а прыватную асобу - купца Дзяменція.
Іван Васілевіч быў не супроць прадоўжыць тэрмін замірэння, але і цяпер злаваўся, што ў грамаце няма царскага тытулу. Выпраўляючы сваіх паслоў да Радзівіла, ён загадаў перадаць першаму дыгнітарыю ліцьвінаў, што царскі тытул даў маскоўскім уладарам імператар Максіміліян і царом яго называе турэцкі султан. Чорны дыпламатычна заявіў паслам, што пра наданне маскоўскім князям царскага тытулу нічога не «ведамо», а калі іншыя хрысціянскія венцаносцы не называюць Івана царом, то і літоўскаму ўладару «тым именем именовать брата своего, вашего государя не годитца». Што ж тычыцца турэцкага султана, «они яко завжды о том мыслили, абы межы государей християнских невзгоды видели и справы и обычеи своих именований у християнство уводили»[51]. Радзівіл далікатна намякнуў Івану Васілевічу, хай прызнаюць яго царом у Эўропе, а пасля ўжо і ў Літве прызнаюць.
Жыгімонт Аўгуст быў пастаўлены перад фактам - Іван Васілевіч чакае ад яго пасольства для новага замірэння. Уступаючы патрабаванням паноў-рады, ён паслаў у Масковію князя Збаражскага, які ў 1556 годзе і заключыў замірэнне на шэсць гадоў. Гэта была яшчэ адна важная перамога Чорнага, якая дала магчымасць Літве далучыць да сябе Лівонію.
Лівонія ўжо не была той пагрозлівай краінай, якая непакоіла сваіх суседзяў войнамі. Доўга яна залечвала раны пасля паразы ад Масковіі ў 1518 годзе, а моц Лівонскага ордэна засталася толькі ў аповедах кронік. Мір прыйшоўся даспадобы лівонцам. Багацела з гандлю Рыга і яе жыхары. Бесклапотна пачувалі сябе ў сваіх замках і маёнтках феадалы, балявалі і весяліліся, ганялі звера ў лясах. Ордэнскія рыцары забыліся пра былую славу сваіх папярэднікаў і зброю насілі, як упрыгожанне. Не мужнасцю і подзвігамі выхваляліся, а хто каго перап'е ў карчме або поспехамі гульні ў косці. Лівонскі краніст Бальтазар Русаў са скрухай прызнаў: «...чым далей, тым больш, з дня ў дзень, сярод уладароў ды іх падданых пашыраліся вялікая самаўпэўненасць, гультайства, фанабэрыя, раскоша і пахвальба, разбэшчанасць і бязмерная распуста і бессаромнасць»[52]. Нават магістры Ордэна і біскупы і тыя «ўпалі ў такую распусту, што сорамна аб гэтым і нагадваць»[53]. Ордэн уяўляў зборышча мужчын, якія не ведалі, куды прыкласці свае сілы. Стары магістр Генрых фон Гален лепшым сродкам выратаваць Ордэн ад поўнай згубы бачыў у вайне. Так спадзяваўся ён вярнуць сваім рыцарам баявы дух. Ні з Масковіяй, ні з Літвой Ордэн не асмеліўся памерацца сіламі. Ахвярай будучай перамогі было выбрана герцагства Прусія. Ордэнскія саноўнікі разлічвалі зброяй выгнаць адтуль герцага Альбрэхта і аднавіць уладу Тэўтонскага ордэна. Фінансавую дапамогу рыцарам абяцаў брушнвейскі князь. Праз шпікаў Альбрэхт даведаўся пра небяспеку свайму герцагству. Яшчэ ў 1552 годзе Альбрэхт прапаноўваў Жыгімонту Аўгусту далучыць Лівонію да Вялікага Княства Літоўскага. І вось ён зноў вярнуўся да гэтай думкі.
У палове жніўня 1554 года ў Вільню да Жыгімонта Аўгуста прыехаў прускі пасол Бранд, які і нагадаў вялікаму князю даўнейшую Альбрэхтаву прапанову наконт Лівоніі. План Альбрэхта быў просты і, здавалася, надзейны. Альбрэхт планаваў з дапамогай стрыечнага брата Жыгімонта Аўгуста рыжскага архібіскупа Вільгельма пасадзіць на месца рыжскага каад'ютара (наступніка) князя Мекленбургскага Крыштофа. А пасля таго як Крыштоф стане магістрам, дык зліквідуе Ордэн і прызнае сябе васалам Літвы, а Жыгімонт Аўгуст абвесціць яго герцагам Лівоніі.
Бранд падзяліўся планамі Альбрэхта з Чорным. Тлумачыць Радзівілу выгады далучэння Лівоніі да Вялікага Княства не трэба было. Лівонія - гэта выхад да мора такіх жыццёва важных рэгіёнаў Літвы, як Полаччына і Віцебшчына, гэта пашырэнне гандлю з Эўропай. Лівонія з яе замкамі прыкрыла б ліцьвінскія землі ад магчымага ўдару маскоўскіх рацей з флангу. Лёгкасць і бяскроўнасць авалодання Лівоніяй падкупіла і Радзівіла, і Жыгімонта Аўгуста. А тое, што да іх далучыўся ордэнскі ландмаршал Яспар фон Мюнстэр, і ўвогуле прымусіла забыцца пра сумненні і ваганні.
І ўсё спачатку было добра. Крыштоф напрыканцы кастрычніка 1555 года заявіўся ў Кралевец і збіраўся ў Лівонію. Альбрэхт хацеў, каб Жыгімонт Аўгуст як апякун рыжскага біскупства афіцыйна паведаміў лівонскім уладам аб прыездзе Крыштофа. Вялікага князя ў Вільні Альбрэхтаў пасол не застаў, аднак Чорны ўзяўся за свой кошт выправіць пасольства ў Лівонію. Да магістра і архібіскупа паехаў Каспар Ласкі. Тут і высветлілася, што не ўсё так добра, як гэта ўяўлялася. Генрых фон Гален заявіў Радзівілаўскаму пасланцу, што для выбару Крыштофа каад'ютарам трэба згода не толькі архібіскупа, але і другіх лівонскіх прадстаўнікоў. І ў Галена быў свой кандыдат - комтур Феліна (зараз горад Вільяндзі ў Эстоніі) Вільгельм фон Фюрстэнберг. Пад уплывам магістра прадстаўнікі лівонскіх станаў каад'ютарам абралі менавіта Фюрстэнберга. Даведаўшыся, што на баку Вільгельма і Крыштофа стаіць Жыгімонт Аўгуст і Альбрэхт, магістр паспяшыў падрыхтаваць войска і запрасіў дапамогі ў імператара і ў нямецкіх герцагаў. Жыгімонт Аўгуст, які не вельмі жадаў абцяжарваць сябе новымі клопатамі ды яшчэ сварыцца з імператарам, з палёгкай гатовы быў паставіць кропку ў «лівонскай справе». Чорны таксама не настойваў на ажыццяўленні плана далучэння да Вялікага Княства Лівоніі, асцерагаўся, што гэта давядзе да вайны.
Можа, усё і скончылася б непаразуменнем паміж магістрам і рыжскім архібіскупам, калі б нецярплівы Мюнстэр не пачаў дзейнічаць. Разлічваў ён на тое, што Жыгімонт Аўгуст не кіне яго на волю лёсу. Ордэнскае войска, якое ўзначаліў Вільгельм фон Фюрстэнберг, разбіла атрад Мюнстэра. Мяцежны ландмаршал уцёк у Літву, дзе заклікаў Чорнага схіліць вялікага князя да вайны з Ордэнам. Пра тое самае неўзабаве прасіў Чорнага і архібіскуп Вільгельм. Становішча яго было нялёгкае. Ратуючыся ад рыцараў, Вільгельм схаваўся за кукейноскія сцены. Ненадзейная абарона, і гэта разумеў архібіскуп. Ягоны ліст да прускага герцага Альбрэхта з просьбай прыслаць 10 тысяч ваяроў перахапіў Фюрстэнберг. Стала ясна, наколькі небяспечны для рыцараў архібіскуп - рыхтуе Ордэну згубу. Гален выправіў Фюрстэнберга з войскам на Кукейнос. Чорны праз свайго пасла Каспара Ласкага запэўніваў Вільгельма, што не пакіне яго без дапамогі. Але як дапамагчы? Варта заступіцца са зброяй, дык паміж Літвой і Ордэнам пачнецца вайна. А Чорны быў супраць праліцця крыві. Да вайны падштурхоўваў і Альбрэхт, устрывожаны весткай, што лівонскія рыцары рыхтаваліся высадзіцца ў Прусіі. З другога боку на Чорнага насядалі Мікалай Руды і Гаранім Хадкевіч, якія ўзначалілі ліцьвінскае войска і прагнулі перамогі над Ордэнам.
Так і не прыйшла да архібіскупа ўзброеная дапамога з Літвы. Кукейнос захапілі рыцары, а Вільгельм апынуўся ў вязніцы. У ліпені 1556 года каля Салат рыцарскае войска сустрэлася з ліцьвінскім войскам, толькі мяжа падзяляла іх. Руды нецярпліва чакаў гаспадарскага дазволу на баявыя дзеі. Магістр Гален паслаў да Чорнага спытацца, дзеля чаго на лівонскай мяжы стаіць ліцьвінскае войска. Адказ Радзівіла, што гэта перасцярога з-за неспакойнага становішча ў Лівоніі, не задаволіў Галена. У Ордэне падазравалі, што Літва падрыхтавалася да паходу ў Лівонію. Трывогі рыцараў не былі дарэмнымі. Паны-рада выступалі за вайну і быць ёй, калі б Чорны не ўтрымаў Жыгімонта Аўгуста, нагадаўшы яму куды больш сур'ёзную пагрозу, чым Ордэн, - Масковію. 13 ліпеня Чорны прыняў у Вільні лівонскіх паслоў. Яны хацелі ведаць умовы, па якіх можна заключыць мір, і пачулі, што аб міры не можа быць ніякай размовы, пакуль Вільгельм сядзіць у няволі. З такім адказам Чорнага лівонскія паслы вярнуліся ў Рыгу. А ў Вільні тым часам кіпелі спрэчкі. Адныя з паноў-рады падтрымлівалі Чорнага, другія, наадварот, выступалі за вайну, а сярод іх Руды, Гаранім Хадкевіч і Станіслаў Давойна. Маскоўскі пасол Алфёраў пісаў, што Руды і Хадкевіч «паміж сабой сябры, а недруг ім абодвум ваявода віленскі і паміж сабой б'юцца смяротным боем»[54].
Довады Чорнага, што вайна з Лівоніяй немінуча прывядзе да больш цяжкай вайны з Масковіяй, ягоныя апаненты не прымалі. Саюзнікаў Чорны знайшоў у асобе біскупаў Пратасевіча і Даманоўскага. Відаць, сапраўды нялёгка давялося Радзівілу, калі ён, кальвініст, вымушаны быў звяртацца па дапамогу да каталіцкіх біскупаў. Але і ў прыхільнікаў вайны быў моцны саюзнік - прускі герцаг Альбрэхт. Ягоныя паслы паведамілі Жыгімонту Аўгусту, што Прусія гатова выступіць супраць Лівоніі. Гэтая навіна натхніла Рудога і ягоных паплечнікаў, і яны не адступалі ад свайго патрабавання. Толькі Чорны заставаўся непахісным, заявіўшы, што пакуль жывы - не дапусціць вайны з Лівоніяй. Жыгімонт Аўгуст не прымаў канчатковага рашэння. Ён таксама рад быў пазбегнуць вайны, але і праігнараваць волю слуг Марса не мог. Неўзабаве з'явілася надзея, што «лівонскае пытанне» вырашыцца мірна. У Вільню прыехаў ордэнскі пасол Мельхіер Фолкерсам, які ад імя Вільгельма фон Фюрстэнберга прапанаваў Чорнаму заключыць мір. Фолкерсам паведамляў, што лівонскія станы абяцалі прызнаць рыжскім архібіскупам зняволенага Вільгельма, а Крыштофа - каад'ютарам. Прадугледжваўся ў дамове і саюз супраць Масковіі. Калі ж дайшло да справы, дык высветлілася, што Фолкерсам не мае паўнамоцтваў ад лівонскіх станаў, і размовы пра мір засталіся толькі размовамі. Ад пасла рэвельскага біскупа Чорны даведаўся, што Фолкерсам звычайны шпік, які прыехаў выведаць пра настроі ў Літве. Тым не менш Чорны зразумеў, што і ў Лівоніі супраць абвастрэння адносін з Літвой, а значыць лівонцы на парозе таго, каб прыняць ліцьвінскія ўмовы. Разумным было б не падганяць падзеі. З гэтым згадзіўся і Жыгімонт Аўгуст.
14 верасня ён выехаў у Польшчу, даручыўшы Чорнаму кіраваць Вялікім Княствам.
Палякі радзілі Жыгімонту Аўгусту пачаць вайну з Лівоніяй. А тут яшчэ стала вядома, што ад рукі рыцараў загінуў пасол Чорнага Каспар Ласкі. Устрывожаны Жыгімонт Аўгуст вярнуўся ў Вільню, каб на месцы разабрацца, што рабіць далей. Было вырашана склікаць шляхецкае апалчэнне і дэманстрацыяй сілы прымусіць Лівонію прыняць ліцьвінскія ўмовы. Летам 1557 года ліцьвінскае войска было сабрана - 70 тысяч ваяроў. Што магла выставіць супраць Лівонія? Ордэн - 5 тысяч вершнікаў ды біскупства - 12 тысяч, яшчэ 12 тысяч конніцы і 20 тысяч пяхоты на дапамогу Лівоніі сабралася ў Нямеччыне. Значная колькасная перавага была на баку Літвы. Ну, а калі ўлічыць, што лівонскія ваяры за мірным часам даўно развучыліся ваяваць, дык лівонскае войска падобна было на ўзброены натоўп. Ва ўсёй Лівоніі ледзь знайшлі чалавека, які ўмеў на барабане выбіваць баявыя загады. Толькі хмяльныя напоі і падымалі дух лівонскіх ваяроў.
Жыгімонт Аўгуст асабіста ўзначаліў паход. Чорнага вялікі князь прызначыў маршалкам польным, а Мікалая Рудога - гетманам. 10 жніўня ліцьвінскае войска рушыла да лівонскай мяжы. Сваю справу дэманстрацыя сілы зрабіла. Вільгельм фон Фюрстэнберг, выбраны магістрам пасля смерці Генрыха фон Галена, асабіста 13 верасня прыбыў у Пазвол, дзе стаяла ліцьвінскае войска. Чыя сіла - той і дыктуе свае ўмовы. А сіла была на баку ліцьвінаў, таму магістр пагадзіўся вызваліць з няволі Вільгельма і вярнуць яму біскупскую годнасць, абраць на месца каад'ютара Крыштофа, заключыць вайсковы саюз супраць Масковіі (ініцыятарам гэтага саюзу быў Чорны), дазволіць свабодны гандаль у Лівоніі ліцьвінскім купцам і выплаціць кантрыбуцыю ў 60 тысяч коп літоўскіх грошаў. Наступным днём, 14 верасня, была заключана дамова паміж Літвой і Лівоніяй. Канфлікт, дзякуючы намаганням Чорнага, так і не перарос у вайну.
Толькі не лаўры дасталіся Радзівілу, а дакоры і абвінавачванні.
Як сведчыць Алфёраў, паны і шляхта скардзіліся на Радзівіла, маўляў, «падымаў віленскі (ваявода) караля на лівонскіх немцаў, а зямлі... у той вайне вялікая страта... жываты свае ў той службе паклалі, а прыйшоўшы... на ўкраіну на нямецкую, ваявода віленскі караля вярнуў, а сабе... прыдбаў вялікія выгоды, а яны за тое ваяводу ўсе яго людзі не любяць, і чорныя людзі ўсе на яго скардзяцца, кажуць гвалт ад яго вялікі»[55]. Сведчанне Алфёрава дапамагае нам уявіць, у якой маральнай атмасферы даводзілася Чорнаму жыць і працаваць. Як кажуць: «Няма прарока ў сваёй Айчыне». Прынцып мірнага вырашэння канфлікту, які так упарта адстойваў Чорны, быў незразумелым для ягоных сучаснікаў. На той час панавалі іншыя прынцыпы. Лепшы сродак дамагчыся свайго - сіла, нават калі яна прынясе часовую выгоду, а ў перспектыве можа стаць і бядой. Аднак мала хто думаў пра будучае, большасць жыла сённяшнім днём, а калі і задумвалася, дык не далей заўтрашняга дня. А Чорны разглядаў падзеі ў іх развіцці - да чаго, урэшце рэшт, яны могуць прывесці, што яны прынясуць не сёння, а праз год, праз дзесяткі гадоў. І ніяк не верылася панам-радзе і шляхце, што Чорны рупіцца пра дзяржаву, а не шукае сабе карысці. Было б памылкай растлумачыць «нелюбоў» да Радзівіла толькі блізарукасцю і недальнабачнасцю ягоных сучаснікаў. Вядома, гэта і следства ягонай вялікай улады і багацця, што выклікала зайздрасць, гэта і злосць на першага вяльможу за панесеныя страты падчас паходу на Лівонію. А галоўная прычына «нелюбові» да Радзівіла - гэта тое, што менавіта ён узяўся за чорную працу - ажыццявіць аграрную рэформу ў Вялікім Княстве.
Вечная бяда Вялікага Княства - пустая скарбніца. Ні падаткі, ні надзвычайныя зборы не кампенсавалі выдаткі на дзяржаўныя расходы. Трэба было шукаць іншыя крыніцы грошай. Жыгімонт Аўгуст скарыстаў вопыт маці, каралевы Боны. Тая ў сваіх уладаннях правяла рэформу, сутнасць якой заключалася ў тым, каб даць сялянам стандартныя зямельныя ўчасткі - валокі. За карыстанне валокамі сяляне і павінны былі плаціць падатак або выконваць дзяржаўныя павіннасці. Землі гарадоў, што не мелі магдэбургскага права, разбіваліся на валокі, за якія гараджане таксама мусілі плаціць падатак. Апроч таго, рэформа прадугледжвала і рэвізію велікакняжацкіх пушчаў з мэтай уладкавання лясной гаспадаркі і прыняцце мераў супраць злоўжыванняў пры карыстанні ляснымі багаццямі. Царкоўная дзесяціна замянялася наданнем кожнаму прыходу адной ці дзвюх валокаў, вызваленых ад плацяжоў. Адначасова меркавалася праверыць у паноў і шляхты правы на карыстанне зямлёю. На думку Жыгімонта Аўгуста, падобная рэформа садзейнічала б «прымнажэнню гаспадарскіх пажыткаў». Правядзенне рэформы Жыгімонт Аўгуст даручыў Мікалаю Чорнаму, выдаў прывілей, каб рэвізоры «в тую службу ставленые способляли ся наукою, помочъю и обороною...»[56] віленскага ваяводы. Як толькі стала вядома, што Жыгімонт Аўгуст збіраецца «ўзводзіць навіну», дык шляхта паспяшалася выказаць пратэст і незадавальненне. Праверка правоў на зямлю выявіла, што шмат хто незаконна прыбраў да рук дзяржаўныя землі. Рэвізоры вярталі захопленыя ўчасткі і прыпісвалі іх да дзяржаўных уладанняў. Сустракаліся і такія шляхціцы, якія не толькі не прадставілі дакументаў на права мець зямлю, але і не мелі пацвярджэння свайго шляхецтва. Гаспадарскую канцылярыю завалілі скаргамі і просьбамі не мерыць шляхецкія землі на валокі. Незадаволенымі былі і мяшчане дзяржаўных гарадоў. Паменшылася роля гарадскіх сходаў і ўзрасла ўлада пастаўленых вялікім князем войтаў. Непакоіліся і сяляне. Свабодным пагражала закабаленне ў стан цяглых сялян, а таму і яны падавалі чалабітныя ў канцылярыю аб захаванні іх ранейшага становішча. Цяглым сялянам не падабалася тое, што яны замацоўваліся за зямлёй і тым самым пазбаўляліся апошняй волі. А паколькі Мікалай Чорны праводзіў рэформу, дык ён і стаў у вачах людзей прычынай «бяды», яму і слалі праклёны. Да гонару Чорнага, ён уважліва адносіўся да скаргаў і просьбаў, што паступалі ў дзяржаўную канцылярыю. Гэтак, у адказ на чалабітную Упіцкай воласці канцлер асабіста выязджаў на месца і, пераканаўшыся ў цяжкім становішчы насельніцтва, дамогся ад Жыгімонта Аўгуста змяншэння там падаткаў[57]. І ўсё ж якія б добрыя намеры ні меў Чорны, як бы ні апраўдваліся яго дзеянні дзяржаўным інтарэсам, яго «ўсе не любілі».
А ў 1556 годзе, паводле паведамлення маскоўскага пасла, Чорнага хацелі нават забіць. У гэты час цяжка захварэў Жыгімонт Аўгуст, і лекары ўжо не ўтойвалі таго, што выратаваць яго нельга. Усе чакалі смерці ўладара і паны-рада думалі запрасіць на велікакняжацкі пасад вугорскага караля Ўладзіслава. Аднак стала вядома, што Чорны адправіў ліст да імператара з просьбай пасля смерці ЖыгімонтаАўгуста пасадзейнічаць «быць яму на Віленскім княжанні Літоўскім»[58]. План Чорнага стаць вялікім князем не падабаўся дзяржаўным мужам Літвы, нават Мікалай Радзівіл Руды і той выступіў супраць брата. А паколькі перашкодзіць Чорнаму рэальнай сілы ў іх не было, дык вырашылі забіць яго. І калі б Жыгімонт Аўгуст не выздаравеў, можа, услед за ім на той свет адправіўся б ягоны першы дарадчык.
Не любілі Чорнага і за актыўную дзейнасць на ніве рэфармацыі каталіцкага касцёла. Хіба магло падабацца католікам тое, што Радзівіл зачыняў у сваіх уладаннях касцёлы, выганяў ксяндзоў і адчыняў кальвінскія зборы або на ўвесь голас называў католікаў «ерэтыкамі», а папу - «стодам рымскага капішча... сейбітам зеліва, антыхрыстам, сляпым павадыром з пароды яшчарак»[59]. Вядома ж, не падабалася. Вярхі каталіцкай царквы ў Польшчы і Літве малілі Жыгімонта Аўгуста забараніць Чорнаму прапаганду Рэфармацыі. Аднак і ад самога Жыгімонта Аўгуста Чорны дамагаўся пераходу ў пратэстанцтва. Нават угаварыў яго наведаць пратэстанцкую службу. Але ці маглі гэта дапусціць католікі? Калі Жыгімонт Аўгуст у суправаджэнні Чорнага адправіўся ў збор, насустрач ім выбег дамініканец Кіпрыян. Ён схапіў за аброць каралеўскага каня і ўсклікнуў: «Продкі вашай мосці ездзілі на малітву другой дарогай, вунь той»[60] і паказаў на каталіцкі храм. І Жыгімонт паехаў да касцёла.
Поспехі Чорнага ў Рэфармацыі ўстрывожылі каталіцкі клер у Літве. У Вільню нават прыехаў у 1555 годзе папскі легат Алаіз Ліпамані, каб ратаваць касцёл. Аднак і легат быў бяссільны перад Радзівілам. Як прызнаваўся адзін з сучаснікаў: «Касцёлы ў Літве заняпалі, бо ўсіх пацягнуў за сабой Радзівіл, не толькі поглядамі рэлігійнымі, але сваім аўтарытэтам, бо ён шмат значыць і шмат можа зрабіць, больш чым усе разам узятыя біскупы»[61]. Ліпамані абмежаваўся пісьмовай дыскусіяй з Чорным, назваўшы яго ерэтыком і грэшным чалавекам. І атрымаў адказ: «Той ваш занятак рымскі сабе імя справіў, што не трэба па іншых знаках у вас ерэтыка пазнаваць»[62]. У гэтай дыскусіі з папскім легатам Чорны выказаў свой погляд на рэлігію: ён адмаўляў вяршэнства папы над касцёлам, маўляў, яна ўзурпавана, не прызнаваў культу святых, бо Хрыстос не завяшчаў іх адпраўляць. Пост лічыў выдумкай «папістаў». Не верыў ён у чысцілішча і пакуты пекла. Выступаў за ўжыванне мовы «айчыннай» у набажэнстве і малітвах. Дарэчы, за ягоны кошт у Нясвіжы ў 1562 годзе Сымон Будны выдаў беларускамоўны «Катэхізіс», а польскія кальвіністы выдалі ў Берасці «Святое пісьмо», перакладзенае на польскую мову. Зразумелая тая нянавісць каталіцкіх і праваслаўных святароў да Чорнага. Над касцёлам і царквой у Літве навісла смяротная пагроза. Ва ўсіх 700 каталіцкіх парафіях у Вялікім Княстве ў 1566 годзе ўцалела адна тысячная частка католікаў. Пахіснуліся і пазіцыі праваслаўнай царквы. Гэтак, у адным Наваградскім ваяводстве было зачынена 650 праваслаўных цэркваў[63].
Несумненна, што Чорны падыходзіў да Рэфармацыі і з палітычнымі мэтамі. Пазбавіць касцёл і царкву іх багатых уладанняў, за якія яны не неслі цяжару абароны краю, але затое шчодра жывіліся ягонымі багаццямі; адхіліць святарства ад дзяржаўных і свецкіх спраў. Зрэшты, і шляхта выступала з такімі патрабаваннямі на Берасцейскім (1544) і Віленскім (1547) соймах. Так што Чорны выказваў погляды найбольш прагрэсіўнай часткі грамадства, якая жадала абнаўлення духоўнага жыцця, каб скінуць панаванне сярэднявечнай закасцянеласці.
Рэфармацкую царкву Мікалай Радзівіл разглядаў і як выйсце са становішча рэлігійнага падзелу народу на праваслаўных і католікаў. Улада і багацце дазвалялі Радзівілу з'яднаць ліцьвінаў у хрысціянскім братэрстве абноўленай і народнай царквы. Каб хапіла яму часу, дык Літва магла стаць пратэстанцкай краінай. Не хапіла.
Што ж, Мікалая Радзівіла Чорнага напаткаў лёс многіх рэфарматараў, якія старыну рушылі і навізну ўводзілі, - заслужыў ён ад сучаснікаў «нелюбоў».
Збліжэнне Лівоніі з Літвой занепакоіла маскоўскага ўладара Івана Жахлівага, бо перашкаджала ягоным планам выхаду Масковіі да Балтыйскага мора. Пасля заваёвы Казанскага і Астраханскага ханстваў Іван Жахлівы рыхтаваўся да захопу Лівоніі, нават у граматах ужо тытулаваў сябе гасударом Лівонскім. Спадзяваўся Іван на лёгкую перамогу, і вось у Лівоніі з'явіўся саюзнік - Літва. Іван Жахлівы чакаць не стаў. Зачэпку для пачатку вайны ён знайшоў - дэрпцкі біскуп не плаціў даніну паводле даўняга пагаднення з Масковіяй. У студзені 1558 года маскоўскае войска рушыла на Лівонію.
Ордэн звярнуўся па дапамогу да шведскага караля Густава Вазы, але той, палохаючыся Масковіі, адмовіўся заступіцца за Лівонію. Рэвельскі магістрат шукаў паратунку ў Даніі, ды толькі дацкі кароль Хрысціян ІІІ не адважыўся сварыцца з маскавітамі. Заставалася лівонцам прасіць абароны ад ворага ў Літвы. Іван Жахлівы прадбачыў гэты варыянт і паспрабаваў нейтралізаваць Літву, звязаўшы ёй рукі мірнай дамовай. У Вільню прыехаў маскоўскі пасол Раман Алфёраў і прапанаваў ад імя свайго ўладара пачаць перамовы пра мір і саюз супраць Крымскага ханства.
І ўсё адбывалася, як задумаў Іван. Сапраўды, паны-рада з захапленнем прынялі ягоную прапанову, але... Адзіным, хто разгадаў хітрасць Івана, быў Мікалай Радзівіл Чорны. Той, хто глядзіць далёка, той і разумее, што і да чаго дзеецца сёння. Згадзіцца на саюз з Масковіяй супраць Крымскага ханства - зрабіць ласку Івану Жахліваму, дазволіць яму без боязі за свой тыл забраць Лівонію. Крымскае ханства можа стаць саюзнікам Літвы. Чорны пераканаў вялікага князя і паноў-рады не згаджацца на саюз супраць Крыма, а мір з Масковіяй трымаць. Сам Чорны і адказаў паслу, сустрэўшыся з ім: «Вы приехали от государя к нашему государю о покое государском с добром: и государю то нашему за честь с вашим государем хотят дружбы и братства и о християнстве стоять заодин, да в дружбе бы меж государей была правда»[64]. Нагадаў Чорны, што крымскі хан «посаженник» турэцкага султана, а той памірыўся да «сями колен» з Жыгімонтам Аўгустам. І хаця за «неправду» і трэба выгнаць хана з Крыма, але турэцкі султан будзе помсціць «нашему государю». А на заканчэнне Чорны адкрыта прызнаўся: «Да лихи вы, верить нельзя, ничем вас не утешить»[65].
Гэтым разам справа не дайшла да міру - зноў з-за спрэчак аб «отчинах». Пасол Васіль Тышкевіч настойваў на вяртанні Літве Смаленска: «А гасудару нашаму не ўзяўшы сваіх вотчын, нельга мірыцца - які гэта мір узяў ды не аддаць»[66]. Іван Жахлівы ў адказ заявіў, што не толькі Смаленск «вотчына наша спрадвечная», але Кіеў, Валынь, Падолле, Полацак і Віцебск. Незгаворлівасць ліцьвінаў раззлавала Жахлівага, і ўжо нават на замірэнне ён не згадзіўся. Што датычыцца Лівоніі, дык Іван таксама прама і ясна адказаў: «Віфлянты спрадвечныя нашыя даншчыкі»[67].
І маскоўскае войска здабывала свайму ўладару Лівонію. Пала Нарва, на міласць пераможцаў здаўся Дэрпт, а за ім і Негаўз. Магістр Вільгельм Фюрстэнберг на чале ордэнскага войска ўцякаў ад ворага. Лёс Лівоніі, здавалася, быў вырашаны - стаць вотчынай Масковіі. Фюрстэнберг склаў з сябе абавязкі магістра, перадаўшы ўладу над Ордэнам маладому Готгарду Кетлеру. Надзеі свае Кетлер ускладаў на Жыгімонта Аўгуста. Яшчэ раней, у лютым 1559 года, разам з пасламі рыжскага архібіскупа ездзіў ён у Кракаў прасіць у караля польскага заступніцтва ад Масковіі. Жыгімонт Аўгуст спаслаўся, што без рады польскіх станаў і без «правых падстаў» не можа дапамагчы Лівоніі. Тады Кетлер звярнуўся да Жыгімонта Аўгуста як да вялікага князя літоўскага, абяцаючы Літве частку лівонскіх зямель. Можа, і зараз Жыгімонт Аўгуст адмовіў бы, але на ягоную бяду ў Кракаве быў і Чорны. А ён добра разумеў тую небяспеку, што пагражае Літве ў выніку захопу маскавітамі Лівоніі. Масковіі выпадала б зручная магчымасць ударыць па Літве з флангу, а галоўнае, што з заваёвай Рыгі гандаль Полаччыны і Віцебшчыны трапляў у залежнасць ад новых гаспадароў гэтага горада - непрымірымых ворагаў ліцьвінаў. Лівонію трэба было ратаваць і пазіцыя Чорнага вызначыла пазіцыю Жыгімонта Аўгуста. Вялікі князь згадзіўся дапамагчы Лівоніі, было вырашана скласці ліцьвіна-лівонскае пагадненне аб сумесных дзеях супраць Масковіі. Вярнуўшыся ў Літву, Чорны ўзяўся агітаваць паноў-рады падтрымаць рашэнне Жыгімонта Аўгуста. Мала таго, ён ідзе яшчэ далей. Чорны паспрабаваў схіліць Рыгу прыняць падданства Літвы. Радзівілаў пасол Ян Борылен 7 траўня 1559 г. выступіў у рыжскім магістраце: «Пан ваявода віленскі не хоча дапусціць, каб слаўнае месца заняпала і прапануе ад сябе з-за сваёй зычлівасці, калі хочуць быць абаронены пад тыраніі маскоўскага князя, паддацца Жыгімонту Аўгусту. На другіх умовах кароль не будзе абараняць Рыгу»[68]. Гэтая прапанова была падобна на ўльтыматум. Рыжскі магістрат яшчэ спадзяваўся выратаваць горад ад маскоўскай заваёвы з польскай дапамогай і без такой кабальнай умовы. Радзівіл атрымаў адмову, толькі гэтая няўдача не парушыла ягонай задумы далучыць Лівонію да Літвы. Што ж, паспяшаўся, лепш пачакаць, калі Лівонія сама на каленях стане прасіць Літву прыняць яе да сябе. Як і было вырашана, у жніўні Кетлер прыехаў у Вільню скласці з Жыгімонтам Аўгустам дамову. Ён прасіў на сойме не пакідаць Лівонію на волю маскавітаў, бо гэта пагражае і Літве, суседні пажар трэба тушыць, калі не з-за прыязнасці да суседа, дык дзеля сваёй небяспекі і выратавання. Папярэдняя агітацыя Чорнага дала свой плён - шляхта і паны-рада выступілі за абарону Лівоніі. Адзінае, чаго яны не прынялі, дык просьбу Кетлера, каб і Польшча ўдзельнічала ў дамове. Літва сама ў сілах абараніць Лівонію. 31 жніўня 1559 года Кетлер падпісаў дамову. Паводле яе, магістр перадаваў Ордэн разам з ягонымі ўладаннямі пад апеку вялікага князя літоўскага, які атрымаў у заклад ордэнскія замкі Боўск, Рэжыцу, Люцын, Дынабург і Зельбург і землі ад ліцьвінскай мяжы па Дзвіне да Ашэрадана. Закладзеныя землі і замкі Ордэн мог пасля вайны выкупіць за 600 000 гульдэнаў. Жыгімонт Аўгуст абавязаны быў патрабаваць ад Івана Жахлівага вывесці маскоўскае войска з Лівоніі, вярнуць назад нарабаванае і палон, а ў выпадку адмовы абараняць Лівонію зброяй. Да гэтай дамовы 15 верасня 1559 года далучыўся і архібіскуп рыжскі, аддаўшы Жыгімонту Аўгусту ў заклад замкі Марыенгаўзен, Леневард з правам іх выкупа за 100 000 гульдэнаў.
Ліцьвінскія станы аднадушна выказалі жаданне змагацца з маскавітамі.
Чорны па-ранейшаму выступаў за мір з Масковіяй і, перш чым ісці біцца за Лівонію, варта было б паразумецца з царом Іванам. Затое польскія саноўнікі патрабавалі ад Жыгімонта Аўгуста «стаць» за лівонскую зямлю і не слаць у Маскву пасольства, а ў выпадку адмовы пагражалі непадпарадкаваннем.
Жыгімонт Аўгуст пад уплывам Чорнага адправіў у Маскву дзяка Андрэя Івановіча. Апроч велікакняжацкай граматы са скаргамі на памежныя непаразуменні Івановіч прывёз і ліст Чорнага. Мікалай Чорны прасіў баяр угаварыць свайго гасудара спыніць вайну ў Лівоніі, бо яна можа перашкодзіць заключэнню вечнага міру паміж Літвой і Масковіяй. Адказ не суцешыў ні Чорнага, ні Жыгімонта Аўгуста: заступніцтва за Лівонію настроіць цара супраць Літвы. Услед за Івановічам прыехаў у Маскву пасол Марцін Валадковіч. Ён жа і паведаў баярам: «Ляхі цяпер усёю зямлёю хочуць таго, каб гасудар наш з вашым гасударом ваяваў і ваявода віленскі і Астафей аб тым стаяць моцна, каб кароль з гасударом вашым быў у любові. І ляхі з ваяводаю віленскім брань вялікую ўчынілі, а кажуць: ты ваявода памінкі ўзяў, рускаму гасудару служыш, а нам лівонскай зямлі ніяк не выдаці; а не стане кароль за лівонскую зямлю, і мы яго не пачнем за гасудара трымаць»[69]. Валадковіч прасіў баяр схіліць Івана выправіць пасольства ў Літву, «а там ужо безумоўна ваявода (Чорны. - В.Ч.) уступіцца за тое моцна, і паміж гасудароў любоў зробіць»[70]. Іван Жахлівы быў не супраць «любові» з Літвой, аднак не хацеў ахвяраваць дзеля гэтага Лівоніяй. Не прыняў ён заявы Жыгімонта Аўгуста, што Лівонія са згоды Ордэна і рыжскага архібіскупа «паддалася ў абарону... Вялікаму Княству Літоўскаму»[71].
Царскі пасол Мікіта Сушчоў прывёз грамату, у якой Іван яшчэ раз нагадваў пра тое, што Лівонія спрадвеку маскавіцкая данніца. Меў Сушчоў патаемны наказ «праведываць аб усіх тамашніх справах». Асабліва цікавіў Івана Чорны: «і што ваяводы віленскага справа з усімі людзьмі, што пра яго кажуць, ці любяць яго ці не любяць»[72].
Пасля Іванавай граматы Чорны не сумняваўся, што мірнымі перамовамі Лівонію не выратаваць - маскоўскі ўладар не адступіцца ад «сваёй вотчыны». Ягонае войска працягвала агнём і мячом дабываць «вотчыну»: узяло Марыенбург і Шмільтэн, спустошыла Курляндыю. Нанятыя Ордэнам ваяры, не атрымліваючы платы, пакінулі войска. Маскавітам заставалася толькі паспяшацца і пераможна закончыць паход. Перамога была блізкай. Не спыніў маскавітаў і прыход у Лівонію ліцьвінскага войска на чале з гетманам Мікалаем Рудым. Адразу ж на Лівонію выступіла новае войска з Андрэем Курбскім, якога блаславіў сам Іван Жахлівы: «Ідзі і перамагай»[73]. А ўслед паслаў яшчэ 60 тысяч ваяроў. Пад Эрмісам ордэнскае войска было разбіта, а пасля здалася цвержа Фелін. У палон трапіў былы магістр Фюрстэнберг.
Урад Вялікага Княства прапаноўваў Івану Жахліваму вывесці сваё войска з Лівоніі і ў сваю чаргу ліцьвінскае войска таксама пакіне яе. Іван адмовіўся. Абодва бакі спрачаліся з-за Лівоніі і не прызнавалі адзін у аднаго правоў на яе. І раптам Іван праз свайго пасла Хведара Сукіна папрасіў рукі адной з сясцёр Жыгімонта Аўгуста і гатовы быў заключыць мір і нават адмовіцца ад правабярэжнай часткі Лівоніі. Але і цяпер абодва бакі не дамовіліся паміж сабою. Жыгімонт Аўгуст згаджаўся на шлюб Івана са сваёй сястрой Кацярынай пры ўмове вяртання Літве Северскай і Смаленскай земляў і вываду маскоўскага войска з Лівоніі. Іван быў расчараваны, бо спадзяваўся ў якасці прыданага за нявесту атрымаць правы на Лівонію. Усе варыянты паразумення былі вычарпаны - заставалася вырашаць спрэчку зброяй. У сакавіку 1561 года Жыгімонт Аўгуст разаслаў вайсковыя лісты па Вялікаму Княству, заклікаючы паноў і шляхту станавіцца пад сцяг гетмана Мікалая Рудога. Збор войска быў назначаны на чэрвень у Зельбургу. У чэрвені 20-тысячнае войска пад кіраўніцтвам Рудога рушыла на лівонскую цвержу Тарваст.
Пад новымі ўдарамі маскавітаў пачалася палітычная агонія Лівоніі. Кожны думаў толькі пра выратаванне. Эзельскае біскупства за 20 тысяч талераў прызнала сваім біскупам брата дацкага караля Магнуса, які марыў завалодаць Рэвелем і Курляндыяй. А Рэвель паддаўся пад шведскую ўладу. Каб спыніць распад Лівоніі, Чорны прапанаваў Жыгімонту Аўгусту ўдарыць па шведах і выгнаць іх з Рэвеля. Нават раіў Рудому выступіць з войскам на Рэвель. Жыгімонт Аўгуст баяўся вайны са Швецыяй і не паслухаўся Чорнага. Вінаватым у страце Рэвеля назвалі Кетлера, які не настояў перад рэвельскім магістратам на размяшчэнні ў горадзе ліцьвінскага гарнізона. Наступныя навіны былі яшчэ горшымі. Прускі герцаг Альбрэхт паведамляў, што Швецыя, Масковія, Ангельшчына і Любэк збіраюцца ўтварыць кааліцыю з мэтай падзелу Лівоніі. Любэкскія купцы прыслалі ў Нарву 12 караблёў са зброяй для маскавітаў. Стала вядома, што і Кетлер думае пра сваё ратаванне і гатовы перайсці пад шведскую апеку з умовай прызнання яго герцагам Лівоніі.
Жыгімонт Аўгуст паслаў у Рыгу Чорнага з паўнамоцтвамі заключыць новае пагадненне Лівоніі з Літвой. Аднак мэта Радзівіла была іншай: схіліць лівонскія станы далучыць Лівонію да Літвы. Не ўпэўнены ў тым, што Жыгімонт Аўгуст згодзіцца на гэта, Чорны ўтоіў сваю задуму ад вялікага князя. Браў ініцыятыву на сябе. Напрыканцы чэрвеня 1561 г. Чорны прыбыў у Рыгу. Каб надаць свайму пасольству ўрачысты і велічны характар, акружыў сябе світай больш за тысячу чалавек. Вось як апісвае ўезд Радзівіла ў горад краніст Русаў: «...Ён (Чорны. - В.Ч.) у жніўні з вялікай шыкоўнасцю і велічнасцю ўехаў у Рыгу; з ім было шмат людзей чужых народнасцей: армянаў, туркаў, татараў, падольцаў, маскоўцаў і валахаў, а таксама немцаў, палякаў і ліцьвінаў. Ён аб'язджаў з імі ўвесь горад, пры гэтым шмат хто, убачыўшы столькі іншаземцаў, кожнага ў асаблівым адзенні і ўзбраенні і з асаблівай музыкай, дзівіліся і сумавалі аб тым, што ў іх айчыне і на вуліцах хрысціянскага горада Рыгі з'явілася столькі незвычайных, чужых і барбарскіх людзей. Глядзець на гэтых людзей, якія ехалі міралюбна па горадзе, было для кожнага горам і сумам, што за жах і жалоба былі б, калі б яны сталі варожа абкладаць або кіраваць хрысціянскім горадам?»[74]. «Прагулка» па Рызе стала своеасаблівым паказам сілы. Яшчэ адзін напамін лівонцам, хто павінен дыктаваць умовы - той, у каго сіла. Паколькі дзяржаўная скарбніца была пустой, дык гэтае пасольства поўнасцю аплаціў Чорны. Паказ «сілы» каштаваў яму 10654 польскіх злотых[75].
На перамовах з магістрам і архібіскупам Радзівіл даведаўся, што Лівонія ўжо не мае сіл весці вайну з Масковіяй. Лівонцы спрачаліся - пад чыю ўладу падацца і аднадушна клялі Ордэн, на які звалілі ўсю віну ў бедах краю. Самі ж рыцары згодны распусціць Ордэн і стаць свецкімі людзьмі. Было ясна, што ў лівонцаў няма выбару, і яны змірыліся з думкай, што выратавацца ад маскоўскай няволі можна толькі ахвярай палітычнай незалежнасці Лівоніі. Не было выбару і ў Радзівіла, бо пакінуць Лівонію на расправу Масковіі - значыць нанесці ўдар і па Літве. Пытанне трэба было ставіць прама - далучэнне Лівоніі да Літвы. У пачатку верасня ў ліцьвінскім стане сабраліся магістр, архібіскуп рыжскі, дэпутаты з гарадоў Рыгі, Вольмара і Вендэна, прадстаўнікі рыцарства і дваранства. Радзівіл пацікавіўся, якім чынам яны збіраюцца выратаваць Лівонію, калі замест аднаго ворага з'явілася яшчэ некалькі, а вялікі князь літоўскі абяцаў дапамагчы ваяваць толькі супраць Масковіі. Жыгімонт Аўгуст, выконваючы свае саюзныя абавязкі, паслаў войска на маскавітаў, аднак лівонцы нічога не рабілі дзеля абароны свайго краю. Нанятыя нямецкія ландскнехты замест гераічнай смерці на полі сечы выбралі золата і, падкупленыя маскавітамі, здавалі ім замкі і гарады. Нельга дапамагчы Лівоніі, пакуль яны не вырашаць сваіх унутраных спраў. А паколькі Жыгімонт Аўгуст жадае абараніць Лівонію з-за хрысціянскай зычлівасці, а не дзеля здабычы, дык лепш добраахвотна падначаліцца вялікаму князю літоўскаму. Чорны прапанаваў і праграму вырашэння «ўнутраных спраў»: распусціць Ордэн, ператварыць Лівонію ў свецкае герцагства на ўзор Прусіі і абвясціць Кетлера герцагам. Некалькі дзён лівонскія прадстаўнікі раіліся і спрачаліся прыняць або не прыняць прапанову Радзівіла. Першым згадзіўся рыжскі архібіскуп Вільгельм. Рыцары на сходзе аднадушна пастанавілі распусціць Ордэн і выбралі сваім герцагам Кетлера. Пасля і прадстаўнікі лівонскага дваранства і гарадоў Вольмара і Вендэна далі станоўчы адказ. Аднак Кетлер і дваранскія дэпутаты жадалі далучэння і да Польшчы, спадзеючыся на дапамогу ад каралеўства. Чорны настойваў на падданстве Літве. Гэтае пытанне засталося нявырашаным да перамоваў з Жыгімонтам Аўгустам.
Рыжскі магістрат вылучыў свае ўмовы: 1. Жыгімонт Аўгуст дамагаецца ад імператара вызвалення горада ад прысягі, дадзенай Імперыі. 2. Пацвярджае ўсе ранейшыя правы і прывілеі горада. З. Дазваляе свабоду евангельскай веры. 4. У выпадку разрыву вуніі Польшчы з Літвою Рыга мае права на выбар паміж гэтымі дзяржавамі.
Умовы не падабаліся Чорнаму. Нялёгка было ўгаварыць імператара вызваліць рыжан ад прысягі Імперыі. Пацвярджэнне правоў і прывілеяў Рызе азначала, што застаецца ранейшая манаполія рыжскіх купцоў на гандаль у горадзе. Радзівіл доўга не згаджаўся на ўмовы рыжан, аднак і тыя трымаліся свайго. Такая ўпартасць пагражала зрывам пагаднення. Радзівіл здаўся. Пасля спрэчак удакладнілі тыя ўмовы, па якіх Лівонія далучалася да Літвы або Польшчы: 1. Кетлер і Вільгельм да канца жыцця застаюцца пры сваёй годнасці як васалы караля і вялікага князя. 2. Жыгімонт Аўгуст заступаецца за Лівонію перад імператарам. З. Лівонскія пасады займаюць немцы. 4. Абвяшчаецца свабода евангельскай веры.
Справа была яшчэ не зробленай. Цяпер усё залежала ад стаўлення Жыгімонта Аўгуста і паноў-рады да такой «ініцыятывы» Чорнага. У лісце да вялікага князя Радзівіл апраўдваўся за перавышэнне сваіх паўнамоцтваў. Толькі пераканаўшыся ў крайняй небяспецы для Лівоніі, ён і пачаў перамовы аб далучэнні яе да Літвы. Хаця яму добра вядома, што яго міласць не гоніцца за чужым дабром, не жадае сварыцца з імператарам і імперскім соймам, але пакінуць Лівонію ў тым становішчы, у якім яна знаходзіцца цяпер, значыць аддаць яе Маскве, і тым самым асудзіць Літву на вялікую небяспеку. Менавіта таму ён і парушыў каралеўскую інструкцыю. Адносна Рыгі Чорны пісаў, што з заваёвай гэтага горада Масковіяй літоўскаму гандлю наступіць канец. «Падчас перамоваў я памятаў словы Яна Тарнаўскага, які часта казаў, што ён не даў бы і дзесяці польскіх грыўнаў за Вільню, калі б Рыга дасталася ворагу»[76]. Жыгімонт Аўгуст без захаплення прачытаў ліст Чорнага. Абавязкова давядзецца зброяй даказваць свае правы на Лівонію. Аднак тое, што адбылося, ужо не зменіш. Міжволі вялікі князь падпарадкаваўся рашэнню Радзівіла. Калі 15 кастрычніка ў Вільню прыехалі лівонскія паслы, дык Жыгімонт Аўгуст згадзіўся прыняць Лівонію пад сваю ўладу. На скліканым у гэты час у Вільні сойме станы таксама далі згоду на жаданне «земли Лифлянтское з иншими паньствы нашими за ровню статися»[77]. Перамовы з пасламі вёў Чорны. Адразу высветлілася рознасць поглядаў. Лівонцы настойвалі на перадачы ўсёй Лівоніі. Чорны, дзеля таго каб пазбегнуць вайны з Масковіяй, Даніяй і Швецыяй, стаяў за тыя землі, якія не падпалі пад уладу гэтых дзяржаў. Не маглі пагадзіцца - да каго далучыцца Лівонія - да Літвы ці да Польшчы. Лівонцы жадалі «мець дзве маці» - Польшчу і Літву. Чорны пераконваў іх выбраць Літву.Спрэчку спынілі паслы гарадоў Вольмара і Вендэна, якія прапанавалі адкласці гэтае пытанне і прызнаць непасрэдную ўладу Жыгімонта Аўгуста.
Было абумоўлена, што калі польскі сойм адмовіцца зацвердзіць гэтую дамову, дык Лівонія далучаецца толькі да адной Літвы. 28 лістапада лівонскія паслы і Жыгімонт Аўгуст урачыста прысягнулі выканаць заключаную дамову. Не прысягалі архібіскуп Вільгельм і рыжскія паслы, саслаўшыся на тое, што трэба дачакацца слова і польскага сойма.
Апошнюю кропку ў гісторыі Лівонскага ордэна паставіў Мікалай Радзівіл Чорны. 5 сакавіка 1562 года ў рыжскім замку ў прысутнасці камандораў і рыцараў Кетлер перадаў Чорнаму пячатку Ордэна, ключы ад Рыгі і ордэнскіх замкаў і зняў з сябе магістраўскую мантыю. Радзівіл абвясціў Кетлера дзедзічным герцагам Курляндыі і Земгаліі. Калі ж камандоры і рыцары таксама знялі ордэнскія мантыі, дык нават расплакаліся. Лівонскі ордэн перастаў існаваць.
Наступным днём Радзівіл вярнуў Кетлеру атрыманыя ключы і ад імя караля і вялікага князя абвясціў яго правіцелем Лівоніі. У гэты прыезд Чорнаму ўдалося схіліць рыжскі магістрат прысягнуць на вернасць Жыгімонту Аўгусту. Радзівіл выдаў грамату, паводле якой Рыга мела права выбару.
А Польшча і гэтым разам здрадзіла. Выглядала ўсё даволі прыстойна. На сойме палякі заявілі, што жадаюць захоўваць перамір'е з Масковіяй, а таму не згадзіліся прыняць пад апеку каралеўства Лівонію. Так, гэта была здрада. Ведаючы, што паміж Літвой і Масковіяй з-за Лівоніі наспявае вайна і не падтрымаць у гэтую хвіліну свайго саюзніка! Такім чынам пасля адмовы польскага сойма Лівонія юрыдычна лічылася далучанай да Літвы.
Можна зразумець незадавальненне Івана Жахлівага вынікамі Лівонскай вайны. Столькі сіл і намаганняў паклаў, а жаданай мэты не дасягнуў - Масковія так і не выйшла да Балтыйскага мора. Плён перамогі маскоўскай зброі дастаўся Швецыі і Літве, пад іх уладу трапілі Рэвель і Рыга - брамы ў Эўропу. Што ж, Іван Жахлівы гатовы быў змагацца за Лівонію і нанесці ўдар вырашыў па землях, на якія «галоўным чынам абапіралася веліч Літвы» - па Полаччыне[78]. У красавіку 1562 года маскоўскія палкі напалі на землі Ўсходняй Літвы і спустошылі ваколіцы Віцебска, Дуброўны, Воршы, Копыся і Шклова. Жыгімонт Аўгуст абвясціў збор паспалітага рушэння. Гетман Мікалай Руды, якому так рэдка ўдавалася вызначыцца перамогамі на полі сечы, павёў ліцьвінскае войска да Веліжа. Паколькі не было абложных гармат, дык давялося абмежавацца толькі спусташэннем прыгарадаў. Гэты паход адметны тым, што шляхта ўпершыню выступіла супраць буйных землеўласнікаў. Ліцьвінская шляхта даўно зайздросна паглядала на палітычнае ста новішча польскай. У Польшчы шляхта была сілай, а што ў Літве? Пад нагамі ў паноў. А правы польскай шляхты ім магла даць вунія з Польшчай. Палохала шмат каго і будучая вайна з Масковіяй. Ратаванне ад ворага бачылася зноў-такі ў саюзе з Польшчай. Абураныя тым, што большасць паноў «з-за багацця дома сядзелі», шляхта, утварыўшы ў Віцебску канфедэрацыю, пастанавіла дамагацца заключэння вуніі з Польшчай «дзеля абрання аднаго пана і дзеля адной абароны, каб разам соймавалі і права адно ўжывалі»[79].
Жыгімонт Аўгуст не мог праігнараваць патрабаванне Віцебскай канфедэрацыі, бо яе ўдзельнікі пастанавілі не ўхваляць «срэбшчыну» і іншыя падаткі, пакуль не будзе выканана іх жаданне. На чарговы каронны сойм у Пётркаве было ўключана і пытанне аб вуніі Польшчы з Літвой. Вялікае Княства Літоўскае апынулася пад двайной пагрозай - заваёвы яго маскавітамі або скасаванне самастойнасці праз вунію з Польшчай. Наяўнасць у самім Княстве значнай групы шляхты, якая ў пошуках аблягчэння свайго палітычнага і маёмаснага стану гатова была ахвяраваць самастойнасцю дзяржавы, давала палякам добрую магчымасць навязаць ліцьвінам свае ўмовы вуніі. А яны былі ранейшыя - не саюз дзвюх дзяржаў, а далучэнне Княства да Кароны. І хто мог абараніць Вялікае Княства ад зброі маскавітаў і ад інтрыг палякаў? На бязвольнага Жыгімонта Аўгуста, занятага больш каханкамі і баляваннямі, нельга было спадзявацца.
Самі абставіны ўскладалі на Чорнага місію абаронцы Літвы. Калі ў ягоных руках улада, дык святы абавязак выкарыстаць яе на карысць Айчыны. Радзівіл пачаў доўгую і цяжкую барацьбу за Літву. І гэта ён падбіў паноў-рады супраць патрабавання шляхты заключыць вунію з Польшчай.
Аднак лёс Літвы перш за ўсё вырашаўся на палях сечы з Масковіяй і трэба было не даць разгарэцца полымю вайны. Зноў Чорны браў на сябе ініцыятыву мірных перагавораў з Масковіяй. Разам з віленскім біскупам Валяр'янам Пратасевічам ён склаў грамату да баяр з прапановаю, «как бы ласкою божьею доброе дело меж их милостью государи статися могло»[80]. Прасілі «государя своего на то бы естя наводили, верне о добром христьянском промышляли и о том радили, как бы межи государи на каковой певный час настановенье перемирьем учинити и христьянство упокоити»[81].
Грамату ў Маскву прывёз у пачатку 1563 года Сымон Аляксееў. Іван Жахлівы згаджаўся на прыезд ліцьвінскага пасольства, аднак і не хаваў сваіх намераў ад Жыгімонта Аўгуста «раць наша пойдзе... на тваю брата майго зямлю»[82]. Баяры ў сваёй грамаце выказалі «непраўды» Жыгімонта Аўгуста: не прызнае царскага тытулу іх уладара («імя поўнасцю не піша»); «крымскага цара сябрам сабе трымае больш нашага гасудара»; «гасудара нашага ў спрадвечную вотчыну ў землю Віфлянскую ўступаецца»[83]. Заявілі, што і «літоўская зямля ўся вотчына гасудара нашага»[84]. А спасылаліся яны на рэальны факт мінулага Літвы: «А толькі, панове, нагадайце ранейшыя звычаі, якім звычаям гетманы літоўскія Рагвалодавічаў Давіла, ды Маўколда на Літоўскае Княства ўзялі і якім звычаям вялікаму ўладару Мсціславу Ўладзіміравічу Манамашу да Кіева даніну давалі, мы гэта добра ведаем, гэта так было»[85].
З граматы стала зразумела, што Іван Жахлівы гатовы да вайны з Літвой. Так яно і было. Ужо рыхтавалася ў паход войска. Іван сабраў велізарнейшую раць у 280 000 ваяроў ды яшчэ 80 000 абозных чалавек[86]. Вогненны нарад складаў 200 гармат, з якіх чатыры былі настолькі вялікімі, што кожную з іх цягнула па тысячы чалавек[87]. Апроч маскавітаў у паходзе ўдзельнічалі казанскія, астраханскія і крымскія татары, нагайцы, чаркасы, чэрамісы, чувашы, башкіры, мардва, латышы, чухонцы. Іван Жахлівы сагнаў пад свае сцягі ўсіх, хто ў дзяржаве мог трымаць зброю ў руках.
Ад перабежчыка полацкі ваявода даведаўся, што Іван Жахлівы з войскам 16 студзеня 1563 года прыбыў у Невель і збіраецца выступіць на Полацак. Станіслаў Давойна адправіў вестуноў у Вільню да паноў-рады. На трывожную вестку яны разаслалі па Княству загад усім, хто нёс вайсковую павіннасць, неадкладна «яко на кгвалт» ісці ў Далгінаў. Аднак было ўжо позна. Іван Жахлівы рушыў сваё войска на Полацак. Толькі дзве тысячы воінаў абаранялі старажытную крыўскую сталіцу. Мікалай Руды, не дачакаўшыся збору ліцьвінскага войска, з невялікім аддзелам у дзве тысячы ліцьвінаў і 1400 польскіх наймітаў паспяшыў пад Полацак, «хотячи и будучи повинны за панство государя нашего, а отчизны головы наши положити»[88]. Чорны далучыўся са сваёй почтай да брата.
Між тым 31 студзеня маскавіты падступілі да Полацка, пачалі ставіць туры і рабіць шанцы. На другі дзень гарматы абстралялі горад. Запылалі прадмесці. Ратуючыся ад пажару, палачане здаліся на міласць ворага. А міласць была горшай за няміласць - Іван Жахлівы раздаваў палачан у няволю сваім баярам. Некалькі дзён маскавіты шчыльным колам акружалі полацкія замкі і рыхтаваліся да іх штурму. Начная вылазка абаронцаў не прынесла ім поспеху. Маскавіты адбілі ліцьвінаў. Даведаўшыся ад сваіх віжаў, што на выратаванне Полацка ідуць Мікалай Руды і Мікалай Чорны, «а з імі сорак тысяч літоўскіх людзей і ляцкіх, а нараду з імі 20 гармат»[89], Іван Жахлівы ноччу, 15 лютага, загадаў штурмаваць. З усіх гармат маскавіты ўдарылі па замках. Стралялі бесперапынна. Ядраў і пораху не шкадавалі. Усё больш і больш гарэла будынкаў і пажар немагчыма было патушыць. Для абаронцаў заставалася ці загінуць у полымі, ці здацца пераможцу. 15 лютага полацкі ваявода Станіслаў Давойна, полацкі ўладыка, святары і воіны выйшлі з замкаў і прасілі Івана Жахлівага суняць агонь гармат. Полацак аддаваўся пад руку маскоўскага ўладара. Іван кляўся даць свабоду палачанам і не чапаць іх маёмасці, але маскавіты разрабавалі ўсё, што ацалела ад пажару. Жахлівы забраў полацкую скарбніцу, а палонных загадаў гнаць у Маскву. Аднак драпежніку хацелася крыві... Усіх полацкіх жыдоў маскавіты патапілі ў Дзвіне. Затое польскіх наймітаў Іван Жахлівы адарыў сабалінымі футрамі і адпусціў на волю. Такую «міласць» зрабіў Полацку новы вялікі князь Полацкі.
Мікалай Руды спазніўся, ды і не па сілах было яму выратаваць Полацак. Некалькі дзён ён прастаяў каля горада. І пад пагрозай нападу маскавітаў адступіў у Менск. Літва і цяпер была не падрыхтаванай да вайны. Трэба было ахвяраваць Полацкам, каб замірыцца з Масковіяй і выйграць час.
Такі план дзеянняў выбралі Мікалай Чорны, Мікалай Руды і польны гетман Рыгор Хадкевіч. Ад свайго імя яны паслалі грамату маскоўскім ваяводам князю Івану Бельскаму, князю Пятру Шуйскаму, баярыну Івану Захар'іну з прапановай заключыць замірэнне. «А если государь ваш, за вашим челобитьем, того не похочет, мы за ласку государя нашего панств его королевское милости а наших отчин боронити будем и мусим сколко нам милый Бог допоможет», - папярэджвалі паны[90]. Іван Жахлівы быў задаволены - прапанову аб «покою хрмстьянском» успрыняў як мальбу. А паколькі ліцьвіны прызналі ягоную сілу, дык і ўмовы пагаднення яму дыктаваць. Лівонія і Полацак адыходзяць да Масковіі. Гэтая дыпламатычная перамога выратавала Літву ад заваёвы. Большая частка маскоўскага войска вярнулася разам з Іванам Жахлівым у Масковію. У Полацку на чале моцнага гарнізону застаўся князь Пётра Шуйскі. Іван Жахлівы даў яму падрабязную «навуку», паводле якой палачанам забаранялася не толькі жыць у родным горадзе, але нават прыязджаць у яго. Полацак чакаў лёс Ноўгарада і Пскова, вольнасць якіх раздавіла тыранія, а самі гарады былі заселены рознай навалаччу.
Навіну аб заваёве маскавітамі Полацка Жыгімонт Аўгуст атрымаў у Пётркаве на сойме і не стрымаў слёз. Палякі хацелі абмеркаваць з каралём пытанне вуніі Польшчы з Літвой, Жыгімонт Аўгуст за «гвалтовною потребаю» выехаў у Вялікае Княства. Не па душы было палякам заключанае Радзівіламі і Рыгорам Хадкевічам замірэнне з Масковіяй. Яны абвінавацілі ўсіх трох у самаволлі і нават у здрадзе каралю. Спадзяваліся, што вайна з Масковіяй паставіць Літву на калені перад Польшчай, тады яе можна забраць голымі рукамі, а тут вось гэтая вайна закончылася. «Вінаватым» зноў стаў Чорны.
Прыехаўшы ў Літву, Жыгімонт Аўгуст склікаў у Вільні на 12 траўня вальны сойм. Шляхта, паны, князі гатовы былі на ахвяры дзеля ратавання краіны ад варожага нашэсця. На вайну мабілізоўваліся ўсе сілы Вялікага Княства. Да 1 жніўня загадаў Жыгімонт Аўгуст сабрацца ў Крэве паспалітаму рушэнню. Не забылі на сойме і пытанне аб вуніі Літвы з Польшчай. Многія наіўна лічылі, што палякі згадзяцца на раўнапраўны саюз абедзвюх дзяржаў і дапамогуць Літве супраць Масковіі. У добрае хочацца верыць. Ды ад каго магла атрымаць дапамогу Літва, як не ад Польшчы, кароль якой быў свой жа - ліцьвін, Жыгімонт Аўгуст? Ліцьвінскую дэлегацыю на Варшаўскі сойм узначаліў Мікалай Чорны.
Дэлегатам далі наказ, на якіх умовах заключаць з Польшчай вунію. Карона і Княства маюць аднаго ўладара, якога сумесна абіраюць ліцьвіны і палякі. Каранацыя спачатку адбываецца ў Кракаве ў прысутнасці ліцьвінскіх дэлегатаў, а пасля ў Вільні ўладара ўзводзяць на вялікае княжанне. Перад каранацыямі ўладар пацвярджае правы і прывілеі адпаведна Кароны і Княства. Палякі і ліцьвіны павінны заўсёды дапамагаць адзін аднаму ў цяжкія часы і ўзгадняць знешнюю палітыку. На агульных соймах вырашаюцца толькі справы, якія датычацца абедзвюх дзяржаў, усе ўнутраныя пытанні разглядаюцца на сваіх. І ў Польшчы, і ў Літве застаюцца ранейшыя структуры ўлады - свае соймы, канцылярыя, сенаты, гетманствы. Падаткі з Лівоніі паступаюць у велікакняжацкую скарбніцу. Як бачым, ліцьвіны прапаноўвалі вунію, заснаваную на ўладзе агульнага для Польшчы і Літвы ўладара з захаваннем самастойнасці Вялікага Княства.
Палякі ад свайго погляду на вунію не адмовіліся - Літва павінна прызнаць сябе ўладаннем Польшчы. Перад Варшаўскім соймам польскі гісторык Марцін Кромер аблазіў каралеўскі архіў і дастаў адтуль граматы Жыгімонта Кейстутавіча, у якіх той перадаваў Польшчы Падолле, Валынь, а пасля сваёй смерці і Вялікае Княства. Натхнёныя гэтымі граматамі палякі настроіліся нарэшце дамагчыся жаданага - забраць Вялікае Княства.
У пачатку студзеня 1564 года пачаўся сойм у Варшаве. На першых жа пасяджэннях палякі прапанавалі свае ўмовы вуніі: агульны ўладар, які тытулуецца толькі каралём польскім; Вялікае Княства будзе называцца не Літвою, а Новаю Польшчаю. А паколькі адзін уладар, дык павінна быць адна пячатка і адно права. Для падмацавання сваіх дамаганняў палякі вуснамі кракаўскага біскупа нагадалі ліцьвінскім паслам, што, маўляў, Ягайла навечна далучыў Літву да Польшчы. Погляды палякаў і ліцьвінаў на вунію прынцыпова разыходзіліся. Але ліцьвіны выступалі ў ролі прасіцелей, а значыць палякі дыктавалі свае ўмовы. Стала вядома і пра няўдалыя перамовы ў Маскве. Маскоўскі ўрад патрабаваў не толькі Кіеў, Валынь, але і ўсю Літву з Вільняй разам, а таксама і Лівонію.
Мір так і не быў заключаны. Маскоўскія раці зноў рушылі на Літву. Міжволі ліцьвінам трэба было згаджацца на польскія ўмовы. Палякі прапаноўвалі весці перамовы на падставе дамовы 1501 г., так званай Мельніцкай вуніі. Высветлілася, што арыгінала граматы не існуе. Палякі тлумачылі гэта тым, што грамату выкралі з дзяржаўнай скарбніцы і спасылаліся на Кромера, які нібыта бачыў яе і спісаў у сваю кроніку. На вачах здзіўленых ліцьвінаў адбывалася палітычнае махлярства, калі неіснуючае выдавалі за рэальнае. Радзівіл не даў сябе правесці і прама адказаў: «Тое, што Кромер уставіў у кроніку, ніколі не было праўдай»[91]. І як контраргумент Чорны паказаў прывезеную ім грамату прывілея, якім Аляксандар Казіміравіч кляўся захоўваць дзяржаўную самастойнасць Вялікага Княства. Каштоўнасць гэтай граматы павялічвалася тым, што ў якасці сведкаў на ёй павесілі свае пячаткі польскія саноўнікі. І цяпер Чорны патрасаў гэтымі пячаткамі перад вачыма іхніх нашчадкаў. «Вось гэты ліст паказвае, што мы правы, душа і гонар вашых продкаў лямантуюць супраць вас»[92]. Але ў палякаў быў саюзнік - маскоўскія раці. Вось хто прымусіць ліцьвінаў падначаліцца Кароне. Менавіта пагроза заваёвы Літвы вымагала ліцьвінскіх дэпутатаў саступіць. Гэтак ліцьвіны прынялі артыкул аб агульных соймах, згадзіліся і на тое, каб не адбывалася асобнага выбрання ў Літве вялікага князя. Аднак у такім прынцыповым пытанні, як тытул агульнага ўладара, Чорны і ягоныя паплечнікі заставаліся цвёрдымі. Скасаванне тытула вялікага князя літоўскага, рускага і жамойцкага, як прапаноўвалі палякі, азначала б і юрыдычную смерць Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Адстойваў Чорны і структуру ўлады ў Літве, асобныя ад Польшчы пасады, канцылярыю, пячатку, скарб, гетманскую булаву. Тады палякі звярнуліся да прадстаўнікоў ліцьвінскай шляхты. Маршалак Мікалай Сяніцкі ў сваёй прамове выставіў справу вуніі як клопат аб інтарэсах ліцьвінскай шляхты. «Таму старайцеся самі і схіляйце іх міласць паноў радных, каб не было ніякай прычыны да раз'яднання братэрства, што чыніцца паміж намі»[93]. У сваім адказе Чорны заявіў, што ліцьвіны гатовы захаваць сваю дзяржаву ва ўсёй велічы і пакладуць за яе сваё жыццё. Гаворачы наконт актаў Крэўскай вуніі, Чорны абвергнуў іх юрыдычную законнасць для Вялікага Княства. Маўляў, Ягайла да Кароны «сваё дзедзічнае панства прылучыў, але нашых (панстваў. - В.Ч.) не мог, бо мы маем свае правы і не адзін князь ліцьвінскі не можа нас і ўладанні нашы без нас нікому аддаць»[94].
А пасля таго як Чорны атрымаў вестку, што ліцьвінскае войска пад Вулай і Воршай разбіла маскоўскія раці, дык увогуле адхіліў польскі праект вуніі. Расчараваныя палякі пачулі ад ліцьвінаў, што тыя не адмовяцца ад сваёй дзяржавы, ад сваіх соймаў і пасадаў, а на каронныя будуць пасылаць дэлегатаў, і то дзеля таго, каб абмеркаваць пытанні, якія датычацца абедзвюх дзяржаў. А ў прыватных размовах з палякамі паўтаралі, што будуць абараняць сваю дзяржаву, якая не ўступае каралеўству Польскаму і іншым хрысціянскім дзяржавам. У палякаў заставаўся апошні козыр - Жыгімонт Аўгуст. І яны населі на слабавольнага ўладара, патрабуючы ад яго выказаць свой пункт гледжання на вунію. Ліцьвіны пратэставалі. Кароль і вялікі князь не можа выступаць як трацейскі суддзя. Чорны зноў выступіў з палкай прамовай і нагадаў Жыгімонту Аўгусту, што калі ён «хоча над намі абсалютную ўладу ўчыніць, дык гэта насілле над вольнасцямі нашымі... Пратэстую, а калі нам якія перашкоды будуць, тады папросім рады і дапамогі ад паноў хрысціянскіх і нават у паганскіх пашукаем»[95].
Жыгімонт Аўгуст бачыў вунію як злучэнне Польшчы і Літвы ў адну дзяржаву пад уладай аднаго гаспадара, а дзеля таго, каб гэтаму злучэнню не перашкаджалі рознасці правоў абедзвюх дзяржаў, ён гатоў адмовіцца за сябе і сваіх нашчадкаў ад правоў на Княства на карысць Польскага каралеўства. Такім чынам Жыгімонт Аўгуст даваў яшчэ адну падставу палякам патрабаваць уваходжання Вялікага Княства ў склад Кароны. Чорны шчыра прызнаўся Жыгімонту Аўгусту, што «цяжка верна служыць» такому гаспадару, які забываецца на сваю прысягу, прасіў не адмаўляцца ад дзедзічных правоў на Вялікае Княства без ведама рады і ліцьвінскага сойму. Толькі Жыгімонт Аўгуст ужо проста выслухоўваў Чорнага, але не падначальваўся ягоным парадам і рашэнням. Вялікі князь хацеў пазбавіцца ад волі свайго ўсемагутнага падданага.
Варшаўскі сойм не прынёс жаданага выніку ні ліцьвінам, ні палякам. Абодва бакі засталіся пры сваіх інтарэсах. Вінаватым у тым, што вунія так і не была заключана, палякі назвалі Чорнага. Марцін Збароўскі абвінаваціў Радзівіла, што ён не дазволіў прыбыць на сойм многім ліцьвінскім дэлегатам, а на іх месца назначаў сваіх людзей, каб яны не згаджаліся з палякамі. Мабыць, на падобную заяву Збароўскі меў падставы, Чорны мог і сапраўды замяніць частку дэлегатаў на сваіх паплечнікаў, што і высветлілася ў Варшаве. Перамовы аб вуніі нагадвалі дыпламатычную вайну. Палякі ўсімі праўдамі і няпраўдамі імкнуліся далучыць Літву да Польшчы. Яны выдалі фальшывы рэцэс*, у якім паведамлялі, што на Варшаўскім сойме прадстаўнікі абедзвюх дзяржаў дамовіліся аб зліцці «двух народаў польскага і літоўскага ў адзін народ, адно цела, а таму целу ўстанаўліваецца адна галава і адзін уладар кароль і таксама адна агульная рада»[96]. Жаданае было абвешчана за рэальнасць. Чорны пратэставаў супраць рэцэса і адмовіўся паставіць пад ім пячатку Вялікага Княства. Вярнуўшыся ў Літву, ён дзейсна агітаваў супраць вуніі з Польшчай. Дзякуючы гэтай агітацыі, паны не прызналі рэцэс Варшаўскага сойму.
* Рэцэс - дакумент, у якім занатоўвалася соймавая пастанова.
Летам на Бельскім сойме ліцьвіны абмяркоўвалі пытанне аб вуніі. У Бельску Чорны сустрэўся з Жыгімонтам Аўгустам і прасіў яго не дапусціць няволі, да якой палякі праз вунію дамагаюцца прымусіць Вялікае Княства падобна, як маскавіты «праз моц». Нагадаў і пра прысягу служыць Літве. Жыгімонт Аўгуст падтрымліваў польскіх саноўнікаў. Тым не менш Літва знайшла выйсце і з гэтага складанага становішча. На сойме быў зацверджаны новы Статут, які складаў Чорны. Артыкул ІІІ скасоўваў дзедзічныя правы вялікага князя на Вялікае Княства, «в котором они, яко люде вольные, вольно обираючи из стародавна из вечных своих продков собе панов и господарей Великих князей Литовских»[97]. Такім чынам, усе дзедзічныя правы Жыгімонта Аўгуста на Вялікае Княства гублялі сваю законнасць. Шэраг артыкулаў быў накіраваны на захаванне незалежнасці і цэласнасці Вялікага Княства, а значыць кожны, хто выступаў за далучэнне да Польшчы, парушаў бы дзяржаўныя законы. Каб шляхту не спакушалі польскія вольнасці, паны-рада заявілі вялікаму князю, што яны «милуючи речь посполитую а в ней братью свою малодшую, народ шляхетский и рыцарский» адмаўляюцца ад сваёй судовай улады. Старэйшая «братья» паддалася «в одно ровное право, в одинакий и не инакший суд и моц и властность и поступки судовые» з «братью свою молодшую»[98]. 1 ліпеня 1564 года Жыгімонт Аўгуст зацвердзіў новы статут і абавязваўся выконваць яго артыкулы і не дазваляць парушаць іх іншым асобам.
Нечакана для Чорнага на яго звалілася бяда. Стала вядома, што шведскі кароль Эрык ІV, жадаючы вызваліць з палону Крыштофа Мекленбургскага, задумаў захапіць некалькі знатных падданых Жыгімонта Аўгуста і вымяняць іх на нявольніка. Сярод «вызваліцелей» павінен быць і сын Чорнага Мікалай Крыштоф, які вучыўся ў Страсбургскім універсітэце. Бацькава сэрца забалела ад прадчування бяды. У Страсбург паспяшаў ганец Чорнага з лістом да сына і да рады горада з просьбай аб апецы Мікалая Крыштофа. Пакуль Чорны чакаў весткі з Германіі, дык не знаходзіў сабе месца. Падаўся ў Берасце, каб сустрэць ганца на мяжы. Дзень і ноч выглядваў яго. Як прызнаваўся ў лісце да сына: «Уначы быў лепшым вартаўніком на Берасці»[99]. Напрыканцы верасня вярнуўся ганец з Страсбурга - сын жывы-здаровы і на волі. Ад сэрца адлягло.
Але ўсё часцей мучылі яго прыступы падагры. І так не волат, Чорны за апошні год вельмі аслабеў і ад хваробы, і ад трывог, і ад нястомнай працы. Сябе ён не шкадаваў. Як толькі палепшала - зноў у змаганні за Літву. Стала вядома, што Жыгімонт Аўгуст у пачатку 1565 года на Пётркаўскім сойме пад ціскам палякаў абвясціў, што склікае ў траўні агульны польска-літоўскі сойм для заключэння вуніі. Палякі спяшаліся выкарыстаць нялёгкае становішча ліцьвінаў. Чорны, які сам жа прызнаваўся, што думае «заўжды пра пакой (мір)»[100], які мірам перамагаў вайну, узяўся за зброю, каб не дапусціць «нягоднай вуніі» Літвы з Польшчай. Як паведамляў з Літвы папскі легат Камендоне, Радзівіл у пачатку сакавіка на чале 6-тысячнага аддзела конніцы падступіў да Вільні і стаў абозам пад горадам. Якую мэту ставіў перад сабой Чорны? Паказам вайсковай сілы даць зразумець Жыгімонту Аўгусту і палякам, што ліцьвіны гатовы зброяй абараняцца ад прымусовай вуніі? Або Чорны вырашыў, што надышоў час ажыццявіць сваю патаемную мару - стаць вялікім князем літоўскім і рускім? А дзейнічаў ён рашуча. Напрыканцы красавіка «на падставе абароны свабод Літвы», як пісаў Камендоне, Чорны заняў Вільню[101]. Палякі страцілі ваяўнічы пыл і не адважыліся нагадваць Жыгімонту Аўгусту пра вунію. Сойм у назначаны тэрмін так і не адбыўся. Гэта была апошняя перамога Чорнага. На ягоным шляху стала хвароба.
Боль разламваў усё ягонае цела. Чорны яшчэ змагаўся за сваё жыццё. Даведаўшыся, што адзін з ягоных слуг вылечыўся, націраючыся ртуццю, ён загадаў прыгатаваць сабе мазь з яе. Не паслухаўся лекараў, якія адгаворвалі ад падобнага лячэння. Чорны сам памазаў сябе «жывым срэбрам» (ртуццю). Палягчэння не наступіла. Боль узмацніўся і не адпускаў Радзівіла цэлых тры дні, аж «вылезлі вочы, вушы і вусны, распёрла яму бакі і нарэшце галава рашчапілася на дзве часткі»[102] - як пісаў Камендоне. У ноч з 28 на 29 траўня 1565 года Мікалай Радзівіл Чорны памёр.
Няўдзячнымі да Чорнага былі ягоныя сучаснікі, несправядлівым быў да яго і лёс. Незадоўга перад смерцю Чорны ў лісце да Рудога прызнаўся: «Прыйдзе час і буду ў каталогу, сярод тых грамадзян, якія добра служылі сваёй дзяржаве»[103]. Так яно і здарылася. У спісе вялікіх ліцьвінаў ягонае імя застанецца назаўжды.
Жыгімонт Аўгуст неаднойчы выказваў пахвалу гэтаму чалавеку: «...завжды от часу лепшую годность служб своих в Речи Посполитой оказывал»[1].
Нават Іван Жахлівы і той пачціва адазваўся пра яго: «Муж храбры, вельмі разумны і паважаны, варты ты ўзначаліць народ і ўладарыць! Даўно чуў пра храбрасць тваю і дзівіўся ёй, хваліў цябе і жадаў любіць і жалаваць на многія часы»[2]. Гэтым чалавекам быў Ян Гаранімавіч Хадкевіч. Паходзіў ён з слаўнага роду. У гістарычнай навуцы памылкова прынята, што Хадкевічы вядуць свой радавод ад кіеўскага баярына Ходкі[3]. Аднак у прывілеі Жыгімонта Аўгуста на графскі тытул Яну продкам Хадкевічаў названы нехта Барэйка, які яшчэ да прыняцця хрысціянства служыў вялікім князям літоўскім, і «в том панстве великом князьстве Литовском Борейков дом давный»[4].
Паводле сямейных паданняў, Барэйка праславіўся сваёй перамогай над татарскім волатам. Золатаардынскі пасол, які прыехаў у Вільню, выставіў перад вялікім князем Гедзімінам незвычайнай сілы волата і заявіў: «Калі можаш выставіць супраць ханскага батыра роўнага па сіле і той пераможа, то мой цар заволжскі даруе даніну. Але калі наш батыр пераможа - заплаціш усю даніну і сам пойдзеш у вязніцу». З усяго Княства прыбылі ў Вільню рыцары, але ніхто з іх не асмеліўся памерацца сіламі з татарынам. І толькі адзін шляхціц прыняў выклік. У бойцы ён перамог татарскага волата. Гедзімін назваў яго Барэйкам, узнагародзіў сялом Кулішкі і даў трымаць Слонім і Стаківілавічы, а нашчадкам у дзедзічнае права Мсцібог[5]. Ягоны сын Ходка вынес на руках з поля сечы Альгерда. Сам паранены, Ходка тым не менш пазбег крыжацкай пагоні і данёс Альгерда да Бельска. Ён атрымаў пушчу паміж Нарвай і Нёманам, а ў знак пашаны яго пачалі называць Хадкевічам.
А паколькі адзін з нашчадкаў Барэйкі Іван Хадкевіч быў кіеўскім ваяводам, дык гісторыкі і пачалі выводзіць Хадкевічаў з «кіеўскіх баяр», што не адпавядае сапраўднасці. Памёр Іван Хадкевіч у крымскім палоне, у якім апынуўся пасля захопу татарамі ў 1482 годзе Кіева. Ягоную жонку княгіню Агнежку Бельскую і сына Аляксандра выкупіў з няволі Казімір Ягайлавіч. Аляксандар Хадкевіч абессмяроціў сваё імя фундацыяй Супрасльскай царквы - шэдэўра сусветнага дойлідства. Ён быў абвінавачаны ў падтрымцы Міхайла Глінскага і кінуты ў вязніцу, адкуль праз два гады (у 1511 г.) выйшаў на волю. «Здрада» не перашкодзіла Аляксандру дасягнуць пасады наваградскага ваяводы. Ад шлюбу з дачкой пінскага князя Івана Яраславіча, Васілісай, меў ён сыноў Івана (памёр у маладым узросце), Гараніма, Рыгора, Юрыя і дачку Софію. Рыгор праславіўся сваімі ратнымі подзвігамі і меў булаву вялікага гетмана. Рупіўся ён і пра асвету. У сваім маёнтку Заблудава даў прытулак Івану Фёдараву і Пятру Мсціслаўцу і дапамог ім заснаваць друкарню і выдаваць кнігі. Менш вызначыўся Юрый. Быў ён кашталянам троцкім, але затое жонку ўзяў сабе не абы якую, а самую княгіню слуцкую Софію Алелькавіч. А жамойцкі староста Гаранім Хадкевіч быў прыкметнай асобай. Нават імператар Карл V шукаў у яго прыхільнасці і ашчаслівіў графскім тытулам. Ажаніўся Гаранім з Ганнай Шэмет і нажыў з ёй двух сыноў - Яна і Гараніма. Дакладна невызначана, калі нарадзіўся Ян. Гісторыкі называюць прыблізна 1537 год.
Да юнацкіх гадоў Ян жыў у бацькоўскім доме, дзе і авалодаў азамі навукі. Далей малады Хадкевіч адправіўся (1547 год) вучыцца ў Кракаўскі ўніверсітэт. Калі меркаваць, што Ян свабодна валодаў польскай і нямецкай мовамі, ведаў добра гісторыю і філасофію, славіўся красамоўствам, дык навука прыйшлася яму па душы. Пасля Кракава ён падаўся ў Лейпцыгскі ўніверсітэт. Аднак, пэўна, вырашыў Ян, што засядзеўся за кнігай. Прага подзвігаў клікала яго на «великие музства». І толькі пачуў, што імператар Карл V пачаў вайну з французскім каралём, як адразу кінуў вучобу. Служба ў імператарскім войску стала для Хадкевіча добрай вайсковай школай. Пакідаў Ян Літву хлопчыкам, а вярнуўся назад сталым чалавекам - і свет пабачыў, і мудрасць кніжную спазнаў, і пораху панюхаў.
Аднак справы Яну Хадкевічу не знайшлося. Пасады ён не атрымаў. Пэўна, быў ён пад рукой у бацькі, жамойцкага старосты. Зрэшты ў 1559 годзе вялікі князь даў Яну пасаду стольніка. Цяпер Хадкевіч нёс «пачэсны» абавязак - даглядаў за сервіроўкай гаспадарскага стала. А паколькі вялікі князь часта ад'язджаў у Польшчу, дык і клопату стольніку выпадала не шмат. І ўсё ж у Яна з'явілася магчымасць праявіць сябе. Напрыканцы года Жыгімонт Аўгуст назначыў яго гетманам над аддзелам у 500 наёмных драбаў, якія павінны былі ўзяць пад ахову Лівонскі замак Люцын. Разам з Хадкевічам у Лівонію адпраўляўся і Юрый Зяновіч з атрадам у 500 вершнікаў для аховы Рэжыцы.
Вялікі князь наказваў абодвум гетманам: «Напервей, абы сторожу служебными чуйную и дбалую при границах неприятельских держалм, яко бы без вести неприятельские люди не пришли»[6]. Але не ад ворага спазнаў Ян непрыемнасці, але ад сваіх жа ваяроў. Не змаглі яны ўтрымацца, каб не парабаваць багатых лівонцаў. Жыгімонт Аўгуст нават прыгразіў Хадкевічу і Зяновічу, што за «кривды шкоды... повинен будет кождый отповедати, на кого в чом вина будет дана»[7].
Праслужыў Ян Хадкевіч у Люцыне два гады, ахоўваў замак ад маскавітаў, а лівонцаў ад сваіх галаварэзаў. Служыў, па словах вялікага князя, «верне и пожиточне»[8]. Смерць бацькі ў 1561 годзе прынесла змены ў яго жыццё. Жамойцкая шляхта, задаволеная мудрым кіраваннем Гараніма Хадкевіча, прасіла Жыгімонта Аўгуста назначыць жамойцкім старостам ягонага сына Яна. Толькі вось Жыгімонт Аўгуст пакінуў просьбу жамойтаў без увагі. Ці то спалохаўся даверыць высокую пасаду маладому, ці то яшчэ што, але «спраўцаю Жамойці» вялікі князь назначыў гетмана Рыгора Хадкевіча. Жамойты не адступілі ад свайго і «неоднокрот» прасілі вялікага князя даць ім у старосты Яна Хадкевіча. Нарэшце, напрыканцы 1563 года, Жыгімонт Аўгуст задаволіў іх просьбу. Так Ян Хадкевіч стаў жамойцкім старостам. Ужо паспеў ён праславіцца, як таленавіты і разважлівы палітык. Недарэмна менавіта яго шляхта абрала пад Віцебскам у 1562 годзе паслом да Жыгімонта Аўгуста біць чалом аб «роспусщеньи з войска для причин недостатку живности»[9]. Справу і патрэбы Літвы Ян Хадкевіч лічыў сваімі. Не шкадаваў дзеля гэтага ні сябе, ні часу, ні грошай. Адклікнуўся ён і на просьбу Трабскага сойма (1564 г.) да паноў наняць ваяроў для аховы Лівоніі і сваім «коштам и накладом» выставіў 1200 вершнікаў, болей за ўсіх паноў Княства. У пераможнай бітве з маскавітамі каля Вулы Ян Хадкевіч вызначыўся мужнасцю. Кардынал Камендоне ў сваім данясенні ў Рым сярод тых, хто заслужыў пахвалу, назваў і Хадкевіча, «таленавітага не толькі вялікім розумам, але і вайсковай здатнасцю»[10]. Разам з віленскім біскупам Валерыянам Пратасевічам і Рыгорам Хадкевічам ён у 1565 годзе прапаноўваў маскоўскаму ўраду пачаць мірныя перамовы і ўдзельнічаў у падрыхтоўцы пасольства ў Маскву. «Знакомитыми заслугами своими... мудрым баченем... от часу собе тым болшей ласки нашое приспорал и примножал»[11], - так адзначыў службу Яна Хадкевіча сам Жыгімонт Аўгуст. І яму перадаў вялікі князь у 1566 годзе на Віленскім сойме пасаду маршалка вялікага літоўскага. «Справовати до живота своего»[12].
Менавіта Яна Хадкевіча на Берасцейскім сойме ў красавіку таго ж 1566 года прапанавалі адправіць у Лівонію. Паноў і шляхту хваляваў лёс гэтай зямлі. Як-ніяк у Лівоніі «немало не одно крови народу их шляхетского выливалося, але и голов братьи их полегло, з великою утратою маетностей их»[13]. Вось і баяліся, каб Лівонія не адпала ад Вялікага Княства або не захапіў яе вораг. А на Лівонію, як на багатую нявесту, прагна паглядаў і маскоўскі гасудар Іван Жахлівы, і шведскі кароль Эрык ІV, і дацкі кароль Фрыдрых ІІ. Ліцьвіны прапаноўвалі паслаць у Лівонію Хадкевіча, каб ён «тую землю ку Великому Князьству способил и привласцил, яко того початок учинил небощик пан Миколай Радивил»[14]. Жыгімонт Аўгуст адобрыў выбар сойма. У грамаце да курляндскага герцага Кетлера вялікі князь загадваў перадаць кіраванне Лівоніі «гетману і адміністратару зямлі Ліфляндскай» Яну Гаранімавічу Хадкевічу, якому былі нададзены велікакняжацкія паўнамоцтвы. Паводле інструкцыі, Ян павінен быў схіліць лівонскія станы да вуніі з Літвой, дамагчыся ад рыжскага магістра прызнання ўлады вялікага князя літоўскага.
У кастрычніку 1566 года Ян Хадкевіч на чале аддзела ў тры тысячы вершнікаў адправіўся ў Лівонію.
Лівонія была ў той час «болем» эўрапейскай палітыкі. Свяшчэнная Рымская Імперыя, Швецыя, Масковія, Данія, Прусія, Ганзейскі саюз, Польшча цягнулі да Лівоніі рукі, каб адхапіць ад яе добры кавалак зямлі. Масковія спрабавала выйсці да Балтыйскага мора. Дацкі кароль узгадаў, што калісьці дацкія рыцары заваявалі Эстляндыю, а таму лічыў гэтую зямлю па праву сваёй.
Швецыя марыла завалодаць Лівоніяй і панаваць на моры. Польшча разлічвала рукамі ліцьвінаў завалодаць Лівоніяй, каб пасля разам з Літвой далучыць яе да кароны.
Пакуль Іван Жахлівы пераводзіў дых ад пераможнага шэсця па сваіх «вотчынах», з-за Лівоніі пасварыліся Швецыя і Данія. Шведскі кароль Эрык ІV прыбіраў у Лівоніі адну вобласць за другой. Наважыўся нават на Рыгу, але рыжане адбілі заваёўнікаў. Поспехі шведаў устрывожылі дацкага караля Фрыдрыха ІІ, які са зброяй прыняўся адстойваць свае правы на Эстляндыю. Паміж Даніяй і Швецыяй у 1563 годзе пачалася вайна. Лівонія па-ранейшаму заставалася полем бітваў, у якіх вырашаўся яе лёс. Эрык шукаў падтрымкі ў Івана Жахлівага. І за мір з Масковіяй, і прызнанне за ім права на Рэвель, Пернаў, Вітэнштэйн і Каркус гатоў быў гвалтам забраць у свайго брата жонку Кацярыну і перадаць яе Івану Жахліваму. А маскоўскі ўладар жаніцьбай на Ягелонцы хацеў прыдбаць права на велікакняжацкі пасад Літвы.
У сваю чаргу Фрыдрых ІІ і ягоны брат эзельскі ўладар Магнус дамаўляўся з Жыгімонтам Аўгустам пра саюз супраць маскавітаў і шведаў. Не застаўся ў баку і герцаг курляндскі Кетлер, які не без поспеху ваяваў са шведамі. Гэтак, у 1565 годзе яму ўдалося, дзякуючы здрадзе наймітаў, захапіць Пернаў. Адсюдь Кетлер рабіў напады на Рэвель. Нарэшце ў студзені 1566 года шведы ўзялі Пернаў у аблогу і сем тыдняў здабывалі горад. Толькі падыход двухтысячнага ліцьвінскага атрада вымусіў шведаў адступіць. Сваю няўдачу яны кампенсавалі спусташэннем Эзэля, дзе жорсткасцю пераўзышлі маскавітаў. Сам жа Кетлер спрабаваў умацавацца ў Лівоніі і зносіўся з уладарамі іншых дзяржаў, набіраў ваяроў, раздаваў усе пасады сваім сябрам па Ордэну. Лёс кідаў Яна Хадкевіча ў самы вір палітычнай барацьбы Ўсходняй Эўропы і з'яўленне яго ў Лівоніі было многім не па душы. Асабліва Івану Жахліваму, які адмовіўся весці мірныя перамовы толькі таму, што Хадкевіча назначылі лівонскім гетманам і адміністратарам. З'яўленне ў Лівоніі дзейнага і рашучага «спраўцы» магло перакрэсліць планы, як Івана Жахлівага, гэтак і іншых, стаць лівонскімі гаспадарамі.
5 кастрычніка 1566 года ў Кукейносе Кетлер перадаў новаму адміністратару кіраванне краем. Першае, што зрабіў Ян, - гэта склікаў у Вендэне ландтаг (сойм) усіх лівонскіх станаў. Не прыехалі толькі прадстаўнікі Рыгі. Хадкевіч выступіў перад дэлегатамі. У прадмове ён нагадаў, што менавіта з-за Лівоніі ліцьвіны настроілі супраць сябе такога небяспечнага ворага, як Івана Жахлівага, і ў вайне з ім страцілі Полацак. А таму справядліва, каб лівонцы вернасцю і добразычлівасцю былі годныя каралеўскай пратэкцыі, адмовіўшыся ад некаторых сваіх правоў, злучыліся з Вялікім Княствам, каб Лівонія і Літва сталі адной дзяржавай і адным народам.
Лівонцам не вельмі хацелася страціць аўтаномію, аднак разумелі, што калі не з Літвой, дык - пад Масковію або Швецыю. Пужала іх тыранія Івана Жахлівага, пужала і своеўладдзе Эрыка. Пасля нядоўгіх спрэчак лівонцы пастанавілі: «У будучым не аддзяляцца ад Вялікага Княства Літоўскага, а быць у цеснай вуніі, прыязнасці і братэрстве з Літвою. Нікога не прызнаваць сваім уладаром, апроч вялікага князя Літоўскага, і ніякіх трактатаў супраць гэтай вуніі не заключаць»[15]. Аб пастанове Вендэнскага ландтага Жыгімонт Аўгуст паведаміў на Гарадзенскім сойме: «Сполне с паны обователи земли Лифлянтское зволившися, доброволне приступили с тою землею ку Великому Князьству Литовскому и стали ся частью того панства, поддаными нашими всяким способом, и нас, господара, приняли суть за зверхнего и дедичного пана зо всякою пристойностью и владностью, прилучивши ся под подданность нашу и ставши ся члонком одного тела и одное головы, Великого Князьства Литовского, к тому и по смерти нашой госпадарской не много кого за пана своего брати и мети мають и вызнавати в подданстве и в послушенстве быти будут повинни, толко того, хто великим князем Литовским обран и за пана принят и выволан через Великого князьства родичи; печати нашое Великого Князьства, гербу погони слухати и того ся в оной земли от нас, господара, отпровавати»[16]. Акт вуніі падпісалі ўсе дэлегаты ліцьвінскіх станаў. Лівонія канчаткова была далучана да Літвы «стараньем... и через раду» Яна Гаранімавіча Хадкевіча.
Вярнуўшыся з сойма, Хадкевіч даведаўся аб нападзе шведаў на мястэчка Лемзель каля Рыгі.
Вось справа дайшла да вайны. З лютага каля Рунафера высланы Хадкевічам аддзел на чале з Мікалаем Тальвашам разбіў атрад рэвельскага губернатара Гейрага Клаўсена. Цяжка ўзброеныя шведскія кнехты і нямецкія найміты завязлі ў глыбокім снезе і сталі лёгкай здабычай ліцьвінаў. Нямецкія кнехты спрабавалі супраціўляцца, але іх змялі агнём гармат. Ліцьвіны захапілі шмат палонных, якіх адправілі ў Вільню. Пасля гэтай паразы шведы доўгі час не наважваліся нападаць на лівонскія землі, што ўвайшлі ў склад Вялікага Княства. Хадкевіч меў магчымасць спакойна кіраваць давераным яму краем. Рука гаспадара адчувалася. Ён падзяліў Лівонію на чатыры воласці і правёў там выбары сенатараў і земскіх суддзяў, упарадкаваў суды, а землі рыжскага архібіскупства секулярызаваў. Адкрыў школы і прытулкі.
Няўдача чакала Яна Хадкевіча ў Рызе. Гарадскі магістрат не пагаджаўся прыняць вунію і адстойваў прывілеі, дадзеныя гораду Мікалаем Радзівілам. Паводле велікакняжацкай інструкцыі, Хадкевіч вырашыў сілай прымусіць здацца рыжанаў. Ён загадаў пабудаваць у вусці Дзвіны крэпасць, каб браць мыта з рыжскіх караблёў. Рыжанаў гэта не палохала, і яны вырашылі напасці на крэпасць і спаліць яе, а Хадкевіча забіць. Папярэджаны аб гэтым намеры, Хадкевіч ноччу ўчыніў засаду, на якую і трапілі рыжане. У баі яны панеслі вялікія страты і ўцяклі ў горад. Здавалася, цяпер можна было падначаліць Рыгу, аднак і сам Хадкевіч не радаваўся пралітай крыві і вырашаць лёс горада прадаставіў вялікаму князю. А той не стаў ускладняць становішча і саступіў рыжанам.
Дзейнасць Хадкевіча ў Лівоніі Жыгімонт Аўгуст вызначыў так: «Вси внутрение небеспечности усмирил и незгодные станы розные у едность злучил... и тую землю Инфлянтскую, стараньем своим приведши под расказыванье нашо, за часть Великого Князьства Литовского и за одно тело з Великим Князьством Литовским злучил»[17].
Пасля бліскучай перамогі ліцьвінскага войска Мікалая Радзівіла Рудога над маскоўскім войскам Пятра Шуйскага абодва варагуючыя бакі абмяжоўваліся дробнымі баямі паміж сабой. Ліцьвінам удалося разбіць у 1564 годзе дзесяцітысячны аддзел ваяводы Юрыя Такмакова, які здабываў Азярышча. Яшчэ адну перамогу святкавалі ліцьвіны 20 ліпеня 1567 года, калі князь Раман Сангушка на чале 2-тысячнай почты начным нападам разагнаў пад Чашнікамі 8-тысячны аддзел ваяводы Пятра Сярэбранага. Віцебскія казакі гетмана Бірулі набегамі спусташалі памежныя воласці Масковіі. Маскавіты спынілі свой наступ на Літву. Яны захапілі Азярышча і гэтым задаволіліся. Пакуль што ўмацоўваліся ў Полацкай зямлі. Пабудавалі некалькі драўляных замкаў: Казьяны, Сітна, Красная, Туроўля, Суша, Сокал і другія. У вусці ракі Вула маскавіты ў 1566 годзе ўзвялі моцны замак, які пагражаў Віцебску. Віцебскі ваявода пасылаў шляхту пад варожую цвержу, але здабыць яе не ўдалося. Іван Жахлівы ўмацаваў Вульскі гарнізон свежымі сіламі.
Мірныя перамовы паміж Літвой і Масковіяй сталі звычайнымі дыскусіямі каму і якія належаць землі і хто на іх мае больш правоў. Іван Жахлівы накопліваў сілы. Баяры, князі, святары, дваране, купцы ў адзін голас раілі яму працягваць вайну за Лівонію і Полацак. Маскоўскія паслы Хведар Колычаў і Рыгор Нагі, якія прыехалі зімой 1567 года да Жыгімонта Аўгуста ў Горадню, патрабавалі саступіць Масковіі ўсю Лівонію па Дзвіну, а таксама Полацкую зямлю. Ніякіх кампрамісаў і чуць не хацелі. А калі ў Жыгімонтавай грамаце Ян Хадкевіч быў названы адміністратарам Лівоніі, дык адмовіліся ўзяць яе. Жыгімонт Аўгуст абвясціў збор шляхты ў Маладэчне. Аднак замест таго каб узначаліць войска, вялікі князь адпачываў ад дзяржаўных спраў у Кнышыне. І толькі калі ў кастрычніку атрымаў вестку, што вялікая маскоўская раць рушыла да межаў Літвы, выехаў да войска і адправіў яго ў Барысаў. Было сабрана каля 60 тысяч ваяроў і гэтая сіла напужала Івана Жахлівага. Ён вярнуўся ў Маскву. А што ж Жыгімонт Аўгуст? Не, ён не скарыстаў зручны момант, каб вызваліць Полацак, а палічыў свой абавязак выкананым. Не на полі сечы адчуваў ён сябе героем, а ў будуарах з наложніцамі. І прастадушна, як дзіця, апраўдаваўся: «Гэтыя сокалы (так называў ён каханак) не дазваляюць ні за што ўзяцца, каб і хацеў бы»[18]. Вось і зараз кінуў войска і паспяшаўся ў Кнышын да каханак. А няма вялікага князя, дык і шляхта пачала раз'язджацца па хатах, а тыя, хто заставаўся пры зброі, скардзіліся на холад і голад і прасіліся дадому. У студзені 1568 года Жыгімонт Аўгуст распусціў войска. Засталіся толькі почты паноў, якія ён выправіў пад Вулу. Кіраваць імі вялікі князь назначыў Яна Хадкевіча. І без усялякага настрою ішлі ваяваць шляхціцы. Як жа, уся астатняя шляхта дома ў цяпле і спакоі, а ім ісці на смерць.
Аб падзеях пад Вулай у летапісах знойдзем колькі радкоў. Летапісцы ўказваюць на адчайнае супраціўленне маскавітаў, значныя страты ліцьвінаў - і ўсё. Аднак захаваўся ліст Яна Хадкевіча да Жыгімонта Аўгуста з падрабязным апісаннем аблогі Вулы. Можна даведацца, як нялёгка здабываліся перамогі. Сам час «непогодни зимни» не спрыяў ліцьвінам. З-за мерзлай зямлі нельга было падвесці падкоп пад замкавыя сцены, а таму іх абстрэльвалі з гармат. Прабілі ў сцяне дзірку.
Але высветлілася, што шляхціцы не жадаюць браць замак.
Каб воям смерць іх сяброў «серца не псовали», Хадкевіч загадаў пачаць штурм уначы. Не дапамагло, шляхта «похоронилася», хто ў лесе, хто ў рове. А ротмістры ледзь «волоклися». Хадкевіч сілай гнаў воінаў у бой: «До того пришло, иже-м руки мои окровавил, принужаючы их до штурму»[19]. А яны ўсё роўна не хацелі «справы рыцарское оказаць» і ўцякалі надалей ад замка. «Прозьбою м добротою» Хадкевіч угаворваў шляхту паўтарыць штурм.
Маршалак сам пайшоў у бой: «або службу вашой королевской милости вырядити, або теж нам горло отдать»[20]. Смеласці воінам хапіла толькі падысці да замка. Вылазка маскавітаў напужала іх і яны «и разу стрелити не смели, а потом утекли от шанцов»[21].
Надзеі на перамогу з такімі ваярамі не было. Хадкевіч вырашыў зняць аблогу. Як ён сумна пажартаваў: «Ачбы была дыра в том замку, яко с Кракова до Вильни, предься бы до нее драбы ити не хотели и не смели»[22].
Жыгімонт Аўгуст не дакараў Яна Хадкевіча. Хто-хто, а ён сам заслужыў нараканні. Маскоўскі ўцякач князь Курбскі, чалавек новы ў Літве, і той заўважыў: «Кароль думае не аб тым, як ваяваць з нявернымі, а толькі аб танцах і маскарадах»[23]. Добра што яшчэ цаніў тых, хто дбаў аб дзяржаве. Вось і Хадкевічу за «накладные старанья» 10 чэрвеня 1568 года надаў ён «тытул, зацносць и вышенье то есть грабство»[24]. Так Ян Хадкевіч стаў графам на дзедзічных месцах Шклове, Быхаве, Глуску і Мышы. Мужнасць Хадкевіча пад Вулай прызнаў і сам Іван Жахлівы. Праз дзевяць гадоў (1577) у сваім лісце да яго маскоўскі ўладар прызнаецца: «Чуў пра твой вялікі розум і храбрасць пад Вулаю і дзівіўся, як ты храбра там паводзіў сябе»[25].
Пакуль ліцьвіны са зброяй у руках баранілі свой край ад заваёвы ўсходняга суседа, іх заходні сусед - «браты палякі» - плялі павуціну інтрыгі, каб прывесці Літву да «няволі». Час падганяў. Распуснае жыццё знясіліла Жыгімонта Аўгуста і, гледзячы на гэтага схуднелага і хваравітага чалавека, нельга было спадзявацца, што ён доўга пражыве. А з ягонай смерцю спарахнелыя граматы (частка іх была падроблена або не мела арыгіналаў) вуній з Літвой зніклі б у архівах, а вось хацелася, каб яны «не ляжалі дарэмна». На соймах у Берасці (1565) і ў Любліне (1566) палякам, нягледзячы нават на падтрымку Жыгімонта Аўгуста, не ўдалося схіліць ліцьвінаў падпісаць Варшаўскі рэцэс нібыта заключанай паміж Літвой і Польшчай вуніі. Адносіны ліцьвінаў да «нявольнай вуніі» выказаў ананімны аўтар у памфлеце «Размова Паляка з Ліцьвінам»: «Іван Жахлівы сядзіць на нашым горле і душыць, а палякі цягнуць за ногі да сябе. І пры вуніі вы не толькі раздавіце нас, але нават разарвяце на кавалкі»[26]. Аднак на 1568 год абодва бакі дамовіліся правесці сойм для заключэння вуніі. Асаблівую цікаўнасць да сойму праявіла рымская курыя. І было ад чаго. Каталіцкі касцёл у Літве, здавалася, дажываў апошнія дні - Рэфармацыя не пакідала яму ніякіх надзей. Далучэнне Літвы да Польшчы магло выратаваць каталіцызм на велізарных абшарах Усходняй Эўропы. У Польшчу прыбылі кардынал Гозій і легат Порцікус. І ў тым, што зацятымі прыхільнікамі «няволі» Літвы выступалі польскія біскупы на чале з кракаўскім Філіпам Паднеўскім, парупіліся папскія пасланцы.
Ліцьвіны не падманвалі сябе: палякі не пагадзяцца з іх праектам «роўнага злучэння». Важна было ўтрымаць на сваім баку Жыгімонта Аўгуста. Вялікі князь абяцаў, што вунія будзе заключана паводле «згоды братское». Аднак веры Жыгімонту Аўгусту не давалі, таму паны-рада дамагліся ад яго клятвы не парушаць правы і вольнасці Княства, не прымушаць да вуніі, а ў выпадку іх нязгоды з палякамі яны могуць спакойна ад'ехаць з сойма. Гарантаваў ён захоўваць цэласнасць Вялікага Княства. І ліцьвіны паверылі клятвам свайго ўладара і нарадзілі дэлегацыю на Люблінскі сойм з наказам: «Абы не от старых списов, але з милости братерское знову унею становили»[27]. Дэлегацыю ўзначалілі Мікалай Радзівіл Руды і Ян Гаранімавіч Хадкевіч, з імі былі кіеўскі ваявода Канстанцін Астрожскі, валынскі ваявода Адам Чартарыйскі, брацлаўскі ваявода Раман Сангушка, падканцлер Астафі Валовіч, віцебскі кашталян Дамінік Пац, крайчы Крыштоф Радзівіл, падчашы Мікалай Хадкевіч і другія. «Ад таго, што пакінулі нам продкі, мы не адступім ні ў найменшым пункце», - заявіў ад імя дэлегацыі Мікалай Руды[28].
Сойм пачаўся 10 студзеня 1569 года. І пачаўся зусім не так, як таго хацелі палякі.
Некалькі дзён ліцьвіны не прыходзілі ў соймавы зал.
Палякі непакоіліся, бо даведаліся, што ліцьвіны дамагаюцца ў Жыгімонта Аўгуста зацвердзіць новую рэдакцыю статута, «у якім было шмат супраціў вуніі». На дванаццаты дзень польскія паслы сустрэліся з Мікалаем Рудым і Янам Хадкевічам і пацікавіліся, ці жадаюць ліцьвіны вуніі. Нічога радаснага ў адказ не пачулі. Ліцьвіны толькі тады дадуць згоду на перамовы, калі добра ўладкуюць сваю рэч паспалітую. Ян Хадкевіч прама, без хітрыкаў, мовіў: «Што нам трэба - гэта мы ведаем лепш за іншых. Бо нашы народы і мы - людзі пачцівыя, шляхетныя і сваімі вольнасцямі можам параўнацца з любым народам на свеце і з вамі, але перш, чым закончыць вунію, уладкуем нашу рэч паспалітую, каб ведалі, што вы бераце вунію з прыяцелямі сабе ў шляхецтве роўнымі, ладам дамовым годным. Гэта перш за ўсё вырашым з панам сваім, а тады ўжо і пра вунію мовім з радасцю, да якой каралю, яго міласці, няма справы; вырашым мы самі, бо мы людзі вольныя, хрысціянскія, пра якіх ніхто не можа ніяк трактаваць, апроч нас саміх - так як нашы продкі з продкамі вашымі чынілі»[29]. Чаго яшчэ тлумачыць - ліцьвіны не лічылі сябе падданымі Кароны і таму гатовы весці перамовы на роўных правах. Сандэцкі кашталян Асалінскі з жоўцю на вуснах паспрабаваў давесці, што «польскія каралі ўладараць у Літве». Мікалай Радзівіл не пагадзіўся з гэтым: «Што датычыцца таго, што кароль польскі даўно ўладарыць у Літве, дык не думаю, каб праспявалі вечную памяць вялікаму князю літоўскаму». А Хадкевіч дадаў: «Каб Літва толькі тады вольнасці мела, калі там кароль польскі радзіў»[30]. Напрыканцы размовы Хадкевіч паабяцаў даць польскім дэлегатам Літоўскі статут. І калі наступным днём польскія сенатары і паслы азнаёміліся са статутам, яны ажно абурыліся. У статуте Жыгімонт Аўгуст даваў клятву за сябе і за сваіх наступнікаў, што ні славы, ні тытулу, ні сталіцы, ні значнасці, ні пасад, ні межаў Вялікага Княства «ни в чом не вменшати». А гэта значыць, што Жыгімонт Аўгуст, на падатлівасць якога яны так спадзяваліся, павінен адстойваць дзяржаўнасць Літвы. Не спадабаўся палякам і артыкул, якім забаранялася чужаземцам набываць у Літве землі і трымаць пасады. А гэта ўжо сапраўдная сцяна польскім панам і шляхціцам прыбраць Літву да сваіх рук. Не «лепшым» аказаўся і артыкул, дзе Жыгімонт Аўгуст пастанаўляў, што ён і ягоныя наступнікі - вялікія князі літоўскія - будуць праводзіць у Княстве вальныя соймы. «І ўсё гэта яны (ліцьвіны. - В.Ч.) чыняць, нібыта для таго, каб прыстаць да Польшчы з добраўладкаванай рэччу паспалітай!» - абурыліся палякі[31]. Дык што гэта за вунія?
Якім было расчараванне палякаў, калі Ян Хадкевіч ад імя ліцьвінскай дэлігацыі заявіў у сенаце: «Мы жадаем, каб пры заключэнні вуніі былі захаваны нашы правы і статуты»[32]. Палякі патрабавалі заключыць вунію на падставе старых актаў і фальшывага Варшаўскага рэцэса. Для палякаў гэтыя граматы галоўны аргумент.
Мікалай Руды насмешліва заўважыў: «Ведаю, што вашы мосці добра хавалі гэтыя старыя граматы ў скрынях і яшчэ дзе. А вось раней, хоць палякі прысягалі на Літву, а Літва на палякаў, але ласкава сябравалі; не было пергаментаў паміж намі, а пралівалі палякі кроў за Літву, таксама як Літва за палякаў, не мелі спісаў, а мелі шаблі і мячы»[33].
З такой жа зацятасцю адмаўлялі палякі законнасць прывілеяў, якія выдалі вялікія князі літоўскія Казімір, Аляксандар, Жыгімонт Стары і Жыгімонт Аўгуст на захаванне дзяржаўнай самастойнасці Вялікага Княства: «Тыя князі за зверхнасцю каралёў польскіх у Літве ўладарылі, таму гэтыя прывілеі не могуць парушаць сілу нашых прывілеяў»[34]. Нічога, хай будзе і хлусня, толькі «зрабіць так, каб Літва і Польшча складалі адно цела, адзін народ, адну рэч паспалітую»[35]. А за гэта аднадушна выступалі ўсе польскія сенатары і паслы ад шляхты. Адзін аднаго пераконвалі не адступаць ад вуніі паводле старых запісаў. Сярод довадаў сама нечаканы выказаў ваявода рускі: «Памятайце, што падчас вайны перш ліцьвін дапаможа нашаму краю, чым нехта з Познані або Кракава і Перамышля»[36]. Так палякі спадзяваліся ліцьвінскай крывёю купіць спакой свайму краю. «Калі страцім Літву (такое вялікае панства), дык вельмі занепадзем»[37]. А занепадаць не хацелася, хоць за кошт Літвы, а стаяць яшчэ на нагах. На вунію ўжо глядзелі, як на выратаванне Кароны. І пакуль Літве пагражае нашэсцем Масковія, міжволі ліцьвіны прымуць вунію. «На нашых храбтах быў непрыяцель, калі ад'язджалі сюды», - прызнаўся Мікалай Руды[38]. А таму палякі адкінулі ўсялякае прытворства - Літва павінна стаць Польшчай. Кракаўскі біскуп доўга абгрунтоўваў правы Польшчы на Літву. Маўляў, Ягайла «з'яднаў абодва панствы ў адно» і перадаў Княства свайму намесніку Вітаўту, а значыць, Літва належыць Польскай кароне. Грувасткая прамова біскупа выклікала ў душы Яна Хадкевіча з'едлівую іронію: «Калі мы вам падараваны, дык навошта вам яшчэ вунія з намі?»[39]. Адной фразай разбурыў усе аргументы біскупа. Зразумела, што ліцьвіны не прынялі польскі праект вуніі. Нічога новага там не было: Польскае каралеўства і Вялікае Княства Літоўскае злучаюцца ў адну дзяржаву, з адным уладаром, польскім каралём (якога абіраюць палякі і ліцьвіны, тытул вялікага князя скасоўваецца), адным соймам, адной агульнай пячаткай, адным сенатам, адным войскам, адной манетай - словам, ад Вялікага Княства не павінна застацца нават назвы.
Такой была «братэрская любоў» палякаў. Інакш яе разумелі ліцьвіны. І Ян Хадкевіч ад іх імя выступіў у сенаце: «Братэрская любоў павінна быць роўнай, каб прынесла пажытак абодвум народам, але ўцяленне Вялікага Княства Літоўскага ў Карону не дасць ніякай любові, бо Княства павінна пасці, а народ мусіць стаць іншым народам, так што не можа быць ніякага братэрства... Мы прыехалі да вас па братэрства, па братэрскую міласць, а не страціць сваю рэч паспалітую і нашага пана - вялікага князя літоўскага, пазбаўленага свайго тытула княжацкага. Калі б мы гэта дазволілі, то ўчынілі б супраць нашай прысягі абразу нашага сумлення. Калі б мы падманулі ў гэтым Бога і нашага пана, і нашу рэч паспалітую, і ашукалі сваё сумленне, дык хто надалей верыў бы нам паводле прымаўкі: хто не верны сабе, ці можа быць верным другім?
Нам трэба рупіцца, каб пакінуць нашай маці - Рэчы Паспалітай Літоўскай і нашым нашчадкам памяць, як верна і зычліва мы служылі ім не толькі справамі, але і мудрымі парадамі, каб пакінуць нашчадкам нашае добрае імя»[40]. Не прызнавалі ліцьвіны і правы Ягайлы «ўцяліць» Вялікае Княства ў Карону, бо ён быў не спадкаемным, а выбарным уладаром, таму не мог самавольна вырашаць лёс дзяржавы. Так што Ягайлаў прывілей не мае для ліцьвінаў ніякай законнай сілы. Прапанаваны ліцьвінамі праект вуніі грунтаваўся на роўных правах кожнага з бакоў, гэта быў саюз роўных народаў і дзяржаў над вярхоўнай уладай агульнага гаспадара, які насіў бы тытул караля польскага і вялікага князя літоўскага. Княства захоўвала свае дзяржаўныя структуры, межы, манету, войска, сойм, статут.
Як і трэба было чакаць, польскія сенатары і паслы не прынялі гэты праект. Кракаўскі біскуп заявіў: «Тое, што вы напісалі, вядзе не да вуніі, а хутчэй да раз'яднання, або да канфедэрацыі. Такую вунію не толькі нам, але і вам лёгка ўчыніць з любым народам»[41]. З ліцьвінамі было не згаварыцца, і палякі ўхапіліся за апошнюю надзею - за Жыгімонта Аўгуста. Хай ён любымі праўдамі і няпраўдамі, сваёй уладай прымусіць ліцьвінаў да вуніі. Пра гэта і малілі караля польскія сенатары на патаемнай нарадзе з ім, якая адбылася 21 лютага. Жыгімонт Аўгуст паслухмяна згаджаўся: «Я рад зрабіць усё, што ваша мосць сенатары, а таксама і рыцарства будзе мне раіць»[42]. О, гэта і трэба было. І палякі не пасквапіліся на ўсхваленне караля, як той праславіць сябе на вякі вуніяй Польшчы і Літвы.
Пакуль палякі радаваліся, што «яго мосць выканае нашу просьбу», ліцьвіны адправіліся на сустрэчу з каралём. Аднак палякі не пусцілі ліцьвінскіх дэлегатаў да Жыгімонта Аўгуста. Раз палякі не прынялі іх праект, адвярнуўся ад іх уладар, заставалася пакінуць сойм. Дарэмна чакалі палякі ліцьвінаў 27 лютага на пасяджэнне сойма, на якім планавалася прымусіць іх падпісаць вунію. Жыгімонт Аўгуст даў палякам поўную волю: «Не пакідайце па-за ўвагай ніводнага сродку, якім можна было прывесці да канца вунію»[43]. І вось ліцьвіны не з'явіліся ў зале. Паслалі за імі, і як абраза для палякаў прагучаў адказ Хадкевіча і Радзівіла, што яны паедуць да караля, а не да польскіх сенатараў. Палякі паспешліва адправіліся да караля і засталі ў яго Яна Хадкевіча, Мікалая Рудога і Астафія Валовіча.
Калі ўвайшлі польскія сенатары, Ян Хадкевіч звярнуўся да караля: «Дайшло да нас, што за намі прыслалі дзеля таго, каб пры нас нейкія дэкларацыі зрабіць». Гэта заключэнне вуніі - «нейкія дэкларацыі»?! Як такое было пачуць палякам? А Хадкевіч паведаміў, што ліцьвіны не прымуць ніякіх дэкларацый. «Даходзяць да нас чуткі, што нас сілаю хочуць браць з дому. Калі дойдзе да гэтага, то мы будзем бараніцца, хіба толькі ў паўрозах прывядуць нас у замак». Жыгімонт Аўгуст пачаў упэўніваць Хадкевіча, каб не верылі такім чуткам і прасіў ліцьвінаў прыехаць заўтра ў замак на сойм. «Бог дасць, пастановім паміж вамі справу і ўсе будзем радавацца». - «Да вашай мосці мы можам прыехаць, але дзеля якой-небудзь дамовы з станамі кароннымі не прыедзем»[44], - адказаў Хадкевіч.
Ноччу 1 сакавіка ліцьвінскія дэлегаты пакінулі Люблін. Аб ад'ездзе павінен быў паведаміць Жыгімонту Аўгусту падканцлер Астафі Валовіч і падскарбі Мікалай Нарушэвіч, аднак палякі і цяпер не дапусцілі іх да караля.
Ад'езд ліцьвінскай дэлегацыі яны прыпаднеслі каралю, як вялікую ганьбу, нібыта ліцьвіны выставілі яго на смех перад усім светам. І Жыгімонт Аўгуст, забыўшыся, што сам выдаў ліцьвінам прывілей на свабодны ад'езд з сойма, пакрыўдзіўся і прызнаў, што яны зняважылі яго каралеўскую ўладу і Польскае каралеўства. «Што мне параіць рада і кароннае рыцарства, так і ўчыню. ...Нічога не пашкадую, не зраблю ніякіх уступак», - паабяцаў Жыгімонт Аўгуст[45]. Абрадаваныя тым, што кароль аддаў ім «сваё сумленне і сваю душу» палякі горача заспрачаліся як вырашыць лёс Літвы. Нянавісць да ліцьвінаў, якіх абвясцілі ворагамі, горшымі за туркаў і за сама страшных непрыяцеляў, адняла ў многіх розум. Паслы ад шляхты патрабавалі мячом прывесці Літву да вуніі і абвясціць збор паспалітага рушэння для паходу на Вільню. На парады каралю не сквапіліся. Забраць у Літвы Валынь і Падляшша, якія нібыта належаць Польшчы, забараніць ліцьвінскія соймы, адмовіцца ад паноў-рады, адмяніць валасныя пячаткі, замест герба «Пагоні» даць Літве польскага «Арла», далучыць Лівонію да Кароны, зняць з пасады лівонскага адміністратара і гетмана Яна Хадкевіча. Учыніць вунію, ці сілаю закона ці мячом. І трэба было выконваць парады. На вайну з Літвой Жыгімонт Аўгуст не адважыўся, бо і ваяваць не ўмеў, і не хацеў, і ў скарбніцы пуста, і баяўся, што ліцьвіны адмовяцца прызнаваць яго за ўладара. Але вось Валынь і Падляшша перадаў Кароне, і ўніверсалам ад 12 сакавіка 1569 года абвяшчаў жыхарам гэтых земляў, што яны сталі падданымі Польскага каралеўства. Вось так росчыркам пяра вырашыўся лёс Валыні і Падляшша. Вось так уладар здраджваў сваёй дзяржаве.
Яшчэ не выйшаў універсал, а палякі пачалі паляваць за валынскімі і падляшскімі пасламі, якія не паспелі выехаць з Любліна, сілай і пагрозамі забраць пасады, выбівалі з іх прысягу на вернасць Кароне. Адмовіўся толькі мельнікскі староста Мацішык, «каб не запляміць сваё сумленне». Раззлаваныя палякі накінуліся на старосту, не далі нават слова мовіць - гналі пад клятву і пагражалі адняць староства. Мацішык здаўся. Аднак Астафія Валовіча запужаць не ўдалося. Ён меў на Падляшшы землі. Вось і вырашылі палякі ўзяць прысягу і ў ліцьвінскага падканцлера. Сам факт, што адзін з першых дыгнітарыяў Княства прызнаў адыход Падляшша пад Польшчу, мог стаць прыкладам для падляшан. Валовіч запярэчыў супраць самавольнай пастановы Жыгімонта Аўгуста і прасіў яго «адкрыць вуха» для Літвы. І як ні прасілі палякі, як ні пагражалі падканцлеру, ён заставаўся непахісным: «Ваша мосць, рабіце са мной, што пажадаеце, прысягаць не магу»[46]. Валовіча пазбавілі падляшскіх уладанняў. Калі паны-рада даведаліся пра ўніверсал Жыгімонта Аўгуста і пра жаданне палякаў зброяй навязаць Літве вунію, дык яны вырашылі сабраць войска. На Падляшша і Валынь былі пасланы загады не падначальвацца Кароне, а рыхтавацца да вайны. Меркавала рада адправіць пасольства да крымскага хана дзеля заключэння саюзу супраць Польшчы. Але заўпарцілася шляхта, якая патрабавала працягваць перамовы з палякамі.
У Люблін тэрмінова выехала дэлегацыя на чале з Янам Хадкевічам.
Пачынаўся апошні акт трагедыі як для Вялікага Княства Літоўскага - «ахвяры», так і для Польшчы - «пераможцы». «Нетрывалае ўсё, што чыніцца гвалтам»[47], - разумелі гэта палякі, але не дапускалі, што гэта датычыцца іх саміх.
І падзенне Вялікага Княства і Польскага каралеўства - іх агульнай Рэчы Паспалітай - пачалося ў Любліне. Толькі тады яшчэ ніхто не мог гэтага прадбачыць. Ніхто? А можа, нейкім звышпачуццём і трывогай на сэрцы адчуваў трагічны канец Жыгімонт Аўгуст, але не хацеў верыць свайму прадчуванню.
5 красавіка Ян Хадкевіч у прысутнасці польскіх сенатараў і паслоў зачытаў грамату паноў-рады. Ліцьвіны тлумачылі, чаму яны пакінулі сойм, а менавіта таму, што была парушана роўнасць паміж Вялікім Княствам і Каронай. Палякі не толькі не згадзіліся з ліцьвінамі на іх умовы вуніі, але нават не пусцілі ліцьвінскіх дэлегатаў да караля. Пратэставалі паны-рада супраць «прысваення» Польшчай Валыні і Падляшша: «Вялікае Княства Літоўскае заўсёды валодала гэтымі землямі і доказ таму тое, што на зямлі Валынскай жывуць толькі ліцьвіны і рускія і роды князёў Алелькі, Альгерда, Нарымонта, Карыбута і да сёняшняга дня мы абараняем яе ад непрыяцеля. Падляшша закладвалі вялікія князі літоўскія князям Мазавецкім, што сведчыць пра ўладу літоўскіх князёў над Падляшшам. Да таго ж гэты край ужо даўно вернуты ў рукі, з якіх выйшаў»[48]. Ад вуніі ліцьвіны не адмаўляліся, але настойвалі на тым, каб «абедзве рэчы паспалітыя злучыліся братэрствам і каб адзін бок не асуджаўся на загубу дзеля другога»[49]. Дзеля заключэння вуніі паны-рада прапаноўвалі склікаць новы сойм, а да яго ліцьвіны на сваіх сойміках абмяркуюць умовы вуніі і выберуць паслоў. Такой была заява паноў. Палякі пачалі абмяркоўваць яе. Пакуль Хадкевіч чакаў адказу, яму давялося судзіцца з віленскім ваяводзічам Глябовічам. А справа была вось у чым. Глябовіч у 1563 годзе пасля ўзяцця маскавітамі Полацка трапіў у палон. Каб вызваліцца з няволі, Глябовіч і паабяцаў Івану схіліць ліцьвінскіх і польскіх дыгнітарыяў абраць яго польскім каралём і вялікім князем літоўскім.
І вось у траўні 1566 года ён адправіў да цара свайго чалавека Шылінга. На зваротным шляху Шылінга па загаду Хадкевіча звязнілі і пыткамі дамагаліся праўды аб намерах Глябовіча. Нічога важнага не даведаўся Хадкевіч ад вязня, але ўсё ж абвінаваціў Глябовіча ў жаданні ад'ехаць у Маскву. Вырак паміж двума панамі адбыўся 16 красавіка 1569 года ў прысутнасці Жыгімонта Аўгуста. Ян Хадкевіч заявіў: «Найяснейшы і міласцівы кароль! Я нічога іншага не мовіў Глябовічу, апроч таго, што ён здраднік. Ваша мосць можаце ў гэтым пераканацца з яго ліста, які сведчыць, што ён будучы ў палоне змовіўся з маскоўскім князем і абяцаў таму схіліць людзей Польскага каралеўства і Літоўскага Княства, што яны выберуць маскоўскага князя сваім панам, а князь выдасць замуж сястру вашай каралеўскай мосці. Ён абяцаў намовіць і прывесці да гэтага ўсіх літоўскіх паноў, а таксама вызваліць двух маскоўскіх палонных. Ён пакляўся выканаць сваё абяцанне. Ваша каралеўская мосць, ці не віноўны ён у злачынстве супраць вас». Глябовіч як мог так і апраўдваўся: «У няволі я думаў, як атрымаць волю: таму, калі маскоўскі князь прапанаваў мне нагаданыя вышэй умовы, то я, жадаючы як-небудзь вызваліцца, мусіў згадзіцца на іх; я і сам другі раз прапаноўваў яму гэтыя ўмовы, каб вызваліцца. Аднак, ваша каралеўская мосць, заўважце тое, што гэтыя ўмовы нельга выканаць і пасля вяртання з Масквы, я распавёў вашай каралеўскай мосці ўсё, што ўчыніў. Усё гэта я ўчыніў дзеля таго, каб ваша каралеўская мосць ведалі думкі і намеры вашага ворага і маглі засцерагчыся. І так, я чыніў гэтыя справы будучы вязнем, і чыніў дзеля дабра вашай каралеўскай мосці; ваша каралеўская мосць міласціва аднесліся да гэтых спраў; вызвалілі за мяне палонных, апраўдалі мяне, таму прашу, ваша каралеўская мосць, пазбавіць мяне ад абвінавачванняў старосты»[50]. Тлумачэнне Глябовіча не задаволіла Хадкевіча. Ягоная высакародная душа не магла прыняць такога «двайнога» клятваадступніцтва. Як можна падмануць кагосьці, а пасля лічыць сябе сумленным чалавекам. А дзе гонар, дзе годнасць? Гэта было супрацьстаянне двух прынцыпаў: годны чалавек заўсёды павінен заставацца годным, а па словах Глябовіча, - дзеля дасягнення мэты ўсе сродкі добрыя, у тым ліку крывадушша і падман. Хадкевіч нагадаў учынак вугорца Будзіфэрэнса, які ў турэцкай няволі выбраў смерць замест таго, каб прысягаць туркам, нагадаў і больш даўнія прыклады самаахвярнасці Муцыя Сцэволы і іншых. Вось і Глябовіч павінен быў не забывацца пра сваю пачцівасць і хутчэй пакласці галаву на адсячэнне, чым прысягаць непрыяцелю. І ці варта пачэснаму чалавеку чыніць адваротнае сваім перакананням. Відаць, лічыў сябе Хадкевіч абражаным, бо выклікаў Глябовіча на паядынак: «Пакуль ваша каралеўская мосць не прызнае яго сваім дэкрэтам невінаватым, датуль я не толькі не буду сустракацца з ім, але і за чатыры мілі буду абыходзіць яго, а то загадайце, ваша каралеўская мосць, я сам зараз пакараю яго»[51]. Глябовіча не напужаў гэты выклік і ён з запалам адказаў: «Я не столькі спадзяюся на сваю мужнасць, колькі на сваю невінаватасць. Як і продкі мае, я чалавек пачцівы. Не глядзіце, ваша каралеўская мосць, што я невысокі; пусціце мяне і зараз убачыце, як я адпомшчу за сваю абразу»[52]. Жыгімонт Аўгуст абараніў Глябовіча, бо заступнікі ў таго былі важныя: Мікалай Радзівіл Руды і рускі ваявода Яраш.
Прыведзены выпадак - адметная рыса да партрэта Яна Гаранімавіча Хадкевіча. Перад намі чалавек рыцарскай годнасці і высакароднасці, якая на тыя часы, на жаль, была ўжо рэдкасцю.
Чалавекам другога часу выглядаў Ян Хадкевіч сярод польскіх сенатараў і паслоў гатовых на ўсё, абы дамагчыся свайго. Падман і сіла, нахабнасць і хітрасць змятала са свайго шляху справядлівасць і праўду, любоў і братэрства. Цынічна гучаць многія прамовы палякаў у адрас сваіх «братоў» ліцьвінаў, халодны гандлярскі разлік у прапановах як заняволіць Літву. «Тыя, якія жадаюць прыняць вунію, павінны атрымаць асаблівыя міласці, а тыя, якія не жадаюць, - павінны ведаць, што мы на ўсё гатовы». Або вось такая заява: «Усе сенатары лічаць ліцьвінскія просьбы незаконнымі і непатрэбнымі»[53]. Пасольская палата плявала на прыстойнасць і адкрыта хацела сарваць правядзенне соймікаў у Літве для абрання дэлегатаў на сойм. Нават сенатары не адважваліся парушыць правы суседняй дзяржавы, а шляхецкія паслы ўжо дзейнічалі без прытворства: «Няхай ліцьвіны прысягаюць, што прынялі ўсе нашы пастановы»[54]. Сенатары прапанавалі заключыць вунію на наступным сойме, але паслы дружна запярэчылі ім, маўляў, ліцьвіны могуць заявіць, што Люблінскі сойм закончыўся нічым і гэтым «знішчыць прывілей на вунію»[55]. Не трэба даваць ліцьвінам цягнуць час, бо раптам вайна або смерць караля - і парушыцца справа вуніі, і замест Літвы ў руках застануцца пергаменты.
Адказ палякаў быў такім - яны чакаюць ліцьвінскую дэлегацыю на сойм да Троіцы.
У сваёй грамаце вялікі князь крывадушна абяцаў «ласку» і права свабодна ад'ехаць з сойма ліцьвінскай дэлегацыі. Ян Хадкевіч вярнуўся ў Літву.
А тым часам палякі не марнавалі час і выклікалі ў Люблін для прывядзення да прысягі валынскіх і падляшскіх магнатаў. Многія з іх спасылаліся на хваробу і не ехалі на сойм. Раззлаваныя палякі патрабавалі ў Жыгімонта Аўгуста пазбавіць непаслухмяных пасад. І кароль для пастраху іншым адняў ваяводства Падляшскае ў Тышкевіча і перадаў яго Кішку. Гэтая мера падзейнічала, і ў Люблін прыбылі валынскі ваявода Чартарыйскі, кіеўскі ваявода Канстанцін Астрожскі, луцкі, брацлаўскі і вініцкі староста Богуш Карэцкі і іншыя. Аднак высветлілася, што валынцы не жадалі прысягаць Кароне. У сенатарскай палаце наступіла цішыня. І толькі пагроза Жыгімонта Аўгуста, што ён паступіць па закону (адыме пасады), паставіла валынцаў на калені перад Каронай. Як уладар земляў на Валыні прысягнуў і кіеўскі ваявода Канстанцін Астрожскі. А ў палякаў распаліўся імпэт. Кіеў павінен належаць Польшчы, ёсць жа законнае права - права сілы.
Трывожныя навіны даходзілі ў Літву. Палякі гатовы былі па частках разарваць Вялікае Княства. Ян Хадкевіч нават і не перадыхнуў з дарогі, засабіраўся ў Люблін. Прасіў ехаць разам з ім і Мікалая Рудога: «...ратуй сваю Рэч Паспалітую, якой ты адзін можаш служыць лепш за ўсіх»[56]. Аднак Радзівіл застаўся ў Літве. Так што Ян Хадкевіч мусіў сам ратаваць Вялікае Княства ад «няволі».
Па дарозе ў Парчаве Ян сустрэўся з валынцам панам Радомскім. Той распавёў, што з-за валынскіх уладанняў прысягнулі Кароне ваяводы троцкі, кіеўскі і валынскі, шмат паноў і шляхты, нават Астафі Валовіч і той здаўся. Валынь перайшла да Польшчы. Але мала таго, валынцы падтрымалі дамаганні палякаў на Кіеў, баючыся, каб ліцьвіны праз Кіеўскую зямлю не наводзілі на іх татараў. А калі так, дык няма чаго сумнявацца, што Жыгімонт Аўгуст аддасць Польшчы і Кіеўшчыну.
Тое, што Вялікае Княства асуджана, Хадкевіч зразумеў у першы дзень прыезду ў Люблін. Літву дзялілі як хацелі. Валынь і Падляшша ўжо лічыліся польскімі землямі. А валынцы патрабавалі далучыць да валынскага ваяводства не толькі Кіеў, але і Берасце, Пінск, Кобрын і правесці мяжу Валыні па рэках Нараў і Ясельда. Жамойць палякі прапаноўвалі перадаць Прусіі. І ўжо адкрыта казалі, што цяпер і не патрэбна вунія з Літвой, каб не ваяваць з Масковіяй: «Няхай вые сабе Літва»[57]. Са скрухай пісаў Ян Хадкевіч Мікалаю Рудому: «Цяжка баліць сэрца, калі глядзіш на тое, што чыніцца з намі, асабліва, калі бачыш, што мы вельмі ва ўсім памыляемся і менавіта ў тым, адкуль з надзеяю чакалі для сябе ўсяго добрага»[58]. І заклікаў Богам, каб Руды спяшаўся ў Люблін ратаваць дзяржаву, «бо няма ніякай надзеі на тых, хто прыехаў»[59]. Ян Хадкевіч яшчэ гатовы быў адстойваць Вялікае Княства. На другі дзень (1 чэрвеня) пасля прыезду ў Люблін, ён сустрэўся з Жыгімонтам Аўгустам і прасіў яго ад імя паноў-рады «адкрыць вуха» і для Літвы. Не выносіць сваёй пастановы, «пакуль з усёю справядлівасцю не высветліць, - каму належыць ягнё і каму казёл»[60]. Даводзіў, што Валынь і Падляшша былі набыты Літвой «крывёю нашых продкаў»[61], і прасіў не прымушаць брацлаўскага ваяводу Рамана Сангушку і кіеўскага ваяводу Канстанціна Астрожскага прысягаць Кароне. Асабліва абурала Хадкевіча тое, што адабралі пасады ў тых, хто застаўся верным клятве Вялікаму Княству: «Можна зразумець, як мы ўражаны, убачыўшы, як лёгка пазбаўляюцца пасад такія заслужаныя ў дзяржаве людзі, і больш годныя, чым тыя, якія занялі іх месца. Просім так сурова з намі не абыходзіцца, а з ласкаю і па-братэрску»[62]. Усе довады, увесь запал Хадкевіча не дайшлі да вушэй венцаноснага. Радзілі ж яму цяпер польскія саноўнікі і радзілі, што і Кіеў, і Брацлаў, і Вініца «заўжды належылі да каралеўства». А венцаносны толькі паслухмяна з імі пагаджаўся. Пра Валынь і Падляшша ўжо не нагадвалі - яны цяпер на векі вечныя польскія землі і няма чаго спрачацца з ліцьвінамі. Быў вырашаны і лёс Кіеўшчыны. У крыках большасці не пачулі разважлівыя галасы меншасці: «Як бы не ўзяць на сябе больш цяжару, чым могуць вынесці нашы сілы»[63]. Ад караля чакалі, каго ён падтрымае. А ён адкрыта прызнаўся, што небяспечна пакідаць Кіеў Літве і неабходна «дзеля ўтрымання ліцьвінаў пад уладай акружыць іх сваімі ўмацаваннямі і землямі»[64]. Яшчэ адна здрада Вялікаму Княству. Кіеў быў падараваны Польшчы. У каралеўскім універсале ад 5 чэрвеня прысваенне Кіева тлумачылася тым, што Руская зямля здаўна належала Польшчы. Вось як! Ужо казалі, што Польшчы здаўна належаць і Вільня, і Трокі. Нярадасна было на сэрцы тых ліцьвінаў, якія яшчэ не схілілі калені перад Каронай. «Нашы справы па-ранейшаму ідуць усё горш і горш і ўжо не ведаю як паправіць іх, - пісаў Ян Хадкевіч Мікалаю Рудому, - палякі забраўшы ў нас усіх людзей, яшчэ жадаюць, каб мы і абаранялі іх, пэўна, дзеля таго, каб хутчэй вынішчыць нас. Мой стрый (Гаранім. - В.Ч.) троцкі кашталян, размаўляючы ў мяне за абедам з Асалінскім пра тое, якую згубу прыносіць гэтая вунія, з-за патрыятычнай любові мовіў, што жадаў бы не дажыць да яе, што і здарылася, - ён не дачакаўся дня і аддаў пану Богу душу»[65].
Смерць блізкага чалавека і бяда, што навісла над родным краем, цяжарам леглі і на сэрца Яна Хадкевіча. Але трэба было не паддавацца адчаю, знайсці ў сябе сілы для змагання.
6 чэрвеня Жыгімонт Аўгуст паклікаў да сябе ліцьвінскую дэлегацыю, дзе іх чакалі польскія сенатары. Хадкевіч «з горыччу і гневам» казаў, што палякі без усялякіх справядлівых падстаў адабралі ў Княства частку земляў і патрабаваў іх вяртання. На рэзкія дакоры Хадкевіча палякі маўчалі.
Ужо занадта яўным і непрыкрытым было рабаванне Літвы, каб адмаўляць гэта. А таму кракаўскі біскуп Філіп Паднеўскі ўльтыматыўна заявіў, што ніякіх перамоваў з ліцьвінамі не будзе, пакуль яны не прымуць вунію. Хадкевіч горка заўважыў: «Не ведаю, якая гэта будзе вунія, бо бачым паноў Княства Літоўскага ў радзе з вамі. Вы ўжо абрэзалі нам крылы!»[66]. Так, са стратай чатырох ваяводстваў: Падляшскага, Валынскага, Брацлаўскага і Кіеўскага ў Княства сапраўды «абрэзалі крылы». Нават калі ліцьвіны і ўзяліся б за зброю, каб абараніць сваю дзяржаву, дык не перамаглі б двух драпежнікаў: Польшчу і Масковію. Польскія паслы палічылі, што Хадкевіч зняважыў караля, сенат і шляхту і паскардзіліся Жыгімонту Аўгусту. Той суцешыў паслоў: «Калі па праўдзе, дык ліцьвіны не могуць не гневацца: бяда іх нялёгкая - у іх абарвалі крылы, але вы, ваша мосць, патрабуйце свайго»[67]. Натхнёныя яшчэ адным бласлаўленнем караля, палякі ні на коску не змянілі сваёй пазіцыі. Так і не прынялі яны тыя ўмовы вуніі, якія ім прадставіў Ян Хадкевіч, а менавіта: каб агульны ўладар, прыносіў як вялікі князь літоўскі прысягу Вялікаму Княству, каб у акце вуніі стаяла ліцьвінская пячатка, каб былі захаваны ўсе службовыя пасады ў Княстве і соймы праводзіліся па чарзе - адзін раз у Польшчы, другі - у Літве, палякі даюць прывілей на сябе, а ліцьвіны - на сябе. Пры захаванні тытула вялікага князя літоўскага, дзяржаўнай пячаткі і сваёй улады Літва па-ранейшаму заставалася б асобнай дзяржавай. Як на гэта можна было пагадзіцца палякам? У Хадкевіча яшчэ заставалася надзея, што зрэшты яны саступяць і таму 15 чэрвеня ён выступіў у сенаце. «Мы прыехалі да вас з надзеяй мець ад вас тое, пра што казалі з вамі раней. Але вы спаткалі нас не з тым праектам вуніі, які мы ад вас чакаем; як баба ўпала з гары, чым далей, тым горш. Нельга без горычы пра гэта ўспамінаць. Калі вы, ваша мосць, жадаеце быць з намі ў роўнасці, дык мы не разумеем, чаму трэба цярпець такое жаласлівае становішча - быць ніжэйшымі за вас? Нам трэба захаваць сваю годнасць, што пацверджана ва ўсіх прывілеях, асабліва ў прывілеі Аляксандра. Мы досыць наслухаліся, што вы не хочаце быць над намі. Але калі соймы будуць толькі ў Польшчы, калі граматы будуць выходзіць пад пячаткай кароннай, дык мы не разумеем, якая ўлада застанецца пры нашых пасадах»[68]. «Вашамосці» не супраць у драбніцах саступіць: «Нам трэба падганяць ліцьвінаў у сеці, а не адпугваць іх»[69], але пасольская палата прасіла Жыгімонта Аўгуста не абмяркоўваць ліцьвінскіх умоў. Урэшце рэшт і ў яго не хапіла цярпення. Вокрык падзейнічаў, і шляхта абмеркавала ліцьвінскі праект. Паслы згадзіліся на існаванне Вялікага Княства Літоўскага і захаванне ў Літве асобных ад Кароны пасад, але вось не згаджаліся на дзве пячаткі, бо яны «будуць азначаць, што ў нас дзве дзяржавы, дзве рэчы паспалітыя»[70].
Не магло быць згоды і еднасці паміж двума народамі пры такой «любові». І Жыгімонт Аўгуст прамовіў прарочыя словы: «Калі не жадаеце згадзіцца на дзве пячаткі, то ўбачыце, што будзе яшчэ горш: я гэтага ўжо не ўбачу; зло гэта высветліцца пры другім каралі, аднак кажу, што вы жадаеце горшага на вечную памяць»[71]. Толькі што там кароль, калі шляхта лічыла, што схапіла Бога за бараду, а значыць, яна мудрэйшая і за сенат, і за караля. І паслы ад шляхты клянчылі ў Жыгімонта Аўгуста патрэбнай ім пастановы. Цэлы дзень 20 чэрвеня спрачаліся паміж сабой палякі і ліцьвіны. А вынік адзін - ні довадамі, ні просьбамі не ўгаварыць польскіх сенатараў і паслоў. Ян Хадкевіч канстатаваў, што і гэты артыкул, як і ўсе папярэднія, навязваецца ліцьвінам. «Мы мусім падначаліцца волі яго каралеўскай мосці, але па добрай волі і сумленні згадзіцца на тое, каб на грамаце, якой новы кароль будзе пацвярджаць нашы прывілеі, не прыкладваць нашай пячаткі не можам. Толькі няволяй можам гэта дапусціць»[72]. Некалькі дзён у пасольскай палаце шляхта абмяркоўвала адно і тое ж пытанне - згадзіцца на пячатку Вялікага Княства або не. Не трэба быць празарліўцам, каб прадбачыць адказ. «Нам нельга прыняць прапанову літоўскіх сенатараў»[73]. Аднак ліцьвіны па-ранейшаму праяўлялі ўпартасць, нават Жыгімоту Аўгусту давялося прыкласці намаганні, каб угаварыць іх. У суботу, 24 чэрвеня, на працягу шасці гадзін ён, як вястун, хадзіў з палаты ліцьвінаў у палату польскіх сенатараў - пасрэднічаў у перамовах, аж адчуў сябе кепска. А паколькі ліцьвіны не пагаджаліся, сваё слова мовіў Жыгімонт Аўгуст - ён выканае польскі прывілей на вунію. Як верныя падданыя свайго ўладара Ян Хадкевіч і ягоныя паплечнікі вымушаны былі саступіць. Што ж, не толькі ахвярамі ваяўнічасці ворага і злахітрасці «сябра», але ахвярамі і сваёй высакароднасці сталі ліцьвіны. Яны выконвалі волю свайго вялікага князя, які стаў магільшчыкам дзяржавы продкаў.
І вось надышоў доўгачаканы палякамі дзень заключэння вуніі - гэта было 27 чэрвеня 1569 года ў аўторак. У Люблінскім замку польскага караля і вялікага князя Літоўскага Жыгімонта Аўгуста яшчэ з раніцы сабраліся нецярплівыя польскія сенатары і паны. Пазней з'явілася ліцьвінская дэлегацыя на чале з Янам Гаранімавічам Хадкевічам. Ён і выступіў з прамовай да караля і польскіх дзяржаўных мужоў: «Найяснейшы і міласцівы кароль! Вашай каралеўскай мосці вядома, што наша справа абмеркавана радай і станамі Вялікага Княства Літоўскага. Цяпер яна дайшла да таго пункту, што самі мы не можам без уступкі сумленню адмовіцца ад таго, што мы патрабавалі ад сенатараў каралеўства. Мы прыйшлі да вашай каралеўскай міласці як верныя і пакорлівыя вашы падданыя, каб сказаць, на чым спынілася справа: на спадчыне літоўскага пасада, на Інфлянтах, на пячатцы літоўскай Рэчы Паспалітай, на Варшаўскім рэцэсе, на Люблінскім прывілеі. Паводле вашай каралеўскай мосці расказання, мы з вялікім жалем і ўшчымленнем нашага сэрца волілі згадзіцца і на гэтыя пяць пунктаў, але як нам гэта жаласліва, не можам выказаць словамі, бо мы павінны дбаць пра айчыну нашу, як добрыя яе сыны, колькі ёсць у нас сіл. І вы самі, ваша каралеўская мосць, і ўвесь гэты сход можаце сведчыць, што мы ўсімі нашымі сіламі абаранялі нашу айчыну, якую дагэтуль захавалі цэлай нашаю крывёю і жыццём. Але, калі цяпер мы не змаглі закончыць гэтай абароны, дык таму, што саступілі волі лёсу і часу.
Мы саступаем, але мы саступаем не якому-небудзь дэкрэту, а волі вашай каралеўскай мосці як спраўцу законаў і супольнага пана, якому ўсе мы прысягалі. Згаджаемся на адну пячатку для зацвярджэння прывілеяў або супольных спраў. Саступаем у гэтым братэрскай любові (пэўна, гэты выраз у вуснах Хадкевіча прагучаў іранічна. - В.Ч.), каб не думалі пра нас, што мы хочам быць асобна ад іх мосці паноў польскіх і іх Рэчы Паспалітай. Няхай будзе адна пячатка, але не знішчаецца пячатка літоўская. Саступаем таксама і ў тым, аб чым мы пільна напаміналі, прыехаўшы сюды, каб захавалася наша Рэч Паспалітая, як была раней. Што тычыцца Інфлянтаў, дык вашай каралеўскай мосці вядома, што мы абаранялі іх ад ворагаў сваім коштам і накладам, і сваёю крывёю, ахвяравалі і здароўем. Мы далі ім клятву, што яны будуць пры Літоўскім Княстве. Калі Інфлянты добравольна пажадаюць адступіцца за намовамі вашай каралеўскай мосці, дык мы не будзем супраць гэтага, і як яны адыйдуць, дык ваша каралеўская мосць здыміце з нас клятву. Але, як я казаў, мы атрымалі гэтую краіну за кошт вялікіх страт і дагэтуль абараняем яе, не шкадуючы нашай маёмасці і здароўя, дык слушна было б узнагародзіць нашы страты.
Застаецца сказаць пра спадчыну літоўскага пасада, пра Варшаўскі рэцэс, і пра Люблінскі прывілей, найяснейшы і міласцівы кароль! Прывілеі продкаў вашай каралеўскай мосці сведчаць, мы свабодна выбіралі нашага ўладара. Гэтак, бацька вашай кралеўскай мосці быў у Сілезіі - у дальняй ад нас краіне, аднак нашы продкі выбралі яго за свайго пана і ездзілі за ім, як ён сам нам сведчыў. Сведчыў ён - слаўнай памяці бацька вашай каралеўскай мосці - і аб тым, што мы і вас свабодна выбралі сабе за пана яшчэ ў дзяцінстве вашай каралеўскай мосці. Ад часоў дзядоў і прадзедаў вашай каралеўскай мосці заўсёды было так, што не паводле спадчыны, а за вольным абраннем панавалі над намі. Але якую спадчыну ваша каралеўская мосць не мелі б у Літве, калі яна можа быць там, дзе вольна выбіраюць пана, мы бачым, што гэтая спадчына, якую ваша каралеўская мосць Варшаўскім рэцэсам і Люблінскім прывілеем жадае даць Кароне, прыносіць нас пад Карону, таму што, калі мы належым да вашай каралеўскай спадчыны, якую перадаеце Кароне, тады разам са спадчынай аддаеце і нас у падданства Кароне.
Мы не думаем, каб мы маглі з добрым сумленнем, з добрай славай і добрым розумам згадзіцца на гэта і зволіць, каб у прывілеі на вунію былі ўзгаданы Варшаўскі рэцэс і Люблінскі прывілей. Мы ўжо казалі, што мы пра гэтыя рэчы ніколі не чулі, не ведаем, з кім не гаварылі. Ваша каралеўская мосць, можаце самі зразумець, што нам як пачцівым не прыстойна згаджацца на падобныя пункты. Няма звычаю, каб падданыя зацвярджалі дары сваіх паноў, і калі мы зацвердзім рэцэс і прывілей, дык тады зацвердзілі б спадчыну на нас і разам з тым наша падданства Кароне. А ўжо нам няма да каго звярнуцца па дапамогу, адно да Бога, і да вашай каралеўскай мосці, нашага міласцівага спраўцы нашых пачцівасцей, абаронцу нашых правоў і Боскаму памазанцу, то вось мы цяпер стаім перад вашай каралеўскай мосцю, як дабравольна і хутка мы прыехалі сюды, так цяпер дабравольна і стаім перад вамі, як верныя падданыя вашай каралеўскай мосці. Просім вашу каралеўскую мосць, пана нашага, так справаваць да канца, каб праз то няволі і ганьбы нам і нашчадкам нашым не было. Не дапускайце, ваша каралеўская мосць, зганьбіць нас. Няхай гэтая вунія закончыцца так, каб ніякай ганьбы на нас не засталося.
Будзьце самі, ваша каралеўская мосць, вартаўніком і спраўцам гэтай справы, і калі вы ўчыніце яе з ласкай, дык гэта будзе найвялікшай вашай ласкай. Нам, або нашым унукам, было б вельмі балюча, калі з часам высветліцца, што на гэтую справу трэба глядзець не з любоўю, а з жалем, або што мы мусім вінаваціць сябе за тое, што не разумелі свайго зняволення. (Можна ўявіць, што адчуваў Ян Хадкевіч, калі не вытрымаў і са слязьмі на вачах упаў на калені перад Жыгімонтам Аўгустам вымаліць «ласку» для Літвы.) Просім дзеля пана Бога, успомніце нашу службу, нашу вернасць табе і нашу кроў, якую пралівалі дзеля тваёй славы. Учыні так, каб усім нам быў гонар, а не здзек і прыніжэнне, захавай сваё панскае сумленне. Дзеля Бога просім цябе памятаць сваю прысягу нам»[74]. Настолькі пачуццёвы быў заклік Хадкевіча да караля, столькі горычы і болю чулася ў кожным слове, што і сэрцы палякаў крануў гэты крык душы і многія з іх не стрымалі слёз. Шчыра аплаквалі яны смерць Вялікага Княства Літоўскага і Рускага, якое ўжо гатовы былі навечна пахаваць пад стосам струхлелых грамат і магілу запячатаць цяжарам люблінскага пагаднення. Дарэмна маліў Хадкевіч караля, дарэмна прасіў ён і польскіх сенатараў, каб ад вуніі абодвум народам была «радасць». Лёс Літвы яны ўжо вырашылі. І Жыгімонт Аўгуст у квяцістых выразах канстатаваў факт. Ужо загадзя напісаны адказ караля і вялікага князя прачытаў каронны падканцлер. Жыгімонт Аўгуст адмаўляў ліцьвінам у іх просьбах, нават не выслухаўшы іх. «Мы не бачым, каб тут у чым-небудзь абражаўся або прыніжаўся ваш слаўны народ. Таму я спадзяюся, што вашы мосці, зразумеўшы, што ўсё ідзе толькі да агульнага дабра, згадзіцеся на вунію і яшчэ больш парадніцеся з кароннымі чынамі, таму што, чым больш паміж вамі будзе памнажацца згода і любоў, пры якіх можна будзе з часам выправіць ўсё, што вы лічыце патрэбным. Я ніколі не пераконваў бы вас, каб бачыў знявагу і прыніжэнні для вас таму, што я аднолькава клапачуся пра абодва гэтыя панствы. І паколькі бачу, што супольная справа прынясе вам пажытак і славу, дык я павінен не толькі раіць, але і праз сваю ўладу схіліць вас да вуніі»[75]. Пэўна, убачыўшы па тварах ліцьвінаў, што яны без усялякай радасці ўспрынялі ягоны адказ, Жыгімонт Аўгуст звярнуўся да іх з доўгай прамовай. Нібыта хацеў схаваць сваю здраду Літве і апраўдваўся перад самім Богам. «Я то ведаю, што гэта хвалебная справа несупраціўная ні майму ні вашаму сумленню таму, што яна ідзе да ўзаемнай міласці і вечнага братэрства, а дзе міласць, там прыбывае пан Бог... Тут я жадаю з Боскай дапамогай выканаць тое, што патрабуе ад мяне мой абавязак. Я ўпэўнены, што Бог даў мне ў гэтай справе такое разуменне, што я тут выконваю, што абавязаны выканаць, і, што атрымаўшы такое разуменне, я вяду вас да таго, што ў дагоду Богу... На гэта была Боская воля, і ён сам гэта справаваў і ўчыніў гэтую справу, бо, калі не было ягонай волі, тады б мы да вуніі не прыйшлі. Ані сабе гэтага поспеху, ані хто другі не можа залічыць сабе, бо гэта здзейсніў пан Бог, які вышэйшы за ўсіх паноў і які справуе свае дзіўныя справы... Таму я не ведаю, што іншае сказаць вам, апроч таго, што вам трэба скарыцца Боскай волі і згадзіцца з тым, што я вам прапаноўваю. І паводле сваёй павіннасці нават сваёй уладаю мушу схіліць вас гэта зрабіць»[76]. Здавалася, што ліцьвіны падначаляцца і волі Боскай, і волі гаспадарскай, але і цяпер, калі ў іх не заставалася ніякіх шансаў, яны не здаваліся - Ян Хадкевіч папрасіў у вялікага князя часу на роздум. Амаль тры гадзіны думалі і абмяркоўвалі ліцьвінскія паслы, што ім рабіць. Добра ведалі, што прымаюць важнейшае рашэнне, ад якога будзе залежаць лёс іх Айчыны. А воля гаспадарская: «Выканайце жаданне чыноў каронных, негледзячы ні нашто»[77]. Вядома, можна было не згаджацца на вунію і пакінуць сойм, але Жыгімонт Аўгуст пад ціскам палякаў прадасць Літву да апошняй валокі.
Зноў ад ліцьвінскай дэлегацыі выступіў Ян Хадкевіч: «Найяснейшы і міласцівы кароль! Жаласліва ўспамінаць, што грахамі сваімі і цяжкімі абразамі ўгневалі пана Бога, бо доўга трэба пералічваць усе тыя няшчасці, што напаткалі Княства Літоўскае. Вось і цяпер бачым, што нашу рэч паспалітую пераносяць з аднаго народа ў другі. Але, як заўжды ў нашых смутках і ўсякіх нашых справах, ваша каралеўская мосць давалі нам палёгку, так і цяпер мы спадзяёмся на пана Бога і на ласку вашай каралеўскай мосці, то ваша каралеўская мосць будзе рупіцца пра наша аблягчэнне, за што вы будзеце мець вечнае блаславенства і мы, як вашы вернападданыя, вечна малілі б за вас Бога.
З той справы, якую нам ваша каралеўская мосць паведаў, мы бачым, што вы з бацькоўскай міласцю правіце паміж намі вунію... Былі часы, што і мы ўладарылі над другімі народамі і многімі непрыяцелямі нашага панства. Цяпер мы рашыліся на ўсё згадзіцца таму, што ведаем, што пасля Бога павінуемся вам першаму і слухаем вашу каралеўскую мосць. Рашэнне закончыць справу, што прапаноўвае ваша каралеўская мосць, трохі супакойвае нашы сэрцы, але мы яшчэ больш супакоімся, калі тое, што нам было прачытана ад вашага імя, ваша мосць адзначыць прывілеем аб рэцэсе і да таго дададзіце, што мы маем права, калі спатрэбіцца, так абараняць правы нашай рэчы, як палічым лепш паводле нашай пачцівасці. Што да Люблінскага прывілея, дык просім іх мосцей паноў каронных так яго змяніць, каб было бачна, што вы сапраўды адносіцеся да нас з любоўю. Згаджаемся на гэты прывілей, але каб у ім улічылі нашы просьбы і быў рэвенсал вашай каралеўскай мосці, што вунія не прынясе нам зла.
Разумеем, што ваша каралеўская мосць, будучы памазанцам Боскім, які паміж усімі каралямі хрысціянскімі даўно і слаўна пануе, прызнаем, што ваша каралеўская мосць ёсць найвышэйшы суддзя ўсіх нашых пачцівых спраў: просім, абы ваша каралеўская мосць даў бы тастамент спраў, каб гэта сведчанне было вечнай памяццю. Не з-за боязні смерці, якой мы тут не бачым, і не з-за асабістых выгод, але з-за жадання дабра Рэчы Паспалітай і любові братэрскай, да таго ж, каб заслужыць ласку вашай каралеўскай мосці і любоў ад паноў-рад каронных, нашых братоў, мы згадзіліся выканаць волю вашай каралеўскай мосці. Калі мы не ўбачылі вачыма сваімі гэтай любові, дык упэўнены, што яна будзе, няхай убачым пісьмовае пацвярджэнне ў гэтым. Да таго ж ваша каралеўскя мосць стамілася і многіх з нас тут няма, - вам давядзецца пасля прыводзіць іх да вуніі. Калі вы дадзіце гэта пацвярджэнне, дык і яны прымуць вунію і ўсе мы будзем маліць за вас Бога. У кожнага чалавека ёсць прыяцелі і непрыяцелі: таму, каб ніводны наш непрыяцель не мог дакараць нас, нібыта мы ўчынілі вунію за падарункі або паводле нейкіх іншых меркаванняў, мы просім вашу каралеўскую мосць і ўсіх вас, ваша мосць, добра памятаць, як мы абаранялі сваю Бацькаўшчыну, як і трэба было абараняць яе»[78]. З усёй гэтай прамовы ясна бачна, што Ян Хадкевіч яшчэ не расстаўся з надзеяй хоць неяк змякчыць умовы вуніі на карысць Літвы, уздзейнічаць на Жыгімонта Аўгуста.
Асаблівае значэнне Хадкевіч і ягоныя паплечнікі надавалі ўнясенню ў прывілей вуніі пункта, што ліцьвіны маюць права, «калі спатрэбіцца, так абараняць правы Рэчы Паспалітай, як палічым лепш», а гэта азначала, што ліцьвіны адстойвалі права скасаваць вунію.
Кракаўскі біскуп ад імя польскіх сенатараў і паслоў пачаў запэўніваць ліцьвінаў, што вунія прынясе шчасце абодвум народам. Пасля гэтых слоў сенатары, нібыта ў знак згоды, падняліся з месцаў і стоячы даслухалі біскупа. А ён кляўся ў шчырасці і любові палякаў: «Не сумнявайцеся ў нас. Мы вам верныя, як да мілых братоў»[79]. Абяцанні даваць было лёгка - трэба ж ліцьвінаў загнаць у сеці. І Жыгімонт Аўгуст задаволены, што нарэшце перамовы завяршыліся, у сваёй прамове быў шчодрым на абяцанні: «Будзьце ўпэўнены, што аб усім патрэбным вашай Рэчы Паспалітай я буду добра рачыць»[80]. Гэтак, абяцаннямі і закончыўся дзень. Вунію так і не заключылі. Наступным днём палякі і ліцьвіны абмяркоўвалі праект. Зноў ліцьвінская дэлегацыя адстойвала пячатку Княства на акце вуніі, каб прызнаць яго актам свабоднай дамовы паміж абедзвюма дзяржавамі. Спрэчку аддалі на суд Жыгімонта Аўгуста. А той ясна чый бок прыняў. І хаця яшчэ не склалі акта, але ўжо ў люблінскіх касцёлах ксяндзы заклікалі народ дзякаваць Богу за тое, што ён прывёў два народы да вуніі. І наступны дзень прайшоў у працы над актам. Пад ціскам Жыгімонта Аўгуста ліцьвіны «на ўсё згадзіліся»[81]. Нарэшце быў складзены акт. Абвяшчалася злучэнне Польшчы і Літвы ў адну дзяржаву - Рэч Паспалітую. «Карона Польская і Вялікае Княства Літоўскае ёсць адно непадзельнае і неасобнае цела, а таксама не асобная, але адна супольная Рэч Паспалітая, якая з двух панстваў і народаў у адзін люд злілася і злучылася.
А таму абодвум народам будзе на вечныя часы адна галава, адзін пан і адзін кароль»[82]. Паводле акта, агульнага ўладара палякі і ліцьвіны выбіралі супольна, але выбіралі яго ў Польшчы. Новы ўладар каранаваўся ў Кракаве. Асобнае выбранне яго ў Літве і ўзвядзенне на велікакняжацкі пасад адмяняліся. Аднак паколькі захоўваўся тытул вялікага князя літоўскага, дык уладар пасля абрання і каранацыі абвяшчаецца каралём польскім, вялікім князем літоўскім, рускім, прускім, мазавецкім, жамойцкім, кіеўскім, валынскім, падляшскім і лівонскім. Пасля выбрання ўладар у адной грамаце пацвярджае прывілеі і вольнасці абодвух народаў і прысягае ў выкананні іх. Устанаўліваецца агульная рада (сенат) і сойм. Ніякіх дамоў асобна Польшча і Літва не могуць заключаць, толькі разам. Уводзіцца адна манета, ад мыта вызваляецца шляхта, палякі могуць набываць зямлю ў Літве, а ліцьвіны - у Польшчы. У Літве захоўваюцца пасады, якія былі да вуніі.
1 ліпеня акт пабачыў свет. У гэты ж дзень адбылася ўрачыстая прысяга. Палякі давалі клятву ліцьвінам, а ліцьвіны палякам, прычым «палякамі» былі валынцы, падляшане і кіяне. Ад радасці, што нарэшце жаданая вунія здзейснілася, польскія сенатары настолькі расчуліліся, што абліваліся слязьмі, а канцлер не змог ад хвалявання прачытаць прысягу. Ну што ж, палякам і сапраўды на радасцях было чаго плакаць. Голымі рукамі, без зброі абрабавалі «мілых братоў». Валынь, Падляшша, кіеўскую зямлю - задарма атрымалі ад вялікага князя літоўскага. А там з часам і Літва стане новай Польшчай.
Вялікае Княства Літоўскае (а цяпер пасля адыходу рускіх земляў да Польшчы яно ўжо не называлася Рускім) так і не было пахавана, яно працягвала жыць. Замест аб'яднання двух дзяржаў утваралася федэрацыя Кароны і Княства пад уладай агульнага ўладара і з адным сенатам і соймам. Захаваннем сваёй дзяржавы Літва была абавязана перш за ўсё Яну Гаранімавічу Хадкевічу.
Недарэмна непакоіўся Ян Хадкевіч, што вунія можа прынесці Літве зло і прыніжэнне. Яшчэ не мог ён ды і іншыя пабачыць вынікаў «братэрства» з Польшчай. Прарочымі былі словы Жыгімонта Аўгуста, моўленыя ім пры закрыцці Люблінскага сойма: «Старайцеся аб тым, каб у панствах не чулася, як раней, плача і стогнаў, бо калі ў іх не будзе справядлівасці, яны не толькі доўга не пратрымаюцца, але Бог звергне іх»[83]. Гісторыя, як бачым, пацвердзіла прароцтва Жыгімонта Аўгуста. А іначай і не магло быць, бо «нетрывала ўсё, што чыніцца насіллем».
Такім чынам вунія была заключана. Ужо ў першыя дні пасля гэтай падзеі выразна праявіліся супярэчнасці паміж Польшчай і Літвой, і яны разрасталіся, пагражаючы ператварыць акт у пустую фармальнасць. І польскі бок, і ліцьвінскі бок хваляваліся не пра дабро сваёй агульнай Рэчы Паспалітай, а толькі пра свае інтарэсы. Палякаў не цікавілі ліцьвінскія справы, і яны адмовіліся іх абмяркоўваць, а ліцьвіны не лезлі ў польскія. Замест «любові», панаваў недавер: і ліцьвіны, і палякі пільна сачылі, каб не былі прынятыя якія-небудзь шкодныя для іх пастановы. Замест збліжэння абодва бакі пачалі пакрысе аддаляцца адзін ад аднаго. Варожасць і нянавісць да «ляхаў» завалодалі ліцьвінамі: «Не дай Бог ляху быць! Вырежет Литву, а Русь поготову»[84]. Жыгімонт Аўгуст разумеў несправядлівасць вуніі і пачаў ужо думаць, як выправіць сваю віну перад Літвой - хацеў далучыць да яе Мазовію, але... Але знясілены ад свайго распуснага жыцця - жаласная ахвяра нізкіх пачуццяў - Жыгімонт Аўгуст поўнасцю залежаў ад той цёмнай і двурушнай хеўры, што акружала яго пры польскім двары. Спрытныя і хітрыя дворцы не выпускалі каралеўскую руку, якой вадзілі па дакументах. Кароль плакаўся: «Я і не ведаю, што вы даяце мне падпісваць! Я падпішу - і толькі клопату будзе з гэтага! Да чаго вы мяне давялі!»[85]. Ясна, што аддаць Мазовію Княству Жыгімонту Аўгусту не дазволілі б. А дні ягонага жыцця былі злічаны. Смерць увайшла ў ягоны палац у Кнышыне, дзе ён хаваўся ад паморку. Кароль адчуваў яе блізкасць, і свае апошнія сілы патраціў на сховы каштоўнасцей, каб хоць што пакінуць сваім сёстрам. 7 ліпеня 1572 года смерць забрала апошняга Ягайлавіча. Наступіў час безгаспадарства. Не словам удзячнасці праводзілі палякі свайго ўладара, а аблягчоным уздыхам - скончыўся палон вавілонскі.
Хто меў магчымасць, той і абкрадаў дзяржаву. І пакуль прагныя набівалі кішэні, самалюбівыя пачалі грызціся за ўладу. На ролю «спраўцы» прэтэндаваў гнезенскі архібіскуп Якаб Уханскі. Упарты і хітры святоша ўявіў сябе выратавальнікам Польшчы і з галавой кінуўся ў вір палітычных інтрыг. Праціўнік ягоны быў куды больш годны - каронны маршалак і кракаўскі ваявода Ян Фірлей - адзін з правадыроў польскіх пратэстантаў. Своечасова зразумеўшы сілу шляхты, ён кляўся ў любові да «меншых братоў». І не дзіўна, што малапольская шляхта прызнавала яго за свайго правадыра. А яе падтрымка і ўплыў пратэстантаў у Польшчы надавалі надзею Яну Фірлею быць абраным на каралеўскі пасад. Аднак на ягоную бяду ўспыхнула старая нянавісць паміж вялікапалянамі і малапалянамі, якую ўдала выкарыстаў сандамірскі ваявода Пётр Збароўскі. Ён марыў верхаводзіць у Польшчы і ненавідзеў Фірлея за тое, што кароль перадаў яму па просьбе каханкі Кракаўскае ваяводства, на якое і сам Збароўскі нацэліў вока.
Пакуль у Польшчы разбіраліся, каму там запраўляць, дык у сталіцах манархій ужо рыхтаваліся праекты, як завалодаць каронай Рэчы Паспалітай.
Шведскі кароль Ян ІІ, якому мяцежныя дваране паднеслі карону ягонага брата, як муж Кацярыны Ягелонкі спадзяваўся на прыхільнасць фартуны. Французскі кароль Карл ІХ і ягоная хітрая маці Кацярына Медзічы хацелі выправадзіць з Францыі неспакойнага Генрыха Анжуйскага, польская карона і ліцьвінскі вянец задаволілі б ягоныя самалюбівыя памкненні. Ды і Карл ІХ нямала выйграў бы ад гэтага, бо пры саюзе Францыі і Рэчы Паспалітай ён мог без цяжкасцей забраць пасад імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі. За французскага кандыдата выступаў і турэцкі султан, які палохаўся кандыдатуры Івана Жахлівага. Меней за ўсіх хваляваўся імператар Максіміліян ІІ. Па натуры дабрадушны і памяркоўны, Габсбург быў ужо ўпэўнены, што менавіта нехта з ягоных пяці сыноў стане каралём польскім і вялікім князем літоўскім. Сам папа рымскі Рыгор ХІІІ узяў на сябе клопат аб пашырэнні магутнасці Габсбургаў. Клопат папы зразумелы - не даць польска-ліцьвінскую карону ў рукі пратэстантам. У Польшчу быў пасланы Ян Камендоне, які праявіў сябе верным і самаадданым служкам рымскай курыі. Ведалі добра Камендоне і ў Польшчы. Некалькі разоў прыязджаў ён сюды, каб падтрымаць католікаў, якія ўжо зусім палі духам перад поспехамі пратэстантаў. Гэта ён доўга і цярпліва пераконваў Яна Хадкевіча перайсці ў каталіцызм. Пасылаў у палац да Яна гаваркіх каталіцкіх казнадзеяў. Зрэшты пад іх красамоўствам і пад уплывам свайго школьнага сябра езуіта Варшавіцкага Ян Хадкевіч стаў католікам, чым выклікаў гарачае асуджэнне пратэстантаў. Яшчэ аднаго «ерэтыка» прывёў да касцёла Камендоне - сына Чорнага Мікалая Радзівіла Сіротку. І яго акружыў езуітамі, якія хітра дурачылі князя рознымі цудамі (то ажываў смажаны певень, то яшчэ што «дзівоснае») і зрабілі шчырым католікам. Асаблівую ўвагу Камендоне надаваў Літве. Ён добра зразумеў, што палякі сталі закладнікамі вуніі, бо выбраць сабе караля яны маглі толькі са згоды ліцьвінаў. Каго пажадаюць ліцьвіны, таго вымушаны будуць і прыняць, каб не разарвалася вунія. Слова Яна Хадкевіча і Мікалая Рудога вырашала ў Княстве ўсё. Як пісаў маскоўскі пасол Рыгор Мяшчэрскі: «слухаюць віленскага ваяводу ды старосту жамойцкага ўсёю зямлёю»[86]. З Радзівіламі (Рудым і Мікалаем Сіроткам) Камендоне згаварыўся без клопатаў. Радзівілы даўно прыязна адносіліся да імператарскага дома. А вось з Янам Хадкевічам? Дапамаглі тыя ж Радзівілы - ведалі, як ненавідзіць Хадкевіч маскавітаў, і параілі Камендоне напалохаць яго крывавымі намерамі Івана Жахлівага заваяваць Літву. Камендоне так і зрабіў.
А выбранне Габсбурга - гэта і дапамога Імперыі і ўдар па магчымаму маскоўска-імперскаму саюзу. Ды і асоба імператара Максіміліяна ІІ вабіла. Рэдка на цэзарскім пасадзе сядзеў чалавек просты ў абыходжанні, душэўны па натуры, даверлівы і сардэчны да людзей і верацярплівы. І Хадкевіч пагадзіўся на кандыдатуру Габсбурга. Яшчэ Жыгімонт Аўгуст чапляўся за жыццё ў любімым Кнышыне, а каля Варшавы ў лесе патаемна сустрэліся Камендоне, ягоны спадручнік Грацыані, Ян Хадкевіч і Мікалай Сіротка. За надзейнай сцяной векавечных дрэў вырашылі змоўшчыкі, што пасля смерці Жыгімонта Аўгуста ліцьвіны абвясцяць вялікім князем літоўскім аднаго з сыноў імператара, каго ён сам параіць. Каб падтрымаць свайго выбранніка, выставяць войска ў 25 тысяч вершнікаў. Аднак умовы, што вылучылі Хадкевіч і Сіротка, не спадабаліся Камендоне.
Ліцьвіны хацелі мець свайго ўладара. Гэта ж супярэчыла інтарэсам апостальскага пасада. Як ні адгаворваў легат Хадкевіча і Сіротку, тыя цвёрда стаялі на сваім. І на ўсе довады Камендоне заяўлялі, што яны вырашаюць не прыватныя справы, а лёс Літвы, а таму не адступяць ад сваіх патрабаванняў. Усё ж яны згадзіліся на захаванне вуніі, але пры ўмове, што Літве будуць вернуты тыя землі, якія прысвоіла сабе Польшча, усе пасады ў Княстве павінны займаць тутэйшыя, ліцьвінскія біскупы свабодна выбіраюцца канонікамі. Тут жа, у лесе, была складзена дамова, якую змоўшчыкі падпісалі і пакляліся выканаць.
Камендоне збіраўся ехаць у Вену на сустрэчу з Максіміліянам, аднак смерць Жыгімонта Аўгуста затрымала яго ў Польшчы. Трэба было не губляць часу, пачаць агітаваць за Габсбурга. Імператар лёгкадумна чакаў, калі яго абвясцяць польскім каралём. А ў Літве чакалі імператарскае пасольства з пацвярджэннем заключанай дамовы і з абвяшчэннем Габсбурга вялікім князем не спяшаліся.
Унеслі свае змены ў план і падзеі, з-за якіх стала ясна, што паспешлівасць можа прынесці бяду. З Кнышына Сіротка даносіў Хадкевічу і Рудому: «Паны-палякі з прыхаванай злосцю і нянавісцю глядзяць на нас (ліцьвінаў. - В.Ч.). Яны амаль перакананы, што мы жадаем разарваць вунію і нашы сэрцы ляжаць да маскавітаў. І вось яны куюць у гэтую хвіліну свае задумы! Яшчэ наша шчасце, што яны варагуюць паміж сабой. Але я баюся, што яны надумалі нешта ўчыніць з намі, ледзь не адхіліць нас ад выбрання. Трэба дзейнічаць, пакуль яны яшчэ не згадзіліся адзін з адным. Чым больш адкладваць, тым горш для нас: каб яшчэ не дайшла справа да зброі! Ужо цяпер некаторыя кажуць пра караля - Пяста. Яны забываюць, што паляк не будзе кланяцца перад ліцьвінам, а ліцьвін перад палякам. У нашага караля не было ні кроплі польскай крыві: адна ліцьвінская з італьянскай. Аднак польская адукацыя сапсавала яго і ліцьвіны тое адчулі на сябе і будуць адчуваць. Спяшайцеся сюды, але не з пустымі галовамі! Трэба цвёрдыя і прадуманыя рашэнні, бо надышоў час выступіць перад Польшчай з нашымі законнымі патрабаваннямі»[87]. Намаўляліся супраць ліцьвінаў «браты», таілі нядобрае супраць іх «ворагі». Па-ранейшаму вісела над Літвой пагроза маскоўскага нашэсця. Здавалася, Івану Жахліваму ўжо не да Літвы. То «выкрываў змовы» баяраў і цешыў сябе пакараннямі, то зімой 1570 года рэзаў і тапіў непакорлівых ноўгарадцаў, то наступным годам сам дранцвеў ад жаху перад крымскімі татарамі Дзіўлят-Гірэя, якія спалілі палову Масковіі і яе сталіцу. Але няўдачы яшчэ больш распальвалі сатанінскую душу драпежнага тырана. Вырашыў ён абавязкова завалодаць Лівоніяй. Гандляваўся з-за яе з Жыгімонтам Аўгустам і прапанаваў узамен Полацак. Гандаль не адбыўся. Тады два нямецкія прайдзісветы Таўбе і Крузе, якія гатовы былі кланяцца любому, хто купіў бы іх сумленне і даў бы сытнае карыта, параілі Жахліваму ўтварыць Лівонскае каралеўства, а на караля паставіць сына Готгарда Кетлера.
Маладому Готгарду хапіла розуму адмовіцца ад ролі марыянеткі. Не бяда - Таўбе і Крузе знайшлі яму замену - дацкага прынца Магнуса. Незадачлівы прэтэндэнт на ўладарства ў Эстляндыі сядзеў як мыш пад венікам на купленай выспе Эзелі і баяўся, каб і яе не адабралі прагавітыя суседзі. І вось тут такая прапанова - быць лівонскім каралём.
Вялікі князь абласкаў прынца, ажаніў яго з сваёй пляменніцай Ефіміяй (дачкой забітага ім брата Ўладзіміра) і даў 25-тысячнае войска. І Магнус у 1570 годзе рушыў здабываць сабе «каралеўства». 30 тыдняў прастаяў пад Рэвелем і так не заваяваў яго. Крузе і Таўбе, зразумеўшы бесперспектыўнасць Магнуса, перабеглі да ліцьвінаў. Затое Іван Жахлівы па-ранейшаму быў зычлівым да «лівонскага караля», нават зноў ажаніў з другой пляменніцай, замест памёршай Ефіміі. Уздумай маскавіты напасці на ліцьвінскую частку Лівонію, дык як яе бараніць? Ні грошай, ні войска ў Хадкевіча не было. «Зусім няма грошай ні ў мяне, ні ў ліцьвінскай скарбніцы. Жаўнераў вельмі мала, ды і тых утрымліваю толькі сілай. Яны пакутуюць ад нястачаў і наракаюць на мяне. А я не маю не толькі людзей для бою, але і сотні не налічу для выканання звычайных адміністратыўных спраў»[88]. Хадкевіч не шкадаваў сваіх асабістых грошай (патраціў 32 000 коп), каб толькі ўтрымаць гэты невялічкі аддзел. Адзіная надзея, што Іван Жахлівы ў бліжэйшы час не пачне вайны з Літвой. У ход пайшла дыпламатыя. Хадкевіч і Руды вырашылі перахітрыць маскоўскага ўладара. Каб падтрамаць надзею, што ліцьвіны гатовы выбраць яго на велікакняжацкі пасад, паны-рада адправілі ў Маскву пасла. Пачуўшы, што ліцьвіны і палякі жадаюць мець яго за свайго ўладара, Іван не шкадаваў абяцанняў. «Калі вашы паны пажадаюць узяць мяне за гаспадара, то ўбачаць, якога атрымаюць ад мяне абаронцу і добрага гасудара, тады не будзе высіцца паганая сіла; ды не толькі паганства, Рым і ніводнае каралеўства супраць нас не ўстаіць, калі землі вашы будуць заадно з нашымі»[89].
Іван Жахлівы сам не разумеў, які ён нікчэмны ў сваёй фальшывай велічы. Ніводнаму яго слову Хадкевіч не верыў. Не можа быць тыран свайго народа дабразычлівым да чужога. Хадкевіч гатовы быў «кожнага прызнаць сваім панам, апроч маскоўскага»[90]. Малады Сіротка прызнаваўся Рудому: «Не дай Бог, каб намі ўладарыў маскоўскі каўпак»[91]. Ад гэтых людзей і залежаў лёс Літвы, а значыць, кандыдатура Івана была асуджана. Аднак калі Івана Жахлівага прывабіла ліцьвінская «прапанова», дык трэба было як мага далей не раскрываць сваіх намераў. І не паехалі ў Маскву паслы, і не абвясцілі ліцьвіны сваім уладаром Габсбурга. Ян Хадкевіч спісаўся з імператарам і паведаміў, што ён па-ранейшаму застаецца верным іхняй дамове.
А ў Польшчы тым часам разгаралася барацьба паміж вялікапалянамі на чале з прымасам Якабам Уханскім і малапалянамі з Янам Фірлеем. Абодва бакі спрачаліся паміж сабой, даводзячы адзін аднаму свае правы выступаць ад імя ўсёй Рэчы Паспалітай.
З'езд у Кнышыне паходзіў, па словах Хадкевіча, на змову нейкай «патаемнай лігі», а кіраваў ёй «той, якому вельмі хочацца стать Пястам нават насуперак багам, хто ўжо прымерваў каралеўскую адзежу на сваім халопскім целе». І гэта - Ян Фірлей. Ён не хаваў сваіх намераў. «Усе ягоныя ўчынкі і ўчынкі ягоных сяброў, іх словы і ўсе абставіны сведчаць: вось вам пан: другога не шукайце». Такім было ўражанне Хадкевіча ад Кнышынскага з'езда. Няцяжка было здагадацца, што чакала ліцьвінаў і вялікапалянаў у Любліне. «...І на выбарчым сойме ў Любліне ва ўсіх нас на галовах будуць цясаць кіі». Хадкевіч прыняў бок вялікай Польшчы і Якаба Ўханскага. У сваіх лістах да прымаса і правадыроў вялікапалян ён заклікаў іх «ратаваць айчыну ад будучай тыраніі»[92]. Пазіцыя Хадкевіча была раўназначнай пазіцыі ўрада Вялікага Княства. І пазбаўленыя падтрымкі Літвы, Ян Фірлей і малапаляне прызналі першынство прымаса. Аднак спрэчкі і рознагалоссе не ўціхлі.
А там, дзе нязгода, там лёгка плясці інтрыгі. І яны пляліся. Польшчу наваднілі імператарскія агенты, якія пачувалі сябе гаспадарамі. Раз'язджалі па краіне і сыпалі грашыма (на подкуп імператар выдзеліў ім больш за 60 000 талераў). Як абураліся палякі, калі ў адным з перахопленых лістоў даведаліся пра сябе, што яны «варварскі, няздатны народ, жабрацкі, хцівы і да таго прагны, што вечна жыве толькі падачкамі ды падарункамі і гатовы абрабаваць нават бажніцу»[93]. Палякі ў адказ бэсцілі немцаў: «Гэты народ фанабэрысты, нянавісны людзям і багам, які зневажае ўсе народы пад сонцам, народ - п'яніца»[94]. Максіміліяна назвалі нікчэмным уладаром. Пры такім настроі палякаў да Габсбурга ягоныя шансы на пасад Рэчы Паспалітай рэзка ўпалі.
Пэўна, і сам Максіміліян зразумеў, што карона не дастанецца яму, а таму праз свайго пасла прапаноўваў Івану Жахліваму падзяліць Рэч Паспалітую. Польскае каралеўства - да цэзара, а Вялікае Княства Літоўскае - да Маскоўскай дзяржавы.
Невялікімі былі шансы і ў Івана Жахлівага, хаця прыхільнікаў у яго хапала і ў Польшчы, і ў Літве, а некаторыя з іх нават пісалі ў Маскву і прасілі за свае паслугі грошай і сабалёў.
Заварушыўся Ян Глябовіч, збіраў ваяроў і не хаваў сваіх сімпатый да маскоўскага ўладара. Пазіцыя самога Івана Жахлівага не вызначалася яснасцю, то ён жадаў быць выбраным, то не жадаў, то прапаноўваў замест сябе свайго сына Хвёдара. Ды і ўмовы дыктаваў непрымальныя: злучэнне Польшчы і Літвы з Масковіяй, адыход пад маскоўскую ўладу Кіева і Лівоніі.
А можа, ён сам зразумеў, што ў яго вельмі мала надзей. Верныя людзі даносілі, што супраць яго Ян Хадкевіч. І Станіслаў Карнкоўскі, прыхільнік цара, прызнаў асуджанасць Івана, бо «Хадкевіч, хаця і сваяк Маскоўскага, ніякім чынам не згаджаецца на яго выбранне з-за асабістай варожасці да яго. А без Хадкевіча нельга дзейнічаць»[95].
Ставілі і на Ганну Ягелонку. Той жа Карнкоўскі і ... Камендоне думалі абвясціць польскай каралевай Ганну і ажаніць яе з якім-небудзь падатлівым прынцам або герцагам. Паўтарыць камбінацыю з Ядвігай і яе прымаком Ягайлам, які поўнасцю трапіў пад волю сваіх саноўнікаў. Поспех і гэтай кандыдатуры таксама залежаў ад Хадкевіча. «Паколькі нельга дзейнічаць без Хадкевіча, дык было б добра загадзя ведаць ягоныя меркаванні», - папярэджваў Камендоне свайго саўдзельніка Карнкоўскага[96]. Што ж думаў пра Ганну гэты ўплывовы чалавек у Рэчы Паспалітай? Можна было толькі пашкадаваць гэтую няшчасную жанчыну. Фізічнае ўродства (горб) адштурхнула ад яе жаніхоў. Так і заставалася яна ў дзеўках аж да сарака гадоў. Зайздросціла сямейнаму шчасцю сясцёр, у яе гэтага не было, толькі чатыры сцяны пакоя каралеўскага палаца і адзінота. Ніхто не бачыў на яе змрочным твары ўсмешкі, затое вочы не прасыхалі ад слёз. І ніякай надзеі на светлыя дні. Пасля смерці брата яна нібыта згубіла апошнюю надзею на нешта лепшае, некалькі разоў траціла прытомнасць.
Ніхто сур'ёзна яе не ўспрымаў: ліцьвіны адмаўляліся прызнаць яе правы на Літву, прэтэндэнты Генрых Анжуйскі і Сцяпан Батура (Стэфан Баторый) і чуць не хацелі, каб узяць яе за жонку. А каб не абцяжарваць сябе, палякі засадзілі Ганну ў Плоцкі замак, дзе пад вартай трымалі без грошай і сытнай ежы. Каралеўна плакала, наіўна спадзеючыся, што слязамі зменіць свой лёс. Не, лёс вырашалі тыя, хто хацеў выгадна для сябе скарыстаць яе каралеўскае паходжанне. Вось і Ян Хадкевіч загарэўся думкай ажаніцца з Ганнай і з поўным правам прэтэндаваць на пасад караля польскага і вялікага князя літоўскага. А чаму не паспрабаваць? Сваю сілу ён ведаў.
Патаемна ад усіх да Ганны перадалі ліст Хадкевіча. Адзін з правадыроў Літвы прасіў у яе рукі. І Ганна, якая нечакана апынулася ў цэнтры ўвагі, уявіла сябе значнасцю, а не пешкай у чужой гульні. Зганьбіць сябе шлюбам са сваім васалам не захацела, а тым самым адштурхнула ад сябе чалавека, які мог пасадзіць яе на пасад бацькоў. А без ягонай падтрымкі за Ганну ніхто і не рупіўся. Шляхта адкрыта крычала, што не жадае падначаліцца жанчыне.
Ніхто сур'ёзна не разглядаў і другіх прэтэндэнтаў. Семіградскага ваяводу Сцяпана Батуру не прымалі з-за таго, што ён прызнаваў сябе турэцкім васалам. Прускага герцага Фрыдрыха лічылі вар'ятам. А пра шведскага караля Яна казалі, што ён «блядуе з курвамі». Адна за адной адпадалі кандыдатуры на пасад уладара Рэчы Паспалітай. Падзеі спрыялі французу - Анжуйскаму герцагу Генрыху Валуа. У Польшчу прыехаў ягоны пасол Жан Манлюк.
Не паспеў Манлюк дабрацца да польскай мяжы, як яго апярэдзіла вестка аб крывавай разні ў Варфаламееўскую ноч. Палякі і ліцьвіны (католікі і пратэстанты) шчыра абураліся жорсткасцю і злахітрасцю Валуа. Манлюк пачаў ужо думаць, як паціху вышмыгнуць з Польшчы. Аднак з Парыжа прыслалі новыя інструкцыі і легенду пра «адміральскую змову», у якой крывавыя злачынцы выдаваліся за герояў, што раскрылі змову; тысячы забітых гугенотаў ператварыліся ў сорак змоўшчыкаў-дваран. Манлюк ажыў і бессаромна выдаваў хлусню за праўду. Не ведаючы стомы, ён пісаў і пісаў свае падобныя адзін на другі памфлеты, у якіх апраўдваў Генрыха і маляваў усё тое дабро і шчасце, што чакае Рэч Паспалітую, калі француз стане яе ўладаром.
Не было ніводнага шляхціца або пана на ягоным шляху, перад якім не выгінаўся хітрай лісой. Любому з іх ён гатоў быць і бацькам, і братам, і сватам, калі трэба грошы - калі ласка, дасць і грошай. Манлюк паказваў дзівосы пераўвасабленняў. Для католікаў ён быў свяцейшы за самога папу, а для пратэстантаў першы ганьбач каталіцызму. Але вяршыні ён дасягнуў у салодкамоўі. Такога захаплення імі палякі яшчэ не чулі. Яны і слаўны, і шчодры, і высакародны, і храбры, і шчыры, і ўвогуле вялікі народ. Усыплёныя ліслівасцю Манлюка забыліся і пра свой гнеў на Генрыха, і анжуйскі герцаг ужо не здаваўся ім крывапійцам, а чалавекам вартым стаць каралём польскім. Штодня лагер Манлюка папаўняўся ўсё новымі і новымі прыхільнікамі Генрыха. І былі сярод іх і важныя асобы, як браты Збароўскія і ваяводы, і кашталяны, і старосты. Аднак больш за ўсё ўмацавала становішча Манлюка далучэнне да яго легата Камендоне.
Нарэшце ў самым пачатку 1573 года ў Варшаве адбыўся канвакацыйны сойм. Падазронасць і нянавісць панавалі на гэтым зборы паноў і шляхты. Трывогу наводзіла маўчанне Літвы. Ліцьвіны не прыехалі на сойм. Не сціхалі гаворкі, што Літва выбрала сваім панам то маскоўскага цара, то цэзарскага сына. А паведамленне Пятра Збароўскага пра сустрэчу з панамі-радай у Мсцібогаве і ўвогуле прымусіла палякаў паверыць у сама горшыя прадчуванні. Ян Хадкевіч, Радзівілы (Руды і Сіротка), Астафі Валовіч рэзка і непрыемна выказаліся пра палякаў: «Мы будзем лішнімі ў Варшаве, дзе паны-палякі жадаюць чыніць усё па-свойму і загнаць Літву ў пастку. Яшчэ і таму мы не можам пакінуць Літву, што вы свае межы з боку татараў, турак і немцаў абаранілі, а на нашы не зважаеце. І вось, на нашай шыі сядзіць увесь узброены і люты вораг. Мы павінны сустрэць яго, бо лепш загінуць за айчыну, чым бачыць яе заваёву. Да таго ж Польшча нічога не чыніць з намі супольна, шчыра і па-братэрску, а ўсё загадвае, нібыта сваім хлопам»[97]. Зноў патрабавалі ліцьвіны вяртання Валыні, Кіева, Брацлава і Падляшша і пагражалі ў выпадку адмовы забыцца пра «ўзаемную любоў». Сваю справаздачу Збароўскі закончыў меркаваннем, што няма чаго чакаць ліцьвінскую дэлегацыю. А без ліцьвінаў гэты сойм траціў усялякую законнасць. І раптам прыемная навіна - едуць ліцьвіны. Аднак радасць была дарэмнай. Прыехала не дэлегацыя, а толькі Астафі Валовіч ды віцебскі кашталян Павел Пац без ніякіх паўнамоцтваў. Прыехалі, як віжы, убачыць і пачуць, што робяць палякі. Адначасова ў Варшаву патаемна прыбыў вястун ад слуцкага князя Юрыя Юр'евіча Алелькавіча. Князь умудрыўся перасварыцца і з Мікалаем Рудым, і з Янам Хадкевічам. Усімі забыты, ён сядзеў у Слуцку і вось нагадаў пра сябе. Алелькавіч даносіў палякам пра зносіны Яна Хадкевіча з імператарам і маскоўскім царом, нават прыслаў і копіі грамат да Івана Жахлівага, на якіх, дарэчы, стаяў і ягоны подпіс. За данос князь прасіў месца ў сенаце Рэчы Паспалітай і прызнаваў над сабой уладу Кароны. Сенатары звярнуліся па тлумачэнні да Валовіча і Паца. Тыя супакоілі іх, кажучы, што ліцьвіны пісалі да маскоўскага ўладара з адной толькі мэтай, каб адхіліць напад маскавітаў на Літву.
Пасля доўгіх пасяджэнняў і спрэчак выбарчы сойм быў перанесены на 5 красавіка. Час да адкрыцця прайшоў у інтрыгах варагуючых партый. Максіміліян ІІ пужаў палякаў, што забярэ Прусію, а нямецкія князькі хваліліся, што заваююць для імператара польскі пасад. Чым бліжэй да выбарчага сойма, тым больш накаляліся страсці, тым выразней адчувалася нейкая бяда і небяспека.
Трывожна было і ў Літве. Падняла галаву шляхта. Узяліся за зброю прыхільнікі Івана Жахлівага і адмаўляліся падначальвацца панам-радзе. І правадыр у іх з'явіўся - Ян Глябовіч, які прагнуў горла першых ліцьвінскіх вяльмож. Юрый Алелькавіч падлізваўся да віленскага біскупа і зносіўся з кіеўскім ваяводам, задумаўшы зло супраць Сіроткі і Яна Хадкевіча. Грэлі рукі на безуладдзі махляры. А ў Лівоніі нейкі ксёндз падбіваў лівонцаў супраць «іга» Літвы і яе Сцыпіёна, як называлі Хадкевіча. Сам Ян Гаранімавіч не ведаў спакою, то аглядаў памежныя землі, то адліваў гарматы, то судзіў злодзеяў (заўжды за дзвярыма ягоных пакояў стаяла дванаццаць плячыстых дзецюкоў, гатовых тут жа выканаць прысуд суровага суддзі).
У сваім бяссіллі нядобразычліўцы распускалі пра яго сама неверагодныя чуткі, зласловілі наконт няўдачы пад Вулай.
Тым часам каля Варшавы на зялёным лузе паставілі вялізарную палатку (на замежны манер яе назвалі шопай), якая ўмяшчала больш за шэсць тысяч чалавек. Тут павінны быў засядаць сенат Рэчы Паспалітай і пасольская палата, але любы шляхціц меў сюды свабодны ўваход.
Вакол шопа выраслі палаткі сенатараў, паноў, шляхты. Месца ўсім не хапала і лагер раскінуўся на тры мілі. Дэлегацыі ваяводстваў, нібыта рыхтаваліся да вайны, акружалі свае станы равамі і плотам, нават гарматы прывезлі. Не толькі словам, але зброяй гатовы былі даказваць сваю правату. Многія выбаршчыкі нават не ведалі імёнаў прэтэндэнтаў і прыехалі на сойм разагнаць самоту, пакрычаць ды пагуляць. Прыбывалі і замежныя пасольствы. Ян Хадкевіч і Мікалай Сіротка з'явіліся ў Варшаву раней ліцьвінскай дэлегацыі. І часу дарэмна не гублялі. Сустракаліся з кіеўскімі, валынскімі і брацлаўскімі вяльможамі і схілялі іх вярнуцца да Літвы. Высветлілася, што не так і салодка жывецца пад Польшчай. Канстанцін Астрожскі горка скардзіўся, што зусім збяднеў на пасадзе кіеўскага ваяводы, а раней на гэтым месцы людзі багацелі. Брацлаўскі ваявода Раман Сангушка ўсім сэрцам ненавідзеў палякаў за забойства свайго брата і пакляўся адпомсціць. Усе чакалі ліцьвінскую дэлегацыю, а яна спазнялася. Што надумалі ліцьвіны, за каго аддадуць галасы? А тыя захоўвалі маўчанне, і гэта пужала палякаў. Так і не дачакаўшыся ліцьвінскай дэлегацыі, сойм 5 красавіка 1573 года пачаў сваю працу. І адразу Пётр Збароўскі абурыўся на папскага легата Камендоне за патрабаванне роспуску пратэстанцкай канфедэрацыі. Католікі незадаволена закрычалі і падняліся са сваіх месцаў. Пачалося! Сойм закіпеў страсцямі, і нянавісць зноў адчула сябе валадаркай людскіх сэрцаў.
Імператарскі пасол Розенберг без усялякага натхнення, абы адбыць свой абавязак, распавёў пра выгады, якія чакалі Рэч Паспалітую, калі яе панам стане Габсбург: усмірэнне турак, панаванне палякаў на Балтыйскім моры, заканчэнне спрэчак з-за Прусіі і Лівоніі, вяртанне заваяваных маскавітамі земляў, шляхта можа служыць у Імперыі і нават бязмытны ўвоз вугорскіх вінаў.
Прамова Розенберга нарабіла клопату Манлюку. Нейкім чынам цэсарскі пасол даведаўся пра патаемную дамову Манлюка і Пятра Збароўскага і выкрыў яе перад соймам. Манлюк адразу ж прыкінуўся хворым, каб толькі не трапіць пад гнеў паноў і шляхты. Цэлую ноч ён рыхтаваўся да свайго выступу. А раніцай здаровы з'явіўся на сойм. Сваёй тактыкі ён не змяніў. Зноў бязмернае ўсхваленне палякаў, а яны ад пахвал разамлеюць і тады бяры іх голымі рукамі. І Манлюк пераўзышоў сябе. Не сквапіўся на сама гучныя эпітэты. Тры гадзіны ён распавядаў аб велічы палякаў, што ніхто не можа параўнацца з імі.
Гэта яны захавалі волю і беражліва перадаюць яе з пакалення ў пакаленне ў той час, як другія страцілі яе. Гэта ім удзячна Эўропа за тое, што яны стрымліваюць напады дзікіх барбараў і абараняюць хрысціянства.
Смешна гучалі словы Манлюка, калі ён усхваляў непадкупнасць польскіх соймаў, перад якімі блякне слава Рымскай рэспублікі, і апяваў польскую «згоду». А палякі ад шчасця аж плакалі. Калі гэта было такое, каб ім распавялі, які яны вялікі і высакародны народ.
Аднак і гэты галасісты птах не наважыўся расхвальваць Генрыха - распусніка, п'яніцу, а ўзяўся выкрываць Івана Жахлівага. Маўляў, у параўнанні з гэтым тыранам Генрых проста нявінны анёлак. «Маскоўскі гвалтоўна і несправядліва забірае чужое дабро, знясільвае народы набегамі, пажарамі, рабаваннем; выганяе законных уладароў з іх спрадвечных вотчын; дзеля сваёй выгоды або забавы выдумвае новыя пакаранні і жорсткасці, каб забіваць і мучыць нявінных. Усе ягоныя рашэнні і жаданні дзеля аднаго: як бы падарваць дзяржаўную справу, абрабаваць правы народаў, прыгнятаць сваіх падданых сама цяжкімі падаткамі і паборамі. Вось вам сапраўдны тыран, усё жыццё якога азмрочана забойствамі, гвалтам, рабаваннем і другімі злачынствамі»[98].
А Генрых захавае ўсе вольнасці і правы Рэчы Паспалітай, будзе ахвяраваць ёй 450 000 злотых са сваіх даходаў, не дапусціць і рэлігійнай вайны. Французскі кароль дапаможа палякам заваяваць не толькі Малдавію, але нават і Маскву, падыме польскі гандаль і завядзе флот.
Радаснымі крыкамі палякі шчыра дзякавалі Манлюку за тры гадзіны іх велічы... у сваіх памутнелых слязьмі замілавання вачах. Такім слаўным народам, як яны, мог уладарыць толькі прадстаўнік не меней слаўнага народа - француз. Само сабой, што прыхільнікаў Генрыха адразу ж значна прыбавілася. Зусім безнадзейна выступіў пасол шведскага караля. Суроваму шведу не хапіла красамоўнай пачуццёвасці француза, ды і важкіх аргументаў на карысць свайго ўладара ён не знайшоў. Замест таго каб таксама расхваліць палякаў, ён нагадаў ім пра нявыплачаную пазыку і нявыдачу вена (пасага) за Ягелонку. Ды што мог ім даць Ян? Сам жабрак і нягоднік. Пужаў шведаў і маскавітамі: «Хто не знаёмы з нягодніцтвам і злахітрасцю гэтага лютага ворага? Хто не ведае, як гэты нікчэмны, цёмны народ падняўся за кошт зняволеных ім народаў»[99]. А справіцца палякам з маскавітамі дапаможа Швецыя. Толькі палякі асабліва і не праглі памерацца сіламі з такім «лютым ворагам», хай Літва ваюе з ім. І да прамовы шведа засталіся глухімі. А тут яшчэ, як на бяду, абвалілася шопа і ўсе думалі не пра шведскага караля, а як выбрацца на свет Боскі.
Незайздросным было становішча і прыхільнікаў Івана Жахлівага. Мала таго, што ім пужалі палякаў, ён не прыслаў сваіх прадстаўнікоў. Умовы, якія ён вылучаў, здаліся палякам знявагай іх гонару. І пра Івана Жахлівага забыліся. З усіх прэтэндэнтаў больш за ўсё спадабаўся Генрых. Непрыяцелям Валуа засталося толькі пускаць плёткі, што французы падкупілі ўсіх сваіх прыхільнікаў. Нават і кошт называлі, маўляў, патрацілі дзвесце тысяч дукатаў, а Хадкевіч і Сіротка атрымалі кожны па сто тысяч. Так высока цаніліся галасы гэтых двух ліцьвінаў. Камендоне і той меней атрымаў - дванаццаць. Плёткі ніколькі не перашкаджалі Манлюку. Ён апынуўся ў цэнтры ўвагі. Штодня яго асаджала шляхта з шчырымі прызнаннямі ў любові да Генрыха. Натхнёны поспехам, Манлюк цягнуў на свой бок і каралеўну Ганну, кляўся ёй, што Генрых закахаўся ў яе і гатовы павесці пад вянец. Аднак без падтрымкі Літвы Манлюк не быў упэўнены ў сваёй перамозе. І вось праз пасрэдніцтва Камендоне французскі пасол пачаў перамовы з Янам Хадкевічам і Мікалаем Сіроткам. Тут ужо пахвальбой або пустымі абяцаннямі і золатам свайго не дамагчыся. Ліцьвіны аддадуць свой голас за Генрыха і прызнаюць яго сваім уладаром, калі той выканае іх умовы. «Усё забранае ў Літвы маскавітамі вяртаецца ёй і ранейшым уладальнікам. Вяртаюцца ёй і захопленыя Польшчай Валынская, Кіеўская і Брацлаўская землі, а з Падляшша Літва саступае дзеля братэрства частку на рацэ Нурэц. Не толькі ўсе ліцьвінскія ўлады, законы і прывілеі застаюцца непарушнымі, але і генеральныя соймы павінны быць як у Польшчы, так і ў Літве, у апошнім выпадку ліцьвінскія справы разглядаюцца ў першую чаргу. Усе пасады ў Вялікім Княстве, як духоўныя, так і свецкія, даручаюцца толькі ўраджэнцам. Усе ліцьвінскія князі застаюцца ў сваім ранейшым, спрадвечным становішчы. Лівонія ні ў якім выпадку не адрываецца ад Літвы»[100].
Манлюк пакляўся, што Валуа выканае патрабаванні ліцьвінаў, пагадзіўся ён і з жаданнем кіеўскіх, валынскіх і брацлаўскіх прадстаўнікоў, што Валынь, Кіеў і Брацлаў адгэтуль ніколі ўжо не будуць адарваны ад Літвы.
Час да выбараў уладара Рэчы Паспалітай праходзіў у высвятленні адносінаў. Не было і дня, каб стан не абляцела вестка пра сварку або бойку. Католікі грызліся з пратэстантамі, «французы» з «немцамі», шляхта з панамі, а ліцьвіны паміж сабой. Разам з ліцьвінскай дэлегацыяй прыехаў на сойм і даўні праціўнік Хадкевіча Ян Глябовіч. Менскага кашталяна акружыла світа ўзброеных прайдзісветаў, якія гатовы былі перарэзаць горла любому, на каго ўказаў бы іх правадыр. Услед на чале коннай почты заявіўся і Юрый Алелькавіч. Слуцкі князь сабраўся ўсесціся на сенатарскае месца, якое ён заслужыў даносам на суайчыннікаў. Толькі Ян Хадкевіч не дараваў яму здрады. Сенат да свайго здзіўлення даведаўся ад Хадкевіча, што данясенне Алелькавіча падман. Сенатарскае месца ён атрымаў тайком за шчодры подкуп. Аспрэчваць Хадкевіча ніхто не ўзяўся. Алелькавічу абвясцілі, што ён пазбаўляецца сенатарства, бо сенатарская годнасць не можа быць наследнай у краіне, дзе нават ненаследная каралеўская ўлада. Раззлаваны князь адправіўся да сваіх людзей. І вось ужо хацеў прабіцца сілай у шопу і сесці ў сенаце. Але на сілу ёсць сіла. Алелькавіча не пусцілі і ён з ганьбай убраўся прэч.
Не дзіўна, што Глябовіч і Алелькавіч без лішніх слоў зразумелі адзін аднаго і аб'ядналіся дзеля помсты свайму галоўнаму ворагу. Яну Хадкевічу і ягоным паплечнікам Мікалаю Рудому, троцкаму ваяводзе Стэфану Збаражскаму, Астафію Валовічу давялося ўзброіцца. Калі яны наступным днём прыехалі да сената на чале коннай почты, дык у шопе пачаўся перапалох. Сенатары ўявілі сама горшае - ліцьвіны гатовы іх рэзаць. Але Хадкевіч адказаў, што ліцьвіны памятаюць свой абавязак і не хацелі парушаць мір на сойме, але не могуць стаяць бяззбройнымі сярод натоўпу заклятых ворагаў, якія толькі і думаюць, як ажыццявіць свае злахітрыя задумы. Усё ж ліцьвінскія правадыры, «шануючы шчасце Рэчы Паспалітай вышэй за сваё жыццё», згадзіліся ўвайсці ў сенат без зброі. Высветлілася, што «ворагі» былі толькі падставай, каб паказаць сенатарам сілу, бо замест ласкавых прамоў ліцьвіны заявілі пра вяртанне Літве прысвоеных Польшчай земляў. Сенатары пачалі круціцца на лавах. Якая тут «любоў і братэрская згода»? Каб неяк супакоіць ліцьвінскіх паноў, сенатары пастанавілі разгледзець іх патрабаванні перад асобай новага караля і ўсёй Рэчы Паспалітай.
А тут новая бяда. Заявіліся галодныя і злыя найміты выбіваць плату за службу. Гэтых абяцаннямі не супакоіць - ім трэба грошы. Пагрозы разрабаваць усё, што трапіць пад руку, прымушалі дрыжаць ад жаху і польскіх сенатараў, і польскую шляхту. У дзяржаўнай скарбніцы даўно чыста і пуста - ні злотага. Як толькі пра гэта жабрацтва даведалася шляхта, дык закіпела абурэннем. Добрая падстава паквітацца з ненавіснымі панамі і прыдворнымі, якія так спрытна абкрадалі краіну. Шляхта асаджала сенат з патрабаваннямі выявіць і пакараць рабаўнікоў. Пачалося новае трагікамічнае дзеянне. Прыдворныя звальвалі віну на каралеўскую камарыллю, каханак Жыгімонта Аўгуста, галоўных яго «еўнухаў» - Юрыя і Мікалая Мнішкаў. Пётр Збароўскі, назначаны старшынёй следства, выпусціў злосць на Мнішкаў... за тое, што іх сястра, багацейшая ўдава, выбрала не яго, а Яна Фірлея. Аслеплены нянавісцю, ён не разлічыў свае сілы. Не толькі Мнішкі палохаліся выкрыцця, але шмат хто з сенатараў, чые імёны яшчэ не ўсплылі ў следстве. І яны гарой падняліся за сваіх саўдзельнікаў. Сам каронны канцлер Дэмбінскі даводзіў, што не вялікі грэх красці ў дзяржавы. І асмялеўшы, казнакрады ўжо выдавалі сябе за сама шчырых патрыётаў. Эўрапейскія паслы пацяшаліся, як «лепшыя сыны сама вялікага і знакамітага народа» з пенай на вуснах выкрываюць адзін аднаго ў нягодніцтве і крадзяжу. Следства, як таго і трэба было чакаць, закончылася нічым. Куды падзеліся дзяржаўныя грошы, у чыіх кішэнях яны аселі, засталося таямніцай. А наймітам паабяцалі выплаціць каралеўскую кварту. Тыя падлічылі, што не хапае яшчэ 10 000 злотых, і ўразілі палякаў веданнем іх фінансаў. Замест недабранай сумы найміты патрабавалі частку спадчыны Ганны Ягелонкі і срэбра з Тыкоцінскага палаца. Як ні сорамна было перад іншаземцамі, як гэта ні прыніжала годнасць і сумленне «вялікага народа», але сенатары абрабавалі сваю каралеўну. Задаволеныя перамогай, найміты ўбраліся ахоўваць межы. На слёзы Ганны ніхто не звяртаў увагі. Каго яна хацела разжалобіць?
Не сціхалі сваркі паміж пратэстантамі і католікамі. Пратэстанцкія лідэры жадалі закону, паводле якога ўладар Рэчы Паспалітай абавязаны захоўваць рэлігійную свабоду. Іх падтрымлівалі і прадстаўнікі праваслаўнай Валыні. Якаб Уханскі заявіў, што ўсялякая вера, апроч рымскай, ерась. Наперадзе прадбачылася ўзброеная калатнеча. Каб прадухіліць кровапраліцце, заўзяты пратэстант Станіслаў Шафранец уздумаў сарваць сойм, а па дапамогу звярнуўся да ліцьвінаў. Вось каму надакучылі бязглуздыя польскія разборкі і спрэчкі.
У апошнюю красавіцкую ноч Шафранец потайкі пракраўся ў ліцьвінскі стан і перагаварыў з кожным з правадыроў Літвы. Раніцай яны параіліся паміж сабой і вырашылі паразмаўляць з папскім легатам. Да Камендоне ў Скерніцу паскакаў Ян Хадкевіч. Легат не адобрыў намеру ліцьвінаў. «Палякаў другі раз ніяк ужо не збярэш. А цяпер вельмі лёгка выбраць караля католіка», - казаў Камендоне[101]. Перакананы ягонымі довадамі, Хадкевіч вярнуўся да сваіх і настояў не пакідаць сойм.
Вось так у сварках міналі дні, і нарэшце надышоў дзень падачы галасоў - 1 траўня. З новай сілай успыхнулі спрэчкі паміж партыямі, хаця ўжо даўно было ясна, што большасць за Генрыха. І ўсё ж нібыта схапіліся за апошні шанц. Гучней за ўсіх крычалі і хваляваліся «пястаўцы», носячыся па лагеры з ідэяй «родака» - ўладара родных крывей. Супраць іх дружна падняліся і «французы», і «немцы», і «шведы» і ў адзін голас ганілі праўленне Пястаў. Усе заслугі гэтых каралёў бязлітасна змешвалі з граззю. Ды і кандыдатуру «пястаўцы» ніяк не маглі выбраць, называліся дзесяткі імёнаў ад пярвейшых вяльмож Яна Хадкевіча, Мікалая Рудога, Пятра Збароўскага ды нікому невядомых шляхціцаў. «Пястаў» было як мух на кучы гною. І каб выбраць з іх караля, спатрэбілася б не адзін год, і то не выбралі б.
Галасаванне дало такія вынікі. Эрнэст Габсбург перамог у Кіеўскім ваяводстве і Прускім герцагстве. Нямала галасоў атрымаў шведскі кароль Ян ІІІ. Ягонае імя называлася ў спісах дзесяці ваяводстваў, а ў пяці з іх (Рускім, Падольскім, Сандамірскім, Познанскім і Калішскім) швед набраў большасць за кошт праваслаўных і пратэстантаў. Па-за канкурэнцыяй апынуўся Генрых Анжуйскі. Манлюк сабраў важкі ўраджай галасоў: у васьмі ваяводствах Генрых быў пераможцам. Падкупленая Манлюком жабрацкая мазавецкая шляхта крычала: «Француза! Француза! І нікога больш не хочам!»[102]. Да мазураў далучыліся «французы» і іх тысячагалосны крык настойліва напамінаў сенату, хто павінен стаць уладаром Рэчы Паспалітай. Не сказалі свайго слова ліцьвіны. Чакалі, чыя возьме, і адгаворваліся, што яны пагадзяцца з большасцю. Хітрыкі ліцьвінаў прымушалі палякаў кланяцца ім па дзесяць разоў. Ян Хадкевіч ад імя Літвы, Валыні і Брацлава абвясціў: «Дзеля шчасця, выгоды і выратавання Рэчы Паспалітай мы пасля дакладнага і разважлівага абмеркавання з аднадушнай згоды вырашылі так: калі герцаг анжуйскі саступіць нам рэлігійную свабоду, абароніць нас ад маскоўскага, ажэніцца з каралеўнай Ганнай, абяцае свята і непарушна захоўваць нашыя вольнасці і прывілеі, а таксама і свабоду выбару: калі да таго, выбар будзе аднадушным і згодным, бо, апроч таго, асабліва важна тое, што турак узрадаваўся б сваркам паміж палякамі і скарыстаўся б імі, дык мы выбіраем яго ў нашы каралі і лічым і прызнаем яго каралём»[103]. Хадкевіч аддаваў галасы васьмі ліцьвінскіх, а таксама Валынскага і Брацлаўскага ваяводстваў за Генрыха. Узрадаваныя «французы» гучна віталі ліцьвінаў: «О годныя і магутныя ліцьвінскія мужы! Ён будзе панаваць у вас! А мы гатовы праліць нашу кроў, пакласці наша жыццё за вас!»[104]. І чым больш набіраў галасоў Валуа, тым адчайней супраціўляліся ягоныя непрыяцелі. На сваю пагібель вылезлі са спісам пястаўцы. Калі называліся імёны вяльмож, сенат яшчэ трымаўся, а калі загучалі імёны нікому невядомых шляхціцаў, сенатары давіліся ад рогату. Апошнім значыўся нейкі Бандура. Камусьці востраму на язык уздумалася пажартаваць: «Пяст з бандураю». І пайшла гуляць прымаўка. Пад раскатамі рогату была пахавана ідэя «родака». На пасад Рэчы Паспалітай рэальна прэтэндавалі Генрых Анжуйскі і Ян Ваза. За Вазу стаялі іншаверцы. Сам Ян Фірлей 9 траўня выступіў у сенаце за выбранне шведа. Ведаў, куды ўдарыць. Ён пачаў пужаць Масковіяй - вось дзе загуба Рэчы Паспалітай. І толькі з дапамогай шведаў, вопытных у баях з маскавітамі, можна скарыць гэтае царства тыраніі і жаху. Усе прыціхлі. Сапраўды, хто, як не суседзі-шведы, маглі дзейсна дапамагчы вайне супраць маскавітаў. Французы далёка, немцы паміж сабой не ладзяць. Запанавала цішыня, нібыта раптам працверазіліся і скончылася ап'яненне. І тут падняўся Ян Хадкевіч. «Паглядзіце палякі, каго вам прапаноўваюць, як чалавека годнага вашага пасада! Шведскі кароль здраднік і нягоднік. Ён падмануў свайго брата і незаконна тыраніць над ім, захапіўшы ягоны пасад. А толькі гэты брат і перамог дацкага караля. Сам жа ён у вочы не бачыў ніводнай бітвы, і цяпер вось шведскае войска ў Лівоніі ўвесь час па ягонай міласці церпіць нястачы і паразы. Ён, як стаў каралём, ледзь-ледзь разы два ў год высунецца на свет. Больш сядзіць каля каміна ў чатырох сценах. Спіць сярод белага дня; а падымаецца, дык расчэсвае сваю барадзішчу ды валасы. Пасля ідзе снедаць; а на каралеўскім стале замест прыстойных страў ляжаць вантробы гавяды. Паесць і зноў заваліцца спаць на некалькі гадзін. Прачнецца, пашляецца па двары або па садзе. Вось вам жыццё гэтага чалавека, у якога няма і намёка на думку або свядомасць. Тут ні пры чым і ягонае веданне моваў, якое не дае яснага розуму, калі яго няма. Дарэмна казаць і пра ягонае кіраванне краінай. Гэта самапраўны тыран. Ён выразаў усіх сенатараў і ўсю шляхту, апроч аднаго графа ды некалькіх рыцараў. Цяпер і сам ён чорнага роду, і вакол яго адна чэрнь ды халопства. Словам, гэта такое кіраванне, што толькі з-за жонкі падданыя так і не забілі яго або не выгналі прэч. Таму не спадзявайцеся на злучэнне Швецыі з Польшчай: зрабі ён толькі крок за межы сваёй дзяржавы - і ўжо падданыя не пусцяць яго назад. Не спакушайцеся, палякі, таксама і шведскімі грашыма. Шведскі кароль вельмі сквапны, не плаціць жалаванне жаўнерам, а калі прымушаюць - падсоўвае фальшывую манету. Ды і краіна тая вельмі ўбогая; а славутыя срэбныя радовішчы заняпалі. У скарбніцы ні залатога. Вось гэтым паслам, што цяпер у вас, няма чаго было даць у дарогу, па ўсёй дзяржаве збіраў грошы для іх, адымаў палову ў кожнага падданага. Гэты нягодны сын праматаў усё, што бацька накапіў цяжкай працай, гандлюючы маслам, сырам, малаком, жалезам ды валамі. А тое што ён даруе нам пазыку, дык яшчэ трэба спытацца, што гэта за пазыка? Прыданае ўзяў за сваю жонку, нібыта за цэсарскую дачку. Ды ці не ён яшчэ павінен палякам, калі ўлічыць, што па ягонай віне маскавіты забралі шмат польскіх умацаванняў? І, паверце, Масква на будучую зіму забярэ ў яго ўсё, калі вы не пасадзіце яго на свой пасад. Ды і на моры яго ўладу моцна падарваў дацкі кароль. А палякам неабходны кароль, які са славай верне аднятыя маскоўскім землі. Замест гэтага швед прынясе вам інтрыгі і кайданы, якія ён так любіць, ды яшчэ ўвядзе шведскі згубны парадак наследавання пасада не толькі па мужчынскай, але і па жаночай лініі. У гэтым выпадку ў вас можа ўсталявацца небяспечны трыумвірат сясцёр (Жыгімонта Аўгуста. - В.Ч.): шведскай каралевы; інфанткі Ганны Ягелонкі і герцагіні браўншвейгскай. Нарэшце ўкажу на пагалоскі, нібыта Ян ІІІ ведае вашу мову. Так, два-тры словы ён можа сказаць па-польску. А пра ягоную зычлівасць да палякаў можа паведаміць вам пан Салікоўскі, які разам з Кромерам быў пасланы гады два таму ў Шчэцін дзеля прымірэння Яна ІІІ з Дацкім. Ён паступаў з імі горш за сабак»[105]. Увесь арэол мудрага правадыра развеяўся.
Праціўнікі Яна дадалі, што Кацярына адхапіла сабе трыста тысяч злотых - больш, чым дасталося іншым яе сёстрам. А Швецыя часта трапляла пад дацкае ярмо. Дык што гэта за краіна? Ратаваць шведскага караля ўзяўся ўлюбёнец шляхты пратэстант Мікалай Мялецкі. Ён кінуў пальчатку Хадкевічу. «Але я разаб'ю ўсе твае довады». Як бы не так. Шляхта заглушыла яго крыкамі: «Не швед, а француз, француз будзе ў нас! Вось наш кароль!»[106]. Перакрычаць гэты шматтысячны натоўп Мялецкі не змог. І нават Ян Фірлей нічога не зрабіў. «Французы» бралі горлам і не хацелі нічога чуць, апроч сваіх крыкаў. Раззлаваны Фірлей пакінуў сойм, а за ім падаліся і ягоныя паплечнікі. А ў шопе запанавала трывога. Што яшчэ надумаў Фірлей?
Раніцай даведаліся. Фірлей са сваімі сябрамі і аднадумцамі ноччу перабраўся ў суседняе сяло Грохаў. Тут сабраліся ўсе праціўнікі каталіцтва і Генрыха Анжуйскага. Да гэтай партыі далучыўся Юрый Алелькавіч і кіеўскі ваявода Канстанцін Астрожскі. У сенат даходзілі трывожныя весткі: Фірлей расставіў гарматы і падрыхтаваў да бою конніцу. Узбуджаная шляхта патрабавала ад сенатараў весці яе на непрыяцеля. Хадкевіч, Ласкі і Крыштоф Збароўскі ўзначалілі ахвотнікаў, якія ўпрыгожылі сябе французскімі лілеямі. Хадкевіч даў загад падкаціць гарматы і навесці іх на Грохава. Аднак лёгка рассекчы мячом вузел і парвалася нітачка згоды, а лепш паспрабаваць развязаць гэты вузел супярэчнасцей. Хадкевіч сабраў нараду правадыроў войска і на ёй вырашылі паслаць дэлегацыю ў Грохаў з прапановай вярнуцца ўсім на выбарчае поле або згубіць права голасу. Грохаўцы наракалі на тое, што ім не далі выступіць, а іх непрыяцелі змагаюцца і сілай, і хітрасцю. Таму засталося толькі захаваць дарагую свабоду і законнасць выбараў. Дэлегацыя вярнулася і перадала адказ грохаўцаў. Некаторыя з сенатараў ужо пачалі шкадаваць, што занадта несправядліва абышліся з прыхільнікамі шведскага караля. Гэтую нерашучасць разбіў Ян Хадкевіч: «Генрых прызнаны большасцю галасоў, значыць, пра другіх кандыдатаў няма чаго і казаць»[107]. Шляхта нібыта чакала гэтага слова і запатрабавала: «Француза! Нікога, апроч француза». Можна было яшчэ спрачацца, нешта даводзіць, але гэта ўжо нічога не вырашала - перамога Генрыха не выклікала сумненняў. І шведы здаліся, адзінае, чаго яны прасілі, - рэлігійнай свабоды.
Яшчэ тры дні сойм выпрацоўваў свае ўмовы Генрыху. Быў прыняты артыкул пра рэлігійныя свабоды. А ўсе астатнія пункты склаў пералік абяцанняў Манлюка. Вечны мір паміж Францыяй і Польшчай. Узаемная дапамога ў барацьбе з ворагамі, супрацоўніцтва ў гандлі. Генрыху дастаўся абавязак даваць штогод 450 тысяч флорынаў са сваіх французскіх уладанняў, утрымліваць за свой кошт флот і Кракаўскую акадэмію, заплаціць усе пазыкі Рэчы Паспалітай. Ён жа павінен ашчаслівіць каралеўну Ганну, ажаніўшыся з ёй. Перад каранацыяй пацвярджае ўсе законы і прывілеі Рэчы Паспалітай. Манлюку давялося расплачвацца за свае абяцанні і няволяй падпісаць дамову. Ды яшчэ пад ціскам пратэстантаў пакляўся, што Карл ІХ дасць рэлігійную свабоду і гугенотам. Нарэшце наступіла згода. 15 траўня ўсе выбаршчыкі сабраліся. У шоп набілася столькі, што і носа не ўсунуць. Стаць сведкамі гістарычнага моманту хацелася ўсім. Фірлей урачыста звярнуўся да сенатараў і шляхты: «Ці ўсе згодны на выбранне польскім каралём Генрыха, герцага анжуйскага, брата французскага караля?» - «Усе! Усе!» І маршалак засведчыў абвяшчэнне Генрыха: «Аман»[108].
Спадзяванні ліцьвінаў і палякаў на Генрыха Валуа не спраўдзіліся. Распусны гуляка не займаўся дзяржаўнымі справамі. Не ведаючы па-польску і па-ліцьвінску ні слова, не вывучыўшы і латыні, ён сядзеў у сенаце, нібыта нямы, і ад самоты марыў толькі пра адно - вырвацца з абрыдлых сценаў. І толькі па начах за картачнай гульнёй і на баляваннях з сябрамі і жанчынамі ён адчуваў сябе на сваім месцы. Дагуляўся да таго, што застаўся без граша ў кішэні. Каралеўскія кухары пабіраліся па людзях, каб пазычыць чаго-небудзь на ежу. Палякі наракалі на Генрыха, нават гразіліся адабраць карону, а ён скардзіўся, што яго хочуць зрабіць сенатарскім суддзёй. У такім становішчы вабіў пасад Францыі, які вызваліўся пасля смерці брата. Сенатары не адпускалі Генрыха, бо дазвол на ад'езд з Рэчы Паспалітай ён павінен атрымаць ад сойма. Тады кароль у ноч на 28 чэрвеня 1574 года потайкі ўцёк з Кракава. Дагналі яго толькі за аўстрыйскай мяжой. Генрых паабяцаў вярнуцца і адправіўся ў Францыю. Палякі абурыліся і клялі Генрыха як толькі маглі: «Няўдзячны, бессаромны, распусны... прысягаў адной дзяржаве, а цяпер, як начны злодзей, уцёк у другую...»[109]. А спрытныя на руку прыдворныя рабавалі каралеўскі замак, падмятаючы ўсё, што засталося ад караля-ўцекача. У Галіцыі ўзбунтаваліся найміты і здабывалі сваё заслужанае зброяй.
Уцёкі Генрыха ўразілі ўсіх, як у Кароне, так і ў Княстве. Зноў безгаспадарства? А ў манархічных дамах ажылі духам - надарылася магчымасць узяць рэванш за папярэднюю паразу на выбарах.
Аднак у Польшчы і Літве яшчэ спадзяваліся, што Генрых адумаецца. Ліцьвіны паведамлялі палякам, што па-ранейшаму лічаць Генрыха Валуа сваім уладаром і прапаноўвалі адправіць сумеснае пасольства ў Парыж. На Варшаўскім сойме, скліканым прымасам Якабам Уханскім без ведама Літвы і без яе ўдзелу, палякі пастанавілі чакаць Генрыха да 12 траўня наступнага года. Калі ён да гэтага тэрміну не вернецца, прызнаць, што ён адмовіўся ад кароны Рэчы Паспалітай. У гэтым выпадку ў Стэнжыцах адбудзецца новая элекцыя.
Ліцьвіны на сваім сойме пастанавілі пры неабходнасці новых выбараў аддаць свой голас за імператарскага сына Эрнэста. Гэты выбар, без сумнення, прадвызначылі Хадкевіч і Радзівілы, памятаючы сваю былую дамову з імператарам. Мэта была ранейшая - дамагацца ў новага ўладара вяртання забраных ад Літвы земляў. «А калі хто-небудзь з палякаў або Літвы выбера караля, апрача Эрнэста, і гэтым парушыў бы нашы вольнасці, дык, хаця б гэта каштавала нам жыцця, мы ні ў якім разе не саступім, а далучымся да тых, хто падасць голас за Эрнэста»[110]. Пастанову замацавалі сваімі подпісамі ўсе віднейшыя дыгнітарыі Княства, нават кіеўскі біскуп Мікалай Пац і кіеўскі кашталян Павел Сапега. Такой была пазіцыя Вялікага Княства Літоўскага.
У часы другога безгаспадарства Ян Гаранімавіч Хадкевіч дасягнуў вяршыні сваёй улады. Ягоныя рашэнні прымаюць і паны-рада, і біскупы. Без ягонай пячаткі ніводны дакумент урада Вялікага Княства не мае законнай сілы. Ён вызначае палітыку дзяржавы. Радзівілы баяліся супрацьстаяць яму і толькі марылі аб магчымасці «адпомсціць старосту за ўсе ягоныя крыўды. Трэба толькі чым-небудзь не напужаць яго, каб ён сам не навёў на нас гарматы»[111]. Былы непрыяцель, слуцкі князь Юрый Алелькавіч, шукаў з ім прымірэння. Ян Глябовіч ужо «сябар» і папярэджваў аб намерах Радзівілаў. У новай барацьбе за карону Рэчы Паспалітай Ян Хадкевіч вырашаў, каму яе аддаць. І гэты голас хацелі купіць. Вільгелым Розенберг, які марыў аб кароне, схіляў Пятра Збароўскага падкупіць Хадкевіча за сто тысяч залатых. Не шкадаваў абяцанак Хадкевічу і яшчэ адзін кандыдат - Іван Жахлівы: «І толькі нам паслужыш, і тыя тры дзяржавы: Масква, Польшча і Літва - аб'яднаюцца, і нам дасць Бог на тых дзяржавах быць, то мы цябе сваім жалаваннем ва ўсялякіх пашанах і прыбытках пачнём узнагароджваць больш за іншых паноў, а таксама вотчынамі і скарбам пажалуем цябе і задаволім»[112].
Папулярнасць Івана Жахлівага сярод шляхты як у Польшчы, так і Літве прымушала задумацца. Шляхта наіўна марыла, што Іван пакончыць з усемагутнасцю паноў. У Літве партыю маскавітаў узначальваў менскі кашталян Ян Глябовіч, які акружыў сябе ўзброенымі паплечнікамі. І з гэтым трэба было лічыцца. Хадкевіч заявіў маскоўскаму паслу: «Каб гасудар прыслаў да нас у Літву добрага свайго пасланніка, а пісаў бы нам граматы паасобна з жалаваным словам: да ваяводы віленскага грамату, другую - да мяне, трэцюю - да пана троцкага, чацвёртую - да маршалка, Сіротку Радзівілаваму, пятую - да ўсяго рыцарства, прымаў бы пасланніка адразу ж, не марудзячы: а каралю Генрыху ў нас не бываць. Я сваёй віны ні ў чым перад гасударом не ведаю, а гасудар да мяне не адпіша ні пра якія справы і сабе служыць не загадае; нам вельмі прыкра, што міма нас палякі пана на панства просяць, а наша вера лепш з маскоўскай сышлася, і мы, уся Літва, гасудара жадаем да сябе на дзяржаву. Калі мы ўмолім Бога, а гасудара ўпросім, каб быў у нас у Літве на дзяржаве, дык палякі ўсе прыедуць да гасудара біць чалом сваімі галовамі, а гасудару вядома, што калі ў нас раней быў кароль Вітаўт, дык ён заўсёды жыў у Вільні; і цяпер нам гэтага хочацца, каб у нас кароль быў у Вільні, а ў Кракаў бы ездзіў на час; але гасудар як быццам праз пень калоду валіць»[113].
Не будзем адмаўляць, што ход Хадкевіча быў выкліканы і жаданнем захаваць з Масковіяй перамір'е, тэрмін якога ўжо заканчваўся. Нібыта дзейнічаў Ян паводле народнай мудрасці: каля пекла жывучы, трэба й чорта за кума папрасіць. Хадкевіч быў асабіста зацікаўлены ў кандыдатуры Івана, як у запасным варыянце, на выпадак няўдачы з камбінацыяй з Эрнэстам Габсбургам, бо тады рэальны шанц на карону атрымаў бы шведскі кароль Ян ІІІ. Аднак Хадкевіч не збіраўся выклікаць злога дэмана, якога цяжка было б суняць.
Не пасквапіўся Ян на ягоныя шчодрыя абяцанні ўсялякіх пашан і прыбыткаў і маўчаннем адказаў на пытанне «Якое ты наша жалаванне хочаш?»[114].
На Стэнжыцкім сойме, які пачаў працу 11 траўня 1575 года, зноў праявілася супрацьстаянне паміж палякамі і ліцьвінамі. Ліцьвіны ўпарта адмаўляліся прызнаць законнасць папярэдняй пастановы Варшаўскага сойма. Тое, што абвяшчэнне элекцыі адбылося без іх удзелу, сведчыла, што палякі адводзілі ім ролю паслухмяных выканаўцаў сваёй волі. І гэтым разам Хадкевіч быў душой і галавой ліцьвінскай дэлегацыі. Ён гнеўна заяўляў, што не пагодзіцца з пастановамі, якія парушаюць правы Літвы.
«Нельга столькі разоў зневажаць ліцьвінаў, і калі палякі так прыніжаюць іх, дык яны цяпер і паедуць»[115].
Аднаго позірку на ягоны суровы твар хапала, каб халадок трывогі прабягаў па спінах сенатараў. Варта было ім узняць пытанне аб падазроных узброеных прыгатаваннях у ліцьвінскім стане, Ян Хадкевіч зноў прама рэзануў: «Досыць з вас, калі ў шопе будзем цярпець вашы ўстоі; калі ж кожны сядзіць у сваім абозе, няхай у нашы справы не лезуць. Гэта было б ужо занадта»[116]. Калі ж палякі асмеліліся прасіць ліцьвінаў прызнаць пастанову Варшаўскага сойма, Ян Хадкевіч са сваімі паплечнікамі пакінуў сенат. А за імі следам падаўся і прымас. Цяжка было чакаць, што пры такой «згодзе» сойм прыме што-небудзь істотнае. Так яно і здарылася. Шляхта, не дачакаўшыся заканчэння, пачала раз'язджацца. Каб выратаваць становішча, польскія сенатары абвясцілі элекцыю. Хадкевіч і гэтым разам запрацівіўся і заявіў, што элекцыя магчыма толькі пасля таго, як усе станы падпішуць акт аб нізлажэнні Генрыха. Зразумела, тое самае заявілі ліцьвінскія сенатары і шляхта. Не дзіўна, што на сойме так і нічога не справілі.
7 лістапада 1575 года ў Варшаве пачаўся новы сойм. Шляхта і паны сабраліся, каб выбраць уладара Рэчы Паспалітай. Зноў загучалі шчодрыя абяцанні кандыдатаў. Былі яны падобныя - паслы кляліся, што пад уладай іх гаспадароў Рэч Паспалітая стане квітнець і багацець. А памеры кішэні дазвалялі называць тую ці іншую суму, якую будучы ўладар ахвяруе дзяржаве. Гэтак, брат імператара эрцгерцаг Фердынанд кляўся даваць штогод 150 000 талераў са свайго даходу. Шведскі кароль гатовы быў выкарыстаць трэць сваіх прыбыткаў на вайну з Масковіяй. Аднак і цяпер ён нагадаў пра пазыку і велікадушна адмаўляўся ад яе ўзамен за Лівонію. Пасол беднага ферарскага герцага Альфонса шчодрых дароў не абяцаў, а сціпла паведаміў, што ягоны ўладар прывядзе вучоных людзей у Кракаўскую акадэмію ды стане на сваё жалаванне выхоўваць сто пяцьдзесят маладых шляхціцаў. Пасол Сцяпана Батуры доўга расхвальваў семіградскага ваяводу, які розумам і дзеяннямі падняўся да свайго высокага становішча. Як з рога сыпаліся абяцанкі: Батура захавае правы і вольнасці паноў і шляхты, заплаціць усе каралеўскія пазыкі, адваюе ў Масковіі забраныя землі, нават прывядзе сваё войска, дасць 800 000 злотых на вайсковыя патрэбы, выкупіць палонных з маскоўскай і татарскай няволі. Важкім аргументам на карысць Батуры было і пасланне турэцкага султана, які папярэджваў, каб не выбіралі Габсбурга, і раіў семіградскага ваяводу.
Шмат прыхільнікаў, асабліва сярод дробнай шляхты, меў Іван Жахлівы. Але на сойме маскоўскі ганец груба заявіў, што цар прышле да сенатараў не вялікае пасольства, як да караля, а сярэдняе, суадносна іх годнасці, і тым самым абразіў самалюбства сената. Нават прыхільнікі Івана збянтэжыліся ад падобнай заявы. Значная частка «маскавітаў» ахладзела да свайго куміра.
Ліцьвіны, якія прыехалі ў Варшаву на чале са сваімі правадырамі Янам Хадкевічам і Мікалаем Рудым, стаялі за кандыдатуру эрцгерцага Эрнэста. За яго Літва і падала голас. Польскія сенатары, прадстаўнікі Прусіі і святарства прагаласавалі хто за Эрнэста, а хто за імператара. Ніводная партыя так і не набрала пераважнай колькасці галасоў. Жаданага аднадушна не было. Нецярплівая шляхта патрабавала выбрання Сцяпана Батуры, за якога стараліся Збароўскія. «Пястаўцы» на чале з Янам Косткам і Андрэем Тэнчынскім заклікалі ўспомніць уласную годнасць і выбраць «родака». Тэнчынскага вельмі абурала тое, што такому слаўнаму панству, як Рэч Паспалітая, «чужаземцы» мала давалі грошай. Ганьба! А «родак» будзе бацькам сваім падданым, а не айчымам.
Вось тады прыхільнікі Габсбургаў аб'ядналіся і вырашылі выбраць імператара. 12 снежня яны пакінулі сенат і сабраліся каля Варшавы. Для прыліку адправілі паслоў да праціўнікаў з паведамленнем аб сваім намеры, але не чакалі ад іх адказу. Перад самым вечарам Уханскі, які не ўстояў пасля ўгавораў нунцыя Лаўрэа, абвясціў каралём польскім і вялікім князем літоўскім Максіміліяна ІІ.
Гэты акт быў поўнасцю незаконным: Габсбург не набыў большасці галасоў і за яго не выказаўся ўвесь сойм. «Пястаўцы» і шляхта спачатку разгубіліся. А іх правадыры белзскі ваявода Тэнчынскі і белзскі староста Ян Замойскі, Збароўскія, кракаўскі біскуп аб'ядналіся. План, прыдуманы імі, задавальняў абедзве партыі. Каралевай Польшчы абвяшчалася Ганна Ягелонка, што было даспадобы «пястаўцам», а яе мужам выбралі Сцяпана Батуру. Такім чынам той станавіўся польскім каралём, як таго дамагалася шляхта.
Як бачым, сойм нарадзіў яшчэ адну незаконную пастанову - абвяшчэнне вуснамі Замойскага ад імя рускіх (украінскіх) ваяводстваў каралевай Ганну Ягелонку, як у першым выпадку: ні большасці галасоў, ні аднадушша, і абвяшчэнне зрабіў чалавек, які не меў на гэта права. Мужам каралевы і каралём польскім шляхта выбрала Сцяпана Батуру. Безгаспадарства скончылася двухуладарствам.
Стары імператар не вельмі абрадаваўся новаму клопату, што зваліўся на ягоную галаву: лепш польска-ліцьвінская карона дасталася б ягонаму сыну Эрнэсту. Ды ўмовы, якія прадставілі яму паслы, не задавальнялі Максіміліяна, ён завёў гаворку аб іх пераглядзе. Прапаноўваў у мужы Ганне свайго сына, што памірыла б варагуючыя партыі. Сесці на пасад Рэчы Паспалітай няпроста, ды палохаўся імператар і рэакцыі Турцыі. І Максіміліян стаў чакаць лепшай для сябе кан'юнктуры. Чакаў і Батура, які пабойваўся імператара.
Мінула тры месяцы, аніводны з выбраных каралёў не прыехаў у сваё новае гаспадарства. Ужо пачалі раздавацца галасы, каб абодва кандыдаты адмовіліся ад кароны і правесці новыя выбары. Прымас Уханскі нагадаў пра Івана Жахлівага і шчаслівы ад сваёй знаходлівасці цягнуў рукі да неба, заяўляючы, што гэты чалавек пасланы Святым Духам. Да кандыдатуры Івана ўсё больш схіляліся і ў Літве. Ян Хадкевіч у размове з маскоўскім паслом Навасельцавым прызнаўся: «Мы ўжо міжволі выбралі Максіміліяна; цэсар Максіміліян стары і хворы, і мы думаем, што ён адмовіцца ад пасаду; ляхі выбіраюць на панства Абатуру і да нас ужо другі раз прысылаюць, каб мы яго выбралі; але нам ні ў якім разе Абатуру на панства не браць. Абатура турэцкі пасажанік, і як нам аддаць хрысціянскае панства басурманам у рукі? Ты едзеш да палякаў, так сам убачыш польскую праўду: яны ні за што не пашлюць з табой граматы на гасударовых паслоў, а я цару-гасудару ўсёю душою рад служыць, толькі б гасудар не адняў бы нашых вольнасцей, таму што мы людзі вольныя»[117]. Пакуль што Хадкевіч арыентаваўся на імператара і ў выпадку ягонай адмовы гатовы быў прызнаць кандыдатуру Івана Жахлівага.
Неўзабаве адносіны правадыра Літвы да абодвух венцаносцаў рэзка змяніліся. Імператар працягваў зносіцца з царом. У снежні 1575 года ягоныя паслы пабывалі ў Масковіі. Цар прапаноўваў Максіміліяну пасадзіць на Польскае каралеўства Эрнэста, а Вялікае Княства, Кіеў і Лівонія адыходзілі б да Масковіі і сутнасць гэтай змовы не была таямніцай для ліцьвінаў. Пра што яшчэ маглі дамаўляцца цэсар і цар? «Каб ім заадно прамысліць і Літоўскую зямлю паміж сабой падзяліць»[118].
Многія прыхільнікі Габсбурга, паводле прызнання нунцыя Лаўрэ, «каб выратаваць дзяржаву, вырашылі згадзіцца на выбранне і вянчанне Батуры, калі імператар з неабходнай у гэтым выпадку хуткасцю не апярэдзіць яго ў Польшчы»[119]. Бяздзейнасць Максіміліяна надала рашучасці Батуру і ён у красавіку 1576 года з'явіўся ў Польшчы. Каб не губляць час, каранацыю і вянчанне Батуры назначылі на 28 красавіка. У Літву прыехала пасольства з запрашэннем на ўрачыстасць. Аднак гэта не азначала, што ліцьвіны так лёгка прызнаюць Батуру вялікім князем. Па-ранейшаму яны лічылі сваім уладаром Максіміліяна. Мікалай Руды рассылаў па Княству ўніверсалы, у якіх імператар абвяшчаўся вялікім князем літоўскім. Аднак ужо не давяраў Максіміліяну Хадкевіч. А тое, што імператар не прыслаў абяцанай субсідыі, пераконвала Яна ў нядобрых намерах Максіміліяна. І Хадкевіч выбраў Сцяпана Батуру, хаця не без хістанняў. Не дарэмна так упарта ўгаворваў яго Пётр Збароўскі. Ды і сам Батура абяцаў яму гетманства і прыслаў нямала грошай, якія Хадкевіч не ўзяў. Аднак магутныя Радзівілы не вельмі хацелі і гэтым разам ісці за Хадкевічам. Ды і ліцьвіны злаваліся на палякаў, што тыя навязваюць ім свайго выбранца. На Гарадзенскім сойме, які пачаўся 19 красавіка, адкрыта казалі, што нельга далей трываць польскую фанабэрыю, бо колькі разоў ужо палякі праяўлялі сваю нянавісць і знявагу да Літвы. Таму і заклікі Хадкевіча прызнаць вялікім князем літоўскім Батуру не дайшлі да сэрцаў угневаных ліцьвінаў. Настроены яны былі рашуча. Калі палякі пачнуць гвалтам навязваць Літве свайго караля, дык ліцьвіны з чыстым сумленнем абвясцяць дамову аб вуніі скасаванай. Пасля чаго на сойме ў Мсцібогаве яны выбяруць сабе вялікага князя. Падобная пастанова не падабалася Хадкевічу. У той час, калі Іван Жахлівы з войскам стаяў на мяжы Лівоніі, было б неразумна пачынаць яшчэ і адкрытую барацьбу з Польшчай. Свае палітычныя інтарэсы Літва магла рэалізаваць і праз Сцяпана Батуру, які дзеля велікакняжацкай кароны вымушаны прызнаць ліцьвінскія патрабаванні.
Аднак здавалася верх возьмуць Радзівілы. Ліцьвінскае пасольства на чале з Янам Глябовічам, выконваючы рашэнне Гарадзенскага сойма, указала Сцяпану Батуру (якога тытулавалі толькі каралём) на дамову вуніі, дзе гаварылася, што адзін народ не павінен нічога абмяркоўваць без ведама другога, а таксама выбіраць асобна ўладара. А ён, нягледзячы на тое, што ліцьвіны не выбралі яго і не запрашалі на велікакняжацкі пасад, ужывае тытул вялікага князя літоўскага. А таму Літва не прызнае яго за свайго пана. Рэзка і прама Ян Глябовіч заявіў у сенаце: «Вы, палякі, вырвалі ўсё з нашых рук; вы несправядлівым чынам зняважылі нас, не далі нам удзельнічаць у элекцыі і каралеўскай каранацыі. Таму мы пратэстуем супраць парушэння нашых правоў праз каранацыю, якую ўчынілі без нашага ведама, і мы ўжо вызвалены ад вузаў вуніі з Польшчай»[120]. Як і планавалася, пасля вызвалення ад «вузаў вуніі» ліцьвіны сабраліся ў Мсцібогаве, каб выбраць уладара.
Між тым Хадкевіч пераконваў паноў і шляхту абвясціць Батуру вялікім князем літоўскім, бо ён не мае «злога вока на Літву»[121]. І прыхільнікаў Батуры прыбавілася. На Мсцібогскім з'ездзе ўжо не было таго аднадушша, як у Горадні. Партыя Батуры ўяўляла сур'ёзную сілу. І Радзівілы здаліся. Не сама горшы выбар і Батура. Як-ніяк, ягоная бабуля Ганна паходзіла з Радзівілаў, а значыць, будучы вялікі князь іх сваяк. Згода Радзівілаў азначала і згоду Літвы на прызнанне вялікім князем літоўскім Сцяпана Батуры.
Новы ўладар Вялікага Княства адрозніваўся ад свайго бязвольнага папярэдніка Жыгімонта Аўгуста рашучасцю і актыўнасцю, прыроджаным дарам военачальніка і дыпламата. Якасці, якія прымушалі забыцца пра ягонае нязнатнае паходжанне. Батура атрымаў добрую адукацыю ў Падуанскім універсітэце. Чалавека са светлай галавой заўсёды ўбачаць і ацэняць. Вось і Батура не прапаў пры двары вугорскага караля Фердынанда і вылучыўся сярод прыдворных. Служачы трансільванскаму князю Яну Жыгімонту Заполлі, Батура быў паслом да імператара Максіміліяна ІІ. Аднак з-за супярэчнасцей з вугорскім каралём імператар засадзіў пасла ў турму. Тры гады правёў Батура ў няволі. За гэты час перачытаў тамы старажытных аўтараў, а любімыя запіскі Юлія Цэзара ведаў напамяць. Пасля смерці Яна Жыгімонта імператар выпусціў Батуру на волю. Неўзабаве ён стаў семіградскім ваяводам. Складанай дыпламатычнай тактыкай яму ўдавалася захоўваць мір з туркамі і нават дамагчыся прыхільнасці турэцкага султана. І карону Рэчы Паспалітай ён прыняў дзеля таго, каб уладарыць, а не быць марыянеткай у руках палітычных сіл. «Не ў хляве нарадзіўся, але вольным чалавекам. І была ў мяне ежа і адзежа, перш чым прыбыў я ў гэтую краіну. Прыбыў сюды на падставе вашых просьб і дамаганняў, вы самі ўсклалі мне на галаву карону, таму я ваш сапраўдны кароль, а не кароль, намаляваны на малюнку. Хачу панаваць і загадваць, і не пацярплю, каб хтосьці ўладарыў мной», - заявіў Батура[122]. У вайне з Масковіяй ліцьвінам якраз і патрэбны быў вось такі правадыр, які вызначаўся не толькі тытулам, а і словам, і справай. І яны яго выбралі.
З Мсцібогава да Батуры ў Кракаў прыехала дэлегацыя на чале з Янам Хадкевічам. Прыехалі ліцьвіны не з віншаваннямі, а з умовамі, паводле якіх яны прызнаюць Батуру за свайго ўладара. І Батура прынёс прысягу ў выкананні ўсіх ранейшых прывілеяў. На радасць ліцьвінам ён сваёй клятвай урачыста абвяшчаў самастойнасць Літвы ад Польшчы. Вядома ж, Батура не мог выканаць усіх патрабаванняў ліцьвінаў, у прыватнасці вярнуць ёй адабраныя Польшчай землі. Але гарантаваў роўную з польскімі колькасць ліцьвінскіх сенатараў у сваёй радзе, чым паказаў, што лічыць Вялікае Княства асобнай ад Польшчы дзяржавай. Выракаўся ён на карысць Княства і ад гаспадарскіх земляў.
З першай сустрэчы паміж Хадкевічам і Батурам усталяваліся добрыя адносіны. Батура прыхільна ставіўся да чалавека, дзякуючы якому стаў вялікім князем літоўскім, разумеў ён і значэнне Хадкевіча ў Літве. Амаль па ўсіх «великоважных» справах Вялікага Княства раіўся з ім.
А Хадкевіч дамагаўся ад Батуры, каб той служыў інтарэсам Княства. Сумны вопыт папярэдніх супольных польска-ліцьвінскіх уладароў паказваў, што перш за ўсё яны стараліся дзеля Польшчы, а дзеля Літвы не хапала ні часу, ні жадання, ні сіл. Гісторыя магла паўтарыцца і зараз, бо палякаў больш хвалявала адмова ад польскага падданства Гданьска, чым вайна з Масковіяй. А на Лівонію дык і наогул забыліся - на яе абарону палякі адкупляліся сімвалічнымі сумамі. Такое ўражанне, што Лівонію асудзілі на волю лёсу. Перад маскоўскімі палкамі гэтая зямля была бяззбройнай - ідзі ды забірай яе. Хадкевіч нават адмаўляўся кіраваць Лівоніяй, каб не браць на сябе віны за магчымую заваёву яе Масковіяй. Батура на радзе з польскімі і ліцьвіннскімі вяльможамі ў Кнышыне (адбылася ў сярэдзіне ліпеня 1576 г.) угаварыў Хадкевіча застацца лівонскім адміністратарам. Аднак дзейснай дапамогі той не атрымаў. Грошай хапіла толькі для найму 600 чалавек. А падзеі, што адбываліся ў гэтым важным рэгіёне, сведчылі, што вайна не за гарамі. Калі да 1572 года маскавіты завалодалі Нарвскай і Дэрптскай землямі, дык у 1576 годзе пасля ўпартых баёў з шведамі ўся Эстляндыя, апроч Рэвеля, апынулася пад Масковіяй.
Пасля падзення Пернава эстляндскія жыхары натоўпамі ўцякалі ў Рыгу. Слёзна малілі яны Яна Хадкевіча заступіцца за Эстляндыю. Але з 2-тысячным аддзелам не пераможаш шматтысячную раць. Хадкевіч вызваліў ад ворага замак Руян - вось і ўсё. Пакуль што даводзілася спадзявацца больш на дыпламатычныя інтрыгі, чым на зброю. Хадкевіч зносіўся з «лівонскім каралём» Магнусам. Гэты стаўленік Івана Жахлівага пасля няўдалай аблогі Рэвеля валодаў з царскай міласці замкамі Карнусам і Аберпаленам. Ды і то ўвесь час баяўся, што ягоныя ўладанні захопяць шведы або забярэ сабе цар. Занадта позна зразумеў ён, што стаў марыянеткай у руках маскавіцкага ўладара. Магнус патаемна перапісваўся з Хадкевічам, абяцаючы перадаць свае землі пад уладу Рэчы Паспалітай.
Пра гэтыя зносіны Іван Жахлівы даведаўся ад імператарскага ганца Грэіна, Маўляў, за свой пераход Магнус атрымае Рыгу, выплаціўшы 20 000 ефімкаў Хадкевічу. Цар загадаў звязеніць «лівонскага караля». Некалькі маскоўскіх атрадаў шнырыла па «каралеўскіх» уладаннях, шукаючы Магнуса, які хаваўся ад іх то ў адным месцы, то ў другім. Нарэшце Магнус, пабаяўшыся надалей гуляць у «хованкі» са сваім магутным апекуном, добраахвотна падаўся да яго на паклон у Пскоў. Магнус апраўдаўся перад Іванам і той нават паабяцаў новыя землі. Такім было становішча ў Лівоніі.
У гэты час Сцяпан Батура ўвязнуў у вайне з Гданьскам і, здаецца, надоўга. Замест таго каб выканаць справядлівыя патрабаванні гданьчан: захаваць ранейшую аўтаномію і кампенсаваць выдаткі, што панёс горад пры папярэднім уладару, Батура пачаў пужаць Гданьск і дамагацца поўнай падначаленасці яму. Але гданьчане былі не з баязлівых. Яны не толькі выставілі моцнае 20-тысячнае войска, але і дзейсна схілялі на свой бок Ганзейскі саюз, нямецкія княствы, Данію і Нідэрланды - усіх, хто быў не зацікаўлены ў выхадзе Польшчы да мора. Дацкі кароль Фрыдрых ІІ нават усклікнуў, што хутчэй ахвяруе паловай свайго каралеўства, чым дапусціць зняволенне Гданьска польскім каралём. І не толькі напіваўся за росквіт Гданьска, аж на нагах не стаяў, але падкідваў гораду грошай і зброю. У саюзе з Батурам супраць гданьчан выступіў шведскі кароль, злосны, што яны адмовіліся ваяваць з Масковіяй. І вось шведскія караблі з'явіліся каля гданьскай гавані. Унутраны канфлікт паміж каралём і непакорным горадам пагражаў перарасці ў міжнародную вайну. Ды і сабраць войска Сцяпану было нялёгка. На паспалітае рушэнне надзей ён не ўскладаў. Карысці ад свавольнай шляхты мала. А грошай для наймітаў засталося ў скарбніцы не багата. З цяжкасцю ўдалося прабіць на сойміках новы вайсковы падатак. Вось тут палякі і нагадалі пра Літву, хай і ліцьвіны нясуць нараўне з імі цяжар паводле заключанай вуніі. Толькі ліцьвіны не забыліся, як «браты» паказвалі ім кукіш на ўсе просьбы абараніць супольную з імі зямлю - Лівонію. На Віленскім сойме 17 ліпеня 1577 года ліцьвіны прынялі пастанову, што ўсе падаткі з Літвы пойдуць «ку потребам того самого панства великого князьства Литовского, а не на што иного»[123].
У сваіх лістах Хадкевіч раіў Батуру паразумецца з Гданьскам і ўказваў на больш вялікую небяспеку для Рэчы Паспалітай - Масковію. Трэба было не губляць час і грошы на ўсмірэнне гданьчан, а ўмацоўваць Лівонію. А Батура прагнуў дабіцца перамогі над Гданьскам. Нанятае каралём войска на чале з Пятром Збароўскім аблажыла горад. Ішлі месяцы, а Гданьск так і не паў.
Іван Жахлівы адразу ацаніў зручны момант, каб спакойна завалодаць не заваяванай часткай Лівоніі. У пачатку 1577 года 50-тысячная маскоўская раць яшчэ раз паспрабавала захапіць Рэвель. Шэсць тыдняў маскавіты абстрэльвалі горад з гармат, але ні запаліць яго, ні запалохаць гараджан не ўдалося. Рэвель выстаяў. Маскавіты з сорамам убраліся прэч у Ноўгарад.
Да лета падрыхтоўка да паходу закончылася. Іван Жахлівы асабіста вырашыў узначаліць войска. Чым жа мог сустрэць ворага адміністратар і гетман Лівоніі? Супраць трыццаці тысяч у Хадкевіча было чатыры тысячы ваяроў, размешчаных па замках.
Шмат хто з камендантаў замкаў (з лівонскіх немцаў) зносіліся і са шведамі, і з маскавітамі. Хто прыйдзе, таму і адчыняць браму. Крывадушнасць лівонцаў не была таямніцаю для Хадкевіча. Ён не склікаў паспалітага рушэння, баючыся здрады, нават забараніў ім узбройвацца. Так што Івана Жахлівага не чакала адчайнае супраціўленне. Віжы даносілі цару аб мізэрных сілах лівонцаў. І ў пачатку ліпеня Іван рушыў войска ў паход. Першы замак на ягоным шляху - Марыенгаўзен здаўся без бою. Таксама без аднаго стрэла здаліся на міласць пераможцы Люцын і Рэжыца. За гэтымі гарадамі паследаваў і Дынабург, які здаў камендант паляк Сакалінскі. Скарыўся добраахвотна і Лаўдон. Паспрабавалі супраціўляцца жыхары Зесвегена і заявілі маскавітам, што жадаюць захоўваць вернасць Рэчы Паспалітай, але, калі ўбачылі пад сценамі маскоўскую раць, запрасілі аб літасці. Тыран прагнуў крывавай расправы. Няшчасных гараджан чвартавалі, разрывалі канямі на кавалкі, саджалі на палю, секлі шаблямі, а жанчын гвалцілі. Новы гаспадар Лівоніі ўсталяваў свой жахлівы лад. Толькі за чэрвень маскавіты забілі тры тысячы мірных жыхароў, а дзевяць увялі ў няволю[124]. Пасля ўзяцця Ашэрыдана князь Багдан Бельскі загадаў выкалаць вочы і засекчы розгамі да смерці старога Яспара Мюнсцера, таго самага ландмаршала, які ваяваў з Ордэнам за далучэнне Лівоніі да Літвы. Ваколіцы ўсіх гарадоў, дзе пабывалі заваёўнікі, пакрыліся целамі забітых. Зграі здзічэлых сабак адкармліваліся на чалавечым мясе. А жудасную ціш парушалі крыкі груганоў. Гэтак пустошачы і рабуючы ўсё на сваім шляху, Іван Жахлівы ішоў па Лівоніі. Між тым некалькі замкаў здаліся і Магнусу, які без царскага дазволу заняў Вендэн і Кокенгаўзен. Угневаны цар паспяшыў да Кокенгаўзена, калі ўзяў горад, усіх жыхароў пакараў смерцю. Новы прыступ гневу выклікала ў цара вестка, што на бок Магнуса перайшоў Вальмар, дзе камендантам быў князь Аляксандар Палубенскі, якога немцы звязенілі. Адразу ў Вальмар Іван паслаў 3-тысячны атрад з наказам жорсткай расправы над горадам. Сілы былі няроўнымі і абаронцы паспрабавалі прарвацца праз шэрагі маскавітаў. У сечы амаль усе яны загінулі. Вальмар паў. Палоннага Палубенскага пад аховай адправілі да цара. Каб выратаваць сваё жыццё, князь распавёў цару, што Магнус бярэ гарады з надзеяй перадаць іх Літве. Палубенскі атрымаў волю і быў шчодра ўзнагароджаны. Іван адпусціў і іншых палонных ліцьвінаў і прасіў іх пераканаць Батуру заключыць з ім мір.
Як бы ні гневаўся Іван на Магнуса, але той быў патрэбны.
Марыянетачны «лівонскі кароль» задавальняў цара - гэта і саюз з Даніяй, і прыкрыццё гвалтоўнага далучэння Лівоніі да Масковіі. Але Магнуса трэба было правучыць, ды так, каб ён і думаць баяўся шукаць новага гаспадара. Іван з войскам рушыў да Вендэна і выклікаў сюды Магнуса. «Лівонскі кароль» не адважыўся ехаць на сустрэчу з грозным царом, бо нічога добрага ад яго не чакаў. Паслаў да яго двух прадстаўнікоў. «Каралеўскіх» пасланцаў высцебалі бізунамі і адправілі назад клікаць «караля». Магнус апынуўся ў пастцы - уцякаць няма куды. Пэўна, ужо і не спадзяваўся на царскую літасць. Пры сустрэчы з ім пакорліва ўпаў на калені, просячы даравання. Цар ударыў «караля» па твары і аблаяў яго: «Дурань! Ты асмеліўся марыць аб каралеўстве Лівонскім?»[125].
Магнуса ўзялі пад варту і адвялі ў хлеў, дзе «кароль» прасядзеў пяць дзён. Падчас сустрэчы з гарадскога замка адкрылі агонь з гармат. Іван убачыў у гэтым замах на сваё жыццё і пакляўся, што не пакіне ў жывых ніводнага чалавека ў Вендэне. І пачалася крывавая разня. Не ў сілах адбіцца ад ворага, абаронцы замка сабраліся разам і ўкацілі ў пакой чатыры дзежкі пораху. Святары прачыталі малітвы, пасля чаго вендэнцы развіталіся адзін з адным і камендант Генрых Боўсман паднёс агонь да пораха. Трыста чалавек аддалі свае душы Богу. Самаахвярны подзвіг вендэнцаў раззлаваў яшчэ больш цара. Жывыя зайздросцілі мёртвым. Заваёўнікі гвалцілі і здзекаваліся з жанчын, мужчын палілі на вогнішчы. Сам цар пацяшаўся тым, што на яго вачах у людзей вырывалі языкі і сэрцы. Лівонскі летапісец запісаў, што пра падобныя зверствы «не было чуваць нават у турак і другіх тыранаў»[126].
Гэтак была заваявана Лівонія - зямля, якой апошнія дзевяць гадоў кіраваў Ян Гаранімавіч Хадкевіч. Сама чорныя прагнозы адміністратара збыліся. Каго было тут вінаваціць? Лівонцы абвінавачвалі Хадкевіча, што гэта ён садзейнічаў заваёве маскавітаў. Здавалася, ёсць падставы. Так і не выйшаў Хадкевіч са сваімі ваярамі насустрач ворагу, а наадварот, увёў войска з Лівоніі. На ўсе просьбы лівонцаў заяўляў, што нічым не можа дапамагчы, а каб і мог, дык і не прыслаў бы ім нават худую карову. Можна абвінаваціць Хадкевіча ў тым, што ён кінуў Лівонію ў бядзе. Аднак мы ведаем, што ні войска, ні грошай у адміністратара не было, каб чыніць годную абарону краю. А здрада лівонцаў (здалі амаль усе замкі ворагу) настолькі абурыла Хадкевіча, што ягоны гнеў на іх зразумелы. Літва была даражэй. А вораг стаяў на берагах Дзвіны за 24 мілі ад сталіцы Княства, і воіны Хадкевіча загарадзілі яму шлях.
Іван Жахлівы ўжо лічыў вырашаным лёс Лівоніі - гэтая зямля ягоная вотчына. У сваім пасланні да Яна Хадкевіча цар суцяшаў яго і раіў адмовіцца ад Лівоніі. «А ты пісаўся адміністратарам і гетманам ліфляндскім, а цяпер ты пазбавіўся гэтага, і ты б, муж вялікаразумны і храбры, у гэтым не сумняваўся, бо Бог дае ўладу таму, каму захоча. А гэта было імя годнае гасудара, не вартае цябе (ты з роду вялікіх паноў...). А страты тут ты ніякай не панёс, таму што была ў цябе толькі назва, і ты аб гэтым не сумуй, бо назва - мімалётнасць, а не пастаянства. І ўказалі б вы гасудару вашаму Сцяпану каралю польскаму, каб ён не ваяваў нашай вотчыны Ліфляндскія землі і нічым не чапаў. Так і ты скруху сваю забудзь. Жыві і ты ў добрым здароўі, а вотчыне нашай, Ліфляндскай зямлі, ніякай шкоды не чыні»[127].
Хадкевіч адправіўся пад Гданьск да Сцяпана Батуры.
Атрымаўшы вестку аб лівонскіх падзеях, Батура разгубіўся. Што рабіць? На гэтае пытанне адказаў Ян Хадкевіч. Замірыцца з Гданьскам. Батура загадаў адступіць ад горада. Праз пасрэдніцтва прускага герцага Альбрэхта з Гданьскам быў заключаны мір. А тым часам вайна ў Лівоніі не сціхала. Як толькі Іван Жахлівы пакінуў гэты край, дык ліцьвіны і лівонцы пачалі адваёўваць гарады. Першым удалося вярнуць Дынабург. Ведаючы схільнасць тамашняга гарнізона да п'янак, Вільгельм Плятар паслаў у горад дзежку віна, нібыта ў знак сяброўства. Абрадаваныя маскавіты так перапіліся, што зваліліся з ног. Той жа ноччу Плятар павёў сваіх ваяроў на штурм і захапіў замак. Нечаканымі нападамі ліцьвіны і лівонцы вярнулі Сунтцэль, Эрлу і іншыя замкі. Сакратар Хадкевіча Ганс Сюрынт начным штурмам выбіў маскавітаў з Вендэна. У Лівонію з-пад Гданьска вярнуўся Ян Хадкевіч і, не зважаючы на хваробу, узначаліў вайсковыя дзеі. І своечасова, бо маскавіты абклалі Вендэн і дзень і ноч абстрэльвалі яго з гармат. Пасланы Хадкевічам аддзел адагнаў ворага ад горада. Няўдала закончылася аблога ліцьвінамі на чале з Плятарам Леневарда. Сюды на дапамогу маскавітам выступілі з Кукейноса дзве тысячы татараў.
Гэтая няўдача мала паўплывала на ход вайны. Лівонцы і ліцьвіны занялі яшчэ некалькі замкаў (Буртнік, Лемзаль, Роне, Пуркель). Поспехі ў Лівоніі вярнулі баявы дух у сэрцы ліцьвінскай шляхты. На Гарадзенскім сойме ў пачатку 1578 года ліцьвіны вырашылі пачаць вайну з Масковіяй.
Восенню маскавіты панеслі цяжкую паразу пад Вендэнам. Аб'яднаны лівонска-шведскі аддзел на чале з Андрэем Сапегам 21 кастрычніка разбіў 18-тысячны маскоўскі корпус. Перавага ў доўгай Лівонскай вайне няўхільна схілялася на ліцьвінскі бок.
Пройдзе колькі часу і ліцьвіны вызваляць Полаччыну і Лівонію, аднак гэта адбудзецца без удзелу Яна Хадкевіча. Апошнія гады цяжка ён перажываў смерць свайго пятнаццацігадовага сына Яраша. Забыццё находзіў у справах дзяржаўных, якія няўхільна адбіралі ягоныя сілы. Хворым Хадкевіч вярнуўся з-пад Гданьска і ўзначаліў войска. Але сам разумеў, што ўжо не баец. Таму ў траўні 1578 года на сустрэчы з Сцяпанам Батурам склаў з сябе абавязкі адміністратара Лівоніі. Апошняе, што паспеў Хадкевіч зрабіць дзеля Бацькаўшчыны, дык выставіць за свой кошт почту ў 900 вершнікаў. 4 жніўня 1579 года ў 18 гадзін дня Ян Хадкевіч памёр у сваім віленскім палацы. Ліцьвінскі пісьменнік і палітычны дзеяч Хведар Еўлашоўскі, які добра ведаў Яна Гаранімавіча Хадкевіча, гэтак адазваўся аб ім: «великий пан, а монархом справами своими ровный»[128].
Мікалай Радзівіл Руды на вяку свайго жыцця ўяўляўся маладому пакаленню легендарным чалавекам з часоў юнацтва іх бацькоў. Так ці інакш, але ў кожнай значнай падзеі ў гісторыі Літвы сярэдзіны ХVІ стагоддзя справаваўся гэты «хрестианский, справедливый а цнотливый пан»[1]. Пра яго напісаў польскі паэт Францішак Градоўскі: «Нават калі б у мяне было сто языкоў і сто вуснаў, жалезны голас, я не змог бы пералічыць усе бітвы, якія вёў гэты пераможца з узнятым мячом на варожых палях...»[2]. Гэта Мікалаю Радзівілу Рудому Жыгімонт Аўгуст «паклаў усю зямлю Літоўскую і быў ён вольны ва ўсім каму што даць і што ў каго ўзяць»[3]. «Вялікі і пярвейшы сенатар і патрыёт, які горача любіць сваю айчыну»[4] на Люблінскім сойме на дамаганні палякаў забраць пад сябе Літву горда заявіў: «...Мы людзі вольныя, з усякім народам можам параўнацца сваімі вольнасцямі, пачцівымі заслугамі нашых продкаў... А калі хто хоча забраць у мяне волю, дык буду лічыць яго тыранам»[5]. І горка аплакваў ён «пахаванне і зніштажэнне на вечныя часы вольнай і незалежнай дзяржавы, некалі Вялікага Княства Літоўскага»[6]. Гэта ён - адзіны чалавек, які так і не прызнаў вуніі і не прысягаў на яе захаванне. Гэта ён разам з Янам Хадкевічам у часы безгаспадарства ўзялі ў свае рукі дзяржаўнае стырно і моцна трымалі яго пад націскам бурных палітычных падзей. І марыў ён нават сесці на велікакняжацкі пасад. Увекавечана імя Мікалая Радзівіла Рудога славай пераможнай Вульскай бітвы, якая выратавала Літву ад варожай заваёвы.
Пасля захопу Полацка Іван Жахлівы марыў ужо пра ўсю Літву. У пачатку 1564 года дзве раці рушылі ў паход. Першую, у 20 тысяч ваяроў, якая выйшла з Полацка, узначаліў князь Пётр Шуйскі, любімец цара за перамогі ў Лівоніі. А другая (50-тысячная) раць на чале з князем Пятром Сярэбраным выступіла з Вязьмы. Каля Воршы на Друцкіх палях яны павінны былі злучыцца, а пасля ісці на Менск, Наваградак і Вільню.
26 студзеня каля рэчкі Вула Мікалай Руды з атрадам ліцьвінскай шляхты разбіў раць Пятра Шуйскага. Расійскія крыніцы сведчаць, што ліцьвіны напалі «безвестно» на маскавітаў, якія не сцерагліся, даспехі свае і ўсялякі рыштунак везлі на санях. І, маўляў, удар ліцьвінаў быў настолькі нечаканы, што царскія ваяводы не толькі не паспелі палкі паставіць, але і даспехі надзець. Быццам і не адбылося чэснай сечы, а ліцьвіны пасеклі бяззбройных людзей. Аднак самі ўдзельнікі гэтай бітвы кажуць зусім інакш. Даведаўшыся аб варожай раці, Мікалай Радзівіл з шасцітысячным войскам пайшоў насустрач ворагу. Імклівым маршам ліцьвіны дасягнулі рэчкі Вулы, дзе іх ужо чакаў вораг. Па дарозе ад конніцы адстала пяхота. Давялося пакінуць і гарматы. Упэўнены ў лёгкай перамозе, Шуйскі даў магчымасць ліцьвінам выйсці з лесу і пастроіцца. Почты чэрскага старосты Зяновіча, князя Саламярэцкага і наваградскага ваяводзіча Мікалая Сапегі стрымалі першы ўдар. Радзівіл умелымі манеўрамі і своечасовымі падмацаваннямі не даваў магчымасці маскавітам дамагчыся перавагі ні на адным з участкаў бітвы. Доўгі час чаша вагаў хісталася, то адступалі ліцьвіны, то пад іх ударамі адступалі маскавіты. Вырашальным у гэтай бітве стала не зброя і не колькасць ваяроў, а прысутнасць духу і мужнасць. Ліцьвіны, як пісаў кардынал Камендоне, «мужнасцю сваёй збілі непрыяцеля з месца, чым аднялі ў іх магчымасць страляць»[7]. І калі ноч апусцілася на зямлю, маскавіты, хаваючыся ў цемры, кінуліся наўцёкі. Прыклад паказаў сам Шуйскі, які так і не выратаваўся. Параненага ваяводу засек сякерай нейкі селянін. За сваім ваяводам з поля сечы ўцякло і войска.
Такім чынам перамогу каля Вулы ліцьвіны здабылі сваёй мужнасцю і крывёй у жорсткай сечы, а не дзякуючы хітрасці і раптоўнаму нападу. Сам Мікалай Радзівіл так апісваў бітву ў лісце да Чорнага:
«Справа ж пачалася з таго, што маскоўскі гаспадар, выправіўшы пасольства да нашага ўсяміласцівейшага гаспадара, караля польскага, пажадаў ваяваць у землях яго панства і спустошыць іх мячом і агнём.
І вось даў ён свайму ваяводзе Шуйскаму (знатнаму маскоўскаму князю, які быў віноўнікам усіх бед Ліфляндыі) даволі вялікую дапамогу з Смаленска і з Пскоўскай, Ноўгарадскай, Таропецкай і Луцкай абласцей дзеля таго, каб гэтыя раці злучыліся каля Воршы. Шуйскі выступіў з Полацка ў нядзелю 23 студзеня. Пра гэта я атрымаў вестку. Даведаўся і пра тое, што ён пойдзе да Вулы.
У гэты час я з маім войскам стаяў каля Лукомля, літоўскага горада, які знаходзіцца непадалёк ад Полацка і на адлегласці сямі міль ад Вулы. І хаця, у параўнанні з непрыяцелем, я быў слабым, але сорам і ганьба, што выпалі мне і ўсяму нашаму народу і нашаму імю захопам у нас горада і вобласці Полацкай, заахвоцілі мяне выступіць супраць ворага і паблізу самой Вулы сустрэцца з ім тварам у твар, што і адбылося ў сераду 26 студзеня і адбылося так:
Калі згаданы ваявода са сваім войскам выйшаў з лесу ў поле, што ляжала каля Вулы, я з другога боку, з Лукаўскага лесу, выйшаў на тое ж поле. Дарэчы, ён перада мною і маім войскам меў значную перавагу не толькі ў занятай пазіцыі, але і ва ўсіх іншых адносінах, чым і скарыстаўся. Калі ж я выступіў з лесу, уведамлёны аб усім маімі віжамі, дык ён, ведаючы аб маім прыходзе, чакаў мяне на палове поля, а другую палову аддаў (ды ўзнагародзіць яго Бог) мне і майму войску. Стаяў ён спакойна і ў баявым шыхце, не кранаўся з месца, пакуль я не пастроіў сваё войска і не зрабіў належныя загады. Пасля, даручыўшы сябе і войска ўсемагутнаму Богу і з цвёрдай надзеяй на яго, пачаў я бітву. Скажу, што вораг разбіты мною дазвання. Так што, самаго ваяводу і яго войска я праследаваў цэлых пяць міль і што ўся гэтая прастора была завалена целамі забітых, якія ляжалі адзін каля аднаго. Мы думаем загінула дзевяць тысяч чалавек. Сам ваявода, убачыўшы паразу перадавога палка, пабег да Полацка. Маскоўскія палонныя паведамляюць, што іх войска было да 20 000; аднак я, як чалавек, які неаднойчы рабіў падобныя назіранні, думаю, што іх стаяла на чале 17 000 або 18 000. Адным словам, па дабраце і міласэрнасці Ўсявышняга Шуйскі пераможаны мною і, ратуючыся ўцёкамі, пакінуў на полі сечы ўвесь свой абоз у пяць тысяч вазоў... Сярод нашых забіта не больш за 20 чалавек, але паранены ад шасці да сямі рот. У роце князя Саламярэцкага амаль усе параненыя, тое самае і ў роце Зяновіча, і сам ён паранены ў галаву.
Вось, міласцівы пане, як усё гэта здарылася з Боскай дапамогай і дзякуючы ўдзелу пана Хадкевіча. Ды і я са свайго боку зрабіў усё магчымае...»[8].
Перамога мела важнае значэнне для Літвы. Князь Сярэбраны, даведаўшыся пра паразу Шуйскага, пачаў адступаць са сваім войскам да Смаленска. Маскавіты былі настолькі напалоханыя, што невялікі атрад Філона Кміты і амсціслаўскага ваяводы Юрыя Осціка, які праследаваў іх, прынялі за ліцьвінскае войска. Увесь абоз у 25 тысяч вазоў з харчам і зброяй уцекачы пакінулі на Смаленскай дарозе. Шматтысячная раць, якая збіралася здабыць цару Літву, ператварылася ў натоўп баязлівых людзей, якія без аглядкі ўцякалі ад купкі смельчакоў. Вера ў непераможнасць сваіх палкоў пакінула Івана Жахлівага. Цару ўжо мроіліся баярскія змовы супраць яго асобы. І паляцелі галовы вінаватых і невінаватых. У жаху з Масковіі пабеглі ратавацца віднейшыя людзі і сярод іх улюбёнец цара князь Андрэй Курбскі.
І каб утрымацца на пасадзе, Іван Жахлівы акружыў сябе галавасекамі без душы і сэрца. На Масковію апусцілася крывавае і жахлівае ярмо апрычніны. Напужаны вульскай паразай, цар так і не адважыўся паўтарыць паход. У гэты час на Варшаўскім сойме «панове ляхове дивными а розными претекстами хотели, жебы Литву у кабалу записали и у вечную неволю собе нас взяли», як зазначыў невядомы ўдзельнік Вульскай бітвы[9]. Момант быў спрыяльны, каб навязаць «вечную неволю» Літве. Ліцьвіны з двух бед павінны былі міжволі выбраць найменшую - замест маскоўскай тыраніі польскую «няволю». Але перамога каля Вулы сарвала планы палякаў «уцялення» Княства ў Карону. Літва не стала на каленях прасіцца пад Польшчу.
Для самога Мікалая Радзівіла, які ўспрыняў падзенне Полацка за асабістую ганьбу, Вульская перамога дала права без сораму глядзець у вочы суайчыннікам. А яны ўдзячны былі ягонаму подзвігу.
Ліцьвінскі паэт Андрэй Рымша ўсхваліў подзвіг Мікалая Радзівіла ў паэме «Радзівіліяда...», у якой гетман прадстае абаронцам Айчыны, свабоды і справядлівасці. Натхнёна і паэтычна гучыць заклік Радзівіла да ваяроў:
«Вунь вораг. Вось цяпер тое, да чаго вы так імкнуліся,
Чаго так жадалі ў сваіх маленнях - тут. Дык правай рукой,
А не языком услаўце Марса. Цяпер кожны няхай згадае подзвігі бацькоў,
Згадае няхай радзіму, дзяцей і ласкавую жонку.
Вось поле славы, цяпер трэба ўжыць сілы»[10].
І калі пры Сцяпане Батуры Літва рыхтавалася да абароны «отчизны и славы народу своего», дык чалавекам, вартым узначаліць войска, быў прызнаны Мікалай Радзівіл Руды. І ён «тую працу и владность гетманства великого в той потребе и небезпечности Речи Посполитое на себя принял»[11].
Пасля смерці Яна Гаранімавіча Хадкевіча ў Літве не было чалавека, які мог аспрэчваць уладу ў Мікалая Рудога. Вернай апорай яму служылі ягоныя сыны і пляменнікі. Пад бацькоўскай апекай маладыя Радзівілы занялі важныя пасады ў Княстве: Крыштоф стаў польным гетманам, кашталянам троцкім і падканцлерам, Мікалай - наваградскім ваяводам, Войтах - дворным маршалкам, а братаніч Мікалай Крыштоф (Сіротка) - маршалкам земскім. І Мікалай Руды, апора кальвінізму ў Літве, дапамагае другому братанічу Юрыю атрымаць тыяру віленскага біскупа. Радзівілы слухаліся главу рода, у любой справе прасілі: «Ваша міласць, навучыце»[12]. Акружаны сынамі і сваякамі, якія занялі сама высокія пасады, Мікалай Радзівіл пачуваў сябе сапраўдным уладаром дзяржавы. Сцяпан Батура даручыў яму і кіраванне Лівоніяй. Пэўна, Мікалай Радзівіл ясна ўсведамляў тую вялікую адказнасць за лёс краіны і народа, якую ўсклала на яго гісторыя. Дзеля «беднай Літвы» ён гатовы ахвяраваць нават інтарэсамі Радзівілаў. Гэтак, даведаўшыся ад Сіроткі, што Генрых Валуа сабіраецца ад'ехаць у Францыю, Руды замест таго, каб паклапаціцца пра «фамілію», як раіў яму братаніч, умаляе: «Пастарайцеся, ваша міласць, не толькі сваім і маім імем, але ад імя ўсёй беднай Літвы прасіць, нагадаць і проста ўмаляць караля, каб ён пакінуў добрую памяць пасля сябе... даў бы канфірмацыю нашым літоўскім правам і законам... Няхай гэта будзе яго апошнім падарункам нашай радзівілаўскай фаміліі»[13]. Нават сваім непрыяцелям ён даруе, бо не дзеля гэтых «блазнаў» рупіцца, а «дзеля дабра краю»[14]. І калі раней у маладых гадах ён часта сварыўся то з братам Чорным з-за ўлады, то з слуцкім князем Юрыем Алелькавічам, то ў помсту Яну Хадкевічу прыцясняў жамойцкую шляхту, «забороняючи им права и вольности шляхетские уживати»[15], дык цяпер павінен быць хрысціянскім, справядлівым і цнатлівым уладаром. Надышоў такі час, калі трэба служыць сваёй Айчыне «лепш за ўсіх», як некалі заклікаў яго Ян Хадкевіч[16]. І Мікалай Руды служыць. То сабірае войска, якое разбівае маскавітаў пры Вендэне, то ўжо сам едзе ў курляндскі гарадок Боўск, каб схіліць «лівонскага караля» Магнуса перайсці пад апеку Вялікага Княства, то рыхтуе Літву да вайны з Масковіяй і выстаўляе за свой кошт тысячны атрад вершнікаў, то старшынствуе ў камісіі па складанню новага Статуту законаў. Усіх дзеяў гэтага чалавека і не пералічыш, і не апішаш. А галоўная дзея Рудога - правадырства над ліцьвінскім войскам, якое было ядром збройных сіл Рэчы Паспалітай у пераможнай Полацкай вайне. Стары князь і вяльможа мог спакойна адсядзецца за сценамі свайго палаца. А вось узяў на сябе, як ён прызнаваўся, «рабскае іга» гетманства[17]. А за ім і іншыя вяльможы, і паны, і князі, і шляхта дружна падняліся на бой з ворагам.
Новая спроба паразумецца з царом зноў паказала, што без зброі вярнуць Полацкую зямлю і Лівонію немагчыма. На перамовах у студзені 1578 года з польска-ліцьвінскімі пасламі Станіславам Крыйскім і менскім ваяводам Мікалаем Сапегам Іван Жахлівы заявіў, што Літва ягоная вотчына, літоўскія князі паходзяць ад полацкіх Рагвалодавічаў, а паколькі «з гэтага княскага роду не засталося нікога», дык па праву сваяцтва «Карона Польская і Вялікае Княства Літоўскае - нашы вотчыны»[18]. Паслы так і не дамовіліся пра вечны мір, а прапанаванае Іванам трохгадовае замірэнне не прыняў Сцяпан Батура. На Варшаўскім сойме, які адбыўся ў лютым, пастанавілі пачаць вайну з Масковіяй. Батура думаў з лёгкасцю заваяваць Масковію; толькі варта ўзяць Полацак і Смаленск і з Боскай дапамогай возьме і Маскву.
Аднак планы Батуры апынуліся пад пагрозай з-за недахопу грошай і інтрыг Збароўскіх, якія падбухторвалі шляхту супраць уладара, а таксама складаных адносін Рэчы Паспалітай з Турцыяй. А ў Літве Батура сутыкнуўся з Мікалаем Радзівілам.
Справа ў тым, што вялікі князь па просьбе біскупа Валяр'яна Пратасевіча і суфрагана (намесніка біскупа) Юрыя Радзівіла выдаў прывілей аб пераўтварэнні віленскага езуіцкага калегіума ў акадэмію. І вось канцлер Вялікага Княства адмовіўся паставіць дзяржаўную пячатку на прывілеі. Пратасевіч і Ян Хадкевіч прасілі Рудога перамяніць сваё рашэнне і не ўгаварылі. Дзіўная ўпартасць, калі нагадаць, што Радзівіл часта прызнаваў кампрамісы, а тут вось не захацеў паспрыяць добрай справе. Батура шчыра здзіўляўся: «...хто мог ім даць прывілей на вечнае невуцтва і няведанне, на варварства і цемру?»[19]. Не, не супраць асветы выступіў Радзівіл, а супраць тых, хто нёс яе ў Вільню, - езуітаў. Руды рабіў захады для стварэння ўніверсітэта - у якім, дарэчы, навучанне вялося б і на беларускай мове. Пад кіраўніцтвам Радзівіла італьянец Бляндрацэ заняўся справамі арганізацыі ўстановы і запрашэння прафесараў. З'яўленне ж у Вільні каталіцкай акадэміі наносіла ўдар па планах Радзівіла стварыць універсітэт, але і аслабляла пазіцыі рэфарматараў у Літве. Узяўшы ў свае рукі адукацыю ў краі, езуіты станавіліся б уладарамі розуму маладых ліцьвінаў. Было б здрадай самому сабе, каб Мікалай Радзівіл падпісаўся пад дакументам, які знішчаў плён ягонай працы на рэфармацкай ніве. Батура зразумеў, што Руды не саступіць яму, таму патрабаваў ад падканцлера Астафія Валовіча паставіць на прывілей малую дзяржаўную пячатку. Ды і падканцлер заўпарціўся, тады вялікі князь прыгразіў яму: «Няхай зараз пячатае альбо мне пячатку аддасць, якая ўжо да яго не вернецца»[20]. Валовіч здаўся.
Да лета 1579 года была закончана падрыхтоўка да вайны. Войска стаяла ў Свіры і чакала прыезду Батуры. Паводле данясення папскага нунцыя Калігары, колькасць войска даходзіла да 60 000 чалавек. Але частку сіл даводзілася трымаць у замках, а таксама паслаць у Лівонію, дык у паход павінна было выступіць 40 000 чалавек[21]. Стрымалі сваё слова ліцьвіны і дружна выйшлі на абарону краю. Паны нават выставілі 12 000 вершнікаў. Апалчэнне налічвала 15 000, ды яшчэ 15 000 узначаліў князь Юрый Слуцкі. Дадзеныя гэтыя ўзяты з тагачасных звестак[22]. Яны розняцца з дадзенымі Калігары, але дазваляюць азнаёміцца з раскладам вайсковых сіл Рэчы Паспалітай. Гэтак, вугорскіх наймітаў было 2400 пяхоты і 2600 конніцы; атрад трансільванскага ваяводы Хрыстафора Баторыя - 2500, польская конніца - 6000, нямецкія найміты - 2000, атрад кіеўскага ваяводы Канстанціна Астрожскага - 8000, казакоў - 15 000, татараў - 12 000. Калі падлічыць, дык атрымаецца 92 000, а гэта значна пераўзыходзіць лічбу, названую Калігары. Аднак вядома, што замест 15 000 дняпроўскіх казакоў Баторый наняў усяго 600 чалавек - значыць, каля 78 тысяч. Выглядае даволі праўдападобна. Калі браць пад увагу тое, што атрад Астрожскага і, пэўна, татараў дзейнічаў у раёне Чарнігава і ўступіў у вайну пазней, дык атрымліваецца 57 000 чалавек. З іх 42 000 выставіла Вялікае Княства. Ясна, што менавіта ліцьвінскае войска было асноўнай ударнай сілай у Полацкім паходзе. Гэтым войскам і кіраваў Мікалай Радзівіл. Сам ён прывёў атрад у тысячу вершнікаў[23].
Іван Жахлівы таксама рыхтаваўся да вайны. Са знясіленай і разрабаванай апрычнінай краіны цар з цяжкасцю сабраў войска ў 23 641 чалавек[24]. Небагата. Пэўна, цар недаацаніў сілы ворага. Звялі ў зман свайго гаспадара паслы, якія вярнуліся з Літвы і суцяшалі яго, маўляў, з Батурам ідуць нямногія ахвочыя людзі. Але дзеля большай перасцярогі цар пужаў ліцьвінаў, што калі яны пойдуць на Полацак, дык ён выступіць на Вільню.
Батура адправіў да Жахлівага Вацлава Лапацінскага з аб'яўленнем вайны, а сам 30 чэрвеня ў суправаджэнні Рудога прыехаў у Свір. З задавальненнем агледзеў ён ліцьвінскую конніцу і адзначыў, што яна «добра забяспечана ўсім неабходным»[25]. Асабліва спадабалася каралю почта Мікалая Рудога. На вайсковай радзе вырашалася куды ісці. Ліцьвіны прапаноўвалі на Пскоў, бо горад дрэнна ўмацаваны і там не чакаюць нападу. Так падаюць тагачасныя летапісцы. Верагодна, паны-рада на чале з Рудым жадалі вырашыць лёс вайны ў галоўнай бітве з маскавітамі, бо ў Пскове ў гэты час знаходзіўся Іван Жахлівы з асноўнымі сіламі. Іншы погляд меў Батура. З аднаго боку, маючы ў абодвух панствах шмат незадаволеных ім, ён асцярожнічаў і не мог рызыкаваць. Батура вырашыў: «усе сілы нашай зброі перш за ўсё павінны быць накіраваны на аблогу Полацка, таму што гэты замак пагражае Вялікаму Княству Літоўскаму і нават самому нашаму гораду Вільні»[26]. Першым рушыў у паход на чале ліцьвінскага войска Мікалай Руды. Разам з ліцьвінамі выступіў і вугорскі атрад Кашпара Бекеша. Гэты адчайны чалавек некалі прэтэндаваў на сяміградскае княства, але прайграў барацьбу Сцяпану Батуру. І вось адазваўся на заклік свайго былога непрыяцеля і з'явіўся дапамагчы яму. Вугорцаў падахвочвалі аповеды пра незлічоныя каштоўнасці Полацка, а таму яны прагнулі першымі ўварвацца ў горад.
Трэба было спяшацца, каб не дапусціць у Полацак пасланы Іванам Жахлівым атрад. Аднак за гады варожага панавання ўсё полацкае наваколле на дваццаць міль апусцела, дарогі зараслі хмызняком і лесам. Сякерамі пракладвалі шлях наперад. Перашкаджалі дажджы. Коні і людзі вязлі ў гразі. Каля Дзісны па пабудаваным загадзя мосце пераправіліся праз Дзвіну. Услед за Радзівілам выступіў Батура.
17 ліпеня ў Дзісне Батура ўчыніў агляд войска. Перад вачыма караля і ягоных іншаземных гасцей прайшлі ўзброеныя лукамі, шаблямі і дзідамі, адзетыя ў панцыры і шлемы харугвы. Коні былі пакрыты воўчымі і тыгровымі шкурамі, а вяльможы ўпрыгожылі сваіх коней золатам, зброя зіхацела на сонцы каралямі.
Тым часам Радзівіл падышоў да Полацка і заняў усе дарогі, што вялі да горада. Да ягонага расчаравання, ён усё ж спазніўся, і ў горад праскочыў невялікі непрыяцельскі атрад. Руды паслаў у Полацак грамату з прапановай здаць горад. У адказ маскавіты, нібыта жадаючы паказаць сваю моц, выйшлі з горада і сталі ў баявы шыхт. Радзівіл прыняў гэты выклік і паслаў на ворага конніцу. Аднак маскоўскія ваяводы паспешліва адвялі ваяроў за сцены. Як бывалы военачальшк Руды разумеў, што здабыць Полацак нялёгка. Горад абнесены высокай драўлянай сцяной, але галоўнымі цвержамі былі два замкі: Высокі, які стаяў ля сутокаў рэчак Палаты і Дзвіны, прыкрыты гарадскім пасадам Запалоцце, і другі - Стралецкі Астрог. Абодва замкі маскавіты ўмацавалі высокімі вежамі, шырокай сцяной і глыбокімі равамі. З-за дажджоў прапала надзея перабрацца да замкаў цераз брод. Больш за 6000 ваяроў абараняла Полацак. Яны мелі добрую артылерыю, а зброі, пораху і ежы хапала на месяцы. У бліжніх да Полацка замках, пабудаваных маскавітамі, таксама заселі моцныя гарнізоны, якія ў любы момант маглі прыйсці на дапамогу абаронцам Полацка або нападамі перашкаджаць весці аблогу і перахопліваць абозы з ежай.
Поспех у аблозе Полацка залежаў і ад таго, ці ўдасца ўзяць гэтыя замкі і запанаваць у полацкім наваколлі. Яшчэ на маршы Радзівіл паслаў два атрады на замкі Краснае, Каз'ян і Сітна. Каз'ян стаяў на рацэ Обалі і ахоўваў Полацак з усходу. Казакі на чале з Хведарам Жуком начным нападам захапілі замак і спалілі яго. Таксама, дзякуючы раптоўнасці і начной цемры, казакі незаўважанымі падняліся па драбінах на сцены Краснага і расправіліся з гарнізонам. Аднак на радасцях пераможцы на сваю ж пагібель перапіліся, а з суседняга замка Сушы наляцела восем соцень маскавітаў і перарэзала безразважлівых удальцоў. Яшчэ адзін замак Сітна, які знаходзіўся ў вярхоўі Палаты на Люцынскім шляху, захапілі радзівілаўскія ваяры. Гэтыя перамогі былі азмрочаны бесчалавечнай жорсткасцю маскавітаў, якія пабілі ліцьвінскіх і польскіх палонных і, прывязаўшы іх да бярвенняў, пусцілі ўніз па Дзвіне.
Нарэшце, 10 жніўня да Полацка з войскам падышоў і Сцяпан Батура. Ужо на другі дзень, пакуль Батура ў суправаджэнні Замойскага і Бекеша аглядаў размяшчэнне горада, ліцьвіны, вугорцы і польскія драбы пачалі абстрэльваць з гармат Запалоцце. Маскавіты, страціўшы надзею абараніцца, запалілі пасад і адступілі ў Высокі замак. Батура, каб пазбегнуць кровапраліцця, прапанаваў абаронцам здаць цвержу. Маскавіты пыхліва адказалі, што ключы ад замка ў руках уладара, а таму хай кароль сам адчыніць браму, калі гэта яму ўдасца. Заставалася штурмам адчыніць браму. Было вырашана прабіць ядром у сцяне праём і кінуць туды ваяроў. Драўляныя сцены вытрымалі агонь гармат. А дажджы тушылі раскаленыя ядры. Тады смельчакі пераправіліся праз Палату і спрабавалі запаліць сцены. Маскавіты сустракалі іх стральбой з гармат, а калі хто і прабіраўся да замка, кідалі ім на галовы вялікія бярвенні. Супраціўляліся абаронцы адчайна. Днём і ноччу адстрэльваліся і рабілі вылазкі. Батура прызнаўся, што «маскавіты пры абароне крэпасцей сваёй вытрымкай і мужнасцю пераўзыходзяць усе другія народы»[27]. Аблога зацягвалася. Кожны новы дзень прыносіў новыя цяжкасці. Дажджы лілі як з вядра. Нават думалі, што яны выкліканы чарадзействам маскавітаў. Уся зямля набрыняла вільгаццю, і ў шатрах, і палатках стаяла вада. Канчалася і ежа. Дарогі распаўзліся ад гразі, і коні не ў сілах былі адолець іх. Абозы ў лагер прыходзілі вельмі рэдка. А шлях па Дзвіне сцераглі замкі Суша і Туроўля. Купцы, баючыся вайны, не паказваліся пад горадам. Адразу ж падскочылі кошты на харч. Хто не цураўся, той перабіваўся мясам дохлых коней. У войску ўспыхнулі хваробы. Асабліва мучыліся немцы, на якіх напала крываўка. Пэўна, з гора яны аднойчы перапіліся і паваліліся адсыпацца. Маскавіты не прамінулі скарыстацца такой безадказнасцю, выскачылі з замка, пахапалі сонных ваяроў. Дарэмнымі былі мальбы працверазеўшых гуляк. Літасці яны не выпрасілі. Адных маскавіты варылі жывымі ў кіпені, другім пратыкалі плечы і, прасунуўшы праз дзіркі вяроўку, вешалі на сценах паміраць пакутлівай смерцю. Сэрцы іх сяброў, што засталіся ў лагеры, поўніліся гневам на жорсткага ворага. А той за высокімі полацкімі сценамі пачуваў сябе беспакарана.
Не пакінуў без дапамогі Полацак і цар. Іван Жахлівы выправіў пад горад перадавы полк, а следам выступіў яшчэ адзін полк на чале з сынам Пятра Шуйскага Іванам. Шуйскі спадзяваўся прабіцца ў горад. Але дарогу яму перагарадзіў Мікалай Руды. Ліцьвіны пільна сцераглі ўсе подступы да Полацка. А пад Сокал, які стаяў над Дзвіной у пяці мілях ад Полацка па Пскоўскай дарозе, Руды паслаў атрад на чале са сваім сынам Крыштофам. Сюды і рушылі маскоўскія палкі. Убачыўшы, што шлях на Полацак заняты, маскавіты акапаліся пад замкам. Некалькі разоў ваяводы кідалі сваіх ваяроў у бой, але ліцьвіны адбівалі іх атакі. Яшчэ адна варожая раць засела ў замку Туроўлі - у чатырох мілях ад Полацка на Віцебскай дарозе. Радзівіл адправіў на Туроўлю казакоў з Францам Жуком. Казакі не ўзялі замак (не хапала гармат), але і не выпусцілі з яго ворага. Усе спробы Івана Жахлівага ўдарыць у тыл войску Рэчы Паспалітай не прынеслі поспеху. Полацак знаходзіўся ў аблозе. Нарэшце ўдача схілілася на ліцьвінскі бок. Заціхлі дажджы. Сонца заліло зямлю цяплом. Шматлікія смельчакі, заахвочаныя Батурам, кінуліся праз Палату падпальваць падсохлыя сцены. Адзін з іх (мешчанін з Львова) усё ж прабраўся праз град ядраў і куль да замка. Ён прынёс з сабой кацёл з гарачымі вуглямі і падпаліў вежу. Агонь прагна ўзяўся за сухое дрэва і вежы неўзабаве запалалі. Смяльчак шчаслівы вярнуўся ў лагер. За свой подзвіг ён атрымаў ад караля шляхецкую годнасць і прозвішча Палацінскага. На бяду маскавітам агонь разгарэўся і ў іншых месцах. Пажар ужо было не патушыць. Некаторыя з абаронцаў пабеглі з замка, аднак трапілі да вугорцаў і развіталіся з жыццём. Убачыўшы, што вораг захістаўся, Батура падняў усё войска. Аднак вялікі агонь не дазваляў ісці на прыступ. Усё ж адчайныя галовы, прагныя да багатай здабычы, гатовы былі і праз полымя праскочыць у замак. Іх маскавіты спынялі стрэламі з гармат. Батура прапанаваў гарнізону здацца. Абаронцы яшчэ спадзяваліся выстаяць і сабраліся ўмацаваць згарэлую вежу. Наступным днём вугорцы зноў падпалілі яе. Цэлую ноч агонь распраўляўся з замкам. Гарматы бесперапынна абстрэльвалі Полацак. І абаронцы не вытрымалі 30 жніўня стральцы і баярскія дзеці падаліся на каралеўскую ласку.
«И так Полоцко, славная столица княжат давных, з рук московских выдертая есть»[28]. Пасля чужынскага панавання гэты багацейшы горад ператварыўся ў пустыннае месца. Жыхары былі ўведзены ў няволю, а новы гаспадар нагнаў сюды салдатні. Былую магутнасць Полацка растаптала вайна. Сумнае відовішча ўяўлялі спаленыя будынкі, на вуліцах валяліся забітыя. Батура нават адклаў урачысты ўезд у горад з-за смуроду.
Абаронцы атрымалі волю і права на сваю маёмасць. Гэтым яны і скарысталіся, прыбралі ўсе каштоўнасці з полацкіх храмаў. Вугорцы і палякі аж узвылі ад скрухі, калі ўбачылі абвешаных абразамі і золатам ворагаў, якія беспакарана пакідалі горад. Багацце, дзеля якога яны рызыкавалі галавой, уплывала з іх рук. Нейкі няшчасны нават не вытрымаў і ўзяўся адымаць у маскавітаў каштоўнасці. Яго заўважыў Батура і ўдарам булавы супакоіў назаўсёды. Для аховы маскавітаў кароль назначыў два эскадроны ліцьвінскіх казакоў і шляхты. Аднак і гэта не адвадзіла рабаўнікоў. Яны пацягнуліся ўслед за маскавітамі, і калі тыя спыніліся нанач, накінуліся на іх. Варта замест таго каб ахоўваць сваіх падапечных, сама прынялася за рабаванне. Маскавіты ў жаху разбегліся хто куды, пакідаўшы сваё багацце.
Пераможцам дасталіся ў Полацку слаўныя трафеі: 38 гармат, 300 гакаўніц (лёгкіх гармат), 600 ручніц, порах, зброя, запасы харчоў. Некалькі дзён па гораду рыскалі пераможцы і выграбалі ўсё, што ім трапляла пад рукі. Багацейшую бібліятэку Сафійскага сабора разабралі вяльможныя аматары кніг. Золата пасварыла ўчарашніх паплечнікаў па зброі. Разборкі, што каму належыць, прывялі да таго, што вугорцы і палякі ледзь не кінуліся ў баявым парадку адзін на аднаго. А ў начальных людзей былі свае разборкі. Польскі гетман Мікалай Мялецкі спрачаўся з канцлерам Янам Замойскім з-за ўлады, а пасля счапіўся з Мікалаем Рудым. Вельмі ж пакрыўдзіўся гетман, што Руды ад імя ліцьвінаў прасіў прыняць у шэрагі ліцьвінскай шляхты Каспара Бекеша. Як гэта так, ён жа, Мялецкі, першы герой? І, пэўна, жадаючы даказаць свой гераізм - пажадаў узяць Сокал. З ім пайшлі палякі і немцы. Замак падпалілі першым гарматным залпам. Агонь вымусіў абаронцаў прасіць літасці. Аднак нямецкія найміты, злыя на маскавітаў за жорсткае пакаранне іх суайчыннікаў, не ведалі літасці. Маскавіты, ратуючыся ад раз'юшаных немцаў, апусцілі жалезную рашотку і заперлі іх у замку. Сярод агню і дыму людзі азвярэла секлі адзін аднаго. Калі рашотку зламалі, ратавацца ад полымя рынуліся і маскавіты, і немцы. А насустрач ім лезлі тыя, хто марыў пра багатую здабычу. У штурханіне загінуў не адзін чалавек. Гэткай разні жахнуліся нават бывалыя ваяры, якія ўсё жыццё карміліся з вайны, бо ў такой сечы яны яшчэ не біліся. Загінула больш за 4000 маскавітаў, але і пераможцы крывёй заплацілі за свой поспех. Немцы страцілі 500 чалавек. Затое не пралілося крыві пры ўзяцці Туроўлі. Батура хацеў паслаць туды вугорцаў, аднак Мікалай Руды апярэдзіў караля і адправіў пад замак атрад вульскага старосты князя Канстанціна Лукомскага. У Туроўлі здагадаліся, што Полацак паў, бо сціхла гарматная кананада і неба не асвятляла зарыва пажараў. І толькі абаронцы ўбачылі перад сценамі атрад ліцьвінаў, як ад жаху вырашылі, што гэта ідзе ўсё войска і праз другую браму кінуліся ратавацца. Туроўлю засталіся абараняць адны ваяводы, якія таксама не пажадалі ахвяраваць жыццём дзеля «батюшки-государя» і адчынілі браму. Радасць пераможцаў была нядоўгай. Свой поспех яны адсалютавалі пальбой з гармат і падпалілі замак.
На гэтым і скончыўся паход - Полацкая зямля была вернута Вялікаму Княству. Шчаслівы Сцяпан Батура ў акружэнні сваіх паплечнікаў са славай вярнуўся ў Вільню, дзе яго вітаў папскі легат Андрэй Калігары. А пасля адправіўся на сойм у Варшаву. Галоўным водцам войска пакінуў Рудога, які адпусціў ваяроў па дамах. Мяжу сцераглі невялікія атрады служылых шляхціцаў. А Іван Жахлівы баяўся і ворага, які мячом і агнём апалчыўся супраць яго, баяўся і сваіх, якія маглі прыпомніць яму крывавыя пакаранні. Ганарлівы пераможца татарскіх ханстваў і Лівоніі ўпершыню прызнаў сваю паразу. Змагацца з тымі, хто не ўступаў яму па сіле, не хапала духу і смеласці, цар прасіў міру. І ўжо не здзекаваўся над ліцьвінскімі пасламі, як раней. Каралеўскага ганца запрасіў да стала і шчодра адарыў. Аднак самалюбства не дазваляла цару паказаць сваю слабасць і палахлівасць. Сваім баярам Івану і Васілю Мсціслаўскім, Нікіту Захар'іну загадаў звярнуцца да Мікалая Рудога і Астафія Валовіча з мірнай прапановай. Баяры пісалі, што іх «гасудар абавязкова адпомсціць за ўзяцце Полацка, але мы, не жадаючы праліцця хрысціянскай крыві, упалі да яго ног і прасілі ўстрымацца, і ён дазволіў трохі спыніць сябе. Таму просім вас, каб і вы спынілі свайго гаспадара і рупліва схілілі яго да міру»[29].
Радзівіл і Валовіч гатовы былі садзейнічаць перамовам і па іх просьбе Батура выдаў царскаму пасланніку Лявону Страмавухаву грамату на пасольства. Аднак і за словамі пра мір абодва бакі цягнулі час, дзеля падрыхтоўкі да новых баёў.
Прагнуў вайны Сцяпан Батура. Былы дробны князёк, які воляй лёсу стаў уладаром дзвюх дзяржаў, быў цяпер на вяршыні славы. Яго віталі ў Эўропе як героя. Паэты ўсхвалялі яго імя. Агульнае захапленне натхняла Батуру на подзвігі. Ваяўнічы запал караля і вялікага князя ўмела распальвалі езуіты, якія акружалі венцаносца. Рымская курыя марыла крывёю ліцьвінаў і палякаў заваяваць Масковію, накінуць ёй вунію цэркваў, а яе вайсковы патэнцыял выкарыстаць супраць Турэцкай імперыі. Надзею каталіцкага свету бласлаўляў сам папа Рыгор ХІІІ, які нават адправіў Батуру асвячоны меч. Патрэбна была вайна і канцлеру Яну Замойскаму, які спадзяваўся, што перамога ўмацуе яго становішча пры двары. Ён горача заклікаў шляхту на Варшаўскім сойме павялічыць межы ўладарства Рэчы Паспалітай, што аблегчыць іх падаткавы цяжар. Прапанова канцлера захапіла легкадумную шляхту. І тыя, хто выступаў супраць заваёў (асабліва Збароўскія, расчараваныя каралём), аказаліся ў меншасці. Так што было вырашана працягваць вайну з Масковіяй. А пакуль маскоўскія вестуны запэўнівалі Батуру ў шчырым жаданні «спакою хрысціянскага». Неўзабаве высветлілася, што цар хітраваў. Іван узяўся рыхтаваць змову ліцьвінскіх феадалаў супраць Батуры. Спадзяваўся ён на прайдзісвета і гуляку Рыгора Осціка. У адрозненне ад свайго брата амсціслаўскага ваяводы Юрыя Рыгор шукаў лёгкага і вясёлага жыцця. Дзеля каханкі кінуў ён жонку і сына, а пасля закруціла няшчаснага ў віры гулянак і распусты. Каб мець грошы, Рыгор падрабляў дакументы і пячаткі і судзіўся за землі і маёмасць, рабіў наезды на суседзяў. А грошай усё роўна не хапала. У часы першага безгаспадарства прапаноўваў ён свае паслугі цару. Хаця ягоны вястун з лістамі да цара быў схоплены і пакараны смерцю, але сам Рыгор, дзякуючы заступніцтву брата Юрыя, збярог галаву. Фінансавыя праблемы Рыгор пачаў вырашаць вырабам фальшывых грошай. Калі ж адчуў небяспеку, забіў сваіх саўдзельнікаў, свайму заступніку Юрыю аддзячыў тым, што адсудзіў у ягонай жонкі паводле падробленых дакументаў дваццаць тысяч коп грошаў. Вось да такога чалавека і звярнуўся цар. Маскоўскі пасол Нашчокін сустрэўся з Осцікам і перадаў яму царскі ліст з прапановай саслужыць службу. А служба такая - угаварыць ліцьвінскіх вяльмож забіць Батуру. Осцік, паквапіўшыся на царскую ўзнагароду, згадзіўся, нават паказаў Нашчокіну фальшывыя пячаткі вяльмож, маўляў, за ім стаяць знатныя асобы. Прагнасць і загубіла Осціка. На сваю бяду прыняў ён падарунак - каня. Добры конь выклікаў зайздрасць у шляхціца Мірскага, які і дапытаўся ў Осцікавага слугі пра візіт яго гаспадара да пасла. Мірскі данёс на Рыгора. У вялікай тайне Батура на радзе з Рудым і яшчэ трыма панамі вырашыў звязеніць Осціка. Дзеяннямі па захопу здрадніка кіраваў Радзівіл. Пасланыя ім віжы знайшлі Осціка ў Троках і ад імя вялікага князя ўзялі яго пад варту. У адным з куфэркаў былі знойдзены фальшывыя пячаткі і лісты з падробленымі подпісамі. Росшук у выменні Каварск даў новыя доказы - прылады для вырабу манет і пячатак. На судзе Осцік апраўдваўся тым, што ад сваёй беднасці хацеў пустымі абяцаннямі выманіць у цара грошай. На каленях прасіў ён памілавання. Аднак суддзі не злітаваліся і вынеслі яму смяротны прысуд. І нават Руды, якому Осцікі былі сваякі, не заступіўся за гэтага нікчэмнага чалавека. Але вось за свайго сына... Здарылася так, што Крыштоф Радзівіл пасварыўся з трабскім старостам Уладзімірам Забалоцкім. Той нібыта не захацеў зняць шапкі перад польным гетманам. Ну і дагаварыліся да злых слоў. Абражаны Крыштоф паскардзіўся на Забалоцкага бацьку. Гонар любога шляхціца не дазваляў дараваць «сорамныя словы», а тут - першыя вяльможы. Руды палічыў сябе абражаным і мовіў сыну: «Не помстишь ли му се тэкго, тэды и я о тобе так розуметь буду, яко то он назвал»[30]. Атрымаўшы бацькоўскае блаславенства, Крыштоф вырашыў самасудам пакараць крыўдзіцеля. У тую ж ноч на сваім двары сабраў ён ваяроў і шляхту. Напужаны Забалоцкі паслаў слуг да сенатараў прасіць памірыць яго з Радзівілам. Сенатары абяцалі раніцай разабрацца ў чым справа. Відаць, Крыштоф не хацеў праліцця крыві, бо стрымліваў тых, хто браўся расправіцца з ягоным непрыяцелем.
Раніцай, калі Забалоцкі выйшаў са свайго сховішча, на яго напаў ашмянскі шляхціц Гарэцкі і кордам (кароткім мячом) ударыў па твары. Праз дзве гадзіны паранены памёр. Сцяпан Батура, які любіў Забалоцкага, так запаліўся гневам на Крыштофа Радзівіла, што страціў вытрымку і, лемантуючы бегаў па сваіх палатах. Па закону справу павінен быў разгледзець суд. Ды і з Радзівіламі сварыцца Батура не хацеў - яны ж ягоная апора ў Літве. Крыштоф сам паспяшыў у палац да караля, каб апраўдацца, аднак Батура не прыняў яго. За сына заступіўся Руды, «здаючи здрове свое на волен и ласку его кролевской милости»[31]. І паны-рада ўсмірылі гнеў Батуры. Нарэшце кароль астыў і прыняў Крыштофа, які шчыра прасіў не таіць на яго зло. Батура маўчаннем паказаў Радзівілу сваю няміласць да яго. Справа дайшла ўсё ж да суда. Сястра забітага судзілася з Крыштофам. Але куды ёй было супраць Радзівілаў. Справядлівасці яна не дамаглася. Руды абараняў сына і перад судом. «А маючи вшэтэк сэнат по собе»[32] Руды ўблажыў караля і супакоіў грашыма няшчасную сястру Забалоцкага. Многія шкадавалі забітага. Еўлашоўскі, які ведаў Забалоцкага, піша пра яго з сімпатыяй і не лічыць, што староста з-за сваёй пыхі не пажадаў зняць шапкі перад польным гетманам. Проста Забалоцкі па сваёй натуры быў меланхалічным, і часта задумаўшыся то размаўляў сам з сабой, то не заўважаў, як яго віталі знаёмцы, не заўважыў і Радзівіла...
У пачатку лета 1580 года войска Рэчы Паспалітай сабралася ў Чашніках. Пад зброю сталі 20 000 ліцьвінскіх вершнікаў (палова з іх прыйшлі добраахвотна), а таксама тысячны атрад вугорскіх наймітаў і 1500 польскіх валанцёраў. Пяхоту складалі 5000 вугорцаў, 2000 польскіх і 3000 ліцьвінскіх добраахвотнікаў. Свой атрад, наняты з вугорцаў, прывёў Ян Замойскі - 1000 вершнікаў і 2000 пяхоты[33]. Руды, як і ў першым паходзе, узначаліў ліцьвінскае войска ды яшчэ прывёў свой атрад у 1200 ваяроў.
Цар змог выставіць каля 15 000 ваяроў[34]. Нягледзячы на царскі загад, шмат дваран так і не з'ехаліся ў палкі. Не хапала і грошай. Каб напоўніць скарбніцу, Іван Жахлівы склікаў духоўны сабор і плакаўся перад святарамі. Праваслаўе ў небяспецы, бо шматлікія ворагі падняліся на Русь, а таму святарства павінна дапамагчы цару ратаваць царкву і дзяржаву. Святарства вырашыла падзяліцца сваімі даходамі з абаронцам праваслаўя. Трывожыла цара і невядомасць намераў Батуры. Куды ён ударыць? Можа, на Смаленск - і дарога на Маскву свабодная, а можа, і на Вялікія Лукі - апорны пункт царскага войска на межах Літвы, а можа, і на Лівонію. На ўсялякі выпадак цар умацаваў памежныя гарады. Сам з галоўным войскам спыніўся ў Пскове. А Батура, прыняўшы ад Паўла Ўханскага прысланы папам асвячоны меч, 15 чэрвеня выехаў з Вільні. Непадалёк ад Чашнікаў, у вёсачцы Шчуці, 8 ліпеня кароль учыніў нараду са сваімі ваяводамі. Вырашалі куды ісці. Адны раілі да Смаленска, другія - да Пскова, трэція - да Вялікіх Лук. Выбралі Вялікія Лукі.
У Чашніках Батура агледзеў войска і застаўся задаволеным ягоным станам. Перад самым выступам да Батуры прыбыў царскі вястун. Так спяшаўся, што нават апярэдзіў абоз і без святочнай адзежы прадстаў перад каралём. Цар паведамляў, што ён, насуперак звычаям продкаў, першым шле вялікае пасольства для заключэння міру і прасіў Батуру прыняць паслоў у сталіцы Княства. Маленькую хітрасць Івана - пустаслоўем пра мір сарваць паход - Батура зразумеў. Кароль адказаў, што ён ужо даволі далёка адышоў ад Вільні і прыме пасольства ў любым месцы. З такім адказам вястун паскакаў у Маскву, а войска Рэчы Паспалітай рушыла ў дарогу. Аднак услед за першым пасланцам да Батуры прыбыў другі і перадаў ранейшую царскую просьбу не ісці раццю, а вяртацца ў Вільню, дзе і чакаць паслоў. Пра ганарлівы тон цар забыўся і пачціва называў Батуру ўжо не суседам, а братам, пісаў, што змірыўся перад Богам і перад ім, каралём. Батура нават не стаў чытаць царскі ліст. Было ясна, што цар не ўпэўнены ў сваіх сілах і не верыць у перамогу.
Вайсковыя дзеі пачаліся ўзяццем Веліжа. Пасля падзення гэтага горада войска выступіла з Віцебска і каля Суража 11 жніўня пераправілася цераз Дзвіну. Устрывожаны цар прыслаў Батуру новую грамату, у якой прасіў спыніць паход для перамоваў пра мір. Батура быў непахісны і патрабаваў вызвалення Лівоніі. Цар зусім паў духам. Хворая фантазія малявала яму змовы і здрады падданых. Са слязьмі на вачах ён каяўся перад мітрапалітам і святарамі ў сваіх грахах і абяцаў наперад быць міласцівым. Тыя запэўнілі Івана, што даруюць ягоныя несправядлівасці і застануцца заўжды вернымі яму. І гэтая мера не прынесла цару жаданай палёгкі - па-ранейшаму мроіліся яму змовы і здрады, былыя рашучасць і цвёрдасць пакінулі гэтага, здавалася б, жалезнага чалавека. Ён не толькі не адважыўся выйсці насустрач ворагу, але і выправіць на яго войска. Гэтак гарнізон Вялікіх Лук быў асуджаны сваім гаспадаром.
Мікалай Радзівіл на чале авангарда падступіў да Ўсвятаў, дзе некалі пражыў два шчаслівыя гады малады Альгерд, жанаты з віцебскай княгіняй Марыяй. Шлях да гэтага горада быў нялёгкім, прабіваліся праз густы лес з сякерай у руках. Гарматы і вайсковы рыштунак цягнулі на лодках уверх па рацэ Ўсвячы.
Усвяцкі замак стаяў на высокім пагорку паміж двума азёрамі, на беразе ракі Ўсвячы. У замку засела больш за тысячу ваяроў. І штурм каштаваў бы не аднаго жыцця. Мікалай Радзівіл не хацеў крыві і адправіў у крэпасць ліст з прамовай здаць яе на каралеўскую міласць. Абаронцы насмешліва адказалі, што няма каму прачытаць ліст. На паўторную прапанову маскавіты ўжо прама адказалі, што гатовы памерацца з ворагам сіламі. І нібыта ў доказ сваіх намераў, пачалі абстрэльваць з гармат пераправу праз брод. Цэлую ноч ліцьвіны капалі шанцы і раніцай падабраліся пад самыя сцены.
Становішча рэзка змянілася - цяпер абараніць замак стала немагчыма. І абаронцы адчынілі браму. Усіх іх, акрамя тых, хто перайшоў да ліцьвінаў, а таксама і ваявод, Руды адпусціў па дабру і здарову. Наступным днём 17 жніўня прыехаў Батура і прыняў замак ад Радзівіла. Задаволены новым поспехам кароль пахваліў мужнасць і дбанне ліцьвінскіх ваяроў, што выклікала зайздрасць у палякаў.
Можна было смела ісці на Вялікія Лукі. Дарога да гэтага горада заняла сем дзён. Лясы, рэкі і балоты сталі цяжкім выпрабаваннем для войска. Многія палі духам, а ў палякаў з'явіліся ўцекачы. Замойскаму нават давялося павесіць некалькі дэзерціраў. Складаней было ліцьвінам, якія шлі ў авангардзе і пракладвалі шлях, секлі дрэвы, убіралі іх з дарогі, наводзілі масты і клалі гаці.
25 жніўня войска падышло да Вялікіх Лук. Батура ў акружэнні водцаў агледзеў замак і пад'ехаў да самых сцен. Руды, які не падзяляў вось такога паказнога геройства, прасіў караля не рызыкаваць жыццём. Па сваіх памерах Вялікія Лукі не саступалі Вільні. Горад акружалі драўляныя сцены і вежы. Непрыступна выглядаў і замак, падыходы да якога перакрывалі рэчка Ловаць, роў, сажалкі і балоты. Навучаныя папярэднімі няўдачамі маскавіты абклалі сцены дзірваном, каб уратаваць іх ад агню. Сам замак абараняла каля 7000 ваяроў на чале з князем Хведарам Янковым.
Баявыя дзеянні Батура не пачынаў, бо даведаўся, што да яго едзе пасольства ад Івана Жахлівага. Паслы Іван Сіцкой і Раман Піваў прыбылі 28 жніўня і прывезлі царскае патрабаванне зняць аблогу Вялікіх Лук, а перамовы правіць у Вільні. На гэта Руды адказаў паслам: «Прыйшлі з нічым, з нічым і пойдзеце»[35]. А калі з гармат удалося падпаліць замак, паслы папрасілі ў караля дазволу перагаварыць з панамі-радай. Перамовы вёў Руды. Цар адмаўляўся ад прэтэнзіі на Курляндыю і землі, якімі валодаў Магнус. Такія ўмовы не задаволілі паноў, і яны адказалі, што курляндскі герцаг свабодны ўладар сваёй зямлі, які добраахвотна падначаліўся Кароне і Княству, як і Магнус. Мір можна заключыць тады, калі цар саступіць Літве Северскую зямлю, Лівонію, Пскоў, Ноўгарад і Смаленск і заплаціць кантрыбуцыю. Умовы былі цяжкімі і паслы пачалі крычаць, каб іх дапусцілі да караля. Батура гатовы быў адмовіцца ад Пскова і Ноўгарада. Аднак паслы ніяк не згаджаліся саступіць Северскую зямлю. Некалькі гадзін гарачых спрэчак так і не прывялі да згоды - паслы пайшлі ні з чым.
Тым часам працягвалася аблога. Кароль паабяцаў шчодрую ўзнагароду таму, хто падпаліць замак. Ваяры лезлі насустрач смерці, каб заслужыць каралеўскую міласць. Каля ста смельчакоў падабраліся да сцяны і зарыліся ў пагорак. Ноччу ім дастаўлялі ваду і ежу. Метр за метрам падкопваліся пад замак і вось 4 верасня дабраліся да вежы і падпалілі яе. Агонь хутка ахапіў пабудову. Перад пагрозай пажару маскавіты запрасілі літасці. Калі яны пачалі выходзіць з замка, вугорскія найміты закрычалі, што вось адпускаюць ворагаў, каб яны зноў паднялі зброю супраць караля. І прасілі адпомсціць за смерць і кроў сваіх сяброў. Заклікамі да помсты вугорцы апраўдвалі сваё жаданне ўварвацца ў замак і разрабаваць яго. І тут іх нельга было стрымаць, яны пабеглі да брамы, а за імі і палякі. Раз'юшаныя ваяры секлі і дабівалі ўсіх, хто трапляўся пад руку, тапталі нагамі дзяцей. Рабаўнікоў не спыніў і выбух парахавых складаў.
Замак з багатымі вайсковымі запасамі згарэў. Ахвярай гэтага «ганебнага і вялікага забойства»[36] сталі сотні чалавек. Кароль, гледзячы на поле жахлівага пабоішча, ледзь стрымліваў слёзы.
Стары гетман Мікалай Радзівіл таксама жахнуўся ад бесчалавечнай расправы азвярэлых наймітаў. Таму, відаць, не шукаў ён крывавай славы пад Азярышчам. Узяць гэты замак ліцьвінскаму войску было няцяжка. Аднак Руды жадаў пазбегнуць дарэмнага кровапраліцця з абодвух бакоў і прапанаваў абаронцам Азярышча свабоду ўзамен на капітуляцыю. Радзівілу паверылі. Слова сваё гетман стрымаў - адпусціў маскавітаў, як ужо не раз, па дабру і здарову. Недарэмна ж сярод маскавітаў Руды ў адрозненне ад Яна Замойскага праславіўся, як «справядлівы, вялікі і добры пан, які хоча міру»[37]. Апроч гэтага замка войска Рэчы Паспалітай узяло Невель і Завалочча. Пад Таропцам маскоўскія палкі ваяводы Хілкова хацелі стрымаць атрад князя Збаражскага, аднак не вытрымалі першай жа атакі і ўцяклі.
Вайсковыя няўдачы маскавітаў надалі храбрасці шведам і яны ў лістападзе захапілі горад Карэлу. Масковія апынулася ў стане вайны з дзвюма дзяржавамі.
Два паходы войска Рэчы Паспалітай не далі чаканай перамогі над Масковіяй. Так, Іван Жахлівы запрасіў міру і ахвяраваў Лівоніяй, апроч Нарвы. Аднак Батура патрабаваў і Нарву, і Ноўгарад, і Пскоў, а таксама выплаты кантрыбуцыі ў 400 000 злотых. Цар не згаджаўся. Таму Батура лічыў, «што для карыснага і сумленнага міру трэба ваяваць»[38] і зброяй прымусіць Жахлівага прызнаць свае ўмовы. «Радуйцеся перамозе, але гэтага мала: умейце карыстацца ёю. Лёс, здаецца, дае вам усю Маскоўскую дзяржаву: смеласць і надзея накіроўваюць да вялікага», - заклікаў кароль паноў і шляхту да вайны[39]. Сойм адобрыў двухгадовы вайсковы падатак, але грошай усё ж не хапала і кароль узяў пазыку ў прускага герцага, саксонскага і брандэнбургскага курфюрстаў. Батура збіраўся ісці на Пскоў або Ноўгарад. А зломлены духам цар не верыў ні ў сваё шматлікае войска, ні ў свой па-рабску паслухмяны народ, не верыў ён і сам сабе. У нялёгкую хвіліну для дзяржавы цар схаваўся за спіны ваявод: «Уся надзея мая на Бога і на вашу дбайнасць»[40]. Прымірыць яго з Батурам прасіў ён папу рымскага Рыгора ХІІІ. А той узрадаваўся - вось той час, калі можна і Масковію ўзяць пад апеку апостальскага пасада. Пасрэднікам у перамовах паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй папа назначыў езуіта Антонія Пасевіна і загадаў таму схіліць цара да прыняцця каталіцызму.
А вайна не заціхала. Віцебскія казакі Вацлава Жабкі спалілі Холм і натхнёныя поспехам здзейснілі набег пад Ноўгарад. Завалодалі ліцьвіны горадам Варонечам і прывялі жыхароў да клятвы. Няўрымслівы Філон Кміта - граза маскавітаў - заявіўся пад Старую Русу і без супраціўлення месцічаў увайшоў пераможцам у горад. Пражыўшы ў Русе тры тыдні, ён разбурыў горад і вярнуўся ў Вялікія Лукі. У Лівоніі ліцьвінскае войска разам з атрадам Магнуса ўзяло замак Смільцен. Дарэмна спадзяваўся цар на дбайнасць сваіх ваявод. Яны хаваліся ад ворага за высокія крапасныя сцены. Ды і Пасевін не мог утрымаць Батуру. Кароль і вялікі князь адказаў езуіту: «Гаспадар маскоўскі хоча падмануць папу, бачачы пагрозу над сабой, гатовы ўсё абяцаць: і злучэнне вер, і вайну з туркамі; але мяне не падмане. Ідзі і дзейнічай: не забараняю, ведаю толькі, што для карыснага і сумленнага міру трэба ваяваць. Мы будзем мець яго: даю слова»[41]. І калі за мір трэба было ваяваць, дык за яго і ваявалі. Гэта добра разумелі ў Літве, прынамсі Ян Радван у сваёй «Радзівіліядзе» выказаў агульную думку:
Святы мір лепш, чым вялікія трыумфы,
Але цяпер трэба весці за мір вайну[42].
Амаль шэсць месяцаў у непагадзь і мароз войска Рэчы Паспалітай здабывала мацнейшую цвержу Пскоў. Паход на Пскоў быў апошнім паходам Мікалая Радзівіла. Стары гетман зноў узначаліў ліцьвінскае войска і не баявымі подзвігамі, не дзівоснай для яго ўзросту актыўнасцю праславіў сябе, а дбайнасцю пра мір. Да яго звярталіся і свае, і ворагі «абы быў пакой і кроў хрысціянская не пралівалася»[43]. І Радзівіл рупіўся дзеля патрэбнага абедзвюм краінам спакою. А пазіцыя Радзівіла прымусіла і Батуру быць згаворлівым з царом. Хто ведае, ад якіх новых бед і нястачаў выратаваў гэты чалавек Літву, чыёй крывёю прагнулі рымскія палітыканы ўзнесці каталіцкі крыж над Масковіяй. І не кароннага гетмана Яна Замойскага можна назваць героем Пскоўскай аблогі, а Мікалая Радзівіла. Польскія мемуарысты і летапісцы ў дагоду свайму канцлеру ўзносяць ягоныя заслугі, любуюцца ягонымі подзвігамі. Толькі цяжка назваць заслугай і подзвігам мітуслівую дзейнасць Замойскага ў жаданні выслужыцца перад каралём. Безразважліва шле ён на верную смерць людзей, гатовы пакласці апошняга чалавека, але ўзяць горад. Ваяры вынеслі яму прысуд: «Вайсковай справы не разумее, раіць каралю ўпарта трымацца пад Псковам і гэтай парадай загубіць усё войска»[44]. І зусім інакш паводзіць сябе Радзівіл. Утрымлівае ліцьвінскае войска ад непатрэбнага штурму, даражыць жыццём сваіх ваяроў. Сваёй дбайнасцю ў службе паказвае ім прыклад. Ясна бачыць ён беспаспяховасць аблогі і замест вайны думае пра мір. Узначаленая Радзівілам апазіцыя вымагае Замойскага і Батуру патушыць паходню вайны.
Кажучы больш празаічна, Радзівіл засцярог Рэч Паспалітую ад неспрыяльнага для яе развіцця вайны, бо ў выпадку паразы пад Псковам цар мог перайсці ў наступ і перамогі двух папярэдніх паходаў былі б дарэмнымі.
Ход падзей пскоўскага паходу фатальным чынам не спрыяў войску Рэчы Паспалітай. Зразумела, у ім можна вызначыць і свае заканамернасці, якія вынікалі з тых ці іншых абставін і акалічнасцей. Можна назваць памылковым выбар Пскова замест, напрыклад, Смаленска, як раілі Батуру палонныя ваяводы. Мацнейшая маскоўская цвержа, абароненая мураванымі сценамі з вялікім гарнізонам, які пераўзыходзіў колькасць абложнікаў, была не па сілах войску Рэчы Паспалітай. Але Пскоў ключ да Лівоніі, і гэты ключ Батура хацеў мець у сваіх руках. І гэта была памылка Батуры. Фатальнымі сталі пралікі і ў падрыхтоўцы: недастатковая колькасць ваяроў, і запознены збор войска, і недахоп пораху, што зрабіла войска бяззубым перад пскоўскімі мурамі. Так што паход паходзіў больш на авантуру, якая не абяцала поспеху хаця б таму, што яе задачы былі не па сілах ні войску, ні самому Батуру. Спачатку амаль усе ўдзельнікі верылі ў перамогу сваёй зброі і вайсковы геній караля і вялікага князя.
Упэўнены ў перамозе Батура і гэтым разам не прыняў царскай просьбы памірыцца. Раззлаваны на тое, што маскавіты здзейснілі набег на Магілеўскую зямлю, ён прагнуў адказаць цару не словам, а зброяй. Ад каралеўскага імя маскоўскім паслам, якіх Батура прыняў у Полацку ў сярэдзіне ліпеня, Мікалай Радзівіл заявіў, што кароль з дапамогай справядлівага і ўсемагутнага Бога па заслугах адпомсціць іх князю, і не толькі на Лівонскую зямлю падняўся ён, але на ўсе землі іх уладара. І ў адказ на знявагі, якімі асыпаў яго ў грамаце цар, Батура паслаў не меншую любезнасць. Іван называўся і «Каінам», і «Неронам», і «Ірадам», і «катам людзей». «Чаму сам да нас з сваім войскам не прыехаў? Чаму не бараніў сваіх падданых? І бедная курыца перад ястрабам і арлом птушанят сваіх крыламі сваімі акрывае: а ты, арол з дзвюма галовамі, бо такую пячатку маеш, хаваешся»[45].
Радзівіл узяўся апісаць у грамаце «ўсё, што ад пачатку той вайны тычылася»[46]. Асаблівая ўвага надавалася гісторыі Ноўгарада і Пскова. «Которых яко продкове твои достали под той час, кгды войнами Прускими продкове наши забавилися»[47]. Урад Рэчы Паспалітай нагадаў цару аб гвалтоўнай заваёве гэтых гарадоў і тым самым надаваў паходу на Пскоў вызваленчы характар. Канчатковае рашэнне ісці на Пскоў Батура прыняў 29 ліпеня ў Полацку на патаемнай нарадзе з ліцьвінскімі панамі. Ваяўнічы кароль гатовы быў выступіць нават пад Ноўгарад. Але паны (а сярод іх вылучаліся Радзівілы: Юрый - віленскі біскуп, Мікалай Крыштоф - земскі маршалак, Альбрэхт - дворны маршалак, Крыштоф - польны гетман, са сваім главой Мікалаем Рудым) выбралі Пскоў, разважыўшы, што дарога на Ноўгарад знясіліць войска, а пскоўскі гарнізон будзе пагражаць з тылу.
Батура ўзначаліў 30-тысячную раць, якую апроч ліцьвінаў, палякаў, жамойтаў, украінцаў складалі вугорскія, браўншвейгскія, прускія, аўстрыйскія, курляндскія, шатландскія, дацкія найміты. Уражаны гэтай сілай турэцкі пасол у захапленні ўскрыкнуў: «Калі султан і Батура пажадаюць дзейнічаць аднадушна, дык перамогуць Сусвет»[48].
Надзвычай цяжка было ўзяць Пскоў. Колькасць гарнізона складала 7000 конніцы і да 50 000 драбаў разам з жыхарамі, якія ўсе да аднаго падняліся на абарону роднага горада[49]. Узначалілі гарнізон Васіль Скопін і сын Пятра Шуйскага Іван. Убачыўшы высокія крапасныя муры і даведаўшыся, што за імі засела шматлікае войска, Батура засмуціўся. Аднак адступаць было позна. Пачалася аблога.
Назначаны каронным гетманам Ян Замойскі, каб апраўдаць каралеўскі давер, безразважліва пачаў штурм горада. 7 верасня з раніцы да позняга вечара гарматы крышылі крапасныя сцены і прабілі іх. Наступным днём палякі, вугорцы, немцы рынуліся праз праломы ў горад і захапілі дзве вежы: Пакроўскую і Свіную. Адступленне абаронцаў спыніў князь Іван Шуйскі, які з абразом у руках павёў іх на непрыяцеля. Крывавая сеча доўжылася шэсць гадзін. Маскавіты ўзарвалі Свіную вежу разам з тымі, хто завалодаў ёй. Штурм захлынуўся. Страта 5000 чалавек паказала, наколькі бессэнсоўным і безразважным было рашэнне штурмаваць Пскоў. Да гонару Мікалая Радзівіла, ён не паслаў ліцьвінаў у гэтую разню. Стары гетман разумеў, што такія крэпасці з наскоку не бяруцца і дзеля прывіднай перамогі не праліў крыві. Аднак Батура яшчэ не губляў надзеі на сваю зброю. Абложнікі пачалі рыць падкопы, каб падабрацца пад сцены. І тут іх напаткала няўдача. Абаронцы даведаліся ад перабежчыка аб падкопах і ўзарвалі іх. А патаемны падкоп перагарадзіла скала. Набліжалася зіма. Раннія маразы - яшчэ адно выпрабаванне для ваяроў. Батура зноў паспрабаваў штурмам захапіць Пскоў. Пяць дзён білі гарматы і прабілі пралом у гарадской сцяне. 5 лістапада ваяры па лёдзе ракі Вялікай памкнуліся да горада. Двух гарматных залпаў са сценаў хапіла, каб прымусіць іх да ўцёкаў. Усе сродкі былі выкарыстаны, заставалася толькі доўгай блакадай адчыніць пскоўскую браму. Войска адступіла ад горада ў лагер. Цяпер кароль больш клапаціўся, каб утрымаць ваяроў пад Псковам. Супраць іх паўстаў новы непрыяцель - голад і холад. А лютыя маразы касілі іх шэрагі лепш за варожую зброю. У каравулах замярзалі разам з сваімі коньмі. Не давалі спакою і маскавіты. Частымі вылазкамі яны зніштажалі пікеты. Войска таяла штодня. Менш стойкія падаліся дадому. Ян Замойскі траціў свае сілы на змаганне з марадзёрамі і прастытуткамі. Ваяры злосна лаялі гетмана: «Мог задаволіцца адным пяром, а на гетманскую годнасць не прэтэндаваць»[50]. Трэба было абавязкова пратрымацца пару месяцаў, пакуль Іван Жахлівы не прыме ліцьвінскія ўмовы. Аднак гэтыя месяцы маглі стаць ракавымі, і так ваяры ўжо пагаворвалі, што войска чакае загуба. Вось сведчанне аднаго з удзельнікаў паходу: «Ежу здабываем за 12 міль ад лагера, ды і тое з вялікай небяспекай. Маскавіты захопліваюць коней, правіянт і ўсё астатняе... ваяры ўцякаюць ад холаду, б'юцца з-за дроў, якія прывозяць у лагер, адымаюць адзін у аднаго адзежу і абутак»[51].
У гэты нялёгкі час Мікалай Радзівіл узяўся наладжваць вартавую службу. У мароз і завіруху ліцьвіны ахоўвалі агульны лагер. Сам гетман, каб падтрымаць сваіх ваяроў, нёс з імі цяжар службы, дзень і ноч аб'язджаў пасты, а то і сам трымаў варту, чым выклікаў захапленне ваяроў. Толькі голад і маразы былі мацнейшымі за дух. Першымі не вытрымалі ліцьвіны, і 20 кастрычніка заявілі Радзівілу, што ў сілах заставацца ў лагеры яшчэ 18 дзён. Вечарам Руды быў у караля і да трох гадзін ночы ўгаворваў яго не губіць войска. «Ужо не з Псковам вайна, але з Богам, бо ні пешцы ў шанцах, ні вершнікі на варце не могуць перанесці моцных маразоў»[52]. На вайсковай радзе Руды заявіў: «Пачакаем, што прынясе вястун ад Пасевіна. Калі што пэўнае і праўдзівае, абы князь вялікі хацеў згоды, тады служылі б вашай каралеўскай міласці, пакуль бы да той згоды не дайшлі»[53]. Батура мусіў прыняць прапанову Радзівіла і згадзіцца пачаць мірныя перамовы з царом. А напужаны Іван Жахлівы рад быў саступіць усю Лівонію і заключыць мір, які патрэбен быў яму, каб адбіцца хоць ад шведаў. Шведскае войска на чале з французам Дэлагардзі ў верасні штурмам заваявала Нарву. Не сустракаючы сур'ёзнага супраціўлення, бо ўсе вайсковыя сілы цар паставіў супраць Рэчы Паспалітай, шведы бралі адзін горад за другім: Івангорад, Ям, Капор'е. А ў глыбі Масковіі, прабіраючыся праз лясы, агнём і мячом пракладвалі шлях да міру Крыштоф Радзівіл і Філон Кміта на чале сямітысячнага атрада. Ліцьвіны разбілі некалькі маскоўскіх рацей, высланых царом ім насустрач, і дайшлі да вытокаў Волгі. Праз акно сваіх палат у Старыцы цар бачыў зарыва пажараў. Іван мог на яве пераканацца, што і ў бяскрайняй Масковіі яму не схавацца ад помсты тых, каму прынёс ён вайну. Цяпер яны прыйшлі на ягоную зямлю. А спадзяванні на ваявод не спраўдзіліся. Тыя са шматлікімі рацямі хаваліся па гарадах. Іван Жахлівы не ведаў, як яшчэ можна выратаваць Масковію, апроч як мальбой суняць карны меч. Антоній Пасевін з-пад Пскова пужаў цара: «...у горадзе шмат гіне ад абстрэла каралеўскіх гармат, ад хваробы і душэўнай скрухі, у сёлах шмат хто спазнаў на сабе варожы меч, што я бачыў сваімі вачыма, а паколькі яны твае падданыя і ты будзеш адказваць за іх перад Богам, падумай, ці не захочаш ты паклапаціцца пра іх выратаванне без вялікай працы, а менавіта: аддаць каралю Сцяпану тое, што ён у цябе просіць»[54]. Выратавання цар не бачыў. Параіўшыся з сынамі-царэвічамі і баярамі, ён пастанавіў: «Саступіць неабходнасці і магутнасці Батуры, саюзніка шведаў, які валодае сіламі шмат якіх земляў і народаў, аддаць яму, але толькі ў канечнай няволі, усю расейскую Лівонію з тым, каб ён вярнуў нам усе іншыя заваёвы і не ўключаў шведаў у дамову, каб мы на волі маглі суняць іх»[55]. Каб схіліць Батуру да міру, цар вырашыў дзейнічаць праз Мікалая Радзівіла. Да Рудога 8 лістапада прабраўся праз польскія пасты маскоўскі вястун з просьбай даць засцерагальную грамату для пасольства. Гэтую грамату Руды дамогся ў караля.
Цяпер лёс вайны павінен быў вырашацца за дыпламатычным сталом. Батура, не чакаючы вынікаў перамоваў, 1 снежня ад'ехаў у Вільню. Відавочна паказаў, што ўжо не верыць у паспяховае заканчэнне аблогі.
Мірныя перамовы паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй пачаліся 15 снежня ў вёсцы Ківерава Гара, што знаходзілася за 15 вёрст ад Запольскага Яма. Рэч Паспалітую прадстаўлялі брацлаўскі ваявода князь Мікалай Збаражскі, дворны маршалак Альбрэхт Радзівіл і каралеўскі сакратар Міхайла Гарабурда, а Масковію - князь Дзмітрый Яцецкі і баярын Раман Алфераў. І пасля доўгіх спрэчак на 21-ым пасяджэнні паслы заключылі перамір'е на 10 гадоў ад 6 студзеня 1582 года. Цар саступаў Лівонію, Полацак і Веліж Рэчы Паспалітай, а Батура вяртаў Вялікія Лукі і Пскоўскую зямлю. Доўгачаканае перамір'е з радасцю ўспрынялі простыя людзі ў абедзвюх дзяржавах.
Крывавая Лівонская вайна закончылася. Не толькі крывёю заплаціла Вялікае Княства за сваю перамогу, але і стратай паловы сваіх земляў, якія па-зладзейску прысвоіла Польшча.
Яшчэ адзін выпадак, які ўразіў свет, адбыўся ў гэты час. Царэвіч Іван маліў цара паслаць яго з войскам на ворага. Цар не верыў і роднаму сыну і ад яго ён чакаў здрады: «Мяцежнік! Ты разам з баярамі хочаш скінуць мяне з пасада»[56]. Гнеў асляпіў тырана. Раз'юшаны цар ударыў сына па галаве вострым жазлом. Праз чатыры дні царэвіч памёр. Зло ўжо было непадуладна творцу зла. І слёзныя раскаянні перад Богам былі падобны на вар'яцтва. Чалавек, які прынёс людзям жахлівую трагедыю вайны, сам стаў яе ахвярай. Нават не верыцца, што Мікалай Радзівіл і Іван Жахлівы жылі ў адзін і той жа час - такімі рознымі былі яны.
Руды, які са зброяй у руках бароніць Радзіму, і Жахлівы, які пралівае кроў дзеля заваёвы чужых земляў. Руды, які гатовы памерці на полі сечы, абы змыць з сябе і Радзімы ганьбу паразы, і Жахлівы, які баязліва хаваецца ад ворага за крапасныя сцены. Руды, які не дапускае думкі, што можна сілай пазбавіцца ад палітычнага праціўніка, і Жахлівы, які атрутай і забойствам распраўляецца з няўгоднымі яму. Руды, які «па дабру і здарову» адпускае палонных, і Жахлівы, які жорстка распраўляецца з людзьмі. Руды, які пакутліва шукае свой шлях да Бога, і Жахлівы, які прытворна замальвае перад Госпадам крывавыя грахі, каб не мучыцца сумненнямі перад новымі злачынствамі. Руды, які выступае з ідэямі прававога грамадства і дзяржавы, і Жахлівы, які прызнае адзін закон - сваю волю, адно права - сваю сілу. Руды, які да канца свайго жыцця захоўвае каханне да памершай жонкі, і Жахлівы, які раз за разам жэніцца і аддаецца распусце. Руды, які гатовы ахвяраваць сваё «здрове», абы выратаваць сына і, шануючы ягоную мужнасць, сустракае яго, здымаючы на марозе шапку, і Жахлівы, які забівае свайго сына. Руды высакародны і вялікі ў сваіх здзяйсненнях, і Жахлівы нікчэмны нявольнік улады, не варты яе.
Два чалавекі адной і той жа эпохі. Адзін прыўносіў у яе чалавечнасць, хоць і вымушаны быў дзеля міру ваяваць, і другі - увасабленне пекла і сіл разбурэння. І невыпадкова, што тагачасныя паэты ўспяваюць Мікалая Радзівіла - воіна, абаронцу Айчыны, свабоды і справядлівасці[57].
Была вышэйшая Боская праўда ў тым, што перамагла справа, якой служыў Мікалай Радзівіл. У дваццацігадовай вайне за сваю незалежнасць Вялікае Княства Літоўскае перамагло і выстаяла.
І слава героям, што абаранялі са сваім гетманам бацькаўшчыну!
Сцяпан Батура прарочыў Яну Каролю Хадкевічу: «Ён будзе вялікім воінам»[1]. А мовіў іх кароль у чэрвені 1579 года, калі наведаў у Вільні езуіцкі калегіум. Батура ўпадабаў з купкі навучэнцаў, якія віталі яго, васемнаццацігадовага сына Яна Гаранімавіча Хадкевіча. Пройдуць гады і славай праляціць па ўсёй Эўропе імя вялікага воіна з Літвы. Ягоныя перамогі на палях сечаў уразяць уяўленне сучаснікаў. І не будзе яму роўных сярод ваявод. Але доўгі і пакручасты шлях чакаў Яна Кароля да перамог. Ад ваяра да палкаводца, ад аднаго паходу да другога, ад адной бітвы да другой і так да апошняга свайго подзвігу - разгрому турэцкай раці пад Хоцінам.
Як і ў свой час бацька, Ян Гаранімавіч, Ян Кароль адправіўся ў свет. Аб'ездзіў ён Нямеччыну, Гішпанію, Нідэрланды, Ангельшчыну, Францыю, Італію. На службе ў гішпанскага караля Філіпа ІІ ваяваў у Нідэрландах пад началам герцага Альбы супраць гёзаў. Пасля знаёміўся з жыццём мальтыйскіх рыцараў. А вярнуўшыся ў Літву, застаў Ян Кароль новага гаспадара. Сцяпан Батура памёр і на яго месца Ян Замойскі са сваімі хаўруснікамі пасадзіў сына шведскага караля Яна Вазы Жыгімонта, які па маці Кацярыне быў сестрынцам Жыгімонту Аўгусту. Збароўскія, з роду якіх паходзіла маці Яна Кароля, пацярпелі паразу са сваім прэтэндэнтам Максіміліянам Габсбургам і пазбавіліся ранейшага палітычнага значэння ў Польшчы. А ў Літве першынствавалі Радзівілы, якія адцяснілі ад улады сваіх даўніх праціўнікаў Хадкевічаў.
Але Яна Кароля, мабыць, не вельмі спакушала перспектыва прысвячаць сябе звадкам ды інтрыгам. «Тепер же за держаня кроля пана нашего Жикгимонта Третего явилася промеж панами великая немилость», - так вызначаў становішча ў Літве летапісец[2]. У адным былі аднадушны паны - не даць умацавацца каралеўскай уладзе. Усё чынілі па сваёй волі і не давалі волі Жыгімонту. Расчараваны ўбачаным Хадкевіч у верасні 1592 года зноў ад'ехаў «до чужих земель»[3]. Гэтым разам у Нямеччыну. Доўга там ён не прабыў і ўжо ў наступным годзе вярнуўся ў Літву. Праўдападобна, што Хадкевіч жадаў не страціць момант, бо ў гэты час вызвалілася пасада жамойцкага старосты, якую раней займалі яго дзед і бацька. Кароль не прамінуў заручыцца падтрымкай чалавека з лагера ягоных супраціўнікаў, выдаў Хадкевічу прывілей на староства. У тым жа 1593 годзе Ян Кароль ажаніўся з дачкой Падольскага ваяводы Софіяй Мялецкай, якая засталася ўдавой пасля смерці мужа князя Яна Алелькавіча. «Мая наймілейшая Зосенька, мая сардэчная ўцеха. Мая адзіная, дужа каханая», - гэтак пяшчотна адносіўся Ян Кароль да жонкі[4]. Такія ўжо абставіны, што не выпала ім шчасця быць увесь час побач. Доўгія месяцы ўдалечыні ад дома служыў Хадкевіч Айчыне. Але думкамі заўсёды быў разам з каханай. Пры любой магчымасці пісаў да Софіі. Менавіта ў лістах да жонкі шчыра прызнаваўся ён пра свае пачуцці і думкі. І знікае легендарны арэол вялікага воіна і церад намі прадстае чалавек. А ў дзяржаўным жыцці нічым адметным Хадкевіч не вылучаўся, займаўся справамі даручанага яму староства. Але сам час працаваў на Яна Кароля Хадкевіча.
Напрыканцы 1594 года на Ўкраіне падняліся казакі на чале з Севярынам Налівайкам. Не было такога раней, каб казакі жывіліся зладзейскім чынам на землях Вялікага Княства, наадварот, баранілі яго ад ворагаў. А цяпер пад польскай уладай раз за разам паўставалі яны супраць Кароны. Даставалася ад бўйных казакоў і Княству. Шмат бегла ў Запарожскую вольніцу і з Літвы: каму надакучыла потам паліваць зямлю, а каму хацелася ў разбоях разбагацець, а хто марыў пра вольную волю. Гуртаваліся ў загоны, а пасля вярталіся ў Літву чыніць «вялікую шкоду»[5]. Вось і гэтым разам казакі, парабаваўшы на Валыні шляхту, рушылі на Палессе.
На сцягу Налівайкі былі словы «Мір хрысціянству, а на зачыншчыкаў Бог і крыж»[6]. Выглядала, што налівайкаўцы выступалі абаронцамі праваслаўя. Нават падазравалі, што падбіў Налівайку на мяцеж праціўнік царкоўнай вуніі князь Канстанцін Астрожскі. Сам Налівайка ненавідзеў польскую шляхту, якая некалі расправілася з яго бацькам і забрала родавы маёнтак. Але большасць тых, хто пайшоў за ім, жадалі пажывіцца ліхадзействам. «Злыя людзі, якія рабуюць сваю айчыну і праліваюць нявінную людскую кроў»[7], - пісаў пра іх Крыштоф Радзівіл.
Заняўшы Петрыкавічы, казакі заказалі «подарки собе давать»[8]. Калі ж з суседняга Слуцка не прыслалі адкупнога, дык сваявольная купа ў дзве тысячы ліхадзеяў 6 лістапада штурмам здабыла слуцкі замак. У няволю трапіла з двума дзецьмі і сваячніца Хадкевіча, жонка ягонага стрыечнага дзядзькі Гараніма. І так Ян Кароль не ўседзеў бы дома, калі такія «крывды» чыніліся ў Літве, а тут яшчэ трэба дапамагчы дзядзьку ў ягонай бядзе. На чале сваёй почты Ян Кароль адправіўся да ліцьвінскага войска. А яно стаяла ў Клецку. Паны раіліся і «не ведели, што почать»[9]. Налівайка перад носам у вяльможных дыгнітарыяў пакінуў Слуцак, прыхапіўшы з сабой 12 гармат і аблегчыў кішэні месцічаў на пяць тысяч коп грошаў. І пакуль паны ніяк не маглі дадумацца з чаго пачынаць, Налівайка 13 снежня заняў Магілеў. Горш за сама лютых ворагаў вынішчылі казакі «место славное». У агні пажараў заваёўнікі рыскалі па вуліцах, рабавалі ўсіх, хто пападаўся ім пад руку. «Мещан, бояр, людей учтивых так мужей, яко и жон, детей малых побили, порубали, попоганили, скарбов теж незличоных побрали с крамов и з домов»[10]. Два тыдні гаспадарылі ў Магілеве казакі. Усіх, хто не схіліўся перад крывавым атаманам, ён перабіў. Нарэшце на чале 600 вершнікаў да горада падышоў Мікалай Буйвід. Але з-за звычайнай ужо сваволі шляхты водца нічога годнага не дамогся. Казакі заселі ў абкружаным вазамі табары і адтуль адстрэльваліся з гармат і пулгакаў (мушкетаў). Шляхта адступіла і сама прынялася за рабаванне ацалелых ад казакоў сёлаў. Так цяпер у Літве ваявалі з ворагам. Не было ў дзяржаве зацнага і паважанага гетмана, які павёў бы за сабой ваяроў.
Вялікі гетман Крыштоф Радзівіл адседжваўся ў Кейданах і толькі наракаў на казакоў, з-за якіх не мог адправіцца на ловы ў менскія лясы. Буйвіда больш хвалявалі яго разборкі ў судзе са сваім непрыяцелем-шляхціцам, а таму не хацеў «вэждацца» з ваярамі. Такія былі цяпер норавы ў Літве - кожны думаў пра сябе і свае задавальненні. Невыпадкова казаў са скрухай паэт: «Цяжка знайсці таго, хто балеў бы агульным горам» і з пачуццём заклікаў ліцьвінаў: «...Пакіньце сваю бесклапотнасць і зацятую пагоню за багаццем, крэўныя ліцьвіны, імкніцеся да высакароднай славы і старадаўняй пашаны, хай вернецца радзіме былая веліч»[11].
А Налівайка спакойна выправіўся на Ўкраіну, раскідваючы іскры мяцяжу. І мяцеж запалыхаў пажарамі шляхецкіх маёнткаў. Разгубленасць адчуваецца ў пасланні вялікага канцлера Льва Сапегі да вялікага гетмана Крыштофа Мікалая Радзівіла: «Хлопы, падданыя нашы, нападаюць, зніштажаюць усё, ваююць, пануюць над намі, а ў нас нібыта звязаныя рукі: не толькі не можам адплаціць ім, але нават абараніцца ад іх»[12].
Нарэшце ў Капыль сабралася тры тысячы шляхціцаў, якія гатовыя былі зброяй паслужыць Бацькаўшчыне. Да іх далучыўся са сваёй почтай і Ян Кароль Хадкевіч. Па дарозе ён наведаў у Станькаве Крыштофа Радзівіла. Вялікі гетман даручыў начальстваваць над аддзелам Хадкевічу, а сам працягваў забаўляцца ловамі.
Польскае 17-тысячнае войска было разбіта мяцежнікамі каля Белай Царквы. Аднак Налівайка не скарыстаўся перамогай і заняўся рабаваннем паноў і шляхты. А да Станіслава Жулкеўскага, які вёў палякаў, падаспелі з новымі сіламі камянецкі староста Патоцкі і Хадкевіч. Налівайка ўпусціў свой шанц. Два тыдні, засеўшы ў табары каля Лубнаў, адбіваліся мяцежнікі ад урадавага войска. Па адных звестках, яны пацярпелі паразу. Але па другіх - Налівайка паверыў Жулкеўскаму, які ад імя караля абяцаў дараванне мяцежнікам, калі яны складуць зброю. Налівайка заключыў з Жулкеўскім перамір'е і адправіўся ў Варшаву для падпісання поўнага міру, дзе яго схапілі і пакаралі смерцю[13].
Мяцежнікі былі скораны, і Ян Кароль Хадкевіч вярнуўся са свайго першага вайсковага паходу. Не ведаў ён яшчэ, што не хатні спакой, не вясёлыя забавы, не надакучлівая валтузня пры двары наканаваны яму, а «прынесці славу вечную Літве»[14].
Дома чакала Хадкевіча радасная падзея - у яго нарадзіўся сын, якога ў гонар дзеда назваў ён Гаранімам.
Ізноў у паход. Гэтым разам за няблізкі свет у Малдавію. На чале сваёй почты ў 1599 годзе ўдзельнічаў ён у барацьбе стаўленіка Рэчы Паспалітай Яромы Магілы супраць валашскага ваяводы Міхая Храбрага.
Прароцтва Батуры збывалася - Ян Кароль Хадкевіч стаў воінам.
А Літва з трывогай чакала, чым скончыцца «варажнеча» паміж Хадкевічамі і Радзівіламі. Спрачаліся дзве магутнейшыя фаміліі... з-за жанчыны. Апошняя прадстаўніца роду Алелькавічаў княгіня Софія Юр'еўна міжволі стала «разменнай манетай» у руках паноў. Бацька Софіі слуцкі князь Юрый Юр'евіч памёр у 1592 годзе і яе апекуном быў Гаранім Хадкевіч, якога звязвалі сваяцкія сувязі з домам Алелькавічаў. На багатае прыданае Софіі (а гэта ўсё Слуцкае княства) пасквапіўся Крыштоф Радзівіл. Ён і высватаў свайго сына Януша за Софію. Ужо быў назначаны і дзень іх шлюбу (6 лютага 1600 года) і здавалася нішто не перашкодзіць маладым абвянчацца. Але ж падзеі прынялі зусім нечаканы накірунак. Учарашнія сябры Гаранім і Крыштоф пасварыліся з-за Копысі. Гэтае месца Радзівілы заклалі за пазыку Хадкевічам, а цяпер уздумалі неяк хітра і невялікім коштам вярнуць яго сабе. Хадкевічы ўстрывожыліся. Ян Кароль і Аляксандар (троцкі ваявода) параілі Гараніму адпомсціць Крыштофу Радзівілу і адмовіць ягонаму сыну ў руцэ Софіі. Падставу для адмовы знайшлі, маўляў, Софія і Януш блізкія сваякі, паколькі Софіна бабка Аляксандра была жонкай Канстанціна Астрожскага, а іх дачка - маці Януша. Раз так, дык па хрысціянскаму праву нельга шлюбавацца блізкім сваякам без дазволу папы. І Гаранім як «опекун повинный» адмовіў Янушу выдаць за яго Софію. Хто другі і змірыўся б з няўдачай, але толькі не Радзівілы. Абраза - гэта адно, а вось багацце Алелькавічаў, якое павінна была прынесці Радзівілам Софія, - за гэта яны гатовы змагацца. Радзівіл выйграў суд (а старшынстваваў на ім віленскі біскуп Юрый Радзівіл), і Гаранім павінен быў заплаціць за невыкананне дамовы сто тысяч коп грошаў, а ў выпадку нявыплаты асуджаўся на «баніцыю» - выгнанне з Літвы.
Хадкевічы ведалі сваю сілу і дзяржаўны суд ім не ўказ. Ніякіх грошай яны Радзівілам не заплацілі.
Калі Януш патаемна пранік у дом Гараніма Хадкевіча, каб сустрэцца з сваёй нарачонай, Гаранім проста выштурхнуў няшчаснага жаніха за парог. Абражаны Крыштоф Радзівіл вырашыў сілай забраць сынаву нявесту. Вялікі гетман наняў сабе цэлае войска. «Вызваляць» Софію паслалі почты князі Астрожскія, смаленскі ваявода Абрамовіч, кашталян жамойцкі Мікалай Нарушэвіч, каронны канцлер Ян Замойскі, ліцьвінскі канцлер Леў Сапега, нават курляндскі герцаг і той выставіў атрад у дзвесце вершнікаў. Радзівілы сабралі 6000 ваяроў - дастаткова, каб захапіць не толькі камяніцу Хадкевіча, але і ўсю Вільню. Віленскія пратэстанты і праваслаўныя падтрымлівалі біржанскіх Радзівілаў, спадзеючыся, што яны нанясуць католікам Хадкевічам сакрушальны ўдар, а з іх падзеннем аслабне ў краі і касцёл.
Хадкевічы таксама ўзяліся за зброю. Рэдкая цвержа была так умацавана, як камяніца Гараніма Хадкевіча. Аж 24 гарматы абаранялі яе. Ян Кароль наняў ваяроў і ўвёў іх у Вільню. Ён і ўзначаліў сямейнае воінства - 2000 чалавек. Прыватны канфлікт паміж двума родамі перарастаў у сапраўдную вайну, у якой удзельнічалі пярвейшыя вяльможы ўсёй Рэчы Паспалітай. Ну, як у свой час успыхнула крывавая бойка з-за Алены паміж Трояй і ўсёй Эладай. Нават Жыгімонт Ваза не памірыў Хадкевічаў і Радзівілаў. Уся Літва затоена чакала надыходу 6 лютага. Што там будзе? У цэрквах маліліся за «яснавяльможную княжну Слуцкую» і за тое, «яко бы тые два домы зацные, во впокою, з хвалою Божою и с потехою всих хрестіян с покоем речы свое пристойне отправивши розъехалисе»[15]. У Вільні людзі хавалі сваё дабро і пакідалі горад, ведалі, дай толькі волю жаўнерам, дык адымуць усё да апошняй ніткі. А тыя чакалі прызначанага дня і папівалі віно, якое шчодра прастаўляў ім Радзівіл.
І вось надышоў гэты дзень. Радзівіл так і не адважыўся на бой. З самага ранку ў доме Крыштофа за келіхамі віна і закускамі прыхільнікі Радзівілаў раіліся што рабіць. Вузкія вулкі горада не дазвалялі выкарыстаць усю моц войска, а Хадкевічы лёгка абараняліся б агнём гармат. Стала ясна, што сілай не запалохаць Хадкевічаў, а праліваць кроў не хацелася. Таму да Гараніма адправіліся паслы Леў Сапега, берасцейскі ваявода Крыштоф Зяновіч, пісар львоўскі Сташэўскі. Крыштофа цікавіла, ці выдасць Хадкевіч Софію за князя Януша, які ўжо і ўбраўся да вянца. Паслоў сустрэў ваявода сандамірскі Юрый Мнішак і прывёў іх у нейкую цёмную і цесную камору. Аднак яны паспелі пабачыць, што Хадкевічы добра ўмацавалі дом. З вокнаў тырчалі жаролы гармат. Двор кішэў узброенымі людзьмі. На дахах гаспадарчых пабудоў заселі стралкі. Нямала крыві каштаваў бы штурм. Гаранім гэтым разам быў больш падатлівы: «Я гатовы выканаць абяцанае і чакаю князя Івана з яго сябрамі. Аддам яму княжну, якую я не прымушаў і не адгаворваў ад шлюбу, і як Бог уразуміць ёй адказаць, няхай так і будзе»[16].
Паслы вярнуліся да Радзівіла і ўгаварылі яго закончыць справу мірам. Крыштоф, узведзены ў зман абяцаннем Хадкевіча, памякчэў сэрцам. Войска разышлося па кватэрах на начлег. А ў доме Радзівілаў цэлую ноч гарэла святло - гаспадары чакалі прыезду Софіі. Тут жа быў і ксёндз, каб абвянчаць маладых. Накрытыя сталы чакалі гасцей. А Софія так і не з'явілася. Мінула палова ночы і надзеі растаялі. Крыштоф абвясціў, што ён стрымаў слова і гатовы быў павянчаць сына ў прызначаны дзень і віноўнік у невыкананні дамовы - Гаранім Хадкевіч. Са скрухі Радзівілы і госці ўтапілі сваё расчараванне ў віне.
Два тыдні хлебасольныя Радзівілы прапівалі з гасцямі сваю ганьбу... і прапілі. Прынамсі, гонару паменшала, і яны праз крыўду паразумеліся па добраму з Хадкевічамі. Саступілі ад сваіх прэтэнзій. Справа закончылася ў Берасці сціплым вяселлем Януша з Софіяй. Спадчына Алелькавічаў трапіла ў дом Радзівілаў, пасля чаго яны сталі багацейшымі князямі Эўропы. Софія неўзабаве памерла, пакінуўшы добрую памяць па сабе за дбанне пра людзей. Праваслаўная царква залічыла яе да святых.
Вось такая «траянская гісторыя» адбылася ў Літве. Адзін з яе ўдзельнікаў берасцейскі ваявода Крыштоф Зяновіч убачыў у гэтых падзеях «трагедыю або пачатак значнага заняпаду ў Літоўскім Княстве»[17].
Пакуль паны і шляхта сварыліся паміж сабой з-за ўлады і багацця, пакуль змагаліся за сталом з Бахусам, на межах Рэчы Паспалітай станавілася ўсё трывожней. Мірныя гады пасля заканчэння Лівонскай вайны скончыліся. Пачыналіся войны.
Спачатку з валашскім ваяводам Міхаем Храбрым. Яго падтрымліваў імператар, жадаючы сілавым ціскам пасадзіць на пасад Рэчы Паспалітай свайго сына Максіміліяна. Валашскае войска ў траўні 1600 года напала на Малдавію, дзе правіў васальны Рэчы Паспалітай гаспадар. Ратуючы яго, палякі рушылі ў паход. Але сіл было недастаткова, а таму з Літвы на дапамогу прыйшло войска, якое рыхтавалася супрацьстаяць у Лівоніі шведам. На чале сваёй почты ў паходзе ўдзельнічаў Ян Кароль Хадкевіч і ягоны брат Аляксандар. У бітве 20 кастрычніка 1600 года з валахамі каля рэчкі Цялецына атака, узначаленая Янам Каролям Хадкевічам, прынесла перамогу. Калі 60-тысячнае войска Міхая накінулася на палякаў і ліцьвінаў і ўжо здавалася вось-вось зломіць іх супраціўленне, Хадкевіч павёў у бой запасныя харугвы. Гэты ўдар збіў наступ. Міхай, убачыўшы замяшанне сваіх ваяроў, не чакаючы заканчэння бітвы, уцёк, а пакінутае ім войска было разбіта. Паход закончыўся ўдачна, бо ў Малдавіі застаўся стаўленік Рэчы Паспалітай. Пагроза на паўднёвай мяжы на нейкі час знікла. Пад уплывам перамогі над Міхаем маскоўскі цар Барыс Гадуноў, нарэшце, падпісаў з ліцьвінскім паслом Львом Сапегам перамір'е паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай.
Не застаўся без узнагароды і Ян Кароль Хадкевіч, ён атрымаў булаву польнага гетмана літоўскага. Прызначэнне своечасовае, бо Рэч Паспалітую чакала вайна са Швецыяй і патрэбны быў малады і дзейны водца войска. Хаця на гэтае месца прэтэндаваў Януш Радзівіл.
Тое, што так доўга стрымлівалі дыпламаты, стала явай - Швецыя і Рэч Паспалітая ўсё ж сутыкнуліся ў барацьбе за Лівонію. Рэч Паспалітая як правапераемнік Лівонскага ордэна лічыла Паўночную Эстонію сваёй зямлёю, але ёю валодала Швецыя. Спрэчку спадзяваліся вырашыць мірным шляхам. Адной з умоў выбрання Жыгімонта Вазы на караля польскага і вялікага князя літоўскага было якраз патрабаванне далучэння Паўночнай Эстоніі да Рэчы Паспалітай. Якая ж дзяржава так проста аддае свае землі? Шведскі кароль Ян заявіў, што ён лепш забярэ сына да сябе, чым аддасць Рэвельскую зямлю. Пасля смерці Яна ў 1592 годзе Жыгімонта каранавалі і шведскім каралём. Польская і ліцьвінская шляхта на сойміках пачала патрабаваць ад Жыгімонта выканання «абяцання». Ды толькі не так ужо лёгка было гэта зрабіць. Хаця Жыгімонт і лічыўся шведскім каралём, але запраўляў у Швецыі ягоны стрый судэрманскі герцаг Карл. У пратэстанцкай краіне кароль-католік, канешне, не меў той падтрымкі, як ягоны сапернік - пратэстант. Неяк і вырашылі б гэты канфлікт Вазы самі, каб не вялікадзяржаўныя амбіцыі кароннага канцлера Яна Замойскага. Вось ужо каму было ўсяго мала. Ён і падбіў Жыгімонта на барацьбу з Карлам. На сойме ў 1598 годзе пераважыла групоўка Замойскага, і Жыгімонт атрымаў падтрымку. Гэтак Рэч Паспалітая безразважліва ўзялася за сумніцельную авантуру, якая парадзіла доўгую і крывавую вайну. Замойскі, шчодры на «вялікія планы», раіў каралю сабраць войска з татараў, казакоў, польскай шляхты, запрасіць ліцьвінаў, над якімі паставіць Яна Хадкевіча, і з усёй гэтай сілай заявіцца ў Швецыю - перамога забяспечана. Так лічыў гэты «велікадумны» муж. Як заўсёды, не хапала грошай, а па-другое, Польшча не мела свайго флоту. Так што Жыгімонт абмежаваўся пяццю тысячамі ваяроў, з якімі на захопленых і на нанятых у Гданьску караблях ён пераправіўся праз мора і высадзіўся ў Швецыі.
25 верасня 1598 года ў бітве каля Стонгебра Жыгімонт пацярпеў паразу. На сустрэчы з Карлам Жыгімонт абяцаў даць амністыю ўсім сваім праціўнікам і правіць згодна каранацыйнай прысязе, гэта значыць застацца ў Швецыі. Адносіны караля і герцага будуць разгледжаны рыксдагам. Аднак падпісаўшы гэтую дамову, Жыгімонт прызнаўся сваім прыхільнікам, што лічыць яе незаконнай і несапраўднай. Ён потайкам уцёк у Польшчу з адным жаданнем - вярнуцца з новай сілай і ўсталяваць сваю ўладу ў Каралеўстве. Шведскія станы клікалі яго назад і папярэджвалі, што, калі ён гэтага не зробіць, «шведы адмаўляюцца ад сваёй прысягі яму, паколькі не жадаюць заставацца пад папскім ярмом». Каралю давалі чатыры месяцы, а ён не выканаў патрабавання, нават не прыслаў адказу. Пасля чаго шведскі рыксдагам пазбавіў яго каралеўскай годнасці. Уладаром Швецыі стаў Карл. Каб «шведы заставаліся ў міры, Карл загадаў адсекчы галовы відным дзяржаўным мужам»[19]. Расправіўшыся з сваімі праціўнікамі, ён заняў Фінляндыю - асабістае ўладанне Жыгімонта. Натхнёны лёгкімі перамогамі, Карл вырашыў забраць і Паўночную Эстонію. Становішча дазваляла зрабіць гэта без асаблівых намаганняў, якраз на той час ліцьвінскае войска адправілася ў Малдавію і пакінула без аховы Лівонію. Рэвельцы прыхільна паглядалі ў бок пратэстанта Карла.
Спроба Жыгімонта перакінуць праз ноўгарадскія землі вайсковы аддзел у Фінляндыю не ўдалася. Маскоўскі цар Барыс Гадуноў не згадзіўся пасадзейнічаць. Жыгімонт не ўяўляў сапраўднай пагрозы. Рэч Паспалітая так і не сустрэла вайну напагатове. Гэтым і можна растлумачыць тую лёгкасць, з якой Карл дамагаўся перамог. 8 лютага 1600 года шведы захапілі Нарву. А сам Карл з войскам заявіўся ў Рэвель, які перайшоў на ягоны бок. Пернаў здаўся без барацьбы. Адчыніў сваю браму Дэрпт.
Маскоўскі цар Барыс, жадаючы прыцягнуць Швецыю ў антыліцьвінскую кааліцыю, падтрымаў Карла і прапусціў праз Ноўгарадчыну шведскія аддзелы з Фінляндыі. Весці вайну з Карлам у Жыгімонта не было сродкаў. Нарэшце ён прызнаў уваход Паўночнай Эстоніі ў склад Рэчы Паспалітай, каб атрымаць ад сойма патрэбныя грошы. Цяпер ужо Рэч Паспалітая павінна была ўзяць на сябе цяжар вайны са Швецыяй за шведскую карону Жыгімонта. Толькі позна Жыгімонт перадаў Рэвельскую зямлю, яна ўжо не належала яму. Гэтак Рэч Паспалітая была ўцягнута ў дынастычную вайну двух шведскіх уладароў. Аднак пакуль на сойміках шляхта спрачалася пра падаткі на войска, Карл перайшоў межы Лівоніі.
Траціць порах Карлу не давялося, бо замкі здаваліся без аднаго стрэлу. Невялікія почты ліцьвінскіх паноў Крыштофа Радзівіла, Юрыя Тышкевіча, Вінцэнта Войны, Станіслава Белазора, Тызенгаўза, князя Дарагастайскага не маглі супрацьстаяць 24-тысячнай шведскай раці. Усё ж каля Каркуса ліцьвіны разбілі пяцітысячны аддзел Карлавага сына Карльсана. Гэтая няўдача не спыніла судэрманскага герцага. Шведы штурмам узялі Вольмар і Трэйдан. І толькі перад Кокенгаўзенам яны былі бяссільнымі. Абаронцы гэтага горада спынілі пераможны рух шведскага войска. Карл асабіста кіраваў штурмам. Калі шведы рынуліся да прабітага гарматай у сцяне хода, абаронцы ўзарвалі вежу, якая пахавала пад сабой заваёўнікаў.
Сабіраўся на вайну і Хадкевіч на чале сваёй почты ў 800 вершнікаў. Час пасля малдаўскага паходу ён правёў у Ляхавічах, дзе займаўся будаўніцтвам мураванага палаца і царквы, ды ў Быхаве. Толькі пажыць дома яму не выпадала. І будзе наканавана яму: то адна вайна, то другая і гады пройдуць у вайсковым лагеры і на палях бітваў. Не спыніла Хадкевіча і цяжкая траўма. На адным з рыцарскіх турніраў спатыкнуўся ягоны конь і Хадкевіч, упаўшы з сядла, зламаў галёнку. Так з хворай нагой і выправіўся ў паход. Ехаў на возе. «Калоціць у левым баку пад самай кульшой, нясцерпна баліць, хоць крычы», - прызнаваўся ён жонцы[20]. Ледзь дабраўся да Горадні, дзе праляжаў, змагаючыся з болем, цэлы дзень.
Яшчэ не ведаў ён, што гэтая вайна прынясе яму славу і расчараванне. Яшчэ не ведаў ён, што з шведскім каралеўствам давядзецца ваяваць яму за ўсю Рэч Паспалітую з нанятымі на свае грошы ваярамі. Не лёгкі паход за славай выпадзе яму, а цяжкая і трывожная праца ваяра, дзе будзе хапаць усяго: і нястачы, і выпрабаванняў, і холаду, і голаду, і няўдач, дзе трэба будзе праявіць і талент, і мужнасць, і смеласць, і не будзе ён шкадаваць самога сябе. У адчаі, калі і жаўнеры не вытрымаюць, калі закружыцца галава ад клопатаў і трывог, у хвіліну роспачы прызнаецца ён жонцы: «Ледзь далібог не шалею, не ведаю, што з сабой чыніць»[21].
Вясной 1601 года польны гетман са сваёй почтай пераправіўся цераз Дзвіну і рушыў да Кокенгаўзена. Аднак на дапамогу шведам пад Кокенгаўзен з 3-тысячным аддзелам падаспеў Карльсан. Агульныя сілы шведаў цяпер складалі 4000 драбаў і 2000 вершнікаў. Ліцьвіны ж мелі ўдвая меншае войска. 23 чэрвеня вялікі гетман Крыштоф Радзівіл прыняў бой і выйграў. У сама цяжкі момант, калі шведы пачалі цясніць цэнтр, Хадкевіч на кані кінуўся на перахоп уцекачоў, спыніў іх і павёў за сабой.
Контратаку гетмана падтрымалі і флангі. Агульны наступ ліцьвінаў па ўсяму фронту апракінуў шведаў. Гэтак, дзякуючы мужнасці Яна Кароля Хадкевіча, была знята аблога з Кокенгаўзена. Са сваёй почтай ён вызваліў Трэйдан і Зыгвалт, а пасля рушыў пад Рыгу. Сюды ішоў на чале 17-тысячнага войска і Карл Судэрманскі. Ліцьвіны гатовы былі напасці на шведаў, але рыжане адмовіліся ў выпадку няўдачы ўпусціць іх у горад. Хадкевіч размясціў сваіх ваяроў за гарадскімі валамі. Карл спадзяваўся доўгай аблогай адчыніць браму Рыгі. Два тыдні Хадкевіч ахоўваў горад. 8 верасня Ян Замойскі прывёў польскае войска.
Прыбыў у Лівонію Жыгімонт і спыніўся ў Кокенгаўзене. Карл адступіў ад Рыгі. На прапанову графа фон Насаў прымірыцца з братанічам і не спусташаць няшчасны край Карл адказаў: «Выпусціць розгу з рукі не выгадна, пакуль я ваюю ў Ліфляндыі, у Швецыі ў мяне мір»[22]. Расставіўшы войска па гарадах, Карл адплыў у Швецыю па дапамогу. А пакутлівая Лівонія перажыла новае нашэсце, цяпер ужо «вызваліцеляў», якія бязлітасна забіралі ў жыхароў ежу і маёмасць. Сотні людзей паміралі ад голаду і холаду і ляжалі не пахаванымі. «Камяні маглі б над імі злітавацца», - як пісаў сучаснік тых падзей[23]. А вось людзі не шкадавалі адзін аднаго: білі, забівалі, забіралі апошняе. Нарэшце не вытрымалі рыжане і са зброяй паўсталі на палякаў, якія напалі на магістрацкую рэзідэнцыю. У бойцы загінула шмат рыжскіх кнехтаў. Тады магістрат паслаў сваім папаўненне. Палякі згубілі 150 чалавек і ўцяклі з Рыгі. Хадкевіч, якому патрэбна было падмацаванне, так разгневаўся на рыжанаў, што прагнуў іх пакараць. Ледзь суцішылі яго гнеў. Кіраваць такімі свавольнікамі было няпроста. Тут і жалезная воля, і моцная рука не дапамагалі. Не дзіўна, што першыя военачальнікі дзяржавы разам з каралём убраліся з Лівоніі, пераклаўшы ўвесь цяжар вайны на плечы Яна Кароля Хадкевіча.
Вынікі паходу Яна Замойскага і Жыгімонта былі сціплымі. Шведы здалі Фелін і Вольмар, дзе ў палон трапіў Карльсан. Няўдачай закончылася аблога Дэрпта. Змучаныя суровай зімой ваяры адмовіліся гібець на лівонскіх палях. Давялося адводзіць іх на адпачынак. Гэтым і скарысталіся шведы, якія зноў адчулі сябе гаспадарамі становішча. Ведалі, куды біць - перахоплівалі абозы з правіянтам. Ян Замойскі зразумеў, што ўлез у непрыемную для яго справу і пакінуў Лівонію ўслед за каралём і Крыштофам Радзівілам. Кіраванне войскам ён перадаў Хадкевічу.
Калі Ян Кароль вярнуўся ў верасні 1602 года ў Лівонію з набранымі ў Літве харугвамі, дык убачыў сумнае відовішча. Войска было знясілена вайной. Хворых і параненых налічвалася болей за здаровых. Ваяры патрабавалі жалавання. Выратоўвала толькі тое, што Карл яшчэ быў у Швецыі. Выпадала нядоўгая перадышка.
А ў Варшаве на вальным сойме пастанавілі, што няма больш годнага чалавека на пасаду адміністратара і гетмана Лівоніі, чым Ян Кароль Хадкевіч. Ніхто больш не прэтэндаваў на гэтае нялёгкае, неспакойнае і недаходнае месца. Толькі вось грошай на ўтрыманне войска яму не паслалі, і яно неўзабаве зменшылася напалову. Слабыя ад'язджалі дадому. Хадкевіч не шкадаваў сваіх грошай тым, хто застаўся з ім. Толькі тры тысячы, але сапраўдныя ваяры - рыцары звіцязтва. І Эўропа ўбачыла, як ваююць вялікія воіны.
Летам 1604 года ў Лівоніі зноў закіпелі баі. Шведскія караблі блакіравалі Рыгу, не прапускаючы туды купцоў. Тыя аб'ядналіся, і купечаскі флот у 80 караблёў прарваўся ў Рыгу. Горад атрымаў патрэбныя запасы прадуктаў і зброі. Аднак на зваротным шляху каля Руўна шведская эскадра напала на купцоў і адбіла ў іх 20 караблёў. Цяпер Рызе пагражала марская блакада. Тым не менш Хадкевіч не хаваўся ад ворага за высокімі мурамі, а сам перайшоў у наступ. 16 чэрвеня 1604 года ён на чале 2300 ваяроў выступіў на Дэрпт. Шведы не прынялі прапановы добраахвотнай здачы, і гетман перакрыў усе дарогі да горада. «Голад утаймуе і саб'е пыху», - лічыў Хадкевіч[24]. Дэрпт не застаўся без падтрымкі. Вызваляць яго ад аблогі выступіў з Рэвеля 4-тысячны шведскі аддзел. Хадкевіча не напужала гэта, і ён, падцікаваўшы непрыяцеля каля Рахісборга, імклівай атакай разагнаў аддзел. Неўзабаве віжы данеслі, што пад Дэрпт выступіў буйны корпус, які налічваў 7300 шведаў і немцаў пад водствам Ліндэрсона. Хоць шведскі водца ўжо ведаў, што ліцьвінскі гетман ва ўсіх папярэдніх бітвах біў шведаў, але спадзяваўся нарэшце разграміць Хадкевіча. Шведы нават выклікалі гетмана на бой, думаючы, што ён, напалоханы іх колькаснай перавагай, адступіць. Хадкевіч прыняў выклік. 25 верасня каля мястэчка Белы Камень на вачах здзіўленых шведаў ён спакойна павёў войска ў бой. «Хадкевіч са сваім маленькім войскам перамог вялікае войска шведаў і немцаў і прымусіў іх да ўцёкаў: на месцы засталося іх каля дзвюх з паловай тысяч чалавек, ды згубілі яны 6 палявых гармат і 22 сцягі», - занатаваў гэты подзвіг ліцьвінаў лівонскі краніст[25]. Асуджаны на голад шведскі гарнізон у Дэрпце здаўся Хадкевічу.
Перамогі Хадкевіча знялі пытанне, каму перадаць пасля смерці Крыштофа Радзівіла булаву вялікага гетмана. Адзін Хадкевіч быў годны вялікага гетманства. Гэта прызналі і сам Жыгімонт, і ўвесь сойм. Незадаволены застаўся Януш Радзівіл, які не мог схаваць зайздрасці да Хадкевіча. Падтрыманы канцлерам Львом Сапегам, ён даводзіў каралю, што заслужыў булаву польнага гетмана. Што датычыцца Лівоніі, дык высветлілася, што паноў і шляхту мала хваляваў яе лёс. І зразумела - трэба зноў плаціць падаткі на войска. Затое, як горача і зацікаўлена абмяркоўвалі перспектыву ўладарання ў Маскве самазванца Дзмітрыя. Як клапаціліся пра свой інтарэс, калі выказвалі незадавальненне каралём. Дзе там ужо якая Лівонія! Хадкевіч вярнуўся з сойма вялікім гетманам літоўскім, але без рэальнай падтрымкі. Становішча яго было нялёгкім. Галоднае жыццё знясільвала ваяроў, толькі ў почце Томаша Дубровы памерла 250 чалавек. Страты большыя, чым у баях з ворагам. «Паміраю ад жалю, чуючы адусюль плач, нараканні і прычытанні», - прызнаваўся Хадкевіч у лісце да Льва Сапегі. А Хадкевічу супрацьстаяў сам Карл Судэрманскі, які ўжо тытулаваў сябе шведскім каралём.
Карл з 14-тысячным войскам у верасні 1605 года высадзіўся на лівонскі бераг і рушыў на Рыгу. Пад сваім сцягам вёў ён не толькі шведаў, але і нанятых ім нямецкіх, французскіх, ангельскіх, нідэрландскіх жаўнераў. Наперадзе ішоў авангард на чале з графам Мансфельдам. Каля Дынамюндэ, які абараняў Габрыель Белазор з 250 воінамі, Мансфельд спыніўся і чакаў падыходу астатняга войска. Хадкевіч у гэты час знаходзіўся ў Феліне. Ён думаў не дапусціць аб'яднання шведаў і разбіць іх паасобку, а таму выступіў насустрач 5-тысячнаму аддзелу Андрэя Ліндэрсона, які з Рэвеля ішоў на Пернаў. Аднак Ліндэрсон ужо не лез у бойку з непераможным гетманам і калі пачуў аб набліжэнні ліцьвінаў, адразу загадаў сваім ваярам акапацца і выставіў гарматы. Хадкевіч не стаў выкурваць ворага з умацаванняў, бо гэта каштавала б вялікіх страт, а вярнуўся ў Фелін. Сіл відавочна не хапала. На заклікі прыслаць падмацаванне з Літвы і Польшчы ніхто не адклікнуўся. Прыбыў з почтай адзін Тальваш, а кароль прыслаў толькі свайго прадстаўніка Аманда. Яшчэ добра, што той прывёз жалаванне і можна было суцешыць незадаволеных.
Тым часам Карл падступіў пад Рыгу. Рыжане прасілі Хадкевіча спяшацца на абарону горада. І ён выступіў з 2400 вершнікамі і тысячай драбаў. З пункту гледжання тагачаснай вайсковай навукі з такімі сіламі любога водцу чакаў бы поўны разгром. Але Хадкевіч не меў выбару. Абавязкова трэба было адстаяць Рыгу. Спадзяваўся ён на Бога, якому шчыра маліўся, просячы нябеснага заступніцтва, і на сваіх выпрабаваных у баях ваяроў. Калі Карл даведаўся, што пад Рыгу ідзе Хадкевіч, дык вырашыў адправіць яму насустрач 8-тысячны аддзел. Каралю запярэчыў Ліндэрсон, а ён ведаў, з кім мае справу: «Перш убачыш, ваша каралеўская міласць, як Дзвіна пацячэ супраць плыні, чым ліцьвінаў і іх гетмана ўцякаючых з поля»[26].
Карл незадаволена моршчыў лоб. Але і другія водцы таксама раілі яму даць бой Хадкевічу ўсімі сіламі. Хай будзе так. Не сумняваўся кароль у перамозе. У звароце да ваяроў ён фанабэрыста заявіў, што іх непрыяцель зусім нястрашны і перамагчы яго лёгка, а ўзнагародай стане ўся Лівонія. І вельмі здзівіўся Карл, калі палонны ліцьвінскі шляхціц Краеўскі прызнаўся: «Войска нашае, найяснейшы княжа, змардаванае доўгімі паходамі, страціла палову тысячы людзей, дарэмна спадзяваліся два тыдні на пасілак, таму мой гетман у той маласці жаўнераў гатовы з вамі ўчыніць бітву». - «Мабыць, твой гетман вельмі зухвалы: кажуць ён ані малады, ані занадта стары, ані розумам дасціпны, каб са сваімі роткамі супраць войска майго з многіх тысячаў зложанаму асмеліўся паўстаць», - казаў пахваляючыся Карл[27]. Разлічваў ён на нечаканасць, а таму 27 верасня выступіў у гадзіну ночы, каб у цемры напасці на ліцьвінаў. Яны стаялі ў дзвюх мілях ад Рыгі каля вёскі Кірхгольм. Віжы папярэдзілі Хадкевіча пра рух непрыяцеля і ён падняў войска. Толькі шведам было ўжо не да бітвы. Праліўны дождж вымачыў іх з ног да галавы, а раскацістыя пяруны, якія грымелі з нябёсаў, наганялі забабонны жах. Многія з ваяроў успрынялі гэта за нядобры знак, нібы само неба паўстала супраць іх. Уначы пад дажджом і пад злавесныя гукі грымотаў Карл спыніў войска. На світанку Ян Кароль, забраўшыся на высокі пагорак, убачыў, якая сіла пажалавала за перамогай. Гэта была пагрозлівая сіла - Карл прывёў 11 тысяч пяхоты і 3 тысячы конніцы. Шведы ладзілі баявы шыхт у два шэрагі. Кожны мушкецёр меў побач двух спічнікаў - вояў, якія карысталіся ў баі дзідамі. На флангах стаяла конніца, а ў тыле застаўся з гвардыяй Карл. Перавага шведаў выявілася і ў тым, што яны стаялі на высотах, так што атакаваць іх было нязручна. Самагубствам палічыў бы любы ваявода з 3-тысячным аддзелам прымаць няроўны бой. Хадкевіч так не лічыў. Ён схаваў частку ваяроў у засадзе. І Карл, палічыўшы, што ліцьвіны ўцяклі, хацеў паслаць за імі пагоню. Адгаварыў караля ад безразважлівага рашэння Ліндэрсон, які добра ведаў, што Хадкевіч кемлівы на выдумкі. Але той падрыхтаваў яшчэ некалькі ўловак. Галоўная ж надзея была, канешне, на мужнасць і гераізм ваяроў. А іх сэрцы не спужаліся шматлікага ворага. Калі Хадкевіч мовіў да войска, што шведаў столькі, што і палічыць нельга, нехта з ваяроў перабіў яго: «Палічым мы гэта лепш, калі шведаў паб'ём». Абрадаваны гетман адказаў: «Дай Божа, каб Вашай міласці словы споўніліся. За добры знак прымаю вашу ахвоту і спадзяюся на вашую мужнасць»[28]. Гэткай кароткай і сціплай была прамова водцы да ваяроў, і - за справу. Хадкевіч, вывеўшы войска з-за пагоркаў, падзяліў яго на тры палкі. На чале паставіў свой гетманскі полк, кіраваць якім паручыў Вінцэнту Войне. Левае крыло занялі вершнікі пад началам Тамаша Дубровы (былі тут 200 панцырных гусараў, тры харугвы татарскай конніцы). А за вершнікамі змясціліся лівонскія ландскнехты Плетэнберга. Да лівонцаў далучыліся ўзброеныя абознікі, якія таксама жадалі біцца з ворагам. Правым крылом кіраваў усвяцкі староста Ян Пётр Сапега. Яно складалася з яго харугвы ў 200 вершнікаў, сотні панцырных Невяроўскага, 150 чалавек почты Аляксандра Хадкевіча (водца Млоцкі), а таксама почты Баркоўскага і Гедройца. Сам Хадкевіч з астатнімі сіламі стаў у засадзе. Падчас шыхтавання на другім беразе Дзвіны з'явіўся конны аддзел. То падаспеў на дапамогу з трыма сотнямі рэйтараў Курляндскі герцаг Фрэдэрык. Курляндцы смела пусціліся цераз раку. Вось ужо сапраўды: смеламу дапаможа ўдача. Рэйтары наткнуліся на брод і без страт і цяжкасцей выбраліся на бераг. Каб падняць дух ваяроў і надаць ім веры ў перамогу, Хадкевіч патаемна вывеў усіх людзей з абозу, даў ім харугвы і паставіў у некаторай адлегласці ад войска. А па шэрагах пракацілася навіна, што гэта прыйшоў вялікі атрад з Літвы. Даводзілася вось і так хітрыць.
Каля васьмі гадзін раніцы бітва пачалася. Шведы рынуліся ў атаку. Гэтага і чакаў Хадкевіч. Наперад паляцеў вястун з загадам - уцякаць. І ваяры пабеглі. Убачыўшы гэтыя ўцёкі, шведскі кароль радасна ўсклікнуў: «Ці не казаў, што ліцьвіны ўцякуць»[29]. Уцекачы навялі шведаў прама на шэрагі ліцьвінскіх палкоў. З Боскім імем на вуснах ударылі ліцьвіны па непрыяцелю. Галоўнай сілай была конніца, якая імкліва абрынулася на шведскую пяхоту. Шведы ашчаперыліся дзідамі. Ды толькі гэта не спыніла ліцьвінаў. Першымі сутыкнуліся з ворагам ваяры гетманскага палка на чале з Вінцэнтам Войнам. Падалі, наткнуўшыся на дзіды, людзі і коні. Неслі смерць кулі мушкетаў. Хадкевіч у гэтую рашучую хвіліну разам з курляндскім герцагам з'яўляўся то ў адным месцы, то ў другім і падбадзёрваў сваіх воінаў.
Пашчасціла ліцьвінам і з надвор'ем. Вялікія парывы ветру неслі з марскога берага пыл, прама ў вочы шведам. Ліцьвіны нават палілі вогнішчы, каб і дымам засціць зрок ворагу. На левым крыле Тамаш Дуброва ў баі засёк водцу шведскай пяхоты люксембургскага герцага Фрэдэрыка. І шведы там не вытрымалі. На правым крыле шведскія рэйтары біліся з панцырнымі гусарамі і казакамі Яна Сапегі. Толькі пасланая Хадкевічам дапамога дала Сапегу перавагу. А ў цэнтры ліцьвіны ўсё ж змялі варожыя шэрагі. Загінуў Андрэй Ліндэрсон, які, стоячы на каленях, да апошняга не выпусціў з рук зброю. Не меншую мужнасць паказаў і Хадкевіч. Не зважаючы на небяспеку, ён быў у самай гушчы сечы. Шведскі рэйтар, прыняўшы за гетмана ягонага ад'ютанта, застрэліў таго. Угневаны Хадкевіч, наскочыўшы на шведа, рассёк яго шабляй. Супраціўленне шведаў было зломлена.
Сам Карл быў паранены і ледзь не трапіў у палон. Выратаваў яго адзін з ваяроў, які аддаў каралю свайго каня. Даскакаўшы да мора, дзе яго чакалі караблі, ён загадаў эскадры адчаліваць ад берага.
І так гневаўся кароль, што закалоў слугу толькі за тое, што той абрадаваўся, убачыўшы яго жывым: «Вы, гады, павінны быць там, дзе я быў!»[30]. Шведскае войска пацярпела сакрушальную паразу, толькі загінула, апроч тых, хто патануў у Дзвіне, дзевяць тысяч чалавек. Шмат трапіла ў палон. Ліцьвіны страцілі больш за сто чалавек забітымі, 150 параненымі. Але Хадкевіч не цешыўся з крывавага трыумфу. У лісце да герцага Мансфельда гетман прызнаваўся: «...вельмі шкадую аб пралітай крыві столькіх хрысціянаў, за якіх сын Божы ахвяраваў сваю дарагую кроў»[31]. Шкадаваў Хадкевіч «знатнага мужа» Андрэя Ліндэрсона і Фрэдэрыка Люксембургскага, якіх ён загадаў з ушанаваннямі пахаваць.
28 верасня Ян Кароль Хадкевіч на чале пераможцаў урачыста ўехаў у Рыгу. Услед за імі палонныя цягнулі ўзятыя на полі сечы гарматы. Рыжане радасна віталі свайго збаўцу. Усе былі ўражаны подзвігам невялікага войска ліцьвінаў. Манархі слалі Хадкевічу віншаванні. Засведчыў сваё захапленне перад гетманам імператар Рудольф. Ангельскі кароль Якаб прыслаў дары. Нават папа Павел V праз легата перадаў Хадкевічу сваё віншаванне. Дзівіўся такому слаўнаму звіцязтву ліцьвінаў і турэцкі султан, а персідскі шах Абас выказваў сваю пашану Хадкевічу ў лісце да Жыгімонта. І сам кароль польскі дзякаваў Хадкевічу за «такую значную паслугу, якую нам і Рэчы Паспалітай учыніў, не лічачы для нас не толькі кошту і часу нямалага, але і ўласнага жыцця свайго»[32].
Жыгімонт пісаў Хадкевічу: «І пасля такой працы быў бы мне, пэўна, мілы адпачынак, але вайсковы клопат патрабуе не кідаць тое, што можа быць карысцю і славай»[33]. Сапраўды, «вайсковы клопат» не даваў часу і магчымасці адпачываць. Трэба было скарыстацца плёнам перамогі і вызваліць Лівонію ад шведскіх заваёўнікаў. Аднак задума гетмана не здзейснілася. Жыгімонт тэрмінова выклікаў Хадкевіча ў Польшчу.
Для караля наступілі чорныя дні. З самага выбрання супраць яго выступала значная колькасць паноў і шляхты. Адны крыўдавалі на яго за тое, што акружыў сябе шведамі і немцамі, другія былі незадаволены дзеляжом дзяржаўных пасад, трэція проста не ўспрымалі Жыгімонта - чалавека маўклівага, падазронага, тугадумнага, ганарыстага. Пакуль быў жывы Ян Замойскі, непрыяцелі Жыгімонта цярпелі яго на пасадзе дзяржавы. Але пасля смерці канцлера асмялелі і адкрыта выказвалі незадавальненне каралём. Штуршком для рокашу (мяцяжу. - В.Ч.) стаў прыватны выпадак. Жыгімонт пазбавіў кракаўскага ваяводу Мікалая Жабрыдоўскага дзяржаўнага дома. Раззлаваны ваявода прыгразіў: «Я камяніцу, але кароль пасад хутка мусіць саступіць»[34]. І не толькі пагражаў, а пачаў гуртаваць вакол сябе паноў і шляхту. А каб знайсці больш важкую прычыну, Жабрыдоўскі заявіў, што Жыгімонт патаемна без ведама сойма вядзе перамовы з Габсбургамі і жадае аддаць ім карону. Уцягнуў дзяржаву ў шведскую вайну, акружыў сябе хітрымі езуітамі, якія лезуць у свецкія справы, змяняе прысуды трыбуналаў - словам, грахоў за каралём досыць, каб пазбавіцца ад яго. У Літве Жабрыдоўскага падтрымаў Януш Радзівіл. Князь таксама злаваўся на караля. Не забыўся на сваю крыўду за тое, што гетманская булава дасталася Хадкевічу.
Жабрыдоўскі і Радзівіл аб'ядналі свае сілы. У сваім універсале яны абвяшчалі, што падняліся на абарону шляхецкіх вольнасцяў. «А иншого ратунку на той час отчизне нашой не видимо»[35]. «Ратаваць» Рэч Паспалітую сабралася шмат «милостивых панов и ласкавых братий». Кароль прызнаў іх за мяцежнікаў. У Кракаў на каралеўскі заклік з усіх куткоў Рэчы Паспалітай, пакідаючы межы, прыйшлі верныя яму войскі. Асаблівае значэнне прыдаваў кароль пазіцыі ліцьвінскага гетмана. Па маці Ян Кароль быў у сваяцтве з Збароўскімі, якія яшчэ з элекцыйнага сойма выступалі супраць Жыгімонта. І таму кароль выклікаў Хадкевіча з Лівоніі. «Наляглі на мяне і прымусілі харугвы весці», - прызнаўся Ян[36]. Гэтак Жыгімонт паставіў свае інтарэсы вышэй за дзяржаўныя.
Замест таго каб скарыстацца плёнам перамогі, Хадкевіч заключыў з шведскім генералам Мансфельдам перамір'е да лістапада 1608 года. Такім чынам, шведы атрымалі патрэбны ім час для падрыхтоўкі новага паходу на Лівонію. А Хадкевіч адправіўся ратаваць караля.
На Варшаўскім сойме, які адбываўся ў траўні 1607 года, Жыгімонт апраўдаўся ад абвінавачванняў. Сойм ухваліў жаданне караля сілай расправіцца з рокашам. У адказ ракашане абвясцілі караля звергнутым. Вайны так і не ўдалося пазбегнуць. Каралеўскае войска на чале з Янам Каролям Хадкевічам і Станіславам Жулкеўскім рушыла на ракашан, якія стаялі каля мястэчка Варкі. Жабрыдоўскі, убачыўшы, што ягоныя сілы саступаюць Жыгімонту, падаслаў у каралеўскі лагер сваіх людзей падбухторваць жаўнераў да непаслушэнства. Каб супакоіць войска, абодва гетманы далі слова, што пачнуць перамовы з ракашанамі. На мір Жабрыдоўскі са сваімі паплечнікамі не згадзіўся. Ракашане рушылі на Кракаў. Войска выступіла ў пагоню. Каля Гузава Жабрыдоўскі спыніўся.
Бітва адбылася 6 ліпеня. Хадкевіч, які ўзначаліў правае крыло каралеўскага войска, павінен быў ваяваць супраць Януша Радзівіла. Вось давялося ім сысціся і на полі сечы. Сумна, што і героі лівонскіх перамог падзяліліся на два лагеры. Гербурт нават узначаліў правае крыло ракашан. Хадкевічу было «жаласна ісці на братоў сваіх»[37]. Прарочыя словы Жыгімонта Аўгуста збываліся. Нязгоды і гвалт запанавалі ў Рэчы Паспалітай.
Бітву пачаў коннай атакай Хадкевіч. І Януш Радзівіл годна сустрэў яго. Самкнутыя шыхты ягоных ваяроў адкінулі каралеўскіх вершнікаў. Ракашане на гэтым крыле перайшлі ў наступ. Адзін з іх, шляхціц Галаўня з гусарскага палка Радзівіла, аж прарваўся да каралеўскага намёту: «А дзе гэты швед?» - і ўпаў, забіты Жыгімонтавай аховай[38]. У гэты час Жулкеўскі, маючы пад сваім водствам куды больш жаўнераў, чым Хадкевіч, не вёў іх у бітву. Гэткая бяздзейнасць гетмана пагражала паразай. Добра, што кароль паслаў запасныя харугвы на дапамогу Хадкевічу. Перавага перайшла да каралеўскага войска, і праз гадзіну крывавай сечы яно разграміла ракашан. Хаця галоўныя зачыншчыкі мяцяжу Жабрыдоўскі і Радзівіл уцяклі, але ў палон трапілі іх паплечнікі, сярод якіх віцебскі ваявода Пац, брацлаўскі староста Аляксандар Каліноўскі, Гербурт. Радзівіл так спяшаўся, што забыўся аб скрыні з грашыма і дакументамі. У гэтай скрыні ляжала і дамова ракашан з Габрыэлем Баторыем аб паднясенні яму кароны.
Жабрыдоўскі схаваўся ў кляштары, а Радзівіл падаўся ў Літву. Януш не склаў зброю, а на свае грошы пачаў наймаць ваяроў з лівонскага войска, якое стаяла ў Берасці. З'яўленне ў Літве Хадкевіча, якому кароль наказаў «вока мець» на мяцежнікаў, стрымала Радзівіла ад кровапраліцця. Ян Кароль, каб супакоіць воінаў, аддаў ім сваё родавае срэбра. Пасля таго як Жабрыдоўскі запрасіў каралеўскай ласкі, з'явілася надзея, што і Януш Радзівіл здасца. Аднак асцерагаючыся Хадкевіча, ён не распускаў сваё войска. Ян Кароль праяўляў мудрае цярпенне і дачакаўся, пакуль сам Януш не склаў зброю. Мяцеж праваліўся, але шкоды дзяржаве прынёс нямала. Была страчана магчымасць пераможна закончыць вайну са шведамі. Падзеі рокаша і праліццё крыві «братоў сваіх» прыгняталі Хадкевіча і ён цяжка перажываў: «Ужо даводзіцца шалець, бо блізка ўсё прымаю і не спіцца, а ў галаве пустата, пакуль пару кілішкаў віна не вып'ю і гэта вяртае мне галаву»[39]. Зразумела, што гетман стаміўся і патрэбны быў адпачынак, каб аднавіць растрачаныя сілы. Ды які там адпачынак, калі чакала абароны шматпакутная Лівонія. «Жаласліва мне раставацца з табою, добрай жонкай і мілымі дзеткамі, але мушу так рабіць, бо жаласней, калі, як пёс або быдла, загіну, аглядаючыся на цябе або на дзяцей. Гатовы памерці пачціва, бо пачуваюся і хачу заставацца рыцарскім чалавекам, а не здрадцам, праз якога гінуць людзі»[40]. Трэба было зноў вяртацца ў Лівонію.
Мансфельд парушыў перамір'е, і шведы пачалі спусташаць Вендэнскую зямлю. Пад Белым Камнем яны разбілі атрад Андрэя Збароўскага, які паранены трапіў у палон. Застаўшыся без гарнізона, Белы Камень здаўся шведам. А напрыканцы чэрвеня 1608 года са Швецыі прыбыў на 60 караблях Карл з новым войскам. Шведы высадзіліся ў вусці Дзвіны і адразу ж адзначылі сваё з'яўленне рабаваннем насельніцтва. Карл сам заахвочваў сваіх ваяроў да разбою, пэўна, гэтак жадаў падняць іх баявы дух. Праз тыдзень са Швецыі прыплыло яшчэ 80 караблёў з папаўненнем, гарматамі, правіянтам і зброяй. Хто толькі ні складаў шведскае войска: ангельцы, французы, шатландцы, галандцы, немцы, палякі, нават туркі. Гэтым разам Карл падрыхтаваўся грунтоўна і не сумняваўся ў перамозе. Пра сілу ворага Хадкевіч ведаў з данясенняў віжаў, якіх меў і ў Швецыі. А ён не мог разлічваць на дзейсную падтрымку караля і сената. Аднак гетман не апускаў рукі і агітаваў ліцьвінскую шляхту падняцца на вайну з шведамі. І пакуль у Ляхавічы сабіраліся шляхціцы, Карл спяшаўся скарыстацца безабароннасцю Лівоніі і апанаваць яе. Больш за ўсё шведскага караля вабіла Рыга. Вось да аблогі гэтага горада і прыступілі шведы. Першы ўдар нанеслі па Дынамюндэ - рыжскаму фарпосту. З 20 па 22 ліпеня шведскае войска беспаспяхва штурмавала цвержу. Аднак 26 ліпеня гарнізон адчыніў браму. Здаліся шведам Кокенгаўзен і Фелін. Больш траціць час на зборы Хадкевіч не мог і на чале 2-тысячнага аддзелу выступіў у Лівонію. Трэба адзначыць, што на заклік гетмана адгукнуліся несвіжскія Радзівілы (Сіротка - ваявода віленскі выставіў 200 гусараў, ды ягоны сын Альбрэхт узначаліў почту ў 300 чалавек). Выставілі почты і іншыя вяльможныя паны: наваградскі ваявода Крыштоф Хадкевіч, Валовічы, Кішкі, прыйшоў слаўны рыцар Тамаш Дуброва. Вяртанне ў Лівонію Хадкевіча напужала шведаў, бо ўжо ведалі, з кім ім наканавана мець справу. Не дзіўна, што яны пазбягалі бітвы з «вялікім воінам», схаваліся за сцены Дынамюндэ.
Тады Хадкевіч выбраў іншую тактыку - імклівых і патаемных паходаў, нечаканых для ворага манеўраў, найбольш яскрава прадэманстраваўшы яе ў паходзе на Пернаў. Авалоданне гэтым горадам перарывала б прамую сувязь Рэвеля з рыжскай групоўкай шведаў. Рухаліся ліцьвіны ўначы, а днём хаваліся па лясах. Хадкевіч разлічваў на нечаканы напад. Не шкадаваў ні сябе, ні ваяроў. Нават вогнішчы забараніў паліць, каб не выдаць сябе раней часу. Усё ж ад віжаў гарнізон даведаўся пра небяспеку. Хадкевіч з войскам падышоў уначы да горада і заклікаў тых, хто любіць караля і Айчыну, дзеля славы народа свайго ісці з ім на штурм. І першы пусціў каня да гарадскіх мароў. Ваяры схапілі за аброць ягонага каня і прасілі гетмана не рызыкаваць сабой, а яны з ахвотай гатовы біцца з ворагам. Хадкевіч накіраваў почты Крыштофа Хадкевіча, Валовіча, Дубровы на штурм. Хаваючыся ў начной цемры, ліцьвіны пад агнём гармат прабраліся да брамы і ўзарвалі яе петардамі. І шведаў пакінула мужнасць. Раніцой да Хадкевіча прынеслі ключы ад горада. Гэта адбылося 16 сакавіка 1906 года - новая перамога Яна Кароля Хадкевіча. Сама значнымі трафеямі былі два караблі з гарматамі. Хітры на выдумкі гетман прыдумаў, як выкарыстаць іх. У ангельскіх і галандскіх купцоў ён набыў некалькі ладдзей. У Хадкевіча з'явіўся флот, а гэтага шведы не чакалі. Шведскія караблі стаялі каля Шалца. Маракі пачувалі сябе ў бяспецы. І якім было іх здзіўленне, калі яны ўбачылі на моры невядомую эскадру. Аднак, калі пазналі свае караблі, дык супакоіліся. А дарэмна. Хадкевіч і на гэты раз ужыў нечаканы ход. Да шведскіх караблёў падплылі гружоныя порахам ладдзі. Не паспелі шведы ўцяміць што да чаго, як ліцьвіны запалілі порах і перабраліся ў лодкі. Агонь ад выбухаў перакінуўся і на шведскія караблі, з якіх два згарэлі. Напужаныя шведы паднялі ветразі і адчалілі ад берага. Як бачым, і на моры святкаваў перамогу «вялікі воін».
Цяпер Хадкевіч направіўся да Дынамюндэ. На дапамогу гарнізону прыйшоў Мансфельд і як высветлілася - па сваё бясслаўе. Папярэднія паразы ад ліцьвінаў проста вымагалі яго пакрыць ганьбу гучнай перамогай над ліцьвінскім гетманам. Але памылкай Мансфельда было тое, што ён зноў спадзяваўся на колькасную перавагу свайго войска: меў ён 14 000 чалавек. Так, яно вызначалася шматлікасцю і добрым узбраеннем; ваяры з усёй Эўропы прайшлі школу Марса. Мансфельд лічыўся адным з лепшых водцаў у габсбургскай імперыі. Шведскае войска адпавядала патрабаванням таго часу, але вайсковы геній Хадкевіча апярэдзіў час. Ліцьвінскі гетман абапіраўся на мабільнасць і манеўранасць, умела выкарыстоўваў асаблівасці мясцовасці, хутка і рашуча прымаў рашэнні і асабістай мужнасцю і смеласцю вёў за сабой ваяроў. Мансфельд быў упэўнены ў перамозе. І здавалася, ягоныя спадзяванні збываліся. 27 верасня Хадкевіч раптам адступіў ад Дынамюндэ і пераправіўся цераз Дзвіну. Мансфельд палічыў гэты манеўр за ўцёкі. Спакуса не ўпусціць перамогу ўзяла сваё над абачлівасцю. Мансфельд рушыў войска ўслед за Хадкевічам. Праз наведзены мост шведы пачалі перапраўляцца на другі бераг. Вось тут і высветлілася, што Хадкевіч не ўцёк, а чакаў іх у засадзе. І як толькі палова шведскага войска пераправілася, ліцьвіны кінуліся ў бой. Так і не выкарысталі шведы ні сваёй колькаснай перавагі, ні тактычных прыёмаў, ні добрай зброі. Ліцьвіны не далі ворагу пастроіцца, імклівай лавінай наляцелі на яго, зламалі, стапталі і загналі ў раку. Каля тысячы шведскіх жаўнераў склалі зброю. Убачыўшы бясслаўную загубу сваіх сяброў, жаўнеры павярнулі і ўцёкамі выратавалі сваё жыццё. Пабіты Мансфельд убраўся з-пад Рыгі. Хадкевіч заняў Дынамюндэ, даў адпачынак войску і адправіўся на сустрэчу з Жыгімонтам, які знаходзіўся ў Вільні перад выправай на Смаленск. Канешне, гетмана цікавіла меркаванне караля адносна шведскай вайны - ці будзе папаўненне і калі паступіць жалаванне ваярам. Кароль урачыста прыняў праслаўленага гетмана. Ад імя ягамосці з пахвальнай прамовай выступіў каронны падканцлер Фелікс Крыцкі. «Мала пра такіх гетманаў у кроніках прачытаем, якія і водцы і жаўнера службу правілі. Справы рук тваіх альбо першыя ў кроніках, альбо з першымі віцязямі параўнаны будуць. Сэрца і мужнасць Вашай міласці, нашым народам абодвух панстваў, з крыві якіх паходзіш, бессмяротную славу прыносіш»[41]. Апроч пахвал Жыгімонт нічым не парадаваў Хадкевіча: войска і грошы былі кінуты на вайну з Масковіяй. Кароль жадаў, каб і Хадкевіч прыняў у ёй удзел. Сам гетман адмоўна ставіўся да гэтага: «Я ніякіх захадаў да Масквы не чыню... Сваёй айчыны шукаю, чужога не прагну»[42]. І трапіў у каралеўскую няміласць.
За палітычныя пралікі ўрада Рэчы Паспалітай плацілі крывёю і жыццём ваяры. Цярпенне ў іх нарэшце скончылася. Пасля вяртання Хадкевіча з пустымі рукамі ваяры адмовіліся несці службу, пакуль ім не заплацяць. І былі правымі - свае абавязкі перад дзяржавай яны неслі, а дзяржава нічым не падтрымлівала іх, асуджала ці на галодную смерць, ці на загубу ад моцнага ворага. Пустымі абяцаннямі не накорміш і не адзенеш. Хадкевіч даў згоду ўтварыць канфедэрацыю і заявіў, што і сам падтрымлівае канфедэратаў. А дзе павінен быць водца, як ні са сваімі вайсковымі сябрамі, асабліва ў час бяды. «Яшчэ адзін цяжар прычыніўся мне. Я пана Бога прашу аб смерці і не маю яе: жыць у такіх клопатах усё роўна як у пекле, яшчэ і чужыя цяжкасці нясу і цярплю. А мне самому служба абрыдла, але так сорамна з поля сыходзіць, жадаў бы смерці», - толькі ў лістах да жонкі прызнаваўся Хадкевіч[43]. А перад воінамі трымаўся мужна і цвёрда, беручы на сябе іх роспач і безнадзейнасць. І з-за павагі і любові да свайго водцы ваяры не кінулі яго і, вось дзіва, пайшлі за ім у бой.
Шведы не давалі спакою. Мансфельд ачуняў ад паразы і з 6-тысячным аддзелам падступіў пад Пернаў. Ян Кароль са скрухай прызнаўся: «І так яшчэ не выцершы крывавага поту з твару, з цяжкім жалем мушу прыняць гэтую небяспечнасць»[44]. Усё ж пайшлі за ім ваяры, даравалі свае крыўды на караля і дзяржаву. Тры тысячы сабраў гетман - дастаткова, каб даць шведам бой. Толькі Мансфельд навучыўся баяцца Хадкевіча і добра ведаў, чаго каштуе сустрэча з ім. Шведскі водца паклапаціўся аб абароне. Лагер шведы паставілі паміж морам і ракой, насыпалі з двух бакоў высокія валы і выкацілі на іх сорак гармат. Усе дарогі да лагера шведы завалілі засекамі. Аднак Хадкевіч абышоў Пернаў з другога боку, зрабіў вялікі круг у 20 міль і з'явіўся там, дзе яго не чакалі. Тут знаходзіўся шведскі блакгаўз. Шведы, якія заселі ў ім, не прынялі гетманскай прапановы памерацца сіламі ў чыстым полі. Тады Хадкевіч паслаў на штурм пяхоту і захапіў умацаванне. Мансфельд усяляк ухіляўся ад бітвы і хаваўся за высокімі валамі лагера. Хадкевіч загадаў наводзіць масты цераз раку, каб самому атакаваць шведаў. Гэта напужала Мансфельда і ён адступіў ад Пернава. На баку Хадкевіча была цяпер і псіхалагічная перамога - вораг баяўся яго. Аднак без фінансавай падтрымкі ад урада ўтрымліваць каля сябе ваяроў Хадкевічу было ўсё складаней. Яны зноў патрабавалі платы. Некалькі дзён канфедэраты бяздзейнасцю выказвалі пратэст. Гэта і вярнула смеласць шведам. Мансфельд рушыў на Дынамюндэ. Уперадзе патаемна кралася па лясах пяхота. Набліжэнне ворага прымусіла ваяроў успомніць свой абавязак і ў баявой гатоўнасці яны чакалі сустрэчы з ім. Бітва адбылася 6 лістапада каля Дынамюндэ. Шведы напалі на абоз і захапілі яго. Пасланая Хадкевічам конніца пагнала шведаў з поля сечы. Мансфельд не паспрабаваў нават выправіць становішча. Водца ўжо не верыў у перамогу - пры першай няўдачы змірыўся з паразай і клапаціўся толькі аб тым, каб уратавацца.
Шведскае войска ператварылася ў натоўп баязлівых людзей. Пагоня, якую выслаў гетман, завяршыла разгром. І Дынамюндэ ўжо не супраціўляўся. Камендант цвержы вынес ліцьвінскаму гетману ключы.
Паразы шведскага войска ў Лівоніі нарэшце прымусілі рыксдаг патрабаваць ад Карла мірнай перадышкі. Швецыя прапанавала Рэчы Паспалітай перамір'е, якое неўзабаве і было заключана.
Другі прэтэндэнт на Лівонію Масковія ў гэты час перажывала нялёгкія часы, названыя пасля «смутным временем».
А ўсё пачалося з загадкавай смерці ў 1591 годзе малодшага сына Івана Жахлівага, Дзмітрыя. Афіцыйна было прызнана, што царэвіч гуляў з ножыкам і сам закалоўся. Іншыя сцвярджалі, быццам Дзмітрыя забілі і падазравалі ўсясільнага баярына Барыса Гадунова. Хадзілі і такія чуткі, маўляў, царэвіч выратаваўся, а забілі іншага хлопчыка і менавіта яго пахавалі замест царэвіча. Ніхто тады не мог уявіць, які неверагодны і трагічны працяг будзе мець гэтая гісторыя. Пасля смерці ў 1598 годзе цара Фёдара Земскі сабор выбраў на царства Барыса Гадунова. Незадаволеныя новым царом радавітыя баяры і князі шукалі загубы на галаву Барысу. Зноў ажылі пагалоскі, што царэвіч Дзмітрый уцёк і вось з'явіцца ў Масковіі, каб узяць пасад свайго бацькі. У краіне, дзе народ верыў у «добрага цара», падобныя чуткі абнадзеілі сэрцы тых, у каго не гнулася спіна на баяр, хто марыў разбоем здабываць хлеб.
Вось у гэты час і з'явіўся чалавек, які выдаваў сябе за царэвіча Дзмітрыя Іванавіча і ўвайшоў у гісторыю пад імем Ілжэдзмітрыя І. Хто б ён ні быў, але трэба прызнаць, што гэты чалавек - незвычайная і смелая асоба. Барыс Гадуноў абвяшчаў, што гэта беглы манах растрыга Грышка Атрэп'еў, чым не адвадзіў ад яго прыхільнікаў. Народ дачакаўся «добрага цара» і падтрымаў яго.
Сапраўднае ўзвышэнне Ілжэдзмітрыя пачалося, калі ён трапіў да сандамірскага ваяводы Юрыя Мнішака, таго самага хітрага інтрыгана, які пастаўляў наложніц Жыгімонту Аўгусту і абкрадаў дзяржаўную скарбніцу.
Мнішак ажаніў сваю дачку Марыну з царэвічам. Такі зычлівы клопат Ілжэдзмітрый абяцаў шчодра акупіць. Марыне ён адпісваў Ноўгарад і Пскоў, а старому Мнішаку - Смаленск і Северскае княства, ды яшчэ і нямала грошай. Абнадзеены Мнішак наняў для свайго зяця войска ў 1600 чалавек, ахвочых да прыгод і лёгкай нажывы ў Масковіі. Зацікавіліся царэвічам і езуіты. Кароль Жыгімонт афіцыйна не падтрымаў самазванца, але не забараніў яму набіраць войска і назначыў штогадовае ўтрыманне. Напрыканцы кастрычніка 1604 года Ілжэдзмітрый уступіў у Чарнігаўска-Северскую зямлю. І нават параза ад царскай раці ўжо не спыніла Ілжэдзмітрыя. Ён сам ужо быў ахвярай сваёй авантуры, тым сцягам, пад які сталі тысячы людзей. Заявіліся да «царэвіча» і данскія казакі з атаманам Заруцкім. Далучыліся да самазванца баяры, варожыя да Барыса Гадунова. Павялічваючы свае шэрагі і разганяючы царскія раці, Ілжэдзмітрый падступаў да Масквы. Каб падняць баявы дух сваіх ваяроў, ён паведаміў ім, што нібыта сам Ян Кароль Хадкевіч з ліцьвінскім войскам ідзе яму на дапамогу. Вестка гэтая дасягнула вушэй маскоўскіх ваяроў і нагнала на іх жаху. Гэтак міжволі імя непераможнага гетмана добра саслужыла Ілжэдзмітрыю.
А ў Маскве «добрага цара» чакала галыцьба і чэрнь, чакалі і баяры. Нечакана памёр цар Барыс, падазравалі, што яго атруцілі. Нядоўга царстваваў новы цар Фёдар Гадуноў. У Маскве ўспыхнула паўстанне ў падтрымку самазванца. Фёдар быў забіты. Маскоўскі пасад вызваліўся і яго заняў Ілжэдзмітрый. Ён стаў правіць у Масковіі, як Дзмітрый Іванавіч. Але супраць самазванца ўчынілі змову князі Шуйскія і Галіцыны. Змоўшчыкі распускалі чуткі, што новы цар - беглы манах Грышка Атрэп'еў, які жадае звесці праваслаўную веру, расправіцца з баярамі і падзяліць з Жыгімонтам Масковію. Галоўнымі выканаўцамі волі змоўшчыкаў сталі шматлікія зладзеі, якіх яны выпусцілі з вязніц. Гэтыя зладзеі і падбівалі народ супраць цара. Патаемна ў Маскву быў уведзены атрад стральцоў. Але паколькі мала хто верыў у пагалоскі, змоўшчыкі ўдарылі ў набат, маўляў, палякі задумалі забіць цара. Народ кінуўся да Крамля бараніць Ілжэдзмітрыя. І пакуль просты люд падстаўляў свае галовы пад зброю царскай варты, змоўшчыкі ўварваліся ў палаты і засеклі самазванца. Чарговым царом паспешліва абралі князя Васіля Іванавіча Шуйскага. З такімі выбарамі шмат хто не пагадзіўся і не прыняў назначанага маскоўскімі галаварэзамі ўладара. Адна смута парадзіла другую - больш жахлівую і крывавую. Яшчэ не пахавалі Ілжэдзмітрыя, як ужо Масква напоўнілася чуткамі, што цар паспеў уцячы і замест яго забілі іншага. Царскі каморнік кляўся, што труп, які выставілі на агляд людзям, зусім непадобны на Ілжэдзмітрыя. Падазрэнні павялічвала і адзетая на твар нябожчыка маска. У ворагаў Шуйскага з'явілася добрая падстава падняць супраць яго мяцеж. Завадатарам новай смуты сталі князі Грыгорый Шахоўскі - пуціўльскі ваявода і Андрэй Целятэўскі - чарнігаўскі ваявода. Яны пачалі збіраць войска з беглага люду, галыцьбы і чэрні, прымалі да сябе казакоў. Знайшоўся і правадыр гэтаму воінству - былы халоп Іван Балотнікаў. Толькі паўстанцы падыйшлі да Масквы, як агонь паўстання ахапіў палову дзяржавы. Шуйскаму ўдалося разбіць паўстанцаў і загнаць іх у Тулу. Два разы яны слалі Мнішаку просьбы паслаць у Масковію якога-небудзь Ілжэдзмітрыя: «Ад мяжы да Масквы ўсё нашае, ідзіце і бярыце, толькі пазбаўце нас ад Шуйскага»[45]. Нарэшце новы Ілжэдзмітрый з'явіўся. Верагодна, гэта быў нейкі адважны і кемлівы авантурыст з Магілеўшчыны. У Баркулабаўскай кроніцы знаходзім звесткі, што новы самазванец «был напервей у попа шкловского именем, дети грамоте учил, школу держал; а потом до Могилева пришол, также у священника Федора Сасиновича Никольского у селе дети учил. А сам оный Дмитр Нагий мел господу у Могилеве у Терешка, который проскуры заведал при церкви святого Николы. И прихожувал до того Терешка час немалый, каждому забегаючи, послугуючи, а мел на себе оденье плохое, кожух плохий, шлык баряный, в лете в том ходил»[46]. Адзін з сучаснікаў адзываўся так пра новага самазванца: «Ён чалавек нікчэмны, неадукаваны, без гонару і сумлення, блюзнерца, п'яніца, распуснік»[47]. Але важна была не асоба, а імя, якое ён прысвоіў, - Дзмітрый. Вось гэты чалавек і загарэўся думкай паўтарыць шлях свайго папярэдніка па самазванству. Упершыню ён абвясціў сябе Дзмітрыем у мястэчку Прапойску, дзе трапіў у мясцовую вязніцу. Ратуючыся ад няволі, і выдаў сябе за маскоўскага цара. Пакуль новы самазванец збіраў сваіх прыхільнікаў, пала Тула. Шуйскі расправіўся з паўстанцамі. Гэтым разам дапамагаць самазванцу вызвалася ліцьвінская шляхта. Спакуса дабрацца да багатых маскоўскіх скарбніц пагнала іх з дому. Адным з першых са шматлікай почтай прыбыў да другога Ілжэдзмітрыя мазырскі харунжы Будзіла. Пазней прывёў тысячную почту Самуіл Тышкевіч, выставіў аддзел князь Раман Рожынскі. Цэлае войска ў 7 тысяч вершнікаў сабраў староста ўсвяцкі Ян Сапега. Вось бы гэтыя сілы ды Хадкевічу! Але ліцьвіны трацілі свае сілы на сумніцельныя авантуры. Вясной 1608 года князь Рожанскі, выбраны гетманам, выступіў з войскам самазванца на Маскву.
Вяртанне «добрага цара» падняло новую хвалю мяцяжоў супраць Васіля Шуйскага. І ўсё менш і менш заставалася ў цара надзей усядзець на пасадзе. Ажывіліся ягоныя недругі сярод баяраў. Не выказвала ахвоты змагацца за цара і войска. Пад Болхавам яно пабегла з поля сечы пад ударамі ваяроў Ілжэдзмітрыя. Сталіцу самазванец не ўзяў і спыніўся каля Тушына, за што і атрымаў мянушку «тушынскі вор». Поспехі Ілжэдзмітрыя памножылі шэрагі ягоных прыхільнікаў. У Тушына прыбывалі харугвы ліцьвінскай і польскай шляхты, запарожскія і данскія казакі, галыцьба і розны зброд. Знайшлі тут прытулак ракашане Жабрыдоўскага. Прыйшоў з татарамі касімаўскі хан. Параза 15-тысячнага войска ад атрада Яна Сапегі пад вёскай Рахманцавай развеяла веру ў Шуйскага. Баяры з Масквы пабеглі да самазванца. Цар быў падобны «арлу без пёраў, без дзюбы і кіпцюроў». І ўжо, калі Марына Мнішак прызнала ў другім Ілжэдзмітрыі свайго мужа, а пасля патаемна абвянчалася з ім, дык мала хто сумняваўся ў ягонай перамозе.
Самазванец правіў як сапраўдны ўладар: жалаваў землямі і пасадамі, назначаў у гарады ваявод. Была створана і свая баярская дума, дзейнічалі прыказы. Нават быў свой патрыярх. Заставалася толькі ўзяць Маскву і перайсці на царскі трон. А Масква трымалася ўсю зіму. Ян Сапега са сваім воінствам беспаспяхова біўся аб сцены Троіцка-Сергіеўскага манастыра. Ратуючыся ад немінучага падзення, Васіль Шуйскі ў лютым 1609 года заключыў дамову з шведскім каралём Карлам. Цар адмаўляўся ад Лівоніі, згаджаўся быць саюзнікам супраць Жыгімонта і саступаў Карэлу, а кароль абяцаў выставіць яму наёмнае войска. Гэты саюз выклікаў зразумелую трывогу ў Жыгімонта, і ён вырашыў ударыць першым па Масковіі.
Між тым становішча самазванца пагоршылася. І калі шляхта буйствавала за выпіўкай ды ганялася за дзеўкамі, дык казакі і галыцьба рабавалі ўсё да апошняга цвіка і пускалі на агонь гарады і сёлы. Ясна, што просты люд бараніўся як мог ад такой напасці. У Разані мясцовы ваявода Пракоп Ляпуноў сабіраў апалчэнне. Вызваліліся ад улады самазванца Паволж'е і Памор'е.
Вясной 1609 года пляменнік цара, малады і таленавіты палкаводзец Міхайла Скопін-Шуйскі і Якаў Дэлагардзі выступілі з Ноўгарада на чале аб'яднанага маскоўска-шведскага войска. Карл выканаў абяцанне і даў Шуйскаму пяць тысяч наймітаў ды яшчэ дзесяць тысяч рознага зброду, які далучыўся да іх. Разбіўшы некалькі дробных аддзелаў Ілжэдзмітрыя, Скопін і Дэлагардзі вярнулі цару Ноўгарадскую і Пскоўскую землі.
А ў верасні 1609 года войска Рэчы Паспалітай, якое вёў сам кароль і вялікі князь, узяло ў аблогу Смаленск і ўвязла на месяцы. Пераможны рух Скопіна і Дэлагардзі, з'яўленне пад Смаленскам Жыгімонта сумна падзейнічала на тушынцаў. Пачаўся развал тушынскага лагера. Самазванец, пераапрануўшыся ў сялянскую вопратку, на санках уцёк у Калугу. Пасля гэтага Рожынскі прыняў Жыгімонтаву прапанову і далучыўся да каралеўскага войска. А самазванец пачаў заклікаць маскавітаў на вайну з Жыгімонтам. «Не дазволім панаваць ерасі, не саступім каралю ні кала ні двара»[48]. Без асаблівага супраціўлення з боку тушынцаў Скопін і Дэлагардзі дайшлі да Масквы і ў сакавіку ўрачыста ўехалі ў сталіцу. Заўчасная смерць Скопіна, а падазравалі, што яго атруцілі, адняла ў цара сама таленавітага палкаводца. Маскоўскае войска ўзначаліў нерашучы і баязлівы брат цара Дзмітрый Шуйскі. У бітве каля Клушына 24 чэрвеня 1610 года ліцьвінска-польскае войска гетмана Станіслава Жулкеўскага разграміла маскоўска-шведскую раць (40 тысяч маскавітаў і 8 тысяч шведаў) з-за бяздарнага кіраўніцтва Дзмітрыя Шуйскага. Як толькі вынік бітвы стаў ясным, дык шведскія найміты кінуліся рабаваць маскоўскі абоз і гэтым самым канчаткова падарвалі баявы дух маскавітаў. Жулкеўскаму засталося толькі дабіваць іх. Параза развязала рукі ворагам цара і пад іх ціскам ён адмовіўся ад царскага пасада. Васіля гвалтам пастрыглі ў манахі і схавалі ў манастыр. Да ўлады прыйшла баярская дума. Вяртанне пад Маскву самазванца напужала новы ўрад і ён упусціў у Маскву войска Жулкеўскага, які настойваў, каб царом абралі Жыгімонтавага сына Ўладзіслава. І жах быць пабітымі ад «холопей своих» зрабіў баярскую думу згоднай - Уладзіслава абвясцілі царом. Паводле дамовы, Уладзіслаў павінен быў прыняць праваслаўе, а кароль зняць аблогу Смаленска. Жыгімонт не згаджаўся прыняць гэтыя ўмовы ў надзеі прымусіць баяр абвясціць царом яго самога. Аднак у Маскве ўжо праводзілася прысяга новаму цару. Тым не менш пазіцыі самазванца заставаліся моцнымі - Суздаль, Уладзімір, Юр'еў, Галіч і Растоў гатовы былі прызнаць яго царом. Аднак, калі верны яму Ян Сапега не прыняў бітвы з аб'яднаным войскам маскавітаў і Жулкеўскага і адступіў ад сталіцы, самазванец зноў уцёк у Калугу. У Маскве гаспадарылі каралеўскія ваяры і так паказалі сябе, што маскоўскі люд застагнаў. Хітры гетман пачуў набліжэнне буры. Варта было даведацца народу, што кароль не жадае адпускаць сына на царства, як выбухнула б паўстанне. Жулкеўскі, дбаючы пра цноту сваёй славы, пакінуў расхлёбваць няславу Аляксандру Гасеўскаму і з'ехаў з сталіцы да караля. Як сама дарагі падарунак каралю прывёз з сабой і палоннага Васіля Шуйскага. На месцы нізложанага цара заўладарыў Аляксандар Гасеўскі, які падначаліў сваёй волі баярскую думу. І жыў па-царску ў харомах Барыса Гадунова.
Неўзабаве загінуў адзін з галоўных дзеячаў смуты - Ілжэдзмітрый. Доўга хадзіў ён каля смерці і вось не ўсцярогся. Падвёў самазванца гнеў на касімаўскага хана. Татарскі водца перайшоў да Ўладзіслава. На сваю бяду хан захацеў пабачыцца з сынам, які заставаўся верным Ілжэдзмітрыю. Калі ж хан прыехаў у Калугу, яго па загаду самазванца ўтапілі. Татары не даравалі расправы са сваім уладаром. Самазванец быў запрошаны імі на ловы і там забіты. Са смерцю Ілжэдзмітрыя ягоная партыя згубіла не проста правадыра, але і саму ідэю свайго змагання. Тушынцы раз'ехаліся з Калугі, якая прысягнула Ўладзіславу, шукаць, як і дзе ўладкавацца. Частка, прынамсі казакі, узначаленыя князем Дзмітрыем Трубяцкім і Іванам Заруцкім, далучыліся да апалчэння Пракопа Ляпунова, якое ў сакавіку 1611 года рушыла на Маскву. У сталіцы ўспыхнула паўстанне, якое падтрымаў перадавы атрад апалчэння, узначалены князем Дзмітрыем Пажарскім. Каб выратавацца ад поўнага разгрому, ліцьвінскія і польскія воіны паводле рады баяр запалілі горад. Сцяна агню раз'яднала ворагаў. Аблога Масквы 80-тысячным апалчэннем Ляпунова і 50-тысячным казацкім войскам закончылася няўдачай. Кіраўнікі перасварыліся паміж сабой. Аляксандар Гасеўскі ўмела выкарыстаў іх нязгоду. У адным з баёў у палон трапіў данскі казак. Яму і падсунуў Гасеўскі падложную грамату з падробленым подпісам Ляпунова. Нібыта той даў загад біць і тапіць казакоў - «гэты злы народ». Аслепленыя такой «злахітрасцю» казакі здзейснілі свой суд. Выкліканы на казацкі сход ваявода лёг там пад шаблямі ўгневаных недругаў. Са стратай правадыра апалчэнне развалілася. Земскія палкі разышліся. Пад Масквой засталіся толькі казакі Заруцкага і Трубяцкога. Было іх каля 50 000 чалавек, але так і не асмеліліся яны штурмаваць сталіцу. Між тым у Ніжнім Ноўгарадзе пасадскі староста Кузьма Мінін заклікаў народ выступіць за вызваленне радзімы. «Калі мы жадаем дапамагчы Маскоўскай дзяржаве, дык не будзем шкадаваць сваёй маёмасці, жыватоў нашых: не тое што жываты, але двары свае прададзім і дзяцей закладзём»[49]. Ніжагародцы пастанавілі сабраць апалчэнне. У патрыятычным парыве гараджане абклалі сябе падаткамі, а Мінін ахвяраваў частку маёмасці. Да Ніжняга Ноўгарада далучыліся і іншыя паволжскія гарады. Новае апалчэнне ўзначаліў князь Дзмітрый Пажарскі, які выракся клятвы цару Ўладзіславу. І толькі ў 1611 годзе Жыгімонт паслаў да Масквы войска, і вёў яго Ян Кароль Хадкевіч.
На час у Лівоніі наступіў мір. Швецыя вымушана была перакінуць свае сілы на вайну з Даніяй. А пасля смерці Карла Судэрманскага ў 1611 годзе ўвагу шведаў адцягвалі ўнутраныя справы. Такім чынам вызвалілася войска Хадкевіча. Але без справы яно не засталося. Жыгімонт адправіў гетмана на дапамогу маскоўскаму гарнізону. Пра сустрэчу з каралём Ян Кароль распавядае ў лісце да жонкі Софіі. Напаткаў гетман караля каля Талачына. Жыгімонт запрасіў Хадкевіча на вячэру. На здзіўленне Хадкевіча кароль піў за яго здароўе, якога «Вашай мосці зычым наперад». Пілі за гетмана, за яго слуг, за яго жаўнераў. «Аж галава задрыжала», - прызнаўся гетман. На п'яную галаву і язык развязаўся ў гетмана і спытаў ён у караля, якая ягоная віна. «Ніколі ў табе не сумняваўся», - адказаў кароль і прапанаваў гетману выпіць за яго. «Я, узяўшы шкляніцу поўную віна, сам яму мовіў: «Найяснейшы міласцівы кароль! Пілі паручнікі з рукі тваёй, пана міласцівага, дык чаму б я, гетман, не магу піць. А кароль ягамосць пацалаваў мне руку. Не хацеў я дапусціць гэтага: «Ты пан мой, а я слуга». Кароль мовіў: «Іншае табе, іншае другому, вельмі я табе павінны». І так, узяўшы маю шклянку віна ў сваю руку, трымаў, пакуль я піў. Стукнуў я шкляніцай па галаве, аж кароль кажа: «Мілы пане гетмане, не біце гэтай галавы, сіла наша ад яе залежыць». Сам яму адпавядаў: «І галава, і рука здаровыя, і сэрца сталае, а яно Вашай каралеўскай няласкі не выцерпіць». Кароль мне на тое падаў руку: нічога благога на мяне не мае і да мяне прыязны, каб я ніколі і ні чаму не верыў, калі мне хто аб ім паведае». Вясёлае баляванне за каралеўскім сталом зацягнулася да самай раніцы і ледзь не закончылася бойкай. Канцлер Леў Сапега, пакрыўджаны каралеўскай ласкай да гетмана, захацеў зняважыць яго. П'яны жаўнер Дзітрык палез абараняць свайго водцу і калі б не спынілі яго, дык рассек бы шабляй канцлеру лоб. Тут і таварыства пана канцлера схапілася за зброю. Ажно тры сотні гайдукоў прыставіў кароль ахоўваць Хадкевіча. «Але сам я па п'янай звадзе нічога не разумеў, бо быў вельмі п'яны і вясёлы», - па-дзіцячаму шчыра апраўдваўся Хадкевіч[50].
Вось такая сцэнка з жыцця каралеўскага двара, апісаная Хадкевічам. Канешне, такія пагулянкі здараліся з гетманам рэдка.
Праявіў бы кароль палітычную мудрасць і прадбачлівасць, паслаў бы Ўладзіслава з моцным войскам, дык плён гэтай вайны прынёс бы добры пажытак і пазбавіў бы і Масковію ад крывавай трагедыі. Толькі Жыгімонт спадзяваўся на тое, што баярская дума, сціснутая з усіх бакоў, прапануе царскі вянец яму. Такімі прывіднымі і авантурнымі надзеямі цешыў сябе Жыгімонт. Гэтая бяздарная палітыка караля не вяла да поспеху. Войска, якое меў Хадкевіч, налічвала ўсяго дзве тысячы чалавек. Як ён заявіў: «Падобна, не вялікія сілы патрэбны, але мужнасць; і калі войска добра папрацуе, дык будзе мець не верагодны, а верны поспех»[51]. Мэтай Хадкевіча была дапамога Гасеўскаму ўтрымаць Маскву. Валоданне сталіцай Масковіі з'яўлялася залогам таго, што царскі вянец дастанецца Жыгімонту Вазу. Ці ведаў Хадкевіч патаемныя намеры караля? Калі і ведаў, дык што мог змяніць. Ён - воін і павінен выконваць загад. І як там ні было - ішоў ён дапамагаць зусім не каралю, а сваім, абложаным шматлікім ворагам, ішоў ратаваць іх ад загубы. Гэтая выправа, паводле прызнання Хадкевіча, «маёй шчырасці была ахвяра»[52].
А давялося перш за ўсё думаць, як захаваць войска. Ваяры патрабавалі жалавання, утваралі канфедэрацыі і адмаўляліся служыць каралю. Маскоўскі гарнізон заявіў, што, калі Жыгімонт не заплаціць ім і не прышле змену, застанецца ў Маскве да 6 студзеня 1612 года. Вось і ўлагоджваў гетман незадаволеных, абяцаў, суцяшаў і зноў абяцаў. Часам і не вытрымліваў і пагражаў свавольнікам смерцю. Але нельга было патрабаваць ад чалавека таго, што вышэй за яго сілы. І тыя, хто засеў у Маскве, і тыя, хто ішоў ім на дапамогу, стаміліся ад доўгіх войнаў і нястачаў, знясілелі ад трывожнага жыцця. І калі яшчэ знаходзілі ў сябе сілы несці службу і супрацьстаяць ворагу, дык таму, што суцяшалі сябе надзеяй на ўдзячную ўзнагароду ад караля. Ды і раз'ядноўвала войска нязгода. Палякі не хацелі падначальвацца гетману літоўскаму і прынялі бок смаленскага намесніка Патоцкага, які варагаваў з ім з-за ўлады.
Прыход Хадкевіча 4 кастрычніка 1611 года пад Маскву нагнаў жаху на маскоўскае апалчэнне. Паляцелі па гарадах вестуны: «Змілуйцеся, зрабіце гэтую справу хутчэй, ратнымі людзьмі і скарбніцаю дапамажыце»[53]. На гэты заклік ішлі на дапамогу новыя аддзелы.
Гетман таксама ўмацоўваў свае шэрагі і прыняў на службу сапежанцаў, якія пасля смерці свайго водцы не ведалі, каму прадаць свае паслугі. Але і пасля гэтага ў Хадкевіча не хапала сіл, каб вызваліць Маскву ад аблогі. Апалчэнне колькасна значна пераўзыходзіла ягонае войска. Маскавіты заселі ва ўмацаваннях і сцераглі подступы да горада. Выкурыць іх з «ямаў» у Хадкевіча не хапала пяхоты. І ўсё ж ён паспрабаваў прарвацца праз непрыяцельскія заслоны ў крэмль і даставіць туды абоз з правіянтам і зброяй. 5 кастрычніка гетман пераправіўся з войскам цераз раку Маскву і ўступіў у бой з ворагам. Некалькі разоў гетман атакай конніцы апракідваў маскавітаў і заганяў іх назад у табары. А выбіць іх адтуль без гармат і пяхоты было цяжка. Хадкевіч адступіў і стаў лагерам каля Краснага Сяла.
Трэба было выбіраць тактыку. Без пэўных надзей на хуткую дапамогу ад караля - увесці ў Маскву войска - значыла залезці ў пастку. Калі не зброяй, дык голадам вораг прымусіў бы здацца. Правільным рашэннем бачылася падтрымліваць гарнізон прадуктамі і перашкаджаць маскавітам весці аблогу. Хадкевіч выбірае гэты план. Назначыўшы плату гарнізону, чым падняў паніклы дух абаронцаў сталіцы, ён адышоў ад Масквы на зімнія кватэры ў мястэчка Рагачоў. Спакойнага жыцця не прадбачылася. Некалькі аддзелаў гетман выправіў на пошукі харчу. З Масквы даносілі пра голад. Людзі ўжо харчаваліся здыхлінай. Што меў, тым і дзяліўся гетман з братамі па вайсковай службе. На пасланы ім абоз князя Карэцкага напалі маскавіты і адбілі большую частку. Усё ж з баямі, праз варожыя заслоны, трываючы маразы, ад якіх людзі замярзалі да смерці, Карэцкі ўвёз харчы ў Маскву.
Новы 1612 год пачаўся з выступу ваяроў, якія патрабавалі жалавання. Ракавы дзень 6 студзеня надышоў. Кароль нават не даў адказу. А пад удар трапіў гетман. Ваяры ўчынілі канфедэрацыю. Угаворы і нават пагрозы Хадкевіча не дзейнічалі. Да канфедэрацыі далучылася частка маскоўскага гарнізона. У сакавіку канфедэраты, лікам 7 тысяч чалавек, адправіліся ў Польшчу патрабаваць ад караля выплаты жалавання. Услед за імі, паддаючыся інтрыгам Патоцкіх, і сапежанцы кінулі гетмана і пайшлі ў Літву. А гэтая страта каштавала чатырох тысяч вопытных воінаў. І хаця Хадкевіч наняў на службу аддзел мазырскага старосты Язэпа Будзілы, гэта не аднавіла страты. У Маскве застаўся невялічкі гарнізон у 1600 чалавек. У такім становішчы Хадкевіч міжволі адмовіўся ад актыўных дзеянняў. Адзінае, што ён мог, дык збіраць прадукты і пасылаць іх у Маскву, каб гарнізон канчаткова не разбегся ад голаду.
Змучаныя жаўнеры марылі пра мір. З Масквы пісалі гетману наступнае: «Нам не столькі цяжка ад бачнага ворага, не столькі цяжка пераносіць крывавую працу, але мы не можам вытрымаць голаду. Прыніжана просім вашу міласць злітавацца над нашай злабядой і нястачай, не асуджаць нас на больш цяжкую бяду, прыняць зычліва нашу просьбу і звесці нас са сцен да апошняга дня жніўня, таму што цярпець далей гэтага тэрміну нам, якія страцілі ўсе сілы, не дазваляюць чалавечыя законы, наша здароўе і нарэшце ваша абяцанне, пан гетман. Мы і да караля адправілі паноў з паўторнай заяваю, што не можам заставацца далей у гэтым ярме»[54]. Грошай у гетмана не было. Каб утрымаць гарнізон на службе, ён аддаў у залог царскія рэгаліі. Мала радавалі гэтыя залатыя рэчы. Даражэй за золата цаніліся ў Маскве ежа, асабліва гарэлка, якой ратаваліся ад цынгі. Новая спроба Хадкевіча зняць аблогу не прынесла перамогі. Маскавіты заселі ва ўмацаваннях і выбіць іх адтуль без гармат і шматлікай пяхоты было немагчыма. Масква заставалася ў аблозе. Калі не зброяй, дык дыпламатыяй Хадкевіч паспрабаваў дамагчыся перамогі. Сваім саюзнікам ён выбраў Івана Заруцкага. Пасрэднікам у перамовах гетман паслаў шляхціца Барыслаўскага. Каб не выклікаць падазрэнняў у маскавітаў, Барыслаўскі заявіў, што ён незадаволены гетманам і хоча служыць маскавітам. Яму паверылі. Інтрыгу выкрыў перабежчык паляк Хмялеўскі, які паведаміў, што Барыслаўскі вядзе перамовы з Заруцкім. Барыслаўскага палілі агнём, але ён мужна вытрымаў катаванні і памёр, не выдаўшы тайны. Аднак напужаны Заруцкі падняў сваіх казакоў і павёў іх на Каломну, дзе жыла з сынам Іванам Марына Мнішак. Узяўшы «царыцу», Заруцкі разграміў горад і рушыў спусташаць Разанскую зямлю.
Да сталіцы падыходзіла апалчэнне Дзмітрыя Пажарскага. Хадкевіч знаходзіўся ў Вязьме, дзе чакаў абяцаных каралём пасілкаў. І расчараваўся. Жыгімонт прыслаў тысячу немцаў. Прыйшлі і 8 тысяч запарожскіх казакоў.
«Увесь цяжар нашай Літве дастанецца. Тое сам пан Бог бачыць і нічога ад казакоў не маем, бо яны кроў праліваюць і цэрквы плюндраваць будуць, а справу гэтую можна было без крыві справіць», - прызнаваўся Хадкевіч[55]. Справядлівы дакор Хадкевіча каралю: «Толькі абяцаннямі цешылі мяне»[56]. Усяго Хадкевіч меў каля 12 тысяч чалавек супраць 30-тысячнага апалчэння Пажарскага. Не багата, каб на роўных біцца з ворагам. «Але як чалавек мужнага сэрца»[57] (так адазваўся пра Хадкевіча Язэп Будзіла - В.Ч.), гетман выступіў да Масквы, каб дапамагчы абложаным і даставіць ім прадукты.
На адзін дзень апярэдзілі апалчэнцы Пажарскага гетмана і 30 жніўня падступілі да сталіцы і пакляліся «стаяць пад Масквою і пакутаваць усім і біцца да смерці»[58]. Вось як апісаў гэты бой Язэп Будзіла: «Гетман, натхнёны мужнасцю, загадаў усёй невялікай конніцы атакаваць маскавітаў. Сілы былі няроўнымі, таму што ў гетмана было мала конніцы, а маскоўскай - некалькі дзесяткаў тысяч. Нашы зламалі вялікасць маскоўскіх людзей і загналі іх у рэчку Маскву, аж яны вымушаны былі скакаць з берагоў у ваду: іншыя з іх беглі са свайго лагера, іншыя ледзь трымаліся ў лагеры. Нашы, гонячы іх, урываліся ў самыя лагеры і білі іх стрэламі. Абложныя, жадаючы падзяліць маскоўскае войска, учынілі вылазку супраць Алексееўскай вежы і супраць Чартольскай брамы, але маскавіты, маючы шмат стральцоў, добра ўмацавалі гэтае месца і адбілі абложных з немалымі стратамі для гэтых няшчасных. Маскавіты, наеўшыся хлеба, былі мацнейшымі за нашых, якія хісталіся ад ветру. Толькі шляхетная годнасць павяла іх на вылазку, каб паказаць свайму правадыру гетману і свайму пану каралю, што для дабра айчыны яны заўсёды гатовы памерці. Пасля гетман, убачыўшы, што нічога не можа без асобнай падрыхтоўкі ўчыніць маскавітам у іх лагерах, адвёў войска да абозу, які паклаў за рэчкай Масквой, пад Дзявочым манастыром»[59]. Паводле маскоўскіх крыніц, вынік бою вырашыў флангавы ўдар пяцісот дваранскіх вершнікаў, якіх Пажарскі адаслаў у падтрымку князю Трубяцкому. Пакуль апалчэнцы Пажарскага змагаліся, Трубяцкой бяздзейнічаў. Дваране не сцярпелі такой ганьбы, насуперак загадам князя пераправіліся цераз раку і ўдарылі войску Хадкевіча ў фланг. Услед рванулі і чатыры сотні казакоў. Хадкевіч вымушаны быў адступіць. Аднак уначы ён адправіў у горад абоз. Маскавіты выкрылі гэты рух і ў сутычцы захапілі амаль усе вазы. Няўдача не засмуціла гетмана. Ён шукаў шляхі да перамогі. Наступным днём 2 верасня Хадкевіч перавёў войска на другі бераг Масквы-ракі, дзе маскавіты мелі толькі два ўмацаваныя астрогі. Актыўна садзейнічалі манеўру гетмана абложаныя. Смелай вылазкай яны ўзялі адно з варожых умацаванняў і заселі там. Рашучы бой адбыўся 3 верасня. Становішча вымагала падзяліць войска на дзве часткі - адна супрацьстаяла Пажарскаму, а другая - Трубяцкому. На досвітку Хадкевіч напаў на маскавітаў. Да ўсходу сонца апалчэнцы Пажарскага стрымлівалі наступ і не стрымалі. Пакінуўшы поле сечы, яны пабеглі да рэчкі. Сам Пажарскі таксама ратаваўся ўцёкамі на другі бераг Масквы. І цяпер ён, апусціўшы рукі, глядзеў, як Хадкевіч уводзіў у горад абоз. Наперадзе ішла другая частка войска, якая гнала са свайго шляху казакоў Трубяцкога. Не спыніў гетманскіх ваяроў і астрог, які адстрэльваўся з дзвюх гарматаў. Гетман загадаў вершнікам спешыцца і дапамагчы драбам выбіць маскавітаў з умацавання. Пры першай жа атацы яны разбегліся хто куды. Быў узяты яшчэ адзін астрог. Гэтак Хадкевіч набліжаўся да крамля. Усю дарогу пераразалі равы, завалы і ямы.
Між тым Пажарскі, страціўшы надзею на сваю зброю, звярнуўся да святара Аўрама Паліцына, вядомага патрыятычнымі заклікамі. Святар адправіўся ў казацкі лагер і ўбачыў, што казакі з запалам рэзаліся ў зернь і пілі. Божым імем Паліцын умаляў іх пастаяць за «праваслаўную веру». І п'яная, разгарачоная купа з гіканнем пераправілася цераз раку. Апалчэнцы Пажарскага ажывіліся і таксама пайшлі ў бой і вярнулі адзін з астрогаў. Пяхота залягла па ямах і садах, ахоўваючы дарогу да крамля. Так і мінуў дзень. Ужо поцемкі пакрывалі зямлю, а пераможца так і не вызначыўся. Хадкевіч не прабіўся ў крэмль, але і Пажарскі не адбіў яго ад горада. Усталявалася хісткая раўнавага і перамогу вырваў бы той, хто меў свежыя сілы.
Мінін выпрасіў у Пажарскага, які ўжо не спадзяваўся на поспех, тры сотні вершнікаў і павёў іх на дзве роты Хадкевіча, што стаялі асобна ад галоўнага войска. Ліцьвіны адступілі. Натхнёная нечаканай удачай маскоўская пяхота выскачыла са сваіх ямаў і рынулася на непрыяцеля, а ўслед за імі пайшла ў атаку і конніца. Уся шматтысячная раць накінулася на невялічкае войска Хадкевіча. І цяпер ужо маскавіты былі блізкімі да перамогі. Не вытрымай Хадкевіч гэтага ўдару, выпусці ход бітвы з рук, падумай пра сваё ратаванне і воіны пабеглі б. Вось тут ворагі і разграмілі б дазвання ўсё войска. «Гетман, будучы сэрца вялікага, не спалохаўся іх»[60]. Залпы мушкетаў стрымалі атаку маскавітаў і тыя не палезлі ў рукапашную сечу, толькі абстрэльвалі гетманскі стан. І ўсё ж страты ліцьвіны панеслі адчувальныя - 500 забітых. Стала ясна, што ў крэмль не прабіцца. Вельмі памыснай была б у гэты момант дапамога абложаных. Але новы начальнік гарнізона Струсь з-за непрыязнасці да Хадкевіча ўтрымаў іх ад вылазкі. І замест славы водца заслужыў няславу. Хадкевіч загадаў адступаць абозу, а сам з ваярамі засланіў дарогу маскавітам і больш за гадзіну стрымліваў іх. З-за лязгату зброі, грому мушкетаў і гармат людзі не чулі свайго голасу. Вогненныя сполахі праціналі начную цемру і неба чырванела нібы ад зарыва пажараў. Яшчэ ніколі Масква не бачыла такой бойні. Калі абоз выйшаў з поля сечы, дык і Хадкевіч у баявым шыху адступіў. Адступленне, а не ўцёкі. І маскоўскія ваяводы не адважыліся праследаваць яго: «Не бывае на адзін дзень па дзве радасці»[61]. Далей сваіх ямаў маскавіты не выйшлі. На радасцях, што выстаялі, яны ўсю ноч святкавалі «перамогу». А Хадкевіч прыводзіў сваё войска да ладу. У шэрагах засталося 400 вершнікаў. Значныя страты панесла і пяхота. Шмат было параненых. Весці бітву за Маскву не выпадала. Яшчэ два дні Хадкевіч стаяў каля горада, але «пераможцы» так і не ўступілі з ім у бой. І калі б абложаныя не згадзіліся пацярпець яшчэ тры тыдні, пакуль гетман не прывядзе новае войска, ён змагаўся б да апошняга. Гэта быў не той выпадак, калі гераічная смерць прынесла б перамогу. Хадкевіч разважаў цвяроза. Зняць аблогу з Масквы можна толькі дзякуючы вялікаму і свежаму войску. 7 верасня гетман адступіў ад маскоўскай сталіцы. Са слязамі на вачах абложаныя глядзелі са сцен, як адыходзіць гетман. Яшчэ два месяцы яны мужна будуць абараняць Маскву і з гонарам адкажуць Пажарскаму на прапанову здацца: «Ваша мужнасць, як мы гэта добра ведаем і бачым, праяўляецца ў вас у ямах і ў лесе, бо мы бачылі сваімі вачыма, як напалохаў вас гетман Вялікага Княства Літоўскага з малой купкай людзей. Лепш ты, Пажарскі, адпусці сваіх людзей да сахі»[62]. І не перад зброяй саступілі яны, а перад голадам.
«І калі не стала травы, карэнняў, мышэй, сабак, кошак, здыхліны, то абложаныя з'елі палонных, з'елі памерлых, вырываючы іх з зямлі. Хто каго мог, хто быў здаравейшы за другога, той таго і з'ядаў. За памерлага сваяка або сябра, калі хто другі з'ядаў яго, судзіліся, як аб спадчыне, і даказвалі, што яго з'есці павінен бліжэйшы сваяк... Падчас гэтага жахлівага голаду з'явіліся розныя хваробы, аж нельга было без плачу і жаху глядзець на паміраючага чалавека. Я многа наглядзеўся на такіх. Іншы пажыраў пад сабой зямлю, грыз свае рукі, ногі, сваё цела і горш за ўсё, - жадаў хутчэй памерці і не мог, - грыз камень або цагліну, молячы Бога ператварыць іх у хлеб, але не мог адкусіць. Стогны раздаваліся па ўсёй цвержы, а па-за цвержай - палон і смерць. Цяжкай была гэтая аблога, цяжкае цярпенне!»[63]. Вось прызнанне Язэпа Будзілы, удзельніка трагічнага «маскоўскага сядзення». І дзіўна, гэтыя людзі - абаронцы - у такім стане яшчэ знаходзілі сілы змагацца. Аднойчы яны зрабілі вылазку і выбухнулі падкоп, які вялі маскавіты пад Кітай-горад. Канешне, спадзяваліся яны на Хадкевіча і двойчы пасылалі да яго вестуноў з просьбай як мага хутчэй вярнуцца да Масквы.
Становішча гетмана таксама было нялёгкім. Пакінулі яго запарожскія казакі, якія напалі на Волагду і выпалілі гэты горад да тла. І хто цяпер застаўся ў войску? Купка стомленых і змучаных воінаў. А Жыгімонт спазняўся з дапамогай. Грошай хапіла толькі на тры тысячы нямецкіх наёмнікаў. Але і яны не праглі спяшацца насуперак зімы ў Масковію. Шляхта адседжвалася па хатах. Нічога не заставалася рабіць, як ісці ў паход з гэтым невялікім і ненадзейным войскам. У Смаленску кароль склікаў сход і ўмаляў тамтэйшых воінаў следаваць за ім. Настроеныя Патоцкім супраць Хадкевіча яны адмовіліся. Сумны кароль адправіўся з Смаленска ні з чым. Перад брамай раптам сарваліся завесы і ўпалі на дарогу. Жыгімонт мусіў выязджаць з горада праз другую браму. Настрой канчаткова сапсаваўся. Гэтак з-за чорнай зайздрасці аднаго маскоўскі гарнізон быў выдадзены на загубу. У сваёй грамаце Жыгімонт суцяшаў абложаных надзеямі атрымаць належную ўзнагароду за свае подзвігі. Толькі час ужо быў безнадзейна загублены. Кароль спазніўся. Сіл абараняць Маскву ў воінаў ужо не хапала. Надзеі на выратаванне змяніліся адчаем.
Хадкевіч паспрабаваў яшчэ раз прарвацца ў горад з абозам прадуктаў. І ён, убачыўшы, што не прабіцца праз шчыльныя шэрагі маскавітаў, якіх назбіралася за сто тысяч, адышоў ад горада. У Вязьме гетман застаў Жыгімонта і Ўладзіслава. Хадкевіч горача прасіў караля спяшацца да Масквы. Жыгімонт паслухаўся яго і павёў войска на сталіцу Масковіі. Але было ўжо позна: «Калі нас, няшчасных абложаных, з усіх бакоў акружыла няшчасце, калі мы не маглі атрымаць ніякай дапамогі ад караля - нашага пана, калі кола нашага шчасця ўпала і наступіў сумны канец нашых справаў, так шчасліва намі пачатых, і падтрыманы доўгі час нашай крывёю, здароўем і стратамі, калі сілы нашы скончыліся, наша прырода адмовілася служыць, тады мы, ледзь жывыя, з вялікім жалем і плачам, узяўшы ў сведкі Бога, што мы не павінны ні ў чым перад дзяржавай і айчынай, трымалі сталіцу да тых часоў, пакуль нам хапала сродкаў», - прызнаваўся ў сваім дыярушы Будзіла[64]. Так, абаронцы Масквы падалі з ног ад знямогі і голаду. І яны здаліся. Маскавіты далі прысягу, што захаваюць ім жыццё і будуць адносіцца да іх з годнасцю. 7 лістапада абаронцы выйшлі з крамля і Кітай-горада. Пажарскі заняў Маскву. Насуперак прысязе маскавіты перабілі амаль усіх палонных, а тых, над кім злітаваліся, засадзілі ў вязніцы.
Аб падзенні Масквы кароль даведаўся каля Волака. Ён адправіў да сталіцы пасольства. Але маскавіты не хацелі слухаць каралеўскіх паслоў, аблаялі іх і выправадзілі назад. Ніхто не прыязджаў у каралеўскі стан вітаць і кланяцца цару Ўладзіславу, ні адзін горад не адчыняў перад ім браму, а сталіцу ўзяў Дзмітрый Пажарскі. Вось і Волак упарта абараняўся. Нарэшце, калі ўдарылі маразы і пачаў насядаць голад, кароль павярнуў войска назад. Бясслаўным уходам Жыгімонта з Масковіі закончылася «смутное время». Усе спробы караля праз самазванцаў, а пасля і праз выбранага баярамі цара Ўладзіслава стаць фактычным уладаром Масковіі праваліліся. Колькі крыві пралілося з-за гэтай трагічнай вайны, колькі загінула людзей! Краіна выстаяла, але былі разбураны і спустошаны багацейшыя гарады. Спалены сотні сёлаў. Трагізм заключаўся ў тым, што абодва бакі лічылі сябе правымі. Маскоўскія апалчэнцы ішлі ў бой з упэўненасцю, што абараняюць сваю айчыну ад іншаземных заваёўнікаў, якія няпраўдай завалодалі Масквой. А староннікі Ўладзіслава шчыра думалі, што змагаюцца за законна выбранага цара, якому ўся Масковія цалавала крыж, успрымалі апалчэнцаў як здраднікаў і віноўнікаў кровапраліцця. І хаця ў студзені 1613 года пасля доўгіх спрэчак групка баяр і дваран выбралі царом Міхайлу Раманава, Уладзіслаў па-ранейшаму лічыў сябе царом Масковіі. А значыць, засталася прычына для новай барацьбы за царскі вянец, цяпер ужо паміж Раманавым і Вазай. Канечне, Хадкевіч не лічыў сябе заваёўнікам, прыйшоў ён у Маскву на чале войска, каб вызваліць яе ад царовых здраднікаў. Як бы ні ўсхвалялі расейскія гісторыкі вызваленне Масквы ад «польскіх акупантаў» (чамусьці звычайна забываюцца ліцьвіны), але факт застаецца фактам: «Уся зямля здрадзіла Ўладзіславу, паўстала супраць яго», - гэтак характарызавалі дзеі апалчэнцаў тыя, хто верна служылі цару[65]. Кожны млын на сваё кола воду цягне. Так і ў гісторыі: цар са сваіх - лепшы за цара з чужых. Паводле гэтага няхітрага пераканання, можна першага назваць законным, а другога ўзурпатарам, апраўдаць першага і зганьбіць другога і адпаведна падзяліць іх паплечнікаў на герояў-вызваліцеляў і на ворагаў-заваёўнікаў. А справа ў тым, што ва ўсёй гэтай падзеі ні герояў-вызваліцеляў ні ворагаў-заваёўнікаў не было, а былі два лагеры, якія змагаліся за свайго цара. Гэта аб'ектыўна, а суб'ектыўна, дык кожны мае права вызначыць, хто тут герой, а хто заслугоўвае іншага слова. Аб'ектыўна і тое, што абедзве дзяржавы баранілі ў гэтай вайне свае інтарэсы.
Адносна ролі Яна Кароля Хадкевіча можна і нагадаць ягоныя заслугі і знайсці прычыны ягонай няўдачы, але для гісторыі важна перш за ўсё пацвярджэнне гістарычнай ісціны: якім бы ні быў таленавітым водца, якімі б ні былі вялікімі ягоныя воіны, але калі падняўся супраць яго народ, дык і перамогі стануць паразай. Народ нельга перамагчы. Сумна, што гэтую ісціну давялося праверыць на справе Яну Хадкевічу. Відаць, было наканавана яму Богам спазнаць нямала ў жыцці, загартаваць сваю мужнасць, навучыцца пераносіць і няўдачы, убачыць чорнае і белае. Чалавек, якому наканавана будзе выратаваць Эўропу ад нашэсця мусульманскага воінства, павінен падняцца да велічы свайго наканавання.
Ян Хадкевіч прызнаваўся ў лісте да Жыгімонта: «У мяне па праўдзе і сілы спрацаваны, і здароўе сапсавана, на закат ідзе і да спакою цягне. Служыў досыць працавіта Вашай каралеўскай мосці і Рэчы Паспалітай ад росквіту маладосці маёй: рэшту майго веку рад быў бы прысвяціць сабе. Ужо з апоўдні да вечара паказвае мне компас: доўга мяне поле, доўга зброя трымала, час пры коміне адпачываць»[66]. Хто іншы можа і сапраўды лёг спачываць на лаўрах, але вось не Хадкевіч. Не апускаць жа рукі? «Для таго Бог даў запавет свой, каб мы, выбіваючыся з сіл, не ўсякаму верылі шчасцю, супраціўныя лёсу горасці намаганнем пераносілі», - гэтак лічыў гетман[67]. І не мог ён шукаць сабе спакою і адпачынку, калі бачыў заняпад славы Кароны і Вялікага Княства Літоўскага. А таму як гарачы патрыёт Хадкевіч цвёрда вырашыў: «Не хачу быць удзельнікам заняпаду Рэчы Паспалітай. Бог не пакіне без помсты таго, хто гэтаму спрыяе»[68].
І не дадому вярнуўся Хадкевіч, а застаўся ў Смаленску.
Гетман узначаліў абарону ўсходніх межаў Літвы. Ён прасіў Жыгімонта мірным пагадненнем з Масковіяй паспрыяць дабру Рэчы Паспалітай. Але справа гэта вымагала часу. Хадкевіч па сваёй ініцыятыве вёў перамовы «о добрых делах и о покою крепком и непарушном» з маскоўскімі баярамі Іванам Хаванскім, Міронам Вельямінавым і Барысам Лыкавым-Абаленскім. Аднак паслам Хадкевіча яны ўсяляк паказвалі «неприязнь, нелюдность, грубость и невдячность свою против моее доброчинности и ушанования»[69]. Хадкевіч не мог адказаць на беззаконне безаконнем - іншае выхаванне. «Возможно б и мне такме твои (Лыкава-Абаленскага) грубые поступки против таким же обычаем посланцом твоим отдати: нижли отечество мое и звычай рыцарского дела того мне забороняют»[70]. Перамовы не прынеслі міру. Маскоўскія палкі нападалі на ваколіцы Віцебска, Воршы і Дуброўны, і як пісаў баярам Ян Кароль: «кровь проливают, полон берут и много кривды чинят»[71]. Толькі сумная акалічнасць і прывяла Хадкевіча дадому. Памёр ягоны пятнаццацігадовы сын «наймілейшы Гаранімка». Марыў, што вырасце сын рыцарскім чалавекам і навучаў яго, «каб пана Бога любіў, набажэнства не забываў, пані маці сваёй служыў, навук пільнаваў, і не забываў і на працу, дбаў пра час і звяртаў яго на такі пажытак, які на хвалу Божую і на дабро Айчыны паслужыў бы»[72].
І вось не стала сына. Хадкевіч цяжка перажываў гэтую страту і знаходзіў палёгку ў малітвах і багачынных ахвяраваннях. За свой кошт пабудаваў гетман у Крозах езуіцкі калегіум са школкамі для адукацыі шляхецкай моладзі. Сярод настаўнікаў выкладаў там таленавіты паэт-лацініст Мацей Сарбеўскі, які прысвяціў свайму апекуну не адзін твор.
Як бы ні балела душа, але не забываўся Хадкевіч пра свой гетманскі абавязак - абараняць айчыну. Так і не заключыла Рэч Паспалітая з Масковіяй мір. Пасрэднікам у перамовах выступіў імператар Мацей Габсбург, накіраваўшы да новага цара Міхайлы Раманава пасла Мацея Гендэ. Цар патрабаваў Смаленскую зямлю і ў якасці кампенсацыі - мільён сто тысяч злотых. На гэтым гаворка з ім і скончылася. Але цар вырашыў размаўляць зброяй. У жніўні 1615 года пушыў войска на Смаленск і аблажыў яго. Горад пасля ўходу польскіх жаўнераў з-за нявыплаты жалавання застаўся без войска, толькі мясцовая шляхта і гарадское апалчэнне сустрэлі ворага. Кароль паслаў да гетмана некалькі польскіх аддзелаў, але яны бавілі час на Падляшшы. А час «варты золата» і Хадкевіч паспяшыў да Смаленска. Ужыў ён вайсковую хітрасць - схаваў у засаду частку войска, а з другой стаў насупраць маскавітаў. Пасланыя Хадкевічам вестуны паведамілі, што гетман не хоча біцца з такім вялікім войскам. І сапраўды ліцьвіны пачалі адыходзіць з поля. Вось ён зручны момант ударыць ворага ў спіну і разграміць яго дазвання. Маскавіты кінуліся здабываць сабе славу. Баявы шых распаўся. І раптам ліцьвіны развярнуліся ім насустрач. У фланг маскавітаў ударылі з засады харугвы. Вораг пабег. Гэтым скарыстаўся варшанскі староста Аляксандар Сапега і пернаўскі староста Кішка, якія са сваімі аддзеламі напалі на маскоўскі табар і ўвялі адтуль усю жыўнасць у горад. Хаця маскавіты не былі прагнаны з-пад Смаленска, але апынуліся ў складаным становішчы. Супраць голаду не паваюеш. А пакінуты Хадкевічам кіраваць войскам Аляксандар Гасеўскі ўвесь час трывожыў непрыяцеля. Усю зіму і мерзлі пад Смаленскам маскоўскія воіны, галодныя і змардаваныя нападамі ліцьвінаў, і нарэшце не вытрымалі - убраліся прэч. Болей Міхайла Раманаў не лез на Смаленск. Вайсковыя сілы Масковіі былі кінуты на вайну са Швецыяй на вызваленне Ноўгарада. Гэтым і вырашыў скарыстацца ўрад Рэчы Паспалітай. На сойме ў 1616 годзе была ўхвалена вайна супраць Масковіі з мэтай вярнуць царскі вянец каралевічу Ўладзіславу. Войска ўзначаліў Ян Кароль Хадкевіч. Жыгімонт спадзяваўся на ягоны вайсковы талент і вопыт. Адзначаючы заслугі гетмана, кароль пасля смерці Мікалая Сіроткі аддаў Хадкевічу пасаду віленскага ваяводы і такім чынам той стаў першым дыгнітарыем Вялікага Княства Літоўскага. Але па-ранейшаму галоўнай дзейнасцю Хадкевіча засталася служба на Марсавым полі. Вось і цяпер ён павінен быў адправіцца ў паход на Маскву. Трэба адразу адзначыць, што паход не прынёс жаданага выніку. Уладзіслаў яўна пераацаніў свае шанцы на маскоўскі пасад, бо пэўна лічыў, што варта яму з'явіцца ў Масковію і народ прыме яго за цара. Пасольствы некаторых маскоўскіх баяр на чале з князем Трубяцкім прывезлі лісты нібыта ад маскоўскіх станаў з запрашэннем яго на царства. Гэтыя лісты надалі ўпэўненасці Ўладзіславу ў сваім перакананні. Пэўна, таму і войска сабраў ён невялікае, але палову яго давялося выслаць на паўднёвыя межы Рэчы Паспалітай супраць туркаў і засталося толькі чатыры тысячы чалавек. Турэцкая пагроза прымусіла Ўладзіслава ўсё лета знаходзіцца на Валыні. Зручны час для паходу быў страчаны, і Ўладзіслаў выступіў у пачатку восені. Ужо адразу ён спазнаў расчараванне. Маскавіты сустракалі яго не хлебам-соллю, а зброяй. Пасольства з граматамі да баяр і ўсіх станаў далей Вязьмы не пусцілі. А першы горад на шляху да Масквы Дарагабуж не адчыніў брамы. Уладзіслава прымалі як заваёўніка. Замест трыумфу яго чакалі цяжкія баі. Не падрыхтаваны да такога павароту падзей, Уладзіслаў выпусціў ініцыятыву з рук. Правіў паходам Ян Кароль Хадкевіч. Баявы водца быў уцягнуты ў вір інтрыг, якія з-за зайздрасці чынілі супраць яго Ўладзіслававы прыбліжаныя. Польскія жаўнеры адмаўляліся падначальвацца ліцьвінскаму гетману, а ўсё войска патрабавала платы. Хадкевіч зноў апынуўся паміж двух агнёў. Трэба было ваяваць з ворагам і адначасова змагацца са сваімі нядобразычліўцамі і незадаволенымі воінамі, яшчэ і хвароба некалькі разоў валіла гетмана з ног. Аднак вечны воін Марсавага поля, здавалася, не ведаў стомы, не палохаўся ворага і вёў сваё войска да перамогі. Вось і Дарагабуж пасля нядоўгай аблогі 11 кастрычніка 1617 года здаўся. Святары з абразамі выйшлі насустрач Уладзіславу, а месцічы прывіталі яго хлебам і соллю. Расчулены Ўладзіслаў аж пацалаваў паднесеныя яму праваслаўныя абразы. Восемсот дарагабужскіх стральцоў паступілі на службу да Ўладзіслава. Астатнія дзве сотні ён адпусціў з мірам, даўшы на дарогу па два чырвонцы. Поспех натхніў Уладзіслава да дзеяння. Насуперак парадам Хадкевіча, які прапанаваў перазімаваць у Дарагабужы, запасціся прадуктамі і дачакацца каралеўскага жалавання, «цар» вырашыў ісці на Маскву. Тут яшчэ прыбылі пасланцы з Вязьмы і перадалі, што месцічы, памятаючы сваю клятву Ўладзіславу, паддаюцца пад ягоную ўладу. Войска рушыла пад Вязьму і 24 кастрычніка Ўладзіслаў урачыста ўехаў у горад. У Вязьме Ўладзіслава застала зіма.
З усіх куткоў Масковіі, нават з далёкай Астрахані, паспешліва збіраліся сілы для адпору 4-тысячнаму войску Хадкевіча. 7-тысячная раць на чале з князем Дзмітрыем Пажарскім заняла Калугу, а пад Мажайск выступіла 8-тысячная раць ваяводы Лыкава. Жадаючы апярэдзіць таго, Хадкевіч з пяццю харугвамі выступіў пад Мажайск. У горадзе ведалі аб блізкай дапамозе, і таму гарадскія ўлады гатовы былі абараняцца. А сіл для штурму ў Хадкевіча не хапала, ды і аблогу з-за маразоў і недахопу прадуктаў не выпадала весці. Гетман вярнуўся ў Вязьму.
Зіму Хадкевіч перанёс цяжка - часта хварэў. Псавалі настрой і прэтэнзіі «царскага» дарадцы Марціна Казаноўскага.
Зайздрасць круціла Казаноўскага. Нашэптаваў каралевічу, каб не даў гетману адабраць у яго славу перамогі, то падбухторваў супраць Хадкевіча польскіх жаўнераў. А то на вачах усіх расхаджваў з гетманскім знакам. Як кажуць: вош не саромеецца на лоб выпаўзці. Угневаны Хадкевіч заявіў каралевічу: «Няхай ваша каралеўская мосць перасцеражэ яго, абы той знак да торбы схаваў, бо яму на лбе яго разаб'ю»[73]. Булаву Казаноўскі схаваў, ды што яму? - хоць бы што. Толькі летам на пачатку ліпеня Ўладзіслаў выступіў на Маскву. Казаноўскі не згаджаўся з гетманскім загадам ісці ў ар'ергардзе «збіраць за другімі падковы». Натуральна, што ён паскардзіўся Ўладзіславу і прасіў перадаць яму пад зверхнасць каралеўскі полк. Гетману надакучыла ўся гэтая непрыстойная валтузня: «Галавы маёй ніхто не дакранецца, хто сваёй не падставіць»[74]. І прыйшоў да Ўладзіслава ў намёт. Дарма што каралевіч, але без пачцівасці заявіў, што калі Ўладзіслаў не перастане падтрымліваць інтрыгі Казаноўскага, дык ён, а за ім ліцьвіны пакінуць войска. Папярэджанне паўплывала на каралевіча, і ён разам з Казаноўскім прызналі зверхнасць і волю гетмана. Аднак зняважаны Ўладзіслаў намовіў гетманскага сакратара, каб ён выкраў дыяруш Якуба Сабескага, у якім незычлівымі словамі апісвалася ягоная асоба. Уладзіслаў адправіў дыяруш да бацькі, маўляў, гетман падбіваў Сабескага на зласлоўе. Жыгімонт нават чытаць не стаў дыяруш і загадаў яго спаліць, а сыну адказаў: «Калі б я хацеў па чужых шкатулках шукаць, што пра мяне хто піша, дык і каралеўства і здароўе страціў бы»[75].
Услед за інтрыгамі на Хадкевіча звалілася старая бяда - бунт ваяроў. Вярнуўся з сойма канцлер Леў Сапега і вінавата развёў рукамі. Грошай для войска няма, толькі надзеі прывёз. Ваяры, зразумела, абурыліся і са слязамі наракалі на лёс, калі вораг іх не пабіў, дык голад даб'е. Сама нястойкія ад'ехалі дадому. З гетманам засталося не больш за тысячу вершнікаў ды і яны абяцалі служыць да студзеня. І тым не менш трэба было працягваць паход і паспяхова завяршыць яго ў Маскве. Хадкевіч не стаў больш губляць часу на здабыванне Мажайска, вакол якога спынілася войска, а павёў яго прама на Маскву. Падняла баявы дух ваяроў вестка, што на дапамогу ім ідзе дваццаць тысяч запарожскіх казакоў на чале з Пятром Канашэвічам, празваным Сагайдачным. Хадкевіч паслаў водцу казакоў булаву і харугву як знакі ўлады над казацкім войскам і прыняцця на службу Рэчы Паспалітай. Выступ запарожцаў быў справай Льва Сапегі, які прапанаваў ім дапамагчы Ўладзіславу вярнуць царскі вянец. І казакі рушылі з Дняпра, узялі па дарозе Ялец, Ліўны, Калугу і іншыя гарады. Але і ў Маскве падрыхтаваліся да абароны. Прыйшоў у сталіцу з войскам князь Дзмітрый Пажарскі.
Усё ж Хадкевіч вырашыў штурмам завалодаць Масквой. Спыніўся ён у Тушыне, там, дзе раней стаяў другі Ілжэдзмітрый. Сюды прыйшлі і запарожцы, якія адразу ж раз'ехаліся рабаваць бліжэйшыя гарады і сёлы. Пасля таго як маскоўскія баяры не прынялі граматы аб паслушэнстве, а выпэцкаўшы яе дзёгцем адаслалі назад, стала зразумела, што толькі зброяй можна вярнуць Уладзіславу царскі пасад. Штурм быў назначаны на ноч 11 кастрычніка. Хадкевіч спадзяваўся на раптоўнасць. Але перабежчыкі з нямецкіх наймітаў выкрылі намеры гетмана, і абаронцы горада ўсе да аднаго выйшлі на сцены. Не дзіўна, што начны штурм не атрымаўся. Харугва Навадворскага, узарваўшы браму, уварвалася ў горад. Маскавіты пусціліся наўцёкі і толькі наёмная нямецкая пяхота затрымала іх і пагнала перад сабой у бой. Раніцай маскавіты выбілі харугву з горада. Няўдача напаткала штурмуючых і ў іншых месцах, дзе іх сустрэў вогненны бой гарматаў і мушкетаў.
Штурм напужаў маскавітаў і яны запрасілі міру. У сяле Дзявуліна каля Троіца-Сергіева манастыра пачаліся перамовы. Ад Рэчы Паспалітай вёў перамовы Леў Сапега. Ліцьвінскі канцлер патрабаваў прызнання Ўладзіслава маскоўскім царом. Маскавіты трымаліся за Міхайлу Раманава. І толькі тады, калі з Варшавы прыйшлі лісты ад Жыгімонта з паведамленнем, што сойм адмовіўся фінансаваць вайну, Уладзіслаў адмовіўся ад свайго патрабавання. 11 студзеня 1618 года ў Дзявуліне было падпісана перамір'е тэрмінам на 14 гадоў. За Рэччу Паспалітай засталіся Смаленская і Чарнігава-Северская землі, а Масковія атрымала назад Падольск, Мажайск, Мянгчэрск і Вязьму. Міхайла Раманаў выракаўся тытулаў Лівонскага, Смаленскага і Чарнігаўскага ўладара. Абодва бакі абменьваліся палоннымі. Несумненна, што гэтая дамова была карыснай Рэчы Паспалітай, якая замацавала за сабой ліцьвінскія і ўкраінскія землі. Так што ўсё ж не дарэмнымі былі намаганні Яна Кароля Хадкевіча, бо менавіта ўзначалены ім паход прымусіў маскавітаў саступіць некалі захопленыя землі Вялікага Княства Літоўскага.
Пад кіраўніцтвам Яна Кароля Хадкевіча войска Рэчы Паспалітай у 1621 годзе каля замка Хоцін разбіла полчышчы турэцкага султана Асмана ІІ у вайне, «падобнай па памерах, не бачылі і не памятаюць нашы сучаснікі»[76]. Хоцінская перамога стала закатам магутнасці Турэцкай імперыі. Міф пра яе магутнасць развеяўся. Эўропа ўздыхнула з палёгкай. Карны меч Іслама абламаўся аб шчыт Хрысціянства. І гэты шчыт выпала трымаць ліцьвіну Яну Каролю Хадкевічу.«Лёс вырашыў падараваць перамогу старому і вопытнаму ў вайсковай справе Каролю Хадкевічу, ваяводзе віленскаму, гетману вялікаму і дазволіў яму ўтаймаваць маладога дзікага тырана», - гэтак адзначыў апошні подзвіг «вялікага воіна» ягоны сучаснік Якуб Сабескі[77].
На працягу апошніх стагоддзяў Турэцкая імперыя была адной з мацнейшых дзяржаў як Эўропы, так Азіі і Афрыкі. Уладанні імперыі раскінуліся па трох частках свету. Яшчэ ў сярэдзіне ХІІІ стагоддзя турэцкае племя кайы, ратуючыся ад мангольскага нашэсця, перасялілася з Цэнтральнай у Малую Азію. У гісторыю туркі-кайы ўвайшлі пад імем асманы, так звалі іх султана Асмана - заснавальніка дынастыі турэцкіх уладароў. Паступова, кавалак за кавалкам, асманы адрывалі ад Візантыі землі і пашыралі межы сваёй дзяржавы.
А напрыканцы ХІV стагоддзя пад іх зброяй палі Балгарыя і Сербія. Цень турэцкага ярма навісла над Эўропай. Крыжацкае войска вугорскага караля Сігізмунда Люксембургскага ў 1396 годзе ў бітве каля Нікопаля (на тэрыторыі Балгарыі) было разбіта асманамі. Бяссільная Эўропа бездапаможна назірала, як Асманская імперыя распраўлялася з Візантыяй. І вось 29 траўня 1453 года чарговая хваля асманскага нашэсця ўварвалася ў Канстанцінопаль. Апошні візантыйскі імператар Канстанцін Палеалог загінуў у баі. Багацейшы горад свету, скарбніца эўрапейскай культуры, стаў ахвярай дзікунства пераможцаў. Канстанцінопаль асманы зрабілі сваёй сталіцай і назвалі яго Істанбул. Неўзабаве і ўся Візантыя скарылася перад асманамі. Эўропа здрыганулася ад жаху і аплаквала смерць тысячы тысяч візантыйскіх хрысціян. Але дапамагчы Візантыі эўрапейскія манархі не захацелі. Турцыя не сустракала праціўніка, які мог бы спыніць яе наступ. Чарговую перамогу асманы святкавалі ў Крыме, дзе крымскі хан уніжана прызнаваў сябе «рабом шахіншаха».
Дарога для заваёвы Ўсходняй Эўропы была адкрытай. Адно за другім накатваліся на Літву, Польшчу і Масковію спусташальныя набегі крымскіх татараў. Здавалася, прагных да заваёў асманаў не стрымаць. І хаця турэцкая хваля разбілася аб сцены Вены, а турэцкі флот у бітве з гішпанскім флотам у 1571 годзе каля Лепонта і пацярпеў паразу, асманы працягвалі свой наступ. Уся Турцыя ператварылася ў адзін вялікі вайсковы лагер. Краіна жыла вайной. «...Гэтая дзяржава мячом здабыта і толькі мячом можа падтрымлівацца. У нашага прававернага султана зорка высока, мужчыны храбрыя, шаблі вострыя», - пахваляліся туркі[78]. І вострыя шаблі ставілі на калені перад султанам новыя краіны.
У пачатку ХVІІ стагоддзя Турэцкая імперыя дасягнула вяршыні сваёй магутнасці. Турэцкія султаны прысвоілі сабе тытул Халіфа - намесніка прарока Мухамеда на зямлі, духовага главы ўсіх мусульман-сунітаў. Фанатызм вернікаў служыў султану. Заваёўніцкія войны абвяшчаліся свяшчэннымі войнамі з нявернымі. Хрысціянства адступала перад пагрозлівым мячом іслама. І толькі доўгія і крывавыя войны Турцыі з Персіяй, якія адцягвалі сілы асманаў, ратавалі Эўропу. «Калі туркі ўладкуюць свае адносіны з Персіяй, яны возьмуць нас за горла, абапіраючыся на моц усяго Ўсходу», - гэтак думалі эўрапейцы[79]. Непасрэдная пагроза турэцкай заваёвы перш за ўсё пагражала Рэчы Паспалітай. З падзеннем польска-ліцьвінскай дзяржавы Турцыя б стала гегемонам Эўропы. Ніводная эўрапейская краіна на той час не мела такога вайсковага патэнцыялу, як Асманская імперыя. Польшча і Літва таксама не маглі на роўных супрацьстаяць магутнай імперыі, а таму яшчэ з часоў Казіміра ўладары Кароны і Княства прытрымліваліся міру з султанамі. Гэты мір захоўваўся толькі на паперы. Па волі султана крымскія татары амаль штогод нападалі і на Польшчу, і на Літву. Агнём і мячом спусташаліся мястэчкі і сёлы, тысячы людзей уводзіліся ў палон і на продаж. Чалавек, «які ўвесь час бачыў незлічонае мноства іншых людзей, якіх гналі туды, пытаўся ў нас: ці засталося хоць трохі яшчэ людзей у нашай краіне або іх ужо зусім няма?» - такое ўражанне было ў відавочцаў крымскіх набегаў[80]. Цэлыя вобласці абязлюдзелі пасля татарскіх паходаў. Часта татараў суправаджалі і туркі. Такая паслядоўная тактыка спусташэнняў падрывала моц Польшчы і Літвы. Порта (прынятая ў Эўропе назва ўрада Асманскай імперыі) толькі чакала зручнага часу для заваёвы Рэчы Паспалітай. І вось такі час, на думку султана Асмана і ягоных дарадчыкаў, надышоў. Рэч Паспалітая знясілела ад войнаў і цяпер яе можна без цяжкасцей скарыць. Падставай для вайны паслужыла чарговая авантура польскіх магнатаў, якія хітра і невялікім коштам прагнулі дамагчыся багацця і славы. На гэты раз ужо ў падуладнай султану Малдавіі. Стэфан Патоцкі, сваяк былога малдаўскага гаспадара Ерамея Магілы, захацеў пасадзіць на гаспадарства ягонага сына. Нанятае Патоцкім войска было разбіта асманамі і малдаванамі на берагах ракі Дзежы. Сам водца закончыў жыццё на круку, на які падвесілі яго пераможцы. Ганебны правал авантуры так і не абразуміў паноў. Ужо князь Самуіл Карэцкі пасквапіўся на гаспадарскі пасад. На чале сабраных ім паноў і шляхты Карэцкі паспяхова змагаўся з малдаўскім гаспадаром Томшай, пакуль за справу не ўзяліся асманы. Воінства Карэцкага палягло пад іх зброяй. Карэцкага чакаў лёс папярэдніка. Яго таксама падвесілі за крук. Паразу палякаў успрынялі ў Турцыі як слабасць усёй Рэчы Паспалітай. Вось той час, калі можна скарыць Польшчу і Літву.
Асабліва прагнуў вайны малады султан Асман ІІ. Уладаром ён стаў, дзякуючы перавароту. У 1618 годзе янычары скінулі султана Мустафу І. «Асман быў чалавекам ганарлівым, жорсткім і няўраўнаважаным; выхаваны сярод ліслівасці прыніжаных рабоў, ён марыў пра заваёву ці не ўсяго свету. Празмерна ганарлівы, ён уяўляў сябе ўладаром усёй прыроды і лічыў, што яго магутнасць і шчасце не ведаюць мяжы», - пісаў пра новага султана Якуб Сабескі[81]. Ваяўнічы дух Асмана распальвалі і ягоныя прыбліжаныя. Сябры дывана (урада) упэўнівалі султана, што ён лёгка заваюе ўсю Рэч Паспалітую. Выгнаны з Малдавіі Томша таксама падбухторваў Асмана да вайны і абяцаў яму верную службу. Схілялі да вайны султана і маскоўскія паслы, якія прапаноўвалі саюз супраць Рэчы Паспалітай і багатымі падарункамі падкуплялі турэцкіх саноўнікаў. Не дзіўна, Асман ніколькі не сумняваўся ў перамозе і пачаў рыхтавацца ў паход. Пасланыя ім орды белгарадскіх і крымскіх татараў пустошылі Валынь і Галіцыю. Вайна пачалася.
Каб забяспечыць свой тыл, Асман замірыўся з персідскім шахам Абасам. І цяпер ён мог кінуць усе сілы імперыі на Рэч Паспалітую. А там яшчэ не падазравалі пра смяротную пагрозу. Персідскі пасол паведаміў Жыгімонту, што Абас хоча ваяваць з Турцыяй і прасіў даць 12 тысяч казакоў. Кароль і сенат спадзяваліся заключыць мір з Портай і адмовіліся дапамагаць Персіі. Рэч Паспалітая засталася без саюзніка. Неўзабаве давялося пашкадаваць пра адмову. Пасла караля Асман нават не пусціў на парог свайго палаца. Султану не патрэбны быў мір. Вось цяпер стала зразумела, што вайны з Турцыяй не пазбегнуць. Пра будучую вайну даносіў каралю і малдаўскі гаспадар Гаспар Граціані і прапаноўваў сваю дапамогу. Трэба было не губляць часу і апярэдзіць туркаў, каб заняць зручныя пазіцыі ў Малдавіі. Паспешліва сабранае 10-тысячнае войска ўзначаліў каронны канцлер і гетман Станіслаў Жулкеўскі. У сярэдзіне верасня 1620 года ён пераправіўся цераз Днестр і ўступіў у Малдавію. Толькі 17 дзён доўжылася вайна, названая гісторыкамі Цацорскай - крывавая прэлюдыя Хоцінскай бітвы. У сечы каля ўрочышча Цацора асманы і орды татараў разбілі польскае войска. Граціані ўцёк, але не выратаваўся і загінуў. Жулкеўскі не перажыў паразы і рынуўся на татарскія шаблі, каб смерцю пазбавіцца ад ганьбы. Белгарадскі мурза Канцемір адсёк гетману галаву і паслаў яе султану. У палон трапілі польны гетман Станіслаў Канцэпольскі, Ян і Лука Жулкеўскія (сын і братаніч гетмана), галіцкі староста Мікалай Струсь, вініцкі староста Аляксандар Балабан, князь Самуіл Карэцкі, Мартын Патоцкі і амаль усе водцы харугваў. Сапраўдная катастрофа - Польшча засталася без войска. На безабаронную краіну напалі татары, беспакарана спусташалі і рабавалі Падолле і Галіцыю. І толькі набег на Крым запарожскіх казакоў вымусіў заваёўнікаў павярнуць назад.
Натхнёны лёгкай перамогай над палякамі, Асман прыспяшаў падрыхтоўку да вайны з Рэччу Паспалітай. Мужчыны, без розніцы ўзросту і стану, павінны былі ўдзельнічаць у паходзе. Балгары і малдаване будавалі мост праз Дунай. Перад султанскім палацам лунаў сцяг з конскай грывы - знак таго, што Асман асабіста прыме ўдзел у вайне. З усіх куткоў велізарнай імперыі сабралася ў Стамбуле войска. Султан не зважаў на выдаткі, якія з лішкам спадзяваўся акупіць заваёвай Рэчы Паспалітай. Ён ужо дзяліў яе землі і гарады паміж сваімі пашамі. Праўда, знайшліся і разважлівыя галовы, якія выступалі за мір. Візір Мустафа нават усумніўся ў будучай перамозе. Раззлаваны султан накінуўся на яго з нажом і парэзаў яму руку. Якія сумненні? Асман быў упэўнены ў сваіх сілах.
«Увесь хрысціянскі свет задрыжаў пры першай вестцы пра знішчальную вайну»[82]. А ў Рэчы Паспалітай гадалі і думалі, як абараніцца ад навалы. Жыгімонт склікаў у Варшаве сойм. Абмяркоўвалі тры важнейшыя пытанні: грошы, войска і выбары водцы. Былі ўстаноўлены надзвычайныя падаткі. Не спрачаліся. Нават Літва без спрэчак прыняла сваю долю падаткаў. Меркавалася сабраць 60-тысячнае войска, абвясціць паспалітае рушэнне і наняць запарожскіх казакоў. А вось хто ўзначаліць войска? На гетманскую булаву прэтэндавалі князь Крыштоф Збаражскі, кіеўскі ваявода Томаш Замойскі, падчашы Станіслаў Любамірскі. Але ўсе разумелі, што лёс дзяржавы можна даверыць чалавеку валявому і моцнаму, вопытнаму і мужнаму, разважліваму і рашучаму, славутымі сваімі дзеямі. Толькі адзін чалавек адпавядаў гэтым патрабаванням і за яго аддалі галасы прадстаўнікі ўсіх станаў Польшчы, Мазовіі, Літвы, Украіны, Прусіі і Лівоніі. Аднагалосна гетманам войска выбралі Яна Кароля Хадкевіча. Памочнікам Хадкевічу выбралі Станіслава Любамірскага, якому перадалі булаву польнага гетмана.
Вестка аб назначэнні яго гетманам войска застала Хадкевіча на Валыні ў мястэчку Яраслаўі. Тут Ян Кароль справіў вяселле з Ганнай Астрожскай. Першая жонка Хадкевіча «наймілейшая Зосенька» памерла ў 1618 годзе. Ён застаўся без сям'і, адзінокі і хворы. Так і не выпала яму сямейнага шчасця. Усё ж спадзяваўся ён, хоць на збегу веку свайго вярнуць, што забралі ў яго трывожныя паходы, што адняло ў яго нялёгкае жыццё - сям'ю, любоў, спакой і дзяцей. І вось зноў лёс Айчыны даручаны яму. Можна было спаслацца на хваробу і адсядзецца дома. Варта і пра сябе падумаць. Няшмат засталося ў яго сіл, каб ахвяраваць імі. Хадкевіч прымае кіраўніцтва над войскам. І зноў пакінуў свой дом. Сустрэўшыся ў Варшаве з каралём, Ян Кароль адправіўся ў Літву для збору войска.
Надзеі выставіць 60 тысяч ваяроў неўзабаве растаялі. Скарбніца была пустой, а падаткі паступалі дрэнна, і то іх як маглі раскрадалі. Ды яшчэ пасля таго, як Швецыя парушыла перамір'е і захапіла Дынамюнд і Пернаў, можна было чакаць і ўдару шведаў. Даводзілася трымаць войска ў Лівоніі. Мала суцяшала і паспалітае рушэнне - паны і шляхта не спяшаліся на абарону краіны. Расчаравалі і адказы хрысціянскіх уладароў. Дапамогі Рэчы Паспалітай яны не далі, толькі ветліва выказалі спачуванне высакароднаму дбанню Жыгімонта аб абароне хрысціянства. Папа рымскі абяцаў грашовую падтрымку і траціў грошы на змаганне з імператарам Фердынандам. Войска сабіралася марудна. Жаўнеры беспакарана рабавалі людзей, а то і зусім уцякалі дадому. Не хапала грошай на набыццё гармат і пораху. «То пачатак так ідзе, а што ж далей? - дзяліўся Хадкевіч сваёй трывогай з Львом Сапегам. - Ведае тое мілы Бог, што з намі будзе, калі Яго каралеўская міласць якога сродку іншага не знойдзе, а сваёй галавой не рашу; мне не стрымаць ворага, бо і палову абяцанага войска не буду мець»[83]. Аднак надзеі на караля было мала. Сярод жаўнераў ён не карыстаўся ні любоўю, ні павагай. Гетманы самі ламалі галаву, як сабраць войска. І ўсё ж яно сабралася. Не такое вялікае, як думалі, - 18 950 чалавек. З іх 5450 - драбаў, 6350 - гусараў, 6350 - панцырных вершнікаў і 800 - рэйтараў. Яшчэ 9960 чалавек узначаліў каралевіч Уладзіслаў: гусараў - 1100, панцырных - 600, рэйтараў - 1060, пяхоты - 7200. Пазней да войска далучыўся полк князя Адама Чартарыйскага - 2100 чалавек: гусараў - 180, панцырных - 600, рэйтараў - 300 і пяхоты 1050[84]. Атрымоўвалася 31 010 чалавек. Гэтыя дадзеныя ўзяты з рэестру палкоў. Калі ж улічыць абознікаў і прыслугу паноў, дык войска якраз магло складаць 34 987 чалавек - такую лічбу называў камісар Якуб Сабескі[85]. Цяжка вызначыць нацыянальнае прадстаўніцтва ў войску, бо апроч палякаў і ліцьвінаў у яго наняліся ўкраінцы, немцы, вугорцы, нават армяне і французы. Крыніцы падаюць лічбу нямецкіх воінаў - 9 тысяч і 3 тысячы вугорскіх пешцаў[86]. Літва выставіла каля 11 тысяч воінаў. Полк Хадкевіча - 3700 (сам гетман утрымліваў за свой кошт 600 чалавек), полацкага кашталяна Мікалая Зяновіча - 1800, полк варшанскага старосты Аляксандра Сапегі - 2000, полк князя Адама Чартарыйскага - 2100, полк князя Дамініка Заслаўскага - 600, харугва ў 300 ваяроў князя Аляксандра Радзівіла і 200 чалавек харунжага Пінскага[87]. Такім чынам, конніцы - 8050 і пяхоты - 2650 чалавек.
Імёны ўсіх ліцьвінаў, што біліся з ворагам пад Хоцінам, не дайшлі да нашага часу. Але паводле крыніц можна назваць водцаў ліцьвінскіх харугваў: дворны маршалак Юрый Заслаўскі, Даменік Заслаўскі, Няміра, браты Багуслаў і Мікалай Зяновічы, ваявода берасцейскі Яўстафій Тышкевіч, Рудамін, Кісель, Зяленка, Багдановіч, Закрэўскі, Сенята, Аляксандар Сапега, ваявода віцебскі Ян Завіша, Корсак, Гулевіч, Смоліна, Пінскі, Аляксандар Радзівіл, Адам і Юрый Чартарыйскія, Кішка, вялікі маршалак Ян Станіслаў Сапега, родны брат Хадкевіча Аляксандар. Большасць прозвішчаў вядомыя ў гісторыі Літвы, вось і нашчадкі з гонарам працягвалі слаўныя традыцыі дзядоў.
Польскае войска прадстаўлялі, апроч палякаў, вугорцы і ўкраінцы, і налічвала яно каля 11 тысяч чалавек. Такім чынам, усе народы, якія ўваходзілі ў Рэч Паспалітую, ахвяравалі не толькі грошы, але і сваіх адважных сыноў на яе абарону. Вельмі патрэбна была б дапамога ваяўнічых запарожскіх казакоў, якія мелі багаты вопыт войнаў з туркамі. Аднак казакі, якія ўсе да аднаго ўступілі ў Кіеўскае праваслаўнае брацтва, не любілі караля за ўціск праваслаўя, а польскую шляхту і паноў проста ненавідзелі і лічылі за сваіх ворагаў. Жыгімонт дзейнічаў праз патрыярха Феафана, якога шанавалі казакі, да яго паслаў свайго сакратара Абалхоўскага. Феафан звярнуўся да казакоў з лістом, заклікаючы дапамагчы каралю. Казацкая рада вырашыла выступіць на агульнага ворага славян і ўсяго хрысціянства. Сам мітрапаліт Іова Барэцкі заклікаў да вайны з «басурманамі». За вайну выказаўся і казацкі гетман Пётр Канашэвіч.
Рада адправіла да караля пасольства на чале з Канашэвічам з просьбай адмяніць універсалы, выдадзеныя супраць праваслаўнай царквы. Каралю нічога не засталося рабіць, як згадзіцца на гэта. І казакі, хуткія на зборы, падняліся ў паход. Казацкае войска ўражвала - 48 тысяч закалёных у баях ваяроў[88]. Якуб Сабескі называе лічбу - 30 тысяч[89]. Хаця самі казакі вызначылі колькасць свайго войска куды меншую - 3 тысячы чалавек[90]. Наколькі гэтая лічба адпавядае ісціне - цяжка меркаваць, але яна прыведзена ў рукапісным казацкім летапісе, аўтар якой удзельнічаў у паходзе і, зразумела, не быў зацікаўлены змяншаць заслугі запарожцаў.
Можна сцвярджаць, што Хоцінская бітва - гэта бітва народаў. З аднаго боку, як бачым, ліцьвіны, украінцы, палякі, немцы, вугорцы, армяне, жамойты, а з другога: туркі, арабы, негры, татары, грэкі, сербы, валахі, малдаване, егіпцяне, балгары, албанцы і іншыя падуладныя султану народы.
Войска Турцыі ў шмат разоў пераўзыходзіла па колькасці войска Рэчы Паспалітай. Паводле звестак Юрыя Вароцкага, які ўцёк з турэцкай няволі, Асман меў пад зброяй 75 тысяч туркаў, 30 тысяч арабаў, 17 тысяч грэкаў, армянаў, сербаў, балгараў, 10 тысяч янычараў, а таксама 260 гармат[91]. Паводле дадзеных турэцкіх крыніц, султан меў 200 тысяч свайго войска ды яшчэ 50-тысячную арду крымскіх татараў і 7-тысячную арду нагайцаў[92]. Аднак можна дапусціць, што турэцкія летапісцы зменшылі колькасць султанскага войска. Гэтак удзельнік Хоцінскай вайны армянін Аўксент Камянецкі сведчыць, што пад Хоцінам асманскае войска налічвала 460 000 чалавек[93]. Француз Гільём Баплан увогуле называе лічбу ў 600 000 чалавек, што яўна выглядае перабольшаннем[93а]. Калі ўсё ж узяць за падставу турэцкія дадзеныя, дык на Рэч Паспалітую рушыла 257 000 варожых воінаў. А гэта магутнейшае войска, «якога ніхто больш вялікага не меў», - як адзначаў Хадкевіч[94]. Калі ж улічыць, што да гэтага войска пад Хоцін увесь час падыходзілі папаўненні, дык яно намнога перавышала прыведзеную туркамі лічбу. Можна гаварыць пра 300 000-400 000-тысячнае турэцкае войска. У абозе было 6000 вярблюдаў, якія везлі зброю і прадукты, нават чатырох сланоў вёў султан для запалохвання непрыяцеля. Галоўную сілу войска складала султанская гвардыя янычараў. Сюды султаны набіралі хлопчыкаў з хрысціянскіх народаў і з маленства выхоўвалі з іх верных воінаў ісламу. Конніцу складалі сіпахі - таксама рэгулярнае прафесійнае войска. Аднак пераважная частка турэцкіх воінаў была дрэнна ўзброенай і не карысталася даспехамі, што рабіла іх у баі безабароннымі перад вогненным нарадам і атакамі панцырнай конніцы.
У паход Асман выступіў 29 красавіка 1621 года з лагера пад Стамбулам. Шматлюдныя калоны, якія рухаліся па дарозе, натхнялі самалюбства маладога султана. Ён уяўляў сябе паслядоўнікам славутага султана Сулеймана і падражаў яму ў ганарлівасці і жорсткасці. Перад войскам султан з'яўляўся, апрануўшы Сулейманаў панцыр. Верачы ў перамогу, Асман ужо пачуваў сябе ўладаром свету. І аслеплены верай у сваю бязмежную магутнасць, султан забыўся, што лёс людзей вельмі пераменлівы і любая недарэчнасць можа стаць ракавой. Так, аднойчы Асман ледзь не развітаўся з жыццём. Нечакана з-пад моста, праз які султан пераязджаў адну з рэчак, выскачыла чатыры дэрвішы. Яны схаваліся там з надзеяй сустрэцца з султанам і выкленчыць у яго міластыню. Ад крыкаў абрадаваных і галодных дэрвішаў султанскі конь спудзіўся і ўзняўся на дыбкі. Будучы ўладар свету не ўтрымаўся ў сядле і кулем зваліўся на зямлю, добра пабіўшыся. Разгневаны Асман загадаў адсячы дэрвішам галовы. Каля Адрыаполя султан агледзеў войска. Воіны пацешылі ўладара стральбой з лукаў і мушкетаў. Султан застаўся задаволеным і шчодра ўзнагародзіў тых, хто вызначыўся. Усе кволыя замяняліся моцнымі, усе старыя - маладымі.
Праз Балканы турэцкае войска напрыканцы чэрвеня выйшла да Дуная. Дарога праз горы была цяжкай. Людзі і жывёла выбіваліся з сіл. Але султан упарта гнаў войска наперад. Мост цераз Дунай балгары і малдаване не закончылі своечасова. Султан прыняўся муштраваць войска манеўрамі і забаўляўся стральбой з лука ў палонных. А то загадваў закопваць іх жывымі ў зямлю, таптаць сланамі, разрываць на часткі. Сама нізкія і звярыныя інстынкты абуджаў водца ў сваіх ваяроў перад тым, як спусціць іх з ланцуга. Толькі «перамогу і здабычу» абяцаў ён ім.
Нарэшце ў пачатку ліпеня мост цераз Дунай пабудавалі і Асман пераправіўся на другі бераг. Памятную падзею ён увекавечыў мармуровым слупам.
Яшчэ можна было павярнуць назад. І галоўны муфцій паслаў да султана сама шаноўнага дэрвіша. Той адгаворваў Асмана ад вайны і прадвяшчаў, што ён страціць панства, а меч яго стане бяссільным. Султан у насмешку над дэрвішам праверыў сілу мяча на ягоным карку. Адсек таму галаву. Напужаны муфцій, прыкінуўшыся хворым, уцёк у Стамбул. Але і там цяпер было ненадзейна. Запарожцы на лёгкіх лодках «чайках» перасяклі мора і палілі прадмесці турэцкай сталіцы. Чорны дым пажараў стаяў над горадам. Візіры і ўлемы ўмалялі султана вяртацца ў Турцыю. Але султан вёў сваю незлічоную раць па перамогу.
Перад выправай у свой апошні паход Хадкевіч прысвяціў сябе дабрачыннасці. На свой кошт ён прафундаваў будаўніцтва двух касцёлаў - адзін у Крозах, а другі Святой Марыі ў Нясвіжы. Так з Богам у сэрцы гетман ішоў на абарону Айчыны і хрысціянскага свету ад варожага нашэсця. Развітаўся Хадкевіч з маладой жонкай у Астрозе. Больш ужо не ўбачыць ён каханую. І павёў ліцьвінскае войска на злучэнне з польскім. Палякі стаялі на беразе ракі Збруч каля мястэчка Скала. Любамірскі высылаў віжаў, каб даведацца пра ворага, і ўмацоўваў цвержы на Днястры. Сюды ў лагер прыехаў пасол малдаўскага ваяводы Аляксандра і Гусейн-пашы Канстанцін Вавелі з мірнай прапановай.
16 ліпеня Хадкевіч прыбыў у лагер.
Польскае войска расчаравала гетмана. У лісце да Льва Сапегі ён наракаў: «На каронныя роты слабая надзея, бо яны не ўсе конныя і ў рыштунках неўкамплектаваныя, а таму не могуць разам чыніць з літоўскімі, хоць Літва раней выйшла. Не маю чаго палякаў сароміць: Літва адна ўсім ім пакажа»[95]*. Войска было падзелена на дзесяць палкоў: першы старосты ліпніцкага Баратынскага - 850 чалавек, другі падкаморага белзскага Лясняўскага - 1000 чалавек, трэці Любамірскага - 3450 чалавек, чацвёрты самога Хадкевіча - 3700 чалавек, пяты полацкага кашталяна Зяновіча - 1800 чалавек, шосты кароннага крайчага Сяняўскага - 2200 чалавек, сёмы варшанскага старосты Сапегі - 2000, дзевяты белзскага кашталяна Жаравінскага - 1600 чалавек, дзесяты віскага старосты Касаноўскага - 1000 чалавек[96]. Каралевіч са сваім палком затрымаўся ў Львове. Падыходзіў і полк князя Адама Чартарыйскага. Паспалітае рушэнне яшчэ не сабралася. Чакаць астатніх не дазваляў час. Вораг набліжаўся да межаў Рэчы Паспалітай. Калі Хадкевічу паведамілі пра незлічоную колькасць туркаў, ён, выхапіўшы з похваў шаблю, крыкнуў: «Так іх палічу». А пачуўшы пра ваяўнічасць Асмана, па-беларуску адказаў: «Сярдзіты сабака ваўкам страва»[97]. З-за марудлівасці войска так і не апярэдзіла турак на Дунаі, як гэта меркавалася. Цяпер перад Хадкевічам паўстала пытанне, дзе сустрэць ворага? Ці пераходзіць Днестр і на Малдаўскім беразе весці вайну, ці заставацца на сваім беразе і не даць Асману пераправіцца цераз раку. Другі варыянт быў выгадным - за Хадкевічам заставалася сувязь з унутранымі абласцямі дзяржавы, адкуль паступалі падмацаванні і прадукты, пашы давалі пракорм жывёле. Але першы варыянт меў шэраг пераваг. Мясціны за Днястром больш падыходзілі для вайсковых дзеяў, рака абараняла тыл войска.
* Увогуле, Ян Кароль Хадкевіч непрыязна ставіўся да палякаў. «Даўно палякі дамагаюцца, абы нас, усе вялікія і паважаныя фаміліі ў Літве, прывесці да знішчэння і самім паводле сваёй думкі кіраваць Літвой», - пісаў ён у адным з лістоў. Wisner H. Najjasniejsza. Rzeczpospolita. Warszawa. 1978. S.17.
Рашучым довадам на карысць пераходу Днястра паслужыла заява запарожскіх казакоў, што яны далучацца да войска ў Малдавіі. Казакі баяліся, што ў выпадку прымірэння Турцыі і Рэчы Паспалітай сілы абедзвюх дзяржаў абрынуцца на іх, і тады дарогу да адступлення перагародзіць рака. А дапамога запарожцаў была вельмі патрэбнай. Хадкевіч прыняў рашэнне перапраўляцца цераз Днестр. Мост праз раку знесла імклівая плынь. Давялося будаваць новы.
Тым часам Хадкевіч сустрэўся з Канстанцінам Вавелі. Вось як апісвае гэтую сустрэчу Ян Сабескі. «Твар Хадкевіча быў такім велічным, што Канстанцін, упершыню ўбачыўшы правадыра, хацеў схіліць перад ім калені, як перад бажаством, але гетман сваімі рукамі падняў яго і адпусціў пасля міласцівай гутаркі. Вавелі прызнаўся мне, што, убачыўшы нашага героя, яго ахапіў такі жах, што не слухаўся язык, ногі падкасіліся і ён доўга не мог ачуняць»[98]. Такое ўражанне рабіў на людзей славуты на ўсю Эўропу палкаводзец. Хадкевіч мовіў Вавелі, што ён гатовы «падняць зброю за справу Айчыны, так і прыняць умовы прыстойнага і выгаднага міру»[99]. Ён напісаў ліст да Гусейн-пашы з прапановай абмяркаваць умовы міру, але не верыў, што туркі згодзяцца, толькі перамога ўціхамірыла б іх заваёўніцкі імпэт.
Калі дабудавалі мост, войска пачало пераправу праз раку. «Хадкевіч слабы целам з-за хваробы, але бадзёры духам і падобны выглядам на Марса, ехаў на гарачым кані і рухам галавы падбадзёрваў войска», - занатаваў бачанае сведка[100]. Усе верылі ў перамогу і радасна віталі гетмана.
Спыніўся Хадкевіч каля старога замка Хоціна. «Гэта невялікая, моцная каменная цвержа знаходзіцца на беразе Днястра. У абводзе яна мае тысячу пяцьсот крокаў, роў яе вельмі высокі. Яна мае дзве брамы, адныя выходзяць на бераг Днястра. Унутры яе ёсць вялікі манастыр, падобны на цвержу, які называецца Стэфаноўскім. Гэты манастыр вельмі моцны. Цвержа мае восемдзесят вежаў, крытых драніцай», - такім Хоцін быў у той час[101]. Каля гэтага замка і вырашыў Хадкевіч даць бой Асману. Войска разбіла стан. На правым крыле стала кароннае войска, сярэдзіну пакінулі для палка Ўладзіслава, левае крыло занялі ліцьвіны. Некалькі харугваў ахоўвалі мост і дарогі з Польшчы. Лагер абнеслі валам і равамі, наставілі шанцаў. Дзве царквы, якія знаходзіліся паблізу, таксама ператварылі ў цвержы. Цяпер заставалася чакаць ворага. Нецярплівых жаўнераў Хадкевіч суцяшаў: «Не палохайцеся: закончым вайну раней, чым саланіну вашу з'ясцё»[102].
21 жніўня па дарозе з Варшавы ў лагер заехаў Пётр Канашэвіч. Хадкевіч радасна сустрэў казацкага гетмана. Вайсковую чыннасць Канашэвіча Хадкевіч ведаў па маскоўскаму паходу 1618 года: першы - у наступу, апошні - пры адступленні. Марскімі набегамі на турэцкія берагі ён праславіў сваё імя і заслужыў павагу ў ваяўнічых і вольных казакоў. Ягонымі перамогамі Рэч Паспалітая вярнула Северскую зямлю. Годны саюзнік і воін. Хадкевіч выправіў Канашэвіча з дзвюма харугвамі да казакоў, каб хутчэй прывёў іх пад Хоцін.
Па пятах за казакамі гналіся туркі і не давалі ім спакойнай дарогі. Затрымалі турэцкія полчышчы ўсяго сорак казакоў. Яны адсталі ад сваіх і схаваліся ў пячоры паміж гор. Туркі прынялі гэтую купку за ўсё запарожскае войска і пачалі страляць па пячоры з гармат. Прыродныя ўмацаванні ахоўвалі казакоў ад ядраў. Тады Асман вырашыў голадам скарыць запарожцаў. Замест няволі яны выбралі смерць - усе да аднаго загінулі ў баі. Раззлаваны султан расстрэльваў з лука параненых. На некалькі дзён рух турэцкага войска быў спынены, што дало магчымасць запарожцам адарвацца ад пагоні. Затое ледзь не загінуў Канашэвіч. У зман гетмана ўвялі сляды конскіх капытоў: падумаў, што ішлі свае. Сляды вывелі гетмана да турэцкага лагера. У начы, апроч агнёў, Канашэвіч нічога не разгледзеў. Калі ж развіднела, дык перад яго вачамі ўзніклі турэцкія палаткі. Але было позна, туркі заўважылі гетмана і пагналіся за ім. І амаль дагналі, паранілі ў руку. Канашэвіч кінуў каня і схаваўся ў густым лесе. Дзень і ноч блукаў знясілены гетман па гушчары, пакуль не выбраўся да Днястра. Пераправіўшыся цераз раку, ён нарэшце знайшоў казакоў. Яны радасна віталі свайго правадыра. Канашэвіч павёў запарожцаў да Хоціна.
А пад Хоцінам ужо пачаліся баі. Спачатку адбіваліся ад банд румынскіх і малдаўскіх ліхадзеяў, якія кружыліся каля лагера, перахоплівалі фуражыраў і кралі коней. Хадкевіч расставіў засады, але зладзеі, добра ведаючы мясцовасць, удачліва пазбягалі іх. А ў хуткім часе пад Хоцін з'явіўся Канцемір Мурза, які прывёў з сабою 7 тысяч татараў. Ён, што называецца, правёў віжаванне боем. Схаваўся з пяццю тысячамі ў лесе, а дзве тысячы на чале са сваім братам паслаў да лагера Хадкевіча. З баявымі крыкамі татары, нібыта лавіна, зляцелі з гор. Варта своечасова заўважыла небяспеку і сустрэла ворага агнём. Хадкевіч падняў па трывозе войска. Нягледзячы на хваробу, гетман на кані сам узначаліў атаку. «Вялікая колькасць навабранцаў, не звыклых да вайсковай дысцыпліны, не падабалася Хадкевічу, але ён памятаў склад кожнай харугвы і з дзівоснай кемлівасцю назначаў кожнай іх пазіцыю»[103]. Гетман паставіў у засаду некалькі харугваў лёгкай і панцырнай конніцы разам з нямецкай і вугорскай пяхотай, а сам павёў астатнія харугвы ў бой. Татары не вытрымалі. Убачыўшы ўцёкі сваіх, Канцемір так і не асмеліўся працягваць бой і павярнуў свой пяцітысячны аддзел назад. Уцёкі не выратавалі, бо татары натыкнуліся на запарожцаў, якія падыходзілі да Хоціна. З полымя ды ў агонь. Першае баявое хрышчэнне падняло дух войска. А казакоў сустрэлі агульнай радасцю. Запарожцы занялі месца каля ліцьвінаў і прыняліся ўмацоўваць свой лагер.
Тым часам вярнуўся ад Гусейн-пашы Канстанцін Вавелі. Пасол прывёз несуцяшальныя весткі. Гусейн і ваявода Аляксандар ганарліва адказвалі, што яны жадаюць міру, але аддаюць перавагу зброі. Апошняя надзея прадухіліць вайну не спраўдзілася. Пад трубы ў лагеры абвясцілі, што Рэчы Паспалітай пагражае нябачная дагэтуль небяспека. І толькі мужнасцю можна адбіць варожую сілу.
І вось надышоў гэты дзень, калі незлічоныя полчышчы Асмана з'явіліся на даляглядзе. Гэта адбылося 2 верасня. Зямля дымілася пылам, паднятым людзьмі і жывёлай. Войска ішло - хмара хмараю. Гарцавалі на канях гатовыя да бою сіпахі. Рэзала слых пранізлівае выццё трубаў і ражкоў. Усю мясцовасць наперадзе пакрылі натоўпы турэцкага воінства. Вялікія гарматы наводзілі жах. Адзін іх залп мог ператварыць у прах сама моцныя сцены. «Аднак Хадкевіч загадзя быў падрыхтаваны да ўсяго і нічога не баяўся»[104]. Гетман вывеў войска з лагера. Левы край заняў гетманскі полк. Да запарожцаў, якія сталі ў сярэдзіне, далучыліся палкі Апалінскага, Зяновіча і Сапегі, на левым краі стаялі польскія палкі на чале з Любамірскім. Некалькі конных харугваў ахоўвалі лагер і тыл войска. Перад боем гетман звярнуўся з прамовай да воінаў.
«Храбрае рыцарства! Гэтае поле, на якім вы бачыце два войскі, патрабуе подзвігаў, а не словаў. Я не прамоўца, жыццё, праведзенае ў паходным пыле, не навучыла мяне квяцістаму красамоўству, нарэшце і гэтая мінута перад боем, які неўзабаве пачнецца, нязручная для выслухоўвання вамі прамовы, грамадзянамі дарагой Айчыны і агульнай рэспублікі, за славу і веліч якой вы прыносіце ў ахвяру свае галовы. Я ўдзячны лёсу за тое, што сярод бесперапынных бітваў і нястачаў ён захаваў мяне да гэтага дня, калі я чэсна паслужу каралю і Рэчы Паспалітай, як застануся ў жывых, а калі загіну на непрыяцельскай зямлі і буду пахаваны рукамі хрысціян, маіх суайчыннікаў, дык я жадаю, каб вы ведалі, што на справядлівасць нашай справы і на вашу мужнасць спадзяецца ўся краіна. Няхай вас не трывожаць гэтыя шатры, якія вы бачыце, разбітыя дзеля задавальнення пыхі тырана і каб выклікаць у вас жах; большасць з іх пустыя і пастаўлены толькі на паказ. Не думайце, што сланы і вярблюды ўяўляюць вайсковую сілу; яны занадта сагнуліся пад цяжарам торбаў. Лічыце бяссільнымі, нікчэмнымі ценямі гэтыя натоўпы азіятаў, кволых духам і сіламі, распешчаных раскошай, падобных на натоўпы жанчын. Не вытрымаць ім пры першым гуку нашай трубы, пры першым залпу нашай зброі, бо вы сапраўдныя сарматы, гадунцы магутнага Марса, а вашыя продкі некалі на захадзе ў Эльбе, а на ўсходзе ў Дняпры забілі жалезныя калюмны як помнікі вечнай славы. Па дадзенаму знаку, палякі і ліцьвіны, ударце па ворагу, узгадаўшы прадзедаўскую славу; да таго ж, сама палахліваму жаўнеру няма чаго і няма куды ўцякаць, знаходзячыся паміж імкліваю ракою і татарамі з туркамі. Для храбрага рыцарства тут ляжыць поле да бессмяротнай славы. Не думаю і не чакаю, каб сярод вас маглі быць баязліўцы; няхай безвыходнасць становішча заменіць мужнасць кволым, а храбрых няхай умацуе любоў да Бога і Радзімы. Ты ж, святая справядлівасць, якая дае ўладу каралям і перамогу віцязям усяго свету, падыміся супраць непрыяцеля, які баіцца твайго імя, умацуй нас тваёй правіцай, даруй нам нашы грахі і пакарай па заслугах жорсткіх людзей»[105].
У многіх на вачах выступілі слёзы - словы гетмана закранулі суровыя ваярскія сэрцы. Урачыста загучаў гімн у гонар Прасвятой Дзевы Марыі. Воіны тут жа складалі запаветы і спавядаліся перад святарамі, гатовыя ахвяраваць сваё жыццё Айчыне. А ў турэцкім лагеры Асман абяцаў сваім ваякам верную перамогу і поўнае знішчэнне ўсіх ворагаў Порты. Але гэтага здалося яму мала і султан пакляўся нічога не есці, пакуль да вячэры не адправіць у пекла ўсіх ворагаў. І згараючы ад нецярпення, нават не даў адпачыць стомленым ад дарогі воінам, пагнаў іх у бой. Шматтысячная людская хваля з шумам і грымотамі накацілася на войска Хадкевіча. Першымі ўдар прынялі на сябе запарожцы. Аб іх цвёрдасць турэцкая хваля і разбілася. Харугвы нямецкай і вугорскай пяхоты, якія хаваліся ў лесе, нечаканай атакай падтрымалі казакоў. Падаспеў з конніцай і Хадкевіч. Пешцы, схаваўшыся за дрэвы, абстрэльвалі з мушкетаў янычараў. Храбра біліся ліцьвінскія татары, баронячы сваю другую айчыну ад братоў па веры. Затое крымскія татары ўхіліліся ад бою, схаваліся ў лесе і адтуль дзікімі крыкамі пужалі палякаў Любамірскага. Толькі начная цемра разняла зброю двух войскаў. Як пісаў сведка: «Забітых было так шмат, што імі пакрылася зямля»[106]. Надышоў час лічыць першыя страты. У Хадкевіча забілі 50 чалавек і 30 атрымалі раны[107]. Вораг жа згубіў 1000 чалавек забітымі і яшчэ больш параненымі, пакінуў на полі 12 гармат і 32 сцягі[108]. Загінуў і кіраўнік Сілістрыі, адзін з віднейшых турэцкіх саноўнікаў - Гусейн-паша. Туркі адступілі ў свой лагер, а пераможцам дасталіся багатыя трафеі. Нават абознікі вярталіся з поля, абагаціўшыся золатам і каштоўнасцямі.
Першы поспех абнадзейваў. Не такія ўжо пагрозлівыя туркі, іх таксама можна перамагчы. На вайсковай нарадзе Хадкевіч прапанаваў даць ворагу рашучы бой, пакуль галоўныя непрыяцельскія сілы не ўмацавалі сваё становішча. Вопыт падказваў, як мяняецца настрой воінаў: сёння яны героі, а заўтра прыцісне голад, аслабіць хвароба і... - духам упалі смелыя сэрцы. Але камісары аднадушна пачалі адгаворваць гетмана. Прасілі дачакацца Ўладзіслава з ягонымі харугвамі. Хадкевіч саступіў і выбраў тактыку абароны.
Калі ў адкрытым баі Асман не здабыў перамогі, дык вырашыў перамагчы хітрасцю. Султан адправіў у лагер да Хадкевіча пасольства валахаў, нібыта дзеля прывітання славутага гетмана. На самой жа справе яны павінны былі запаліць лагер.
І вось, калі б пачалася замятня, Асман нанёс бы ўдар. Аблудлівы план варты свайго аўтара. Аднак адзін з валахаў прызнаўся ў злым намеры і выкрыў сваіх спадручнікаў. Гетман звязеніў валашскае пасольства. Хадкевіч вывеў войска і загадаў запаліць агні, каб стварыць бачнасць пажару ў лагеры. Зведзены ў зман Асман, паддаўся на гетманскія хітрыкі. У начной цемры туркі наляцелі прама на засаду. Дзесяцітысячны аддзел запарожцаў і нямецкія пешцы сустрэлі асманаў зброяй. Між тым астатнія харугвы акружылі ворага. Усю ноч доўжылася жорсткая расправа над туркамі. Тых, хто вырваўся з акружэння, Асман зноў пасылаў у бой, а то і забіваў. І толькі калі развіднела, рэшткі акружаных уцяклі з поля сечы.
Надышоў другі дзень. Абодва бакі рыхтаваліся да чарговага бою. Туркі шыхаваліся для атакі. Сваю гвардыю янычараў паслаў Асман у дапамогу войску. У Хадкевіча таксама кіпела праца: насыпалі валы і акапвалі іх глыбокімі равамі. А з другога боку Днястра нарэшце пераправіўся са сваім палком каралевіч Уладзіслаў. Вельмі патрэбнае падмацаванне. Каралевіча затрымалі нямецкія пешцы, якія аб'еліся дынямі і захварэлі. Немцы засталіся лячыцца ў Бразе. Але цяпер ужо захварэў сам каралевіч і ўлёгся ў ложак. А вось Хадкевіч, хаця і быў смяротна хворым, не хаваўся ад небяспекі. Водца стоячы павінен паміраць.
Гэтым разам туркі праверылі цвёрдасць польскага войска Любамірскага. Палякі гарматамі адагналі асманаў ад свайго крыла. Тады туркі рушылі да мураванай царквы, жадаючы завалодаць ёю. Абараняць царкву кінуліся воіны з валоў. Іх сустрэлі агнём мушкетаў янычары. Пасланыя Хадкевічам пасілкі з харугвы Міхайлы Каханоўскага і нямецкіх пешцаў прагналі туркаў. Гетман, баючыся турэцкай засады, спыніў пагоню і вярнуў воінаў у лагер. Вызначыліся і запарожцы. Запарожскі лагер абстрэльваўся з гармат, але казакі пахаваліся па ўмацаваннях і перасядзелі там абстрэл. А пасля зрабілі вылазку і пачаставалі ворага мушкетным агнём. Туркі адразу ж адступілі. Як ні дзіўна, але лёс бою вырашылі прагныя да трафеяў абознікі. У той час, калі паводле гетманскага загаду войска вярталася ў лагер, натоўпы абознікаў з гучнымі крыкамі вывалілі з лагернай брамы і пабеглі на поле сечы. Туркі, убачыўшы ваяўнічы натоўп, перапужаліся. Баявы шых распаўся і ў бязладдзі турэцкая раць пабегла ратавацца ў бліжэйшы лес. У гэты дзень туркі страцілі 20 000 чалавек[109].
Першыя баі паказалі, што адным рашучым ударам не разбіць турэцкае войска. Вялікая колькасная перавага дазваляла Асману аднаўляць страты. Хадкевіч выбраў абарону, каб у штодзённых баях знясіліць непрыяцеля і дачакацца вайсковага шчасця.
4 верасня Асман вырашыў атакаваць усімі сіламі. Удар ён накіраваў на цэнтр, дзе стаялі запарожцы. Тыя запрасілі ў Хадкевіча дапамогі. Нямецкія аддзелы Вейгера і Лермунта і вугорская пяхота князя Юрыя Заслаўскага прынялі на сябе атаку і стрымалі яе. На правым краі палякі Любамірскага некалькі разоў адганялі турэцкую конніцу.
Так і не прарваўшыся да казацкага лагера, туркі падкацілі пад яго гарматы буйнога калібру і гадзіны дзве бесперапынна палілі з іх. Паветра напоўнілася дымам, аж пацямнела ў вачах. «Хадкевіч, які з дзяцінства прызвычаіўся да бітваў, шчыра прызнаўся, што за ўсё жыццё не чуў падобных грымотаў гармат», - сведчыць Якуб Сабескі[110]. Запарожцы пахаваліся ў вырытых пячорах і без страт перасядзелі вогненны смерч. Загінуў толькі адзін чалавек. Але было пакалечана і забіта шмат коней. Каб адцягнуць увагу ад казакоў, Хадкевіч накіраваў на ворага конніцу Русіноўскага. Конніца адкінула турак, якія пакінулі гарматы. На плячах уцекачоў вершнікі Русіноўскага і казакі ўварваліся ў турэцкі лагер. Імя Хрыста, якое натхняла хрысціянскіх віцязяў, загучала ў мусульманскім стане. Сам султан, як жанчына, жаласліва наракаў на ганебную баязлівасць сваіх ваякаў. Пабег хавацца. Паніка разіла турэцкае войска жахлівей за вострую зброю. І была б перамога, каб казакі не накінуліся на здабычу і, абцяжараныя трафеямі, не пачалі вяртацца ў свой лагер. Туркі паспелі сабрацца з сіламі і цяпер адчайна адбіваліся ад воінаў, якія выбралі для сябе рыцарскую славу, а не спажыву. Хадкевіч, седзячы на кані, назіраў за бітвай. Да яго прыскакаў вястун ад Канашэвіча. Казацкі правадыр паведамляў, што казакі і воіны Русіноўскага занялі турэцкі лагер і прасілі дапамогі дзеля канчатковай перамогі. Але было позна. Над зямлёй гусцелі поцемкі. Хадкевіч паасцярогся слаць войска, каб яно не захапілася прагай спажывы і не трапіла ў небяспеку. Трэба думаць, што ў галовах вялікіх палкаводцаў жыве нейкі асаблівы геній, які падказвае ім выратавальныя парады. Гетман, ачолены красой рыцарства, глыбока ўздыхнуўшы, праслязіўся і, падняўшы вочы да неба, вымавіў такія словы:
«О ўсявышні Суддзя спраў людскіх! Твая ёсць сіла, тваё панства і твая бітва. Паводле волі тваёй чыніцца ўсё, што ёсць вялікага на зямлі: войны, паразы, перамогі - усё залежыць ад цябе. Ты паводле сваёй волі ўмацоўваеш зброю, кволых ператвараеш у волатаў, прыніжаеш ганарлівых, узвышаеш змірэнных, лядашчым даеш адвагу; там, дзе менш за ўсё ёсць падстава да баязлівасці, рассейваеш трывогу і калі я, нікчэмны прах перад тваім пасадам, асмелюся так выказацца, забаўляешся людскімі лёсамі. І цяпер я пакорліва прыпісваю тваёй Боскай велічы тыя добрыя весткі, што даходзяць да мяне, як новы доказ дзівоснага клопату. Прадбачнасць пра маю Айчыну. Будзь ласкавы і наперад чыніць такія дабрадзействы, зламаць дзікасць паганцаў і ўзвысіць славу хрысціянства»[111].
Не атрымаўшы пасілкаў, казакі і воіны Русіноўскага адступілі з турэцкага лагера. Асмялеўшыя туркі насядалі на адступаючых і не аднаго з іх забілі, захапілі шмат палонных, якіх жорстка закатавалі.
Гэты бой прынёс туркам вялікія страты - больш за 15 000 забітых, з якіх тры тысячы янычараў. Хадкевіч не далічыўся дзвюх соцень воінаў[112]. На полі бою засталіся амаль усе буйныя турэцкія гарматы. Туркі прыкавалі ланцугамі іх да дубоў. Па загаду Хадкевіча гарматам падсеклі колы і скінулі ў цясніну.
Адзіную ўдачу ў гэты дзень прынеслі Асману татары. Яны пераправіліся цераз Днестр і занялі шляхі з Камянца ў Брагу. Некалькі вазоў з прадуктамі для войска Хадкевіча замянілі ім радасць перамогі.
На вайсковай нарадзе Хадкевічу раілі ноччу паўтарыць атаку на турэцкі лагер. Ужо занадта спакушала надзея адным ударам разбіць туркаў. Хадкевіч астудзіў гарачыя галовы. Разумеў, што ў начным баі вайсковае шчасце пераменлівае. Гетман прапанаваў дачакацца падмацавання, папоўніць запасы пораху і прадуктаў, а пасля ўжо памерыцца з ворагам сіламі ў адкрытым баі.
5 верасня туркі запрасілі перамір'я для пахавання забітых. Увесь дзень хавалі іх, прыхапілі і ноч. Мулы стаміліся выконваць абрады. І адпраўлялі прававерных да Алаха без належных пашанаў, абы хутчэй. Наступны дзень 6 верасня таксама прайшоў мірна. Асман выплачваў жалаванне войску. Хоць грашыма парадаваць воінаў, падняць іх дух. У гэты ж дзень уцёк з турэцкага палону казак. Ён паведаміў, што туркі ў першых «прыступах» страцілі 4000 янычараў, 3000 сіпахаў і 40 000 простых воінаў[113]. Гэтыя страты не пужалі Асмана. Увесь час да яго падыходзілі новыя аддзелы. Папаўненне ў 160 000 чалавек кампенсавала страты. Асман прагнуў перамогі.
Ноччу запарожцы напалі на татарскі стан і нагналі на татараў жаху. Але тыя ўсё ж апамяталіся і далі казакам бой. Вылазка каштавала казакай у тысячу забітых. Страты куды большыя, чым панесла ўсё войска Хадкевіча за ўвесь час папярэдніх баёў. Можна было на справе пераканацца ў прадбачлівасці гетмана: наўрад ці бой прынёс бы жаданы вынік. Турэцкая варта не змыкала вачэй і пільна ахоўвала лагер. Застаць туркаў знянацку не ўдалося.
7 верасня з самай раніцы разгарэлася кровапралітная бітва. Асман вырашыў на гэты раз ударыць з розных бакоў. Спачатку па флангах, а пасля і па цэнтры. Зацягнуўшы 150 гармат на гару, што ўзвышалася супраць казацкага лагера, туркі закідалі казакоў градам ядраў. Некалькі гадзін доўжыўся гэты смяротны абстрэл. А пасля, падбадзёрваючы сябе ваяўнічымі крыкамі, турэцкая конніца кінулася ў атаку, за ёй направіліся янычары. Запарожцы і вугорская пяхота адбілі прыступ. Турэцкія шэрагі задрыжэлі і атака захлябнулася. Туркі перанеслі ўдар на правае крыло, якое займаў Любамірскі. Гарматы стралялі па польскім лагеры. Зямля трэслася ад выбухаў. Нават над палаткамі каралевіча злавесна гулі ядры. Туркам удалося зламаць супраціўленне польскай пяхоты і конніцы і падыйсці да шанца. Сотнікі Жычкоўскі і Слядкоўскі не расставілі варты. А жаўнеры пасля абеду, нібыта ў мірны час, ляглі адпачываць. Туркі так імкліва наляцелі, што жаўнеры не паспелі апрануць браню. І крывёю заплацілі яны за бяспечнасць. Вораг выразаў гэтыя дзве сотні. Загінулі і сотнікі. Адсечаныя галовы палякаў туркі паспяшылі прынесці да ног султана. І Асман шчодра ўзнагароджваў сваіх герояў. Натхнёныя ўзяццем шанца Жычкоўскага туркі працягвалі наступ. Напужаныя небяспекай некаторыя воіны пакінулі акопы перад лагерам і пабеглі ратавацца. Гэта быў рашучы момант усёй бітвы. Перамога хілілася на бок Асмана. Гетман паслаў спыніць варожую атаку Мікалая Сяняўскага з ліцьвінскімі палкамі Мікалая Зяновіча, Аляксандра Сапегі, гетманскім і харугвамі Пятра Апалінскага і Патоцкага. І сам Хадкевіч, падняўшы свой родавы сцяг, павёў тры конныя харугвы ў бой. Ён злучыўся з Сяняўскім.
Сярэдзіну заняў сам гетман са сваімі харугвамі, на правае крыло паставіў Сяняўскага, на левае - Зяновіча, а тыл даручыў Рудаміну. Упэўненыя ў перамозе туркі з радасцю рушылі на палкі Хадкевіча. Закіпела жорсткая сеча. Погляды ўсіх, хто застаўся ў лагеры, былі накіраваны сюды. Тут цяпер вырашаўся лёс бітвы. Шчырымі малітвамі яны падтрымлівалі воінаў, што змагаліся пад сцягам Хадкевіча. А ім было нялёгка. Вораг упарта біўся. У палку Хадкевіча загінула шэсць чалавек разам з харунжым. А харугву, пад якой гетман хадзіў на Маскву, захапілі туркі. Шмат воінаў было паранена. Неслі страты і іншыя палкі. Полацкі кашталян Мікалай Зяновіч быў занесены канём у гушчу непрыяцельскіх шэрагаў. На ягоную бяду з галавы зваліўся шлем. Адбіваючыся ад ворага, Зяновіч атрымаў цяжкія раны, ад якіх і памёр.
Між тым некалькі турэцкіх аддзелаў зноў напалі на казацкі лагер і адступілі пад ударамі казакоў, нямецкай і вугорскай пяхоты. Воіны Хадкевіча, натхнёныя прысутнасцю гетмана ў сваіх шэрагах, выстаялі. Туркі ганебна ўцяклі. Уражаны такой ганьбай, Асман у адчаі заплакаў. Грозны ўладар мацнейшай у свеце імперыі адчуў сваё бяссілле. Усё поле было завалена целамі турэцкага воінства. Склалі галовы многія героі пераможных паходаў. Страты туркаў даходзілі да 40 000 чалавек[114]. У гэты дзень пахіснулася іх вера ў перамогу. Асман усю віну за паразу зваліў на крымскага хана і на саноўнікаў. Некаторых водцаў войска султан замяніў на новых, а іншых проста ў гневе забіў. Гэтыя меры не маглі ўжо выратаваць становішча. Турэцкае войска пачало развальвацца. З кожным новым днём расла колькасць уцекачоў з лагера. Аднак сляпая ганарлівасць адганяла думку аб паразе і штурхала Асмана на працяг вайны.
Гэтае выслоўе знакамітага рымляніна Васпасіяна Хадкевіч ведаў. Для яго, выхаванага на «прыкладах продкаў нашых», было натуральна ахвяраваць сабой дзеля Айчыны. І да апошняга дня свайго заставаўся ён Правадыром войска, якое засланіла яе ад бяды.
Жыццё Хадкевіча - гэта гісторыя самаахвярнасці, гераізму і мужнасці. Гэта гісторыя чалавека, які сваёй веліччу духу перамог немач цела. Магчымае ўзвысіў над немагчымым. Гэта гісторыя асобы, якая спыняе фатальны рух кола наканаванасці. Гэта сведчанне кволасці і сілы чалавека.
Здзіўляліся, што і смяротная хвароба адступіла перад ягонай воляй. Ён і паміраць часу не знойдзе, бо не да смерці ў такі час. 8 верасня султан зноў паслаў войска ў бой. Атаку ўзначалілі янычары і сіпахі. Удар наносіўся зноў па слаба ўмацаванаму казацкаму лагеры. Падпусціўшы ворага бліжэй, казакі, якія заселі ў равах, абстралялі яго з мушкетаў і лукаў. Султан «яко безсловесное животно» гнаў на бойню ўсё новых і новых воінаў. На дапамогу запарожцам прыйшлі нямецкія пешцы. Страціўшы тры тысячы янычараў, туркі зноў адступілі. Зноў параза.
9 верасня апоўдні Асман вывеў усё войска на поле бітвы. Хадкевіч таксама падрыхтаваўся да бою. Але былая ўпэўненасць у сваіх сілах пакінула султана. Так і не наважыўся ён рызыкнуць на генеральны бой. Хадкевіч цярпліва чакаў турэцкай атакі. Да самага вечара прастаялі абодва войскі. Для задзіркі Хадкевіч паслаў на туркаў тры харугвы, але вораг ухіліўся ад бою. Толькі янычары, жадаючы пазбавіцца ганьбы, падступілі да запарожскага лагера і абстралялі яго з мушкетаў. Запарожцы і харугвы пешцаў Лермунта і Дзенгофа схаваліся за вал. Такімі былі падзеі гэтага дня.
А наступны дзень 10 верасня быў нешчаслівым для войска Хадкевіча. Татары Канцеміра Мурзы захапілі мост праз Днестр і пераправіліся на другі бераг. Татарскія загоны кінуліся рабаваць Падолле. Дарогі, па якіх у лагер паступалі прадукты, трапілі пад кантроль ворага. Становішча войска пагоршылася, бо цяпер яму пагражаў голад. Казакі прапаноўвалі Хадкевічу паслаць іх на татараў, каб вызваліць дарогі і прагнаць ворага з Падолля. Але было небяспечна падзяляць войска. Надыходзіў час сама цяжкіх выпрабаванняў. Спрыяльны ход вайны пачаў мяняцца. «Туркі і татары акружылі стан з чатырох бакоў, так што не прыходзіла ніякіх прадуктаў ні для нас, ні для нашых коней... І запанаваў голад на цэлых пяць тыдняў», - сведчыў аб цяжкім становішчы ўдзельнік вайны[115]. Не падыходзіла дапамога з Польшчы. Паспалітае рушэнне яшчэ нават не сабралася. Каралю Жыгімонту было не да вайны, ён паказваў сваю адвагу на паляванні на зайцоў у наваколлях Львова. Як саркастычна заўважыў тагачасны польскі паэт Вацлаў Патоцкі: «Заняты ловамі зайцоў, ён слухаў весткі пра вайну, як казку»[116].
У самім войску ўспыхнула эпідэмія заразных хвароб. Людзі гінулі ад нечаканай смерці, паміралі ў пакутах, а знясіленыя павольна ўгасалі на вачах сваіх сяброў. Многія ўцяклі з лагера. За звычай стала падчас бою хавацца ў абозе сярод вазоў. І што прыкра, сярод уцекачоў і палахліўцаў сустракаліся прадстаўнікі знатных родаў. Водцы палкоў жорсткімі мерамі змагаліся з дэзерцірамі. Выцягвалі іх са сховішчаў і прылюдна праводзілі па лагеры, заносілі іх імёны ў чорныя спісы, каб пазбавіць маёмасці і соймавым прысудам абвясціць вечную ганьбу. Нават з рамонтам моста не спяшаліся, каб рака перагароджвала шлях да ўцёкаў.
Ад хвароб падалі коні і жывёла. Адчуваўся недахоп пораху, што значна змяншала сілу войска. Хадкевіч падумваў пра рашучыя дзеянні і схіляўся да начной атакі на турэцкі стан, які, не абаронены валамі і равамі, лёгка можна было захапіць. Перабежчыкі паведамлялі, што ўначы туркі, скінуўшы зброю, спакойна спяць. За начную атаку выказваўся каралевіч Уладзіслаў, а Канашэвіч ад імя запарожцаў умаляў гетмана. «Але Хадкевіч палохаўся прагнасці казакоў да рабаванняў і яго вялікае сэрца грэбавала перамогай знянацку, тым больш, што ўсе слаўныя палкаводцы лічылі справай куды высакароднейшай у адкрытым баі памерыцца сіламі з непрыяцелем, а сам ён, пасівеўшы ў сечах, быў абавязаны сваім поспехам не патаемным вылазкам, але адкрытай мужнасці. Аднак каб ніхто не падумаў, нібыта правадыр засланяе войску шлях да перамогі, ён згадзіўся на ўсе патрабаванні і з уласцівай яму рашучасцю заняўся неабходнымі загадамі і справамі»[117]. Атака была назначана на ноч 12 верасня.
11 верасня туркі з чатырох гармат абстралялі казацкі лагер. Але самі трапілі пад агонь гармат Хадкевіча і вымушаны былі адступіць. З вечара войска пачало рыхтавацца да начной атакі. Хадкевіч планаваў напасці на туркаў перад світаннем. Ноччу войска ў баявым шыху выйшла з лагера. Атаку сарваў праліўны дождж. Ад сырасці нельга было страляць з мушкетаў. Казакі прасілі перанесці час атакі да раніцы. Але пры святле нельга застаць туркаў знянацку. Хадкевіч загадаў вярнуцца ў лагер. Давялося адмовіцца ад першапачатковага намеру. Як высветлілася пазней, у тым месцы, куды меркавалася ўдарыць, стаялі на валах гарматы, а туркі не спяць, а, наадварот, чыняць нарады, балююць і пацяшаюцца гульнямі. Ды і варта пільна ахоўвала лагер і ўсю ноч паліла ліхтары. Паміж палаткамі былі нацягнуты моцныя вяроўкі, так што і конніца, і пяхота заблыталіся б у гэтым хітрым павуцінні і сталі б ахвярамі турэцкай зброі. Здабыча ж спакусіла б не аднаго і атака сарвалася б з-за іх прагавітасці. Лёс убярог Хадкевіча ад рызыкоўнага рашэння. Наступныя тры дні прайшлі спакойна. Да Хадкевіча прыбыў Канстанцін Вавелі, прывёз лісты ад валашскага ваяводы Радулы. Ён прасіў, каб Хадкевіч адправіў пасла да галоўнага візіра Гусейна. Гетман мала верыў у шчырасць туркаў і разлічваў на зброю. Аднак некалькі ўцекачоў вугорцаў папярэдзілі туркаў пра мяркуемы напад на турэцкі стан. Давялося адмяніць і другую атаку.
Пад прыкрыццём мірных перамоваў Асман рыхтаваўся да новых баёў. Пра мір ён і не думаў. І5 верасня, як толькі паднялося сонца, туркі рушылі на войска Рэчы Паспалітай. З гарматаў абстралялі фланг Любамірскага. Апоўдні асманы кінуліся на штурм акопаў, якія займала харугва Машчынскага. Нават сіпахі, пакінуўшы коней, прынялі ўдзел у атацы. У польскім лагеры ўсчалася паніка. Жаўнеры крычалі, што вораг ужо перайшоў акопы. Хадкевіч заклікаў іх святой верай і вольнасцю айчыны мужна ўдарыць па ворагу. І сам на кані выехаў з лагера. Усім сваім выглядам паказваў ён войску знявагу да небяспекі. Узрушаныя гераізмам свайго водцы воіны сталі на шляху туркаў. Да самага вечара кіпела сеча. Султан з высокага пагорка назіраў за бітвай. Прагнучы перамогі, ён загадаў кіямі гнаць на поле воінаў. Гэта не дапамагло. Туркі бясслаўна адступілі. І сёння яны панеслі вялікія страты. Загінуў султанаў улюбёнец, уладар Паноніі Каракаш-паша. Куля трапіла яму прама ў лоб.
Віну за чарговую паразу Асман зноў зваліў на другіх. Са сваёй пасады быў зняты вялікі візір, а на яго месца султан назначыў Дзілавер-пашу. Паплаціліся пасадамі яшчэ шэраг турэцкіх вяльмож. Але гэта ўжо не дапамагала.
16 верасня Асман вывеў усё войска на поле. Палкі паднялі сцягі. Па ўсім фронце расставілі гарматы. Здавалася, туркі пачнуць бой, але праз некаторы час яны адышлі за горы. Дух турэцкіх воінаў быў падарваны. Цяжкасці вайны паўплывалі і на настрой войска Хадкевіча. Многія ўжо адкрыта казалі аб адступленні да Камянца. «Тады Хадкевіч склікаў усё сваё войска і звярнуўся да яго з прамовай; схуднелы, змучаны хваробай, ляжаў ён у палатцы на паходным ложку і кволым голасам вымавіў: «Усе вы бачыце, які ўпарты Асман у намеры працягваць вайну; бачыце з штодзённага вопыту, як пакутуюць нашы коні ад недахопу корму, якія страты нясём мы ад хваробаў. Уплаты жалавання нельга чакаць у бліжэйшы час, дарэмна разлічваць і на дапамогу, паколькі пра прыход караля і паспалітага рушэння і дагэтуль няма ніякіх вестак. Я думаю, што небяспечна біцца з ворагам з малымі і кволымі сіламі, калі ён можа падмацоўваць усе свае дзеянні такой шматлікай конніцай, а стрымліваць у лагеры варожыя атакі мне здаецца яшчэ больш немагчымай справай з-за недахопу пораху. Цяпер няхай кожны выкажа сваю думку пра тое, як выйсці з такога становішча, бо там, дзе справа датычыцца годнасці і бяспекі каралевіча Ўладзіслава, лепш адступіць у поўным складзе, чым пасля ў адзіночку ўцякаць». Хадкевіч сціх і акінуў позіркам сход, пазіраючы за тварамі, выглядам вачэй і рухам водцаў, ён зразумеў, што гэтая прамова, якая не адпавядала ягоным генію і славе, хутчэй здзівіла, чым пераканала рыцарства. Ніводны голас не пацвердзіў словаў гетмана, усе моўчкі чакалі, што ён мовіць далей, пасля ўсе пачалі наракаць, што лепш загінуць са славай за Айчыну, чым ганебна ўцякаць, жадаючы пазбегнуць лёсу. У няшчасці выпрабоўваюцца дабрадзейныя, у небяспецы вялікія людзі. Такім чынам улоўка гетмана прынесла поспех і ён накіраваў розум усіх у жаданы бок. Рыцарства паклялася выступіць на ворага, і Пётр Канашэвіч, які прысутнічаў там з галоўнымі запарожскімі старшынамі, не парушыў агульнай згоды, наадварот, ён, хаця і не шляхетнага паходжання, даказаў, што можа паспрачацца ў храбрасці са знатнейшымі рыцарамі.
Пасля кароткай нарады з камісарамі Хадкевіч зноў звярнуўся да войска з такімі словамі: «Наколькі вашы шчырыя намаганні, мужнасць непераможнага рыцарства і агульная рашучасць да канца абараняць інтарэсы Айчыны ўмацоўваюць мой дух у хворым тулаве, бачыць той, хто ведае патаемныя думкі чалавека. Я адчуваю, як ажываюць мае грудзі і вяртаюцца сілы, калі бачу, што краса Рэчы Паспалітай прыносіць ёй новую славу. Смела наперад з вашай прыроднай мужнасцю, польскае і ліцьвінскае рыцарства! Хутчэй памру, чым падману вашы памкненні. Пад аховай Бога, перад імем якога падае ў прах усялякая магутнасць, няхай шчасце будзе вашым правадыром і дабрароднасць спадарожнікамі; я ж да апошняга ўздыху пайду наперадзе вас, куда б ні прывёў нас лёс Айчыны.
Не думайце, што я і камісары будзем няўдзячнымі да вас; не кажучы пра тое, што нашчадкі назавуць вас сваім упрыгожаннем, а Бог узнагародзіць на нябёсах, калі я вярнуся жывым з гэтай вайны, Рэч Паспалітая даведаецца ад мяне пра вашыя заслугі, а каралеўская міласць годна ўзнагародзіць вас за працу. Цяпер жа, калі захаванне войска складае галоўную нашу задачу, карыстаючыся дадзенай мне ўладай, абяцаю трохмесячнае жалаванне кожнаму, хто вызначыцца пад харугвай, а наша вера няхай будзе ў тым зарукай».
Калі распусцілі сход, замест нядаўняй панурасці нашы сэрцы напаўняла радасць; з радасцю выходзілі рыцары з палаткі Хадкевіча; адны абменьваліся поціскамі рук, нібыта абяцалі адзін аднаму ўзаемную дапамогу; другія, якія ўжо пабеглі, цяпер вярталіся, лаючы тых, хто спакусіў іх. Ва ўсім лагеры не было чуваць іншых словаў, апроч усклікаў: «Памром на месцы! Лепш тутака чакаць апошняй паразы, чым пакінуць харугву»[118]. Такім чынам мудры і прадбачлівы гетман захаваў войска і ўтрымаў яго пад Хоцінам.
Гетман ляжаў у палатцы і, пакуль хапала сіл, аддаваў загады. Яго непакоіў пасол Зялінскі, які не вярнуўся ад туркаў. Праз аднаго з турэцкіх маркітантаў гетман перадаў ліст валашскаму ваяводзе Радулу. І перад смерцю Хадкевіч думаў, як дасягнуць жаданага міру, які мог пазбавіць ад лішніх ахвяр людзей. Тое, што Асман пацерпіць паразу, гетман ужо не сумняваўся. «Калі нас дагэтуль змог бы зваяваць, не толькі так доўга трываў, але ўжо даўно праглынуў бы нас і адной гадзіны не дазволіў бы нам пражыць»[119]. Ведаючы пра хваробу гетмана, каралевіч Уладзіслаў 21 верасня ўчыніў вайсковую нараду. Было аднадушна вырашана лепш умацаваць лагер і паведаміць каралю пра безнадзейны стан здароўя Хадкевіча і прасіць дапамогі.
Вярнуўся нарэшце і Зялінскі, а з ім і Вавелі. Новы вялікі візір Дзілавер выказаў надзею на заключэнне міру. Стала ясна, што туркі гатовы прызнаць сваю паразу. Хадкевічу не было наканавана ўбачыць сваю перамогу. Ян Кароль прадчуваў набліжэнне смерці і загадзя падрыхтаваўся па-хрысціянску сустрэць яе. Склаў запавет, спавядаўся і прыняў прычасце.
23 верасня да ложа паміраючага гетмана сабраліся каралеўскія камісары і водцы войска. Нічога ўжо не мог мовіць Хадкевіч, толькі кволай рукой перадаў гетманскую булаву Любамірскаму. З гэтага моманту правадырства над войскам перайшло да Станіслава Любамірскага. Апоўдні Хадкевіча перанеслі ў Хоцінскі замак. «Слёзы на вачах усіх і стогны, што вырываліся з кожных грудзей, надавалі гэтаму руху выгляд пахавальнай працэсіі»[120]. Прыступы эпілепсіі мучылі гетмана. 24 верасня паміж 2 і 3 гадзінамі апоўдні Ян Кароль памёр. Як адзначыў удзельнік Хоцінскай бітвы Паўлі: «Памёр яго міласць пан гетман, а з ім вялікае шчасце айчыны мілай»[121]. Якуб Сабескі з вялікай павагай адазваўся пра гетмана: «Толькі фартуна і дабрароднасць змаглі разам стварыць такога волата. Фартуна асыпала яго мноствам дабротаў, ягоны род як з бацькоўскага, так і з матчынага боку вызначаўся знатнасцю. Бацька ягоны, віленскі кашталян і вялікі маршал Вялікага Княства Літоўскага, паходзіў ад дзедаў і прадзедаў, праслаўленых заслугамі на полі бітваў і ў сенаце. Маці ягоная, Хрысціна Збароўская, дачка кракаўскага ваяводы, мела братоў, якія карысталіся пашанай і займалі высокія пасады. Волатаўская постаць самога гетмана была вартая такога роду: твар, на першы погляд, суровы, але велічны, насіў адбітак высокага розуму і вайсковай адвагі; адкрыты лоб, арліны нос - усё выдавала героя. Звыш таго, фартуна надзяліла яго багаццем, якое ён павялічыў выгоднымі шлюбамі: першым з Софіяй Мялецкай, дачкою падольскага ваяводы і кароннага гетмана, удавой князя Сымона Слуцкага, і другім - з Ганнаю Астрожскай, дачкою валынскага ваяводы, князя Аляксандра Астрожскага. Абедзве жонкі Хадкевіча славіліся знатнасцю родаў, адукацыяй, святасцю жыцця, сціпласцю нораваў і шматлікімі выменнямі ў Польшчы. Сам ён займаў пасады: падчашага ліцьвінскага, камісара лівонскага, старосты жамойцкага і, нарэшце, віленскага ваяводы. Заўсёдныя перамогі і трыумфы не толькі сведчылі пра тое, што лёс прыхільна ставіўся да яго, але таксама пацвярджалі энергію і дабрароднасць, якія не пакідалі яго на працягу ўсяго жыцця. Перш за ўсё ён вызначаўся глыбокай набожнасцю, змірэнна маліўся перад бітвамі і пасылаў удзячныя малітвы пасля перамогі; яшчэ за шмат гадоў да смерці ён учыніў звычай кожную суботу, ачысціўшы душу ад грахоў, прымаць святыя тайны. У мястэчку Крэтынзе за свой кошт пабудаваў вялікі будынак для касцёла і манастыра; у Быхаве пабудаваў манастыр канонікаў святога Аўгусціна, а на Жамойці надзяліў фундушам айцоў езуітаў. Аб яго адданасці інтарэсам Айчыны сведчаць добрыя ўмацаванні Быхава і замак у Ляхавічах, адметныя прыгожымі будынкамі і прыстойнымі ўмацаваннямі. Аб яго міласэрнасці распавядаюць убогія, параненыя або жаўнеры, якія зведалі якое-небудзь няшчасце, якім ён дапамагаў то грашыма, то адзеннем, то зброяй або канямі і ўвогуле, чым мог, тым і падтрымліваў. Ягоная дабрадзейнасць прынесла яму слаўнае імя нават сярод чужых і далёкіх народаў. Ад прыроды схільны да гневу, ён ніколі не адносіўся сурова да палонных, наадварот, адпускаў іх з гонарам і дарамі, а непрыяцельскія трупы, паводле прыкладу рымскіх герояў, прыстойна і з пашанай хаваў. Пасля Кірхгольмскай перамогі ён асабіста прысутнічаў пры пахаванні забітых нямецкіх князёў, пры гэтым цырымонія ім была ўчынена з такой веліччу і раскошай, якой здзіўляліся замежныя народы і самыя непрыяцелі. Лівонская вайна паказала ягоныя вялікія вайсковыя таленты, са сваімі пераможнымі сцягамі ён з нечуванай хуткасцю пераходзіў непраходныя з-за балот, азёраў, лясоў мясціны, а шмат цвержаў здаваліся адразу ж пры ягоным з'яўленні; Вольмар быў узяты амаль без бою, Пернаў пры дапамозе ўсяго адной гарматы. З малымі сіламі, дзякуючы толькі сваёй дзейнасці і вайсковаму вопыту, яму ўдалося адстаяць Рыгу, Дынамюнд, Дэрпт і Вайленштэйн. Сваім моцным духам ён навёў жах не толькі на ворага, але і на само мора, на якім спаліў шведскія караблі. Кірхгомльскую перамогу, якую ён атрымаў над Карлам ІХ, можна лічыць хутчэй выключэннем, вартым здзіўлення народаў, чым нармальным гістарычным фактам. Нездарма ўсе сведкі здзіўляліся, як можна было з такімі мізэрнымі сіламі перамагчы такога шматлікага непрыяцеля, войска якога складалі шведы, французы і немцы; бітва бяспрыкладная ў нашым стагоддзі - у ёй дзевяць тысяч воінаў лягло на месцы. Дзеля ісціны дадам, што Хадкевіч на працягу столькіх гадоў не быў ні разу пераможаны шведамі і пастаянна заставаўся пераможцам падчас Лівонскай вайны. Што датычыцца ўнутраных звадак у Краі, дык у іх ён заўсёды падтрымліваў каралеўскую партыю і асабістымі сродкамі, і вернай парадай, і цвёрдым розумам, і хуткімі загадамі. Шчасце садзейнічала яму ў Маскоўскай кампаніі: знаходзячыся на чале войска ў сама небяспечным становішчы, калі даводзілася змагацца і са сваім рыцарствам, і з маскоўскімі войскамі, якія ў некалькі разоў пераўзыходзілі ягоныя сілы, Хадкевіч здолеў падтрымаць гонар Рэчы Паспалітай і захаваць сваё войска. Зайздрасць спрабавала запэўніць суайчыннікаў, нібыта ён пасля з меншай славай кіраваў заваяваным краем; аднак ён лічыў больш паважанай справай дапамагчы аднаму чалавеку, чым знішчыць тысячу непрыяцеляў. Са славай ён вярнуўся з другога Ўладзіслававага паходу, які закончыўся заваёвай большай часткі Северскага княства. Пасля столькіх вялікіх подзвігаў прыхільны лёс даў яму такую смерць, што разам з заканчэннем пагрозлівай вайны, якая прынесла ягонаму імя вечную славу, закончыўся і ягоны жыццёвы лёс.
Гэта быў загартаваны воін, які лёгка пераносіў цяжкасці, спёку, холад і бяссонне; ён быў шчодрым і вопытным у выбары віжаў, а ўменнем шыхаваць войска перад бітвай і выбраць стан не саступаў сама знакамітым палкаводцам старога і новага часу. Будучы вопытным у вайсковым дойлідстве, ён валодаў і неабходнымі матэматычнымі ведамі. Любіў ён добрых коней і зброю, а ягоны выгляд, рух, паходка і касцюм - усё ў ім паказвала рыцарскае паходжанне. У сямейным коле ён быў сціплым, хаця занадта сур'ёзны з-за кволага здароўя і цяжкіх вайсковых клопатаў, асабліва з часоў маскоўскіх паходаў. Хваравітай раздражняльнасцю ён пакутаваў і пад Хоцінам; таму, калі выпадала, што ягоныя загады не былі дакладна выкананы або спазняліся, тады ён быў нястрыманы ў гневе; вось чаму, менавіта падчас Хоцінскага паходу, шмат хто з рыцараў варожа адносіўся да гетмана. Тым не менш мы павінны прызнаць, каб ён пагрозай пакарання не стрымліваў бы непакорлівых жаўнераў, дык Рэч Паспалітая даўно б пала пад ударамі ворага»[122]. Такую памяць пакінуў аб сабе вялікі воін Ян Кароль Хадкевіч. Цела героя перавезлі з Хоціна ў Астрог, дзе Ганна Астрожская без асаблівых урачыстасцяў і пахавала яго.
Смерць Хадкевіча ўтойвалі ад войска. Але неўзабаве пра канчыну гетмана даведаліся. «Кожны наракаў на лёс Рэчы Паспалітай, пазбаўленай у рашучы момант такога апірышча. Сама зайздрасць змоўкла ў гэты час, як даброта аплаквала яго; пры жыцці некаторыя абвінавачвалі Хадкевіча ў залішняй суровасці дысцыпліны, але пасля смерці ўсе плакалі па ім»[123].
Хадкевіч бліскуча выканаў сваю справу: войска пад ягоным кіраўніцтвам разбіла ворага і цяпер заставалася нанесці апошні ўдар. Любамірскі з годнасцю апраўдаў давер Хадкевіча і давёў войска да перамогі. Хаця ўзніклі недарэчнасці, якія ўдалося вырашыць, дзякуючы каралевічу Ўладзіславу. Ліцьвінскія воіны адмовіліся падпарадкавацца гетману-паляку. Наспяваў небяспечны канфлікт. Разлад у войску, апроч бяды нічога добрага не прынёс бы. Каралевіч Уладзіслаў падаў прыклад разважлівасці і падначаліўся новаму гетману. Ён жа і намовіў ліцьвінаў, каб і яны прызналі ўладу Любамірскага, бо дагэтуль без пярэчанняў падпарадкаваліся ліцьвіну Хадкевічу. Любамірскі са свайго боку пацвердзіў абяцанне свайго папярэдніка заплаціць трохмесячнае жалаванне, чым падняў настрой воінаў.
Між тым пра смерць Хадкевіча даведаўся Асман і абрадваўся: «Калі палякі страцілі такога шчаслівага і велікадушнага правадыра, ад якога ён шмат разоў быў біты і ў столькіх бітвах атрымаў паразу, дык страцілі і шчаснасць»[124].
Туркі ўзнавілі наступ. 25 верасня яны занялі пакінуты вугорскай пяхотай Вейгера шанец. Але так і не ўтрымалі ўмацаванне за сабой. Атака конніцы Русіноўскага і гетманскай пяхоты выкінула туркаў з шанца. Наступным днём таксама напаткала няўдача. Не вытрымаўшы агня гарматаў і мушкетаў, туркі адступілі. Вайна прыносіла Асману новыя страты, аднак прызнаць сваю паразу ён не хацеў. Апошнюю надзею султан ускладаў на новы бой, які назначыў на 28 верасня. Усіх, хто мог насіць зброю, Асман пагнаў на бітву.
«Неба гарэла, а паветра пачарнела ад дыму, дрыжала зямля, стагналі лясы, скалы разляталіся на кавалкі. Што ў гэты дзень бачыла вока, не апісаць на адной або на дзвюх старонках; нельга выказаць дакладна, з якім запалам і мужнасцю або хутчэй адчаем біліся абодва бакі», - пісаў у дыярушы Якуб Сабескі[125]. Турэцкія ядры ляцелі на лагер і сеялі смерць. Адзін шатландзец хворы ліхаманкай, які ляжаў у палатцы, быў забіты ядром у той момант, калі прыўзняў галаву, каб падсілкавацца.
Галоўны ўдар туркі наносілі на пазіцыі, якія займала харугва Русіноўскага. Тут былі нізкія валы, і туркі спадзяваліся прарваць у гэтым месцы абарону войска Рэчы Паспалітай. Пасланых Уладзіславам немцаў, якія складалі ягоную асабістую ахову, не хапіла для адпору ворагу. Тады Любамірскі загадаў усім харугвам выдзяліць частку воінаў і такім чынам сабраў значны рэзерв. Гэты аддзел і прыйшоў на дапамогу Русіноўскаму. Атака туркаў разбілася аб мужнасць і гераізм воінаў Рэчы Паспалітай. Кіпеў бой і на другім беразе Днястра, дзе на лагер напалі татары і адступілі без перамогі.
На вайсковай нарадзе ў прысутнасці Ўладзіслава было вырашана пачаць з туркамі мірныя перамовы.
Пасольства ўзначалілі Якуб Сабескі і Станіслаў Журавінскі. Асман таксама схіліўся да міру, каб пазбегнуць канчатковай паразы. З турэцкага боку перамовы вялі валашскі ваявода Радул і галоўны візір Дзілавер.
Хаця баі і працягваліся, але яны ўжо не нагадвалі тыя крывавыя бітвы, што адбываліся дагэтуль. Нарэшце Асман зразумеў усю бесперспектыўнасць распачатай ім вайны. Дробнымі наскокамі на лагер войска Рэчы Паспалітай туркі спрабавалі стварыць уяўленне аб нерастрачаных сілах і нязломным вайсковым духу. Але кожны раз, вяртаючыся пабітымі ў лагер, турэцкія воіны прыносілі султану скруху і расчараванне. Ад сораму яны хавалі раны і апускалі галовы.
Кодабы забітых паспешліва і патаемна ад усяго войска хавалі ў зямлю. Турэцкае войска было зломлена, а сіл хапала толькі на мышыную валтузню каля непрыступных валоў Хоцінскай цвержы.
Нарэшце на перамовах была дасягнута дамоўленасць аб умовах мірнага пагаднення. Рэч Паспалітая адмаўлялася ад прэтэнзіі на Малдавію, да якой пераходзіла Букавіна і Хоцін. Прапанову плаціць Турцыі харадж (даніну) паслы адхілілі. Кароль дзеля аднаўлення сяброўства з султанам гатовы паслаць яму падарункі ў знак прыязнасці. Адмовіліся паслы і пакараць запарожцаў за іх набегі на Турцыю, спаслаўшыся на тое, што яны гэта рабілі падчас вайны. Даведаўшыся аб умовах міру, вялікі візір Дзелавір угневаўся і вырашыў настаяць на хараджы. Ён пужаў паслоў вайной, новай султанскай раццю, якую Асман сабярэ да восені. Паслы спакойна выслухалі пагрозы візіра і прама заявілі яму: «У дадзены час у турак няма падставы ганарыцца, а палякам палохацца»[126]. Абяцанне багатых падарункаў зрабіла згаворлівымі турак. Асман як пачуў пра падарункі, дык забыўся пра годнасць манарха. Мір паміж турэцкай Портай і Рэччу Паспалітай быў заключаны. Султан адводзіў войска ў Фракію. Хоцін вяртаўся Малдавіі. Татары не нападаюць на землі Рэчы Паспалітай, а казакі адпаведна на землі Турэцкай імперыі. Валашскім гаспадаром султан павінен назначыць хрысціяніна. Крымскі хан атрымліваў ад караля Рэчы Паспалітай штогадовае жалаванне ў 30 000 злотых, за што хан павінен даваць вайсковую дапамогу Рэчы Паспалітай.
Гэтае пагадненне выявіла бяссілле Турцыі. Вайна закончылася паразай Турэцкай імперыі. Задума Асмана заваяваць палову Эўропы правалілася. Пад Хоцінам султан згубіў толькі забітымі больш за 80 000 чалавек і каля 100 000 коней. Мацвей Цітлоўскі сцвярджае, што страты туркаў былі большымі - 208 000 чалавек[127].
Як прадбачыў перад смерцю Хадкевіч, Асман замест таго, каб стаць панам усёй Эўропы, стаў «пасмешышчам», асудзіўшы сябе на «ганьбу і вечны заняпад»[128]. Па Турэцкай імперыі быў нанесены сакрушальны ўдар. Хоцінская вайна стала пачаткам заката магутнасці Порты.
Эўропа была выратавана ад мусульманскага нашэсця.
Па рознаму склаліся лёсы галоўных герояў Хоцінскай бітвы. Ян Кароль Хадкевіч назаўсёды застаўся ў гісторыі. Асман ганебна вярнуўся ў Стамбул. У паразе ён абвінавачваў усіх, апроч сябе, і па-ранейшаму лічыў сябе вялікім заваёўнікам. Мары пра новы паход апанавалі яго хворы розум. Пачаўся збор войска. Аднак незадаволеныя султанам янычары і даведзеныя да апошняга жабрацтва вайсковымі паборамі людзі ўварваліся ў султанскі палац. Асмана выцягнулі на вуліцу і з тоўстай вяроўкай на шыі вадзілі па гарадскіх вуліцах. На былога ўладара імперыі з усіх бакоў сыпаліся ўдары раз'юшанага натоўпу. Чалавек, які марыў стаць уладаром усяго свету, ператварыўся ў пасмешышча і стаў ахвярай сваёй пыхі і неразумнасці. Раз'юшаны натоўп задушыў Асмана. Прароцтва дэрвіша споўнілася - меч Асмана стаў бяссільным, а сам ён пазбавіўся і панства, і жыцця. На султанскі пасад быў пасаджаны прастадушны і пустагаловы Мустафа І. Новы султан спалохана блукаў па вялізнаму палацу і звяртаўся да кожнай дзверы: «Асман, Асман, ідзі Асман, бяры ад мяне гэтую ўладу»[129]. Уладу бралі тыя, хто дарваўся да яе, і чынілі з ёй усё, што хацелі. Безуладдзе кіравала Турцыяй.
Паў і крымскі хан Джанібек-Гірэй. Новы візір Хусейн саслаў яго на востраў Родас, а ханам назначыў Махмат-Гірэя.
Уладзіслаў са славай пераможцы вярнуўся ў Кракаў. А хворага Пятра Канашэвіча прывезлі ў Кіеў, дзе яго сустрэла толькі жонка. Вясной наступнага года казацкі гетман памёр. Але памяць пра подзвіг герояў не памерла. Паэты апявалі выратоўцаў Эўропы. Серб Іван Гундуліч у сваёй паэме «Асман» заклікаў зняволеныя асманамі славянскія народы на змаганне з турэцкім ярмом. Перамога пад Хоцінам абудзіла надзею на падзенне Порты.
Вялікія нараджаюцца вельмі рэдка і не кожнай эпохе пашчасціла мець іх. І ў часы, калі нікчэмнасць і пыхлівасць уладароў Рэчы Паспалітай паставілі яе на калені - як патрэбны быў ён - правадыр і воін. Гісторык Адам Нарушэвіч напісаў жыццяпіс Яна Кароля Хадкевіча, каб нагадаць сваім сучаснікам, «якія слаўныя былі іх продкі».
Кнігу сваю Нарушэвіч прысвяціў каралю Аўгусту Панятоўскаму з шчырым прысвячэннем: «Дай Божа Вашай каралеўскай мосці такіх сенатараў, якім быў Хадкевіч»[130].
А быў ён вялікім воінам свайго народа і пачціва служыў яму. «Дзе словам служыць давялося, служыў я прамовай, дзе прамовай, служыў здароўем, не зважаючы ані на зайздрасць і аблуду, ані на якія ўдары, ані страты»[131].
У дзяцінстве ён любіў слухаць аповеды пра жыццё і справы сваіх продкаў. Загараліся вочы захапленнем і гонарам, калі чуў пра славу Сапегаў. І марыў ён рыцарскай мужнасцю быць годным продкаў сваіх слаўных. А дом Сапегаў у Літве быў зацным:
«Там Бог благославляет, там слава значная,
в тым доме зоставанет на веки трвалая»[1].
Свой пачатак Сапегі выводзілі не абы ад каго, ад самога «роданачальніка князёў Літоўскіх» - Віценя. На пахавальным помніку Івана Сапегі радавод дому падаецца так: «Івану Сымонавічу Сапегу... сыну Сунігайлы Пунігайлавіча Сафіі, троцкага кашталяна, які пры святым хрышчэнні прыняў імя Сымона... унука Пунігайлы Нарымунтавіча, сучасніка Альгерда і таксама кашталяна троцкага, названага па-грэчаску Сафіяй за сваю мудрасць, адкуль выводзяць сваю прозву Сапега ўсе нашчадкі Нарымунтавіча, роднага брата Белзскага і Падольскага князёў, праўнука Нарымунта Гедзімінавіча, пінскага епарха, сына Гедзіміна Віценавіча, унука Віценя - роданачальніка князей Літоўскіх»[2].
У грамаце Жыгімонта Старога знаходзім згадку, што Сапегі былі наступцы «Нарымунта Гедзімінавіча, некалі пінскага князя, нашага крэўнага»[3], а ў грамаце Жыгімонта Аўгуста сказана, што род Сапегаў «паводле дакладнага сведчання прывілеяў бацькі і папярэдніка нашага Жыгімонта першага даведаемся, што разам з Рожынскімі ёсць з княжат ліцьвінскіх Нарымунтавічаў»[4]. Дык што, Сапегі нашчадкі Нарымунта? Падобна на праўду, хаця не выключана магчымасць, што і Жыгімонт Стары быў уведзены ў зман апакрыфічнай генеалогіяй, якую далі яму Сапегі. Выводзілі ж сябе Радзівілы ад яшчэ аднаго князя Нарымунта. Такая ўжо мода існавала тады - падвышаць знатнасць свайго роду і выводзіць яго ад вялікіх мужоў.
Рэальнасць Сунігайлы засведчана яго подпісам пад актам Гарадзельскай вуніі. Вядома, што атрымаў ён герб «Ліс», які стаў родавым гербам Сапегаў. Пры хрышчэнні названы быў Сымонам. Але ўзнікае пытанне, калі Сунігайла прыняў каталіцтва, дык чаму ўсе ягоныя нашчадкі праваслаўныя? Можна пагадзіцца, што ўвесь гэты радавод прамая фікцыя і прызнаць услед за некаторымі гісторыкамі Сапегаў нашчадкамі смаленскіх баяраў[5]. Прынамсі ў доказ гэтага прыводзяцца звесткі, што Сунігайла не пакінуў дзяцей. А Сапегі, якія разам з многімі родамі карысталіся гербам «Ліс», вывелі сябе ад Сунігайлы. Гэтым і можна растлумачыць тое, што Сапегі не насілі княжацкі тытул.
Сапегі займалі ў дзяржаве высокія пасады. Па сямейнай традыцыі служылі пры двары пісарамі. Падымаліся і да ваяводстваў. Гэтак, Іван Багдановіч, дзед Льва Сапегі, стаў віцебскім ваяводам, а пасля і ваяводам падляшскім. А ягоны сын Іван ажаніўся з княгіняй Багданай з слаўнага роду князёў Друцкіх-Сакалінскіх. У гэтай сям'і і нарадзіўся 4 красавіка 1557 года ў маёнтку Астроўна Віцебскага ваяводства хлопчык, якога хрысцілі па праваслаўнаму абраду і назвалі Леонам.
Нават калі і прыдумалі Сапегі радаслоўную ад Віценя, дык якая тут бяда. Паднялі планку для сябе высока і ніжэй апускацца не дазваляў гонар. Лепшай школы патрыятызму, чым прыклад слаўных продкаў, не прыдумаеш. Юны Лёва ганарыўся іх справамі дзеля Айчыны і не ўяўляў для сябе іншага шляху, як і самаму з годнасцю працягваць сямейную традыцыю. Жыццёвым дэвізам для Льва Сапегі стала перакананне: «Не толькі я, але і жыццё маё належыць Айчыне»[6].
Гэтак праз сямейную кроніку юны Лёва пазнаваў гісторыю сваёй Радзімы. А пасля навучаўся ў прыватнай школе пры нясвіжскім двары князя Мікалая Чорнага. Аддалі хлопчыка ў навуку дзесьці ў сямігадовым узросце. Хаця школа і была пратэстанцкай, але праваслаўных Сапегаў гэта не бянтэжыла. Выкладалі там дасведчаныя настаўнікі. Сама атмасфера нясвіжскага двара, дзе сабраліся светлыя галовы з усёй Эўропы, дзе на філасофскіх і багаслоўскіх дыспутах пазнавалі ісціну і сэнс быцця, дзе друкаваліся кнігі - насычала ўражлівую душу і цікаўны розум хлопчыка новымі пачуццямі і новымі думкамі. Можа, гэта і было для Лёвы занадта спакуслівым, бо, пакуль не пасталеў, ён лёгка паддаваўся чужым уплывам, пра што пазней шкадаваў. Але веды ў нясвіжскай школцы атрымаў ён добрыя, вывучаў і мовы, і філасофію, і багаслоўе, і літаратуру. Можна толькі дзівіцца ягоным здольнасцям. Па заканчэнню ведаў польскую, нямецкую, лацінскую і грэчаскія мовы, а меў ён трынаццаць гадоў. Зайздросны набытак. Толькі Льва гэта не задавальняла, прагнуў пашыраць свае веды. А калі ёсць магчымасць, грэх не выкарыстаць яе. У сяброўстве з сынамі Чорнага Юрыем і Станіславам ён паехаў у Германію і паступіў у Лейпцыгскі ўніверсітэт. Пачалося студэнцкае жыццё. Досвед вёў Сапегу туды, дзе здавалася нараджаецца нешта новае, праўдзівае. Лёгка захапляўся ён ідэямі творцаў Рэфармацыі і нават перайшоў у пратэстанты. Так вось малады чалавек спасцігаў святло ісціны. Ужо ў сталым веку ён па-іншаму аднясецца да сваіх духоўных пошукаў. «Кідаўся я тады на розныя спакусы і быў дурны, як авечка, асабліва калі вучыўся ў нямецкіх ерэтычных школах»[7]. А то і зусім прама прызнаецца: «Заблудшым быў»[8]. Але ж ліха без дабра не бывае. І ў тым, што Леў не толькі вывучыў працы Платона і Арыстоцеля, але і сам думаў мудра, была заслугай гэтых «ерэтычных школ». Пакінулі след у душы Сапегі і вольналюбівыя ідэі, якія прынесла ў Германію Рэфармацыя: вызваленне чалавека ад путаў схаластычнага светапогляду на сябе, як на аб'ект нечай чужой волі, і ўзвышэнне чалавека да ўсведамлення сваёй ягамосьці і прызнанне за сабой права быць чалавекам. Пасля вяртання на радзіму Сапегу не знайшлося месца на службе. Па маладосці ён перажываў, як яму здавалася, сваю непатрэбнасць і вось не вытрымаў. У лісце да Крыштофа Радзівіла піша: «А я, небарака, яшчэ не ведаю, дзе сесці, і ўжо ўдумаў да кляштара ўступіць, бо нікога за мяне няма на свеце. Да гэтага часу не ўмеў падліслівіць, а вучыцца ўжо позна...»[9]. Хто, як не бацька, дапаможа свайму сыну? Ён і паслаў Лёву да Сцяпана Батуры, нібыта бараніць сямейныя інтарэсы па нейкіх дробных маёмасных справах. Малады Сапега ўразіў уладара лацінай, веданнем законаў і разважлівым не па гадах розумам. Такія людзі дзяржаве патрэбныя. А ў людзях Батура не памыляўся. Будзе з Льва Сапегі вялікі дзяржаўны муж «Iste adolesceusc evadet in magnum virum in Republica»[10]. Батура ў 1580 годзе ўзяў Сапегу да сябе пісарам, а праз год ён ужо назначаны ліцьвінскім гаспадарскім пісарам. Не толькі пяром на паперы махаў Леў, але і зброяй валодаў добра. Надышоў час паказаць Льву і сваё вайсковае зухвацтва. У паходах Сцяпана Батуры Леў Сапега на чале сваёй почты праявіў сябе як мужны віцязь. Кароль пахваліў Сапегу за гераізм у баях пад Псковам.
Але вось навука, якую ён атрымаў у дзяржаўнай канцылярыі, зрабіла з яго палітыка. У майстэрні палітычных спраў Літвы быў Сапега пакуль што падмайстар. А вучыў яго канцлер Княства Астафі Валовіч, які зацята бараніў самастойнасць Літвы. Ён і ягоныя аднадумцы ні на крок не саступалі Кароне правоў і волі Княства. Тут зброяй не дапаможаш, тут трэба ўмець палітыку рабіць. Відаць, хутка пераняў вучань настрой свайго настаўніка. Прызнаецца Сапега ў лісце да Крыштофа Радзівіла: «Добра вядома, як нам гэтую вялебную вунію датрымоўваюць: з радасцю зрабілі б з нас Валынь. Агулам - дрэнная справа з імі, бо яны ахвотна хацелі б мець нас сваімі галдоўнікамі»[11]. Валовіч займеў не толькі шчырага аднадумцу, але і дзейснага і практычнага спраўцу сваёй незалежніцкай палітыкі. І першай сур'ёзнай справай Сапегі разам з Валовічам і падканцлерам Крыштофам Радзівілам стала праца над стварэннем вышэйшага апеляцыйнага суда - Трыбунала Вялікага Княства.
Новае выпрабаванне на сталасць чакала Льва Сапегу. Кароль даверыў яму правіць пасольства ў Масковію. «Хацеў таго кароль, сам паведаў, каб я зірнуў у вочы дэспату і нагадаў яму пераможныя каралеўскія звіцязтвы. Былі часы, калі паслы манархаў, стаўшы перад яго абліччам, трупянелі; абавязак мой, павагу да пераможцы абудзіць, можа, тады суцішыцца ягоная дзікасць і жорсткасць», - гэтак успрымаў значэнне сваёй місіі Сапега[12]. Невыпадковым быў выбар Батуры. Сапега вызначаўся ініцыятывай і не баяўся браць на сябе адказнасць у вырашэнні складаных пытанняў. І што важна, Сапега валодаў моцнай воляй. Паслам у Масковію не пазайздросціш, бо ехалі яны нібыта ў варожы стан, дзе на кожным кроку чакала небяспека. Прамымі пагрозамі ды хітрыкамі маскавіты вымагалі ад іх падатлівасці. «У такую дзяржаву ніхто не захоча ісці ў паслах», - справядліва лічылі ў Літве[13]. Сапраўднае выпрабаванне для 27-гадовага чалавека.
Хаця ў 1582 годзе і быў падпісаны мір паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй, але па-ранейшаму абедзве дзяржавы варожа ставіліся адна да адной. Неабходна было пацвердзіць мірнае пагадненне з Масковіяй. Пасольства адправілася ў Маскву ранняй вясною 1584 года.
Сапегу суправаджала 275 чалавек прыслугі і аховы, ды яшчэ да іх далучыліся купцы, якія везлі на 177 вазах тавары. Два гады перад Сапегам па гэтым шляху прабіраўся ў Маскву Антон Пасевін. І вось што ён занатаваў: «У лесе ледзь можна разлічыць шлях, паколькі ствалы дрэваў настолькі шчыльна паміж сабой перапляліся, што шлях усюды трэба было прабіваць сякерамі, вазы даводзілася цягнуць рукамі або нават пераносіць на плячах, а між тым знясіленым людзям трэба было начаваць на мокрай зямлі»[14]. Тыя ж цяжкасці выпалі і пасольству Сапегі. Таксама давялося прабівацца праз лясы. Каля Мажайска пасольства раптам затрымалі. Што такое? Таямнічасць паводзін маскавітаў нараджала розныя здагадкі. Ад Івана Жахлівага можна было чакаць чаго заўгодна. Дарма што мір абяцаў. Некалькі дзён прайшло ў чаканні і няведанні. Палягчэла на сэрцы, калі адзін з маскоўскіх вартаўнікоў прагаварыўся, - памёр цар. У Маскве ў той час бунтаваў чорны люд. Па начах горад азараўся пажарамі. А баяры аж да крыві грызліся паміж сабой. Канечне, выставіць на вочы ліцьвінам сваю ганьбу і слабасць не хацелася. І толькі калі на царскі пасад узышоў сын памершага цара Фёдар Іванавіч і трохі супакоіліся хваляванні, пасольства пусцілі далей. У Маскве паслоў заперлі на пасольскім двары, каб і кроку не ступілі. Высокі плот адгарадзіў ад усяго свету: «Не толькі што чалавека нельга бачыць і ветру правеяць няма куды»[15]. Асоба пасла не выклікала ў гаспадароў пашаны. «Тут мяне хавалі, як нейкага вязня, нават дзіркі ў плоце пазатыкалі ды вакол двара паставілі варту, якая сачыла за мною ўдзень і ўначы»[16].
Доўгі час новы цар не прымаў паслоў. Баяры змагаліся паміж сабой за ўладу, не да перамоваў тут.
Невядомасць і трывожнае чаканне мучылі Сапегу. Азмрочвалі настрой і палонныя суайчыннікі, якіх трымалі пад вартаю каля пасольскага двара. Яны перадалі запіску Сапегу з просьбай аб вызваленні. «Штодня я абліваюся слязамі, калі чую іх енкі, хоць і далёка ад іх стаю»[17]. Перамовы, на дзіва, закончыліся хутка. У нейкай ступені паўплывала заява Льва Сапегі, што пасля смерці Івана ІV мірная дамова, заключаная ў 1582 годзе, траціла сваю сілу. Калі ж цар хоча міру, ён павінен прыслаць да караля вялікіх паслоў для падпісання новай мірнай дамовы, але з умовай прызнання за Рэччу Паспалітай правоў на Смаленск і Северскую зямлю. Выклаў Сапега і патрабаванне ўрада Рэчы Паспалітай: вызваліць палонных і выключыць з царскага тытула назву лівонскага ўладара. Цар вызваліў палонных, але ад тытула ўладара лівонскага не адмовіўся. Як абвясцілі баяры Сапегу, гэтую назву цар артымаў у спадчыну ад бацькі.
Пасольства дасягнула сваёй мэты - Масква гатова падтрымліваць мір. Сапега заключыў з царом перамір'е на 10 месяцаў да прыезду вялікіх паслоў. Да поспеху трэба аднесці і вызваленне 900 чалавек палонных, на што мала спадзяваўся і кароль, і сам пасол.
Сустрэча з царом пакінула непрыемнае ўражанне. Фёдар Іванавіч здаўся Сапегу блазнам: «Вялікі князь малы ростам; кажа ён ціха і вельмі павольна; усведамлення ў яго небагата, або, як іншыя кажуць і як я сам заўважыў, зусім няма. Калі ён падчас маёй аўдыенцыі сядзеў на пасадзе ва ўсіх сваіх царскіх упрыгожваннях, дык, гледзячы на скіпетр і дзяржаву, усё смяяўся»[18].
Слабавольнасцю Фёдара Іванавіча і баярскай нязгодай хацеў скарыстацца Сцяпан Батура, каб развязаць з Масковіяй вайну. Данясенні Сапегі, дарэчы, паслужылі Батуру ў ягоных планах: «Нянавісць і нязгода пануюць паміж сама знатнымі асобамі, а гэта сведчыць пра іх заняпад. Самы час скарыць гэтую дзяржаву, і пра гэта тут ужо думаюць і адкрыта кажуць, што ваша каралеўская міласць скарыстае гэты выпадак і, як я чуў ад тутэйшых баяр, яны ў думках ужо далучаюць да вас абодва княствы, Смаленскае і Северскае, а князь Бельскі нават прадракае (дай Бог, каб апраўдалася), што ваша мосць хутка будзе ў самой Маскве»[19].
Лісты Сапегі зачытвалі сенатарам, як доказ правільных разлікаў Батуры на лёгкую перамогу. Аднак планы караля нечакана для яго сустрэлі адпор з боку ліцьвінскай шляхты. «Ваявацца няма за што, толькі ваявацца каралю дзеля свайго гонару»[20]. Папярэднія войны знясілілі Літву і пакінулі пустой дзяржаўную скарбніцу. Неўраджайнае лета пагражала краю голадам. І новая вайна прынесла б толькі беды. Песімістычна адносіўся да вайны і першы дзяржаўны муж Літвы Мікалай Радзівіл Сіротка. На сойміку Вялікага Княства ў Ваўкавыску Батуру не падтрымалі. Супраць вайны выступала і польская шляхта. Такая пазіцыя перашкодзіла Батуру ажыццявіць свае ваяўнічыя задумы. Так што паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй было заключана двухгадовае перамір'е, якое паўтарала Ям-Запольскую дамову. З новай ініцыятывай выступіла рада Вялікага Княства - праект польска-ліцьвінска-маскоўскай вуніі, якая з'яднала б гэтыя тры славянскія дзяржавы. Удзельчаў у распрацоўцы гэтай «вялікай справы» і Леў Сапега, які на той час стаў падканцлерам (22 лютага 1585 года). Сапега і наладзіў пасольства ў Маскву на чале з менскім кашталянам Міхайлам Гарабурдай. Пасол перадаў баярам прапанову паноў-рады: «...калі Бог пашле па душу Сцяпана караля, і нашчадкаў у яго не застанецца, дык Карону Польскую і Вялікае Княства Літоўскае злучыць з маскоўскай дзяржавай пад дзяржаўную руку: Кракаў супраць Масквы, а Вільню супраць Ноўгарада. А пашле Бог па душу вялікага цара, дык маскоўскай дзяржаве быць пад рукою нашага гаспадара, а другога ўладара вам не шукаць». Баяры не прынялі прапановы: «Гэта справа да добрай справы не прывядзе»[21]. І калі Літва шукала шляхі мірнага вырашэння даўніх спрэчак з Масквой, дык тая па-ранейшаму спадзявалася на сілу: «Цяпер Масква не старая: трэба ад Масквы ўжо асцерагацца не Полацку, не Лівонскай зямлі, а трэба асцерагацца ад яе Вільні»[22]. Вунь куды замахнуліся - усю Літву пад сябе. Пакуль што пагрозы, гэта сёння, а заўтра ўжо - ява.
Падзеі ж прымуць нечаканы для Масквы накірунак і цяпер ужо маскоўскі бок выступіць з прапановай вуніі.
Кароль польскі і вялікі князь літоўскі Сцяпан Батура памёр 12 снежня 1586 года ў Горадні «в милых палацах своих»[23]. Смерць уладара Рэчы Паспалітай была сапраўднай нечаканасцю. Батура добра сябе пачуваў і не скардзіўся на здароўе і раптам за нейкі тыдзень згарэў ад невядомай хваробы. Само сабой напрасілася тлумачэнне, што Батуру атруцілі. Леў Сапега, які ў гэты час знаходзіўся пры каралі, так апісвае «прычыну» хваробы. 7 снежня а 11 гадзіне ночы Батура са свечкай у руках адправіўся на кухню і правёў там каля паловы гадзіны. Пакаёвы слуга Іштан, пачуўшы грукат, пабег на кухню і ўбачыў Батуру каля дзвярэй. Кароль стаяў на адным калені, нахіліўшыся назад, а яго галаву завярнула «накшталт кадука». «І так ён стукнуўся, што пад каленам на правай назе рана горш, чым ад вострай і доўгай шаблі - шырокая і глыбокая. Жорстка аб лаву пабіў лоб і пад правым вокам, а таксама і нос пабіў сабе. Іштан ледзь прывалок яго да сябе і пытаў, што з ім сталася»[24]. Пасля гэтага таямнічага выпадку Батура ўжо не падняўся з ложка. На трэці дзень лекары вынеслі несуцяшальны прысуд: «Кароль не выжыве»[25]. І хаця праўду захоўвалі, але аб смяротнай хваробе ўладара стала вядома прыдворным. Батура нікога з іх не прымаў, толькі на кароткі час дапускаў да сябе перамышльскага біскупа Войтаха Бараноўскага. А 12 снежня Сцяпан Батура памёр. Рэч Паспалітая зноў асірацела на свайго гаспадара. Зноў надышоў трывожны і нялёгкі час безгаспадарства.
Смерцю караля адразу скарысталіся Збароўскія, каб расправццца з усемагутным канцлерам Янам Замойскім і аднавіць сваё былое становішча ў Польшчы. Нянавісць паміж партыяй Збароўскіх і партыяй Замойскага вырвалася на волю. Абодва бакі выстаўлялі сваіх кандыдатаў на пасад Рэчы Паспалітай. Збароўскія хацелі выбраць брата імператара Рудольфа ІІ, эрцгерцага Максіміліяна. На імператарскія грошы Збароўскія нанялі цэлае войска ў 10 тысяч чалавек. Не галасамі выбіраць уладара выпадала, а шаблямі.
Замойскі прытрымліваўся Жыгімонта Вазы - адзінага нашчадка Ягайлавічаў па жаночай лініі. За любімага пляменніка дбала каралева Ганна. Яна і давала грошы Замойскаму на выбарчую барацьбу. А барацьба разгаралася. На сойміках шляхта хапалася за зброю, каб вырашыць, хто правы. Гэтак жыла Польшча без караля.
У Літвы былі свае праблемы. Урад думаў, як стрымаць Масковію ад вайны, як пазбегнуць звадак у краіне і, галоўнае, як зацвердзіць звод законаў - Статут Вялікага Княства. Ужо ў студзені 1587 года на Віленскім сойме ліцьвінскія станы прынялі шэраг пастановаў па ўладкаванню суда, скарба і абароны. На выпадак небяспекі абвяшчалася паспалітае рушэнне. На канвакацыйным сойме ў лютым таго ж года прадстаўнік Літвы троцкі ваявода Ян Янавіч Глябовіч заявіў, што Княства кіруецца сваімі законамі і не жадае прымаць польскія пастановы. Зноў Літва заяўляла пра сваю самастойнасць ад Польшчы і падкрэслена размаўляла з ёй, як з іншай дзяржавай. Ды яшчэ патрабавала вяртання забраных ад яе земляў. Ліцьвіны настроіліся выправіць «несправядлівасць» вуніі. «Вы, палякі, выбіраеце сабе двух каралёў, мы выберам трэцяга»[26]. Гэтым трэцім жадаў стаць маскоўскі цар Фёдар Іванавіч. Цар адправіў у Вільню сваіх паслоў Ржэўскага і Свізяева. Цяпер ужо Масква прапаноўвала ліцьвінам «злучэнне». «Самі ведаеце, што палякі з хрысціянамі рознай веры, а вы, паны-рада літоўскія і ўся зямля літоўская, з нашаю зямлёю адной веры і аднаго звычая, дык вы пажадалі б сабе нашага ўладара, хрысціянскага ўладара, а калі будзе Літоўская дзяржава злучана з Маскоўскай, дык нашаму ўладару як не ахоўваць Літоўскую зямлю? Калі будуць абодва панствы заадно на ўсіх недругаў, дык польская зямля міжволі будзе далучана да Маскоўскага і Літоўскага панстваў, а ўладару тое і люба, што Літоўскае Вялікае Княства будзе разам з яго панствамі. І як нашаму ўладару за гэта не стаяць? Начальнае панства Кіеўскае ад прадзедаў належыць нашаму ўладару, а цяпер яно зняволена, ад Літоўскага панства адарвана да Кароны Польскай, і не адным Кіевам польскія людзі завалодалі ў вас, паноў літоўскіх, ды далучылі гвалтам да польскай зямлі: як нашаму ўладару ўсяго гэтага не адняць у палякаў, і да вас, і да панства Маскоўскага не далучыць?»[27]. Так, прапанова прываблівала сваімі шырокімі перспектывамі. Аднак у Літве не прынялі яе. Як тлумачылі самі паслы, літоўскія паны не хацелі губляць сваіх уладанняў у Польшчы, ды, апроч таго, «у Літве памножылася лятцкая вера»[28], што азначала вялікі ўплыў каталіцкага касцёла на рашэнні ліцьвінаў. Такім чынам на разрыў Люблінскай вуніі Літва не пагадзілася (хаця рыхтавалася, скарыстаўшы час безгаспадарства, выправіць яе «несправядлівасць»), а вось кандыдатуру Фёдара Іванавіча на пасад Рэчы Паспалітай падтрымала.
Калі ўлічыць, што разам з Мікалаем Сіроткам, наваградскім ваяводам Фёдарам Скумін-Тышкевічам правіў перамовы і Сапега, дык падканцлер пачаў выконваць адну з галоўных ролей у палітычным жыцці Вялікага Княства. І гэта зразумела, бо Сапега фактычна кіраваў канцылярыяй дзяржавы (Валовіч з-за старасці адышоў ад спраў).
Кандыдатура Фёдара Іванавіча задавальняла многіх ліцьвінскіх палітыкаў, а таксама большасць шляхты. Пагаджаўся на цара і Леў Сапега. Ад імя Мікалая Радзівіла, Льва Сапегі і Фёдара Скуміна віленскі купец Лука Мамоніч перадаў царскім паслам: «Паны гэтыя дбаюць уладару і кажуць, каб ваш уладар абавязкова адправіў сваіх вялікіх паслоў на элекцыю; да паноў-рады і да рыцарства абедзвюх земляў прыслаў бы свае граматы з любоўю і ласкаю»[29]. Паны раілі цару паабяцаць заплаціць жаўнерам жалаванне, якое яны не дачакаліся ад караля, ды і вяльможным прыслаць памінкі багатыя.
Цар адмовіўся ад вуніі з Літвой і вырашыў прыняць удзел у барацьбе за пасад Рэчы Паспалітай. Сваю праграму ён выклаў ліцьвінскім паслам Чэрнікоўскаму і князю Агінскаму - гэта абарона за свой кошт Літвы і Польшчы ад татараў, не ўступацца «ў даходы і прыбыткі каралеўскія», жалаваць землямі паноў і шляхту. «Калі б панствы вашы з царствам праваслаўнага ўладара нашага злучыліся б, дык усе паганскія ўладары апусцілі б свае рукі; давялося б ім тады ўжо сябе захоўваць, а не хрысціянства няволіць; Малдавія, Валахія, Боснія, Сербія і Вугоршчына, якія за туркамі, засталіся б Польшчы і Літве, а што бліжэй да нас - Крым, Азоў, Чаркасы і другія орды дасталіся б Маскве»[30]. Такі смелы план цара пужаў. Ваяваць супраць сама моцнай у Эўропе дзяржавы - Турэцкай імперыі - ні палякі, ні ліцьвіны не адважыліся. Пагрозлівым папярэджаннем ім прагучала заява турэцкага пасольства, калі яны выберуць варожага султану кандыдата, дык ён лічыць неабходным парваць з Рэччу Паспалітай. Так што праграма цара не сустрэла шырокай падтрымкі. І ўсё ж той карыстаўся значнай падтрымкай і ў Літве, і ў Польшчы. Перш за ўсё, за яго выступалі праваслаўныя, а таксама малазямельная шляхта, якая спадзявалася атрымаць уладанні ў Масковіі. І ліцьвінскія дыгнітарыі па-ранейшаму ставілі на Фёдара Іванавіча. Слабавольны манарх іх задавальняў. Гэтак, Мікалай Сіротка дзяліўся саімі меркаваннямі з Крыштофам Радзівілам: «Праўда, паводле чутак, цар не здольны да кіравання, але з гэтым можна і змірыцца, калі ўдасца вырашыць пытанне, хто будзе апекуном, і ліцьвіны не пасварацца на гэтай глебе з палякамі, якія жадаюць усім запраўляць»[31]. Толькі ці згодзіцца цар выканаць патрабаванні? Фёдар Скумін у гутарцы з паслом Ржэўскім раіў паведаміць цару, што ён павінен «тры калоды перакрочыць»: каранавацца ў Кракаве, пісацца ў тытуле перш каралём польскім і вялікім князем літоўскім, перамяніць веру. «Калі мы гэтыя тры калоды, дасць Бог, перавалім, дык будзем з вамі ў вечным злучэнні»[32]. Як высветлілася, аб гэтыя калоды і спатыкнуўся цар. На элекцыйным сойме царскія паслы паведамілі, што ўладар застанецца ў праваслаўнай веры, вянчацца на каралеўстве будзе ці ў Маскве, ці ў Смаленску, карона польская будзе пад царскай шапкай Манамаха, тытул будзе: цар і вялікі князь усёй Русі, уладзімірскі і маскоўскі[33].
Маскоўскі ўрад імкнуўся да першынства ў будучай федэрацыі і дамагаўся кіраўніцтва ў яе знешняй палітыцы. Дыгнітарыі добра разумелі, што задумаў цар - такая вунія іх не задавальняла. Аднак сярод шляхты кандыдатура Фёдара Іванавіча карысталася папулярнасцю. Ліцьвіны нават падчас элекцыі 1 жніўня 1587 года пастанавілі «не жадаць другога караля, апроч маскавіта, пад пагрозай страты маёмасці, гонару і жыцця»[34].
Элекцыйны сойм пачаўся 30 чэрвеня 1587 года каля Варшавы. Польскія паны прыехалі, нібыта на вайну, на чале шматлюдных почтаў. Збароўскія, падтрыманыя імператарам і папскім нунцыем Анібалам, нанялі 10 тысяч нямецкіх, французскіх, італьянскіх, чэшскіх жаўнераў і прывялі з сабой гэтае воінства. Замойскі са сваімі прыхільнікамі таксама абапіраўся на ваярства. Так зброяй спадзяваліся яны падтрымаць сваіх кандыдатаў. Абодва сталі асобнымі лагерамі, як два непрыяцельскія войскі. Ліцьвінская дэлегацыя спынілася на супрацьлеглым беразе Віслы каля сяла Каменка. Пра нейкую агульную згоду ніхто і не марыў. І калі для палякаў сойм стаў полем змагання за ўладу, дык ліцьвіны абаранялі сваю дзяржаву. Як бы ні склаліся падзеі, хто, урэшце рэшт, ні перамог бы, ліцьвінам важна было, каб новы манарх выканаў іх волю: вяртанне аднятых ад Літвы на Люблінскай вуніі зямель, прызнання за імі Лівоніі і зацверджанне Статута, якім і адмяняліся артыкулы вуніі, накіраваныя на скасаванне самастойнасці Літвы. Палякі, зразумела, не пагадзіліся з ліцьвінамі і прапаноўвалі поўнае злучэнне Кароны і Княства пад агульнымі законамі і трыбуналам. Адпор ліцьвінаў, якія папярэдзілі, што яны не прыступяць да каралеўскай элекцыі, пакуль палякі не выправяць усе парушэнні, учыненыя Літве вуніяй, прымусіў польскі бок на ўступкі. Акт ад 4 жніўня 1587 года ад імя польскіх і ліцьвінскіх станаў дэклараваў падзел Лівоніі паміж Літвой і Польшчай. Ліцьвіны на гэта не пагадзіліся і адклалі свае патрабаванні на разгляд каранацыйнага сойма. Тым не менш да адкрытага разрыву Княства з Каронай, як гэтага палохаліся палякі, справа не дайшла. Леў Сапега непасрэдна ўдзельнічаў у перамовах з польскім бокам. Трэба адзначыць, што падканцлер уплываў на пазіцыю паноў-рады. Яшчэ ў 1585 годзе ён прызнаваўся Крыштофу Радзівілу: «Ад таго часу, як пачалася вайна за Лівонію, палякі і гарэлага шэлега не далі нам у дапамогу... Яны хочуць нас адпіхнуць не толькі ад заваяванага намі цяпер, але і ад таго, што мы трымалі раней»[35]. Відавочна сувязь гэтага даўнейшага меркавання Сапегі з цяперашяй праграмай ліцьвінаў.
Элекцыя ператварылася ў аблудлівую гульню - хто каго перахітрыць. Ні адна з партый не сабралася разам для абмеркавання кандыдатур на гаспадарскі пасад.
У лагеры Замойскага выступалі за Жыгімонта Вазу. За галоўны довад прызнавалі магчымасць уключэння ў склад Рэчы Паспалітай Эстоніі. Адзначалася, што саюз з Швецыяй дазволіць стварыць моцны флот на Балтыйскім моры, забяспечыць мір з Турцыяй. Прываблівала заява шведскіх паслоў: «Кароль Швецыі абяцае, і гэта з Боскай дапамогай, пэўна, так і будзе, калі палякі дапамогуць, дык ён спустошыць і разрабуе маскавіцкія землі»[36]. І «абяцанне» знаходзіла шчыры водгук у палякаў: «Маскавіты ледзь супрацьстаяць моцы гэтых двух народаў паасобку, а калі яны аб'яднаюцца, яны не вытрымаюць»[37]. Ліцьвіны, якіх «знясілілі» войны з Масковіяй, выступалі супраць уладара, які прагне вайны. Так што шведа падтрымалі толькі паплечнікі Замойскага. Яшчэ менш шанцаў меў Габсбург. Збароўскія без асаблівага поспеху агітавалі за імператарскі дом. Лагер іх прыхільнікаў не вызначаўся шматлікасцю. Ліцьвіны засталіся вернымі сваёй кандыдатуры - цару Фёдару Іванавічу. Праўдападобна, што ліцьвінскія, украінскія, мазавецкія палітыкі дамовіліся пра сумесныя дзеі на аднаўленне ў былых межах Вялікага Княства. На такі смелы план ліцьвіны маглі адважыцца пры гарантыі вуніі Літвы з Масковіяй. Паны-рада ўступілі з маскоўскімі пасламі ў сепаратныя перамовы. Іх цікавіла, ці захоча Фёдар Іванавіч стаць вялікім князем літоўскім; ці здолее хутка дапамагчы Літве войскам, грашыма і ці пакрые зямельныя страты ліцьвінаў у Польшчы. Рада адкрыта паведамляла пра сваю задуму: «Хочам мы, Літва ды Падляшша, ды Мазоўша з Кіевам, і Падолле, і Валынь... ад Польшчы адарвацца і вунію з імі, па вашаму даканчанню, хочам разарваць»[38]. Цар не прадбачыў такога варыянта і таму не даў наказу паслам, што чыніць у гэтым выпадку. Вось і адказалі на ліцьвінскую прапанову маўчаннем. Ну, а калі паслы паведамілі: цар адмаўляецца каранавацца ў Кракаве, застанецца ў праваслаўі і не прызнае першынства польска-ліцьвінскага тытула, дык некаторыя з ліцьвінскіх дыгнітарыяў адступіліся ад яго. Нясвіжскія Радзівілы перайшлі ў лагер Габсбургаў, канцлер Астафі Валовіч і жамойцкі староста Ян Кішка схіліліся да Вазы.
Замойскі наўмысна зацягваў выбары, каб шляхта, прыціснутая грашовымі выдаткамі, раз'ехалася з сойма. Чаго ён і дачакаўся.
Аднак сам сябе перахітрыў. Пакідалі сойм і верныя канцлеру шляхціцы. Затое імператарскія грошы ўтрымлівалі партыю Габсбурга. Замойскі ўжо страціў надзею перамагчы, як нечакана да яго перакінуўся ад Збароўскіх прымас Станіслаў Кранкоўскі. Польскі першасвятар ставіў то на цара, то на імператара і ўрэшце расчараваўся ў абодвух кандыдатах. Стары, вопытны інтрыган, які ўдзельнічаў у трэціх каралеўскіх выбарах, прадбачыў правал і Фёдара, і Максіміліяна. Своечасова зарыентаваўся і паставіў на Жыгімонта - як-ніяк, а Замойскі валодаў рэальнай уладай на Польшчы. 17 жніўня прымас прылюдна абвясціў, што выбар аўстрыйскай і маскоўскай кандыдатур немагчымы. Кранкоўскі прывёў да Замойскага амаль усіх біскупаў і цэлы натоўп сенатараў. Разгубленаму ад удачы канцлеру прымас заявіў, што няма чаго марудзіць, ён гатовы абвясціць каралём Жыгімонта. 19 жніўня ў лагеры Замойскага выбралі і менавалі каралём польскім і вялікім князем літоўскім Жыгімонта Вазу. Выбар пацвердзіў прымас. Ліцьвіны 21 жніўня апратэставалі незаконную элекцыю. Астафі Валовіч, Ян Глябовіч і Леў Сапега прывезлі пратэстацыю да Замойскага. Ян Глябовіч ад імя Літвы ўказаў, што выбранне Вазы парушае прывілеі вуніі, але ліцьвіны могуць згадзіцца і на гэтага караля, калі ён заключыць вечны мір з Масковіяй і верне Літве аднятыя землі. «Калі аб крылах нагадаць, якія нам аднялі, дык разумееце, калі не можам здабыць іншых і лепшых, чым жа нас узнагародзіць, чым жа наш жаль вылечыць? Раю шукаць дарогі, якая б Айчыну не запаліла знутры; над якой з аднаго боку Турчын, а з другога боку Маскавіт з гатовай шабляй стаяць»[39]. «Жаль» ліцьвінаў Замойскі не вылечыў. Паабяцай ім вярнуць адабраныя землі, як уся польская шляхта ды панства паднялася б на яго. Ды і на мір з Масковіяй не пагаджаўся, пэўна, спадзяваўся, што перад пагрозай вайны Літва кінецца да ног ягонага стаўленіка Жыгімонта. Ліцьвінскія паслы дэманстратыўна пакінулі лагер Збароўскага. Інакш дзейнічалі прыхільнікі Габсбурга. Яны ўслед за ліцьвінамі не прызналі элекцыі Вазы і выключылі яго з ліку кандыдатаў на пасад Рэчы Паспалітай. Гэта нават паспрыяла Замойскаму ўламаць шведскіх прадстаўнікоў прыняць ягоныя ўмовы. Шведы, якія баяліся перамогі цара, саступілі патрабаванням перадаць Рэчы Паспалітай Эстонію і дапамагаць у вайне з Масковіяй. Аднак рана канцлер святкаваў перамогу. 22 жніўня ў лагеры Збароўскіх абвясцілі каралём польскім і вялікім князем літоўскім Максіміліяна Габсбурга. І гэтую элекцыю ліцьвіны не прызналі. Супраць «гвалту і парушэння правоў і вольнасці» яны выступілі разам са сваімі аднадумцамі з Кароны і 23 жніўня звярнуліся да абедзвюх партый з прапановай адмяніць «намінацыю» абодвух каралёў і ўчыніць новую элекцыю. Калі ж прапанову не прынялі, дык трэці лагер выступіў з пратэстацыяй, у якой выбары Максіміліяна і Жыгімонта абвяшчаліся незаконнымі. Шляхце прапаноўвалася правесці павятовыя соймікі для ўстанаўлення месца і часу паўторнага элекцыйнага сойма. Ад свайго кандыдата ліцьвіны не адступіліся і паведамілі маскоўскім паслам: «Замойскі выбраў шведскага каралевіча, ваявода познаньскі Гурка ды Зброўскія выбралі цэсарава брата, а мы ўсе, Літва і палякаў большая палова, жадаем вашага ўладара. Але затрымка толькі за вераю і за прысудам... толькі нам ведаць, як хутка прыедзе ўладар ваш, мы, выбраўшы б яго, у той жа час рушылі б да Кракава і кароны не далі б ні шведу, ні цэсараву брату»[40]. Вельмі красамоўнае тлумачэнне сімпатый ліцьвінаў да маскавіта, як прызналіся царскім паслам Крыштоф Радзівіл і Ян Глябовіч: «У нас вядомая справа, што нямецкі род славянскаму роду ніякага дабра не прынясе: і нам, як немца ўзяць сабе за гаспадара?»[41]. Як вынікае, ліцьвіны лічылі сябе славянскім родам.
Задума Літвы выбраць цара і ўчыніць вунію з Масковіяй не здзейснілася. Ліцьвінскі ўрад з улікам палітычнага становішча цяпер прытрымліваўся аптымальнага для Літвы плана дзеянняў.
На Віленскім сойме, які пачаўся 2 кастрычніка 1587 года, ліцьвіны прызналі выбранне двух уладароў за парушэнне вуніі, што магло прынесці «небезпеченства на панства, так же на права, свабоды и волности наши»[42]. Сойм папярэдзіў «панов поляков», каб яны «тых номинатов без нас не короновали»[43]. Да самых «номинатов» ліцьвіны выслалі паслоў з просьбай не дазваляць сябе каранаваць без згоды на тое Вялікага Княства Літоўскага. Было вырашана склікаць 8 лістапада ў Вільні новы сойм. Калі надышоў указаны тэрмін, стала вядома, што Максіміліян і Жыгімонт не адмовіліся ад кароны і ўжо прыбылі ў Польшчу. Абодва прасілі «зезволеня» Вялікага Княства на сваё панаванне. Становішча памянялася. Віленскі сойм вырашыў выслаць да абодвух «кандыдатаў» паслоў з даручэннем «абы их милость именем Великого Князьства Литовского з кандыдаты так поступили, яко было з наичстившим и напожитечнейшим Великого Князьства Литовского»[44]. Так што выбар ліцьвінаў залежаў ад таго, хто з «кандыдатаў» прыме іх умовы. Літва патрабавала вяртання ёй Лівоніі, зацвярджэння ліцьвінскага статута і трыбунала. Калі ж Жыгімонт адмовіцца, дык пасольства пачне перамовы з Максіміліянам. Тым часам Літва падыме сваё войска на абарону прызнанага ёю кандыдата.
Пасольства складалі віленскі біскуп Юрый Радзівіл, віленскі ваявода Крыштоф Радзівіл, троцкі ваявода Ян Глябовіч, троцкі кашталян Мікалай Крыштоф Радзівіл, наваградскі ваявода Мікалай Радзівіл, полацкі ваявода Крыштоф Монвід Дарагастайскі, смаленскі ваявода Астафій Тышкевіч, а таксама прадстаўнікі шляхты. Значыць, нясвіжскія Радзівілы падначальваліся волі ўрада Літвы і адмовіліся ад патрымкі Габсбурга. Літва захоўвала аднадушнасць - у гэтым была яе сіла. Аднак знайшліся паны, якія паспяшылі схіліцца перад Жыгімонтам, - гэта жамойцкі староста Ян Кішка, жамойцкі кашталян Мікалай Тальваш, жамойцкі біскуп Мальхер Гедройць. Недарэмна хваляваліся на Віленскім сойме, што жамойты не падтрымаюць ліцьвінаў. І цяпер, як і раней, Жамойць праяўляла свае сепаратныя памкненні і шукала шляхі пазбавіцца ўлады Літвы.
І як нядзіўна, прыхільнікам Жыгімонта стаў Леў Сапега. Яшчэ на элекцыі ён паведаміў партыі Замойскага: «І нам прыемны каралевіч шведскі; але тое нам жаласна, што без нас яго менавалі, і на яго не гневаемся, толькі на вас»[45]. Можна лічыць гэтую заяву дыпламатычным крокам. А можна дапусціць, што Сапега ўжо тады прадугледжваў магчымасць перамогі Жыгімонта. Палітычная прадбачлівасць не падманула падканцлера. Аналіз падзей паказваў, што шанцы шведа найлепшыя. Сапега вырашыў не толькі сам падтрымаць Жыгімонта, але і павесці за сабой паноў-рады. У лісце да Мікалая Сіроткі ад 12 верасня 1587 года Сапега так тлумачыць свой выбар: «Хаця цяпер і з'явілася шмат розных думак, але любому дазваляецца думаць пра мяне, як яму вольна. Я пакажу ўсім у вочы, што на гэты ліст мяне схілілі не падарункі, не абяцанні, якіх, Бог сведка, я не атрымліваў, але перакананне, што шведскі каралевіч нам указаны Богам. Таму я не жадаю нашаму народу, каб ён спачатку супрацівіўся Боскай волі, а пасля падначаліўся б ужо каранаванаму польскаму каралю. Гэта была б знявага і ганьба для нашага народа. Таму я жадаў бы, каб вы зрабілі ласку згадзіцца на яго і схілілі ліцьвінскія чыны да таго, каб яны не былі апошнімі і папярэдзілі каранацыю.
Што ж датычыцца маскоўскага князя, дык Бог мне сведка, што я жадаў мець яго за ўладара, хаця ўсведамляў і бачыў шмат перашкод да ажыццяўлення гэтага, між іншым і ягоныя недахопы, хаця пра гэта я маўчаў і нікому не казаў, ды і цяпер да часу маўчу»[46].
Рашуча паўплываць на рашэнне ліцьвінскіх станаў Леў не мог, але прыклад падаў. І ў тым, што Літва ўсё ж прызнала Жыгімонта вялікім князем літоўскім, - ёсць заслуга і падканцлера. Прынамсі, падканцлер стрымліваў сваіх паплечнікаў ад паспешлівага жадання прыпыніць перамовы з Жыгімонтам і настойваў давесці іх да паспяховага заканчэння.
Перамовы вялі Ян Глябовіч і Леў Сапега. Выбранае Віленскім соймам пасольства засталося ў Берасці чакаць вынікаў барацьбы паміж «каралямі», а да Жыгімонта ў Кракаў выправіўся Ян Глябовіч. Да троцкага ваяводы далучыўся і Леў Сапега. Ехаў ён і як «печатар», каб замацаваць дзяржаўнай пячаткай дакументы, і як галоўны спраўца новага зводу законаў Статута Вялікага Княства Літоўскага.
Пры заключэнні Люблінскай вуніі Літва адстаяла права «паправы» Статута.
Новы Статут, на думку ліцьвінскага ўрада, павінен выправіць «несправядлівасць», учыненую Літве Люблінскай вуніяй, і захоўваць надалей яе дзяржаўнае жыццё. Аднак, паводле Люблінскай дамовы, «паправа» зацвярджалася агульным манархам са згоды «супольнага» сойма Польшчы і Літвы. Каб Статут атрымаў заканадаўчую сілу, ліцьвіны павінны былі дамагчыся яго пацвярджэння непасрэдна ад уладара. Але як гэта зрабіць? Зразумела, што трэба скарыстацца момантам, калі Польшча трапіць у цяжкае становішча і не здолее перашкодзіць жаданню Літвы.
Зручнага моманту давялося чакаць амаль дваццаць гадоў, і ўвесь гэты час не сціхала праца над складаннем новага зводу законаў. А працавала над Статутам выбраная камісія, у якую ўваходзілі прадстаўнікі ліцьвінскіх станаў, як каталіцкага, гэтак і праваслаўнага, і пратэстанцкага веравызнання. У розныя часы камісію ўзначальвалі канцлеры Мікалай Радзівіл Руды і Астафі Валовіч. Артыкулы Статута абмяркоўваліся на павятовых сойміках і агульнадзяржаўных з'ездах. Такім чынам, Статут стаў плёнам заканадаўчай думкі «шляхецкага народа» Літвы.
Аднак толькі пасля таго як за справу ўзяўся Сапега, праца нарэшце завяршылася. Ён зрабіў агульную рэдакцыю Статута, падрыхтаваў да друку. А тое, што справа гэта нялёгкая, можна судзіць паводле прызнання самога Льва ў 1592 годзе, калі адбываўся перагляд кодэкса:
«Паправу Статута неяк робім, шмат перашкод; даволі ўпартых, а то і неразважлівых. Усе аднадушныя ў тым, каб браць за прыклад лепшае. Іншы раз самі не ведаюць, чаго хочуць. Калі пытаю, як хочаш, каб гэта было, дык адказвае: «Сам не ведаю, як перадаць тое, што думаю». Злы дух цябе пабраў бы, калі я абавязаны разумець тваю фантазію, калі ты сам не можаш яе выказаць! Ужо так мне ўсё надакучыла за невялікі час, што сам не ведаю, ці вытрымаю»[47]. Можна ўявіць, якія страсці кіпелі, калі Статут складаўся, і як ламаў сабе галаву Сапега, каб даць сама лепшае. І вось як ён вырашыў гэтую задачу, Сапега выступіў прыхільнікам прававога грамадства і дзяржавы. У прадмове да Статута Леў Сапега выказваў і сваё разуменне значэння права: «А где опять право або статут гору маеть, там сам Бог всим владнеть»[48]. Услед за антычнымі філосафамі Арыстоцелем і Цыцэронам ён паўтарае думку пра тое, што грамадства не ведае прыстойнага жыцця без заканадаўства, якое павіны ўсе паважаць і, канечне, сам манарх, іначай ён стане для сваіх падданых тыранам. Кожны чалавек павінен вызначаць тыя прававыя нормы, якія пачціва ўзвышалі б яго і засцерагалі ад ганебных учынкаў: «А тая того есть причина, же право ест, яко его другий зацный мудрец выславил, оным правдивым розсудком а мудрым умыслу чоловечого баченьем, которым пан Бог натуру чоловечую обдарыти рачыл, абы водлуг того пристойного а мудрого баченья жывот чоловечий так справовал, яко бы се за тым, што ест почтывого, завжды удавал, а што непочстивого, абы се того выстергал»[49]. А для дзяржавы зарукай росквіту і велічы ёсць прававы лад. «И тот то ест цель и конец всих прав на свете, тым все панства и королевства стоять и в целости своей захованы бывають, где лихие помсту, а добрые заплату относять»[50]. Так, Леў Сапега і астатнія сябры Статутавай камісіі з'яўляліся прадстаўнікамі інтарэсаў «шляхецкага народа» і перш за ўсё яны абаранялі сваё саслоўнае права. Таму Статут замацоўваў прывілеі і вольнасці пануючага класа, замацоўваў прававую няроўнасць, не дапускаў просты люд да кіравання дзяржавай. Іначай у той час і не магло быць. Аднак Сапега выразна заяўляў, што ўлада павінна падпарадкоўвацца закону і спасылаўся на Цыцэрона: «Естесмо невольниками прав для того, абысьми вольности уживати могли»[51]. Статут абвяшчаў роўнасць усіх перад законам, усе павінны судзіцца «тым одним правом писаным». Відавочна, што погляды Сапегі паўплывалі на гуманістычны характар многіх артыкулаў Статута. Для новага ліцьвінскага зводу законаў чалавек, нават простага стану - гэта «Божье створенье», што вымагае і адпаведнай пашаны да яго. Гэтак, у аснову законаў былі пакладзены хрысціянскія прынцыпы.
У параўнанні з папярэднімі статутамі новы прызнаваў смяротнае пакаранне за забойства чалавека «простага стану». Узаконьвалася права на абарону з адвакатам і прызнавалася прэзумцыя бязвіннасці, паводле якой суддзі абавязаны вызваляць асоб, чыя віна не даказана. Ад крымінальнай адказнасці вызваляліся таксама няпаўналетнія да 16 гадоў і псіхічна хворыя, а ў некаторых выпадках асобы, якія ўчынілі злачынства «па глупству». Абараняліся правы жанчыны і ўстанаўлівалася двайное пакаранне за злачынства супраць яе. Статут абмяжоўваў прыгнёт, забараняў трымаць у няволі свабодных людзей, скасоўваў нават тэрмін «няволя». Пацвярджаўся і прынцып верацярпімасці. Пад дзяржаўную ахову бралася прырода, уводзіўся парадак карыстання зямлёй, лясамі, рэкамі і азёрамі.
А ў палітычных артыкулах Статут абвяшчаў Вялікае Княства самастойным панствам са сваёй тэрыторыяй, не падлеглай уладзе іншай дзяржавы. Акты Люблінскай вуніі ўвогуле не ўнесены ў Статут. На чале Княства стаіць манарх - вялікі князь літоўскі, які пад прысягай клянецца захоўваць прывілеі і вольнасці дзяржавы, а таксама правіць на падставе законаў. Уладу вялікага князя падзяляе рада і сойм, якія і кантралююць ягонае ўладаранне. Важнейшыя агульнадзяржаўныя справы, як абвяшчэнне вайны, скліканне паспалітага рушэння, назначэнне падаткаў, заключэнне міру і другія вырашаюцца на вальным сойме. Тым самым Статут аднаўляў адменены вуніяй вальны сойм Княства, праўда, цяпер ён называўся «соймікам, або зъездом головным». Але важна не назва, а сутнасць. Усе пасады і зямельныя наданні атрымліваюць толькі «родичи» Княства, г.зн. ягоныя грамадзяне. Такім чынам ставілася заслона для захопу ўлады палякамі. Статут захоўваў і ліцьвінскія грошы і не казаў пра замену іх агульнай з Польшчай манетай. Паводле новага зводу, Княства не абавязана ўдзельнічаць у войнах, якія вядзе Польшча, і можа асобна ад яе весці войны. Незаконным лічыўся захоп Польшчай ліцьвінскіх земляў. Відавочна, што ўсе гэтыя артыкулы супярэчылі канстытуцыі Люблінскай вуніі.
Як бачым, ліцьвінскі ўрад не толькі ўсяляк абараняў сваю дзяржаву ад паглынання яе Польшчай, але ўвесь час шукаў новыя формы палітычнага жыцця. Вельмі дакладна вызначыў гэты працэс гісторык Літвы Іван Лапо: «Зніштожылі сойм Княства, на яго месцы ствараецца агульналітоўскі з'езд. Стварылі на паперы агульнае для Літвы і Польшчы выбранне каралёў і агульнае пацвярджэнне выбранымі гаспадарамі правоў абедзвюх дзяржаў, а жыццё так лёгка і так проста ўсё гэта разбурыла і стварыла асобнае пацвярджэнне Літвой элекцыі і асобнае пацвярджэнне каралём правоў для Літвы»[52]. Асобны трыбунал, асобныя скарб, канцылярыя, пячатка і пасады, манета і вось асобны Статут. І не толькі палітычнымі сродкамі баранілі ліцьвіны сваю незалежнасць, але і культурнымі. Як мерай супраць апалячвання Літвы прызнавалася дзяржаўнай мовай - беларуская. На ёй напісаны і надрукаваны Статут.
Перад Глябовічам і Сапегам паўстала найскладанейшая задача: без згоды Польшчы атрымаць ад будучага ўладара Рэчы Паспалітай санкцыю на зацвярджэнне Статута. Хто мог стаць гэтым уладаром? Жыгімонт або Максіміліян? Свой голас Літва збіралася аддаць таму з іх, хто прызнае ліцьвінскія ўмовы і прыме Статут. Спачатку здавалася, што перавага за Максіміліянам. Габсбург на чале 11-тысячнага войска 16 кастрычніка 1587 года падышоў да Кракава, а Жыгімонт знаходзіўся ў Прусіі. Максіміліян апярэдзіў свайго супраціўніка, але апошняга кроку да кароны яму не далі зрабіць. Кракаў абаранялі прыхільнікі шведа на чале з Янам Замойскім. Так і не ўвайшоў у горад Максіміліян і не каранаваўся. Штурм, які правёў эрцгерцаг 23 лістапада, закончыўся паразай. Максіміліян адступіў да сілезскай мяжы, але сваёй паразы ён не прызнаў і рыхтаваўся да новых баёў. Становішча спрыяла місіі Глябовіча і Сапегі. Пакуль ні адзін з бакоў не дасягнуў перамогі, у ліцьвінаў надарыўся рэальны шанс дамагчыся свайго. Вялікі палітычны вопыт, асабістыя сувязі пры польскім двары Яна Глябовіча і палітычная разважлівасць, прадбачлівасць, дасведчанасць у заканадаўстве Льва Сапегі спалучыліся для дасягнення пастаўленай мэты. А тое, што Жыгімонт пачуваў сябе няўпэўнена (нават хацеў вяртацца ў Швецыю) і паслухмяна падпісаў Pacta Conventa аб выкананні перадвыбарчых абяцанняў, надала надзею, што ён саступіць і патрабаванням ліцьвінаў.
9 снежня Жыгімонт уехаў у Кракаў. Ян Замойскі прывітаў яго пышнай прамовай. Каралевіч панура выслухаў красамоўства і слова не вымавіў у адказ. Збянтэжаны Замойскі накінуўся на паслоў: «Што за нямога чорта вы прывезлі нам са Швецыі?»[53]. Але канцлеру было ўсё роўна, якога ён пасадзіць на пасад, толькі б самому ўтрымацца пры ўладзе. Паспешліва Замойскі ўчыніў Жыгімонту каранацыю і 28 снежня прымас усклаў на галаву шведа карону. Прысутнічалі пры гэтай так званай каранацыі толькі палова каронных сенатараў - частка знаходзілася ў лагеры Максіміліяна, другія баяліся ў небяспечны час выбірацца з дому. Не прыехалі прадстаўнікі Прусіі і Літвы. Так што і каранацыя Жыгімонта, як і выбранне, былі незаконнымі. Калі Глябовіч і Сапега прыехалі ў Кракаў, дык убачылі, што са скарбніцы, дзе захоўвалася карона, сарваны і літоўскія пячаткі. Гэтак, не толькі без згоды Літвы, але парушаючы яе правы, палякі каранавалі Жыгімонта. Падобная беззаконнасць апраўдвала і ліцьвінаў, а дзейнічалі яны з разлікам і хітрасцю.
На першай сустрэчы Глябовіч выказаў пратэст Жыгімонту супраць выбрання і каранацыі яго без удзелу Вялікага Княства. Аднак ліцьвіны прапаноўвалі ўмовы, прыняўшы якія Жыгімонт мог стаць вялікім князем. Умовы цяжкія як для Польшчы, так і асабіста для Жыгімонта. Недаспадобы прыйшоўся Вазе пункт аб прызнанні заключанага Літвой перамір'я, што не ўваходзіла ў планы ягонага бацькі. Шведскі кароль задумаў ваяваць з Масковіяй і прасіў сына, калі ён будзе ўладаром Рэчы Паспалітай, не звязваць сябе мірнымі дамовамі з маскавітамі. Ды і палякам Жыгімонт абяцаў пераможную вайну з Масковіяй. І вось Літва перакрэслівала планы Вазаў. І кароль, і незаконна скліканы каранацыйны сойм, які складалі толькі ягоныя прыхільнікі, не прымалі ліцьвінскія ўмовы. Але ліцьвіны наўмысна зацягвалі перамовы. Вайна паміж Жыгімонтам і Максіміліянам яшчэ не закончылася. Калі б перамог Максіміліян, дык усе дамовы з Жыгімонтам страцілі б сваю сілу. Не трэба было спяшацца. Глябовіч і Сапега пільна сачылі за падзеямі. Ліцьвінскія віжы знаходзіліся ў абодвух варагуючых войсках. Увесь час адтуль паступалі весткі. Набліжалася рашучая бітва. Ліцьвіны зрабілі ўсё магчымае, каб мець навіны з поля сечы раней, чым Жыгімонт і ягонае ачаленне. Па дарозе ў Кракаў стаялі змены коней. Свае дзеянні ліцьвіны захоўвалі ў тайне. Нарэшце, 24 студзеня пад мястэчкам Бычына ў Сілезіі адбылася чаканая бітва. Войска Яна Замойскага разграміла войска Максіміліяна. Эрцгерцаг трапіў у палон. Ліцьвінскія віжы панеслі гэтую вестку ў Кракаў. Не адпачывалі, мянялі коней - і ў дарогу. На паўтары дні апярэдзілі яны польскіх вестуноў. Глябовіч і Сапега адзіныя ў Кракаве даведаліся аб перамозе Замойскага. Вось ён зручны момант для ўдару ў гэтай напружанай і хітрай дыпламатычнай бітве. 27 студзеня ліцьвінскае пасольства заявіла, што калі Жыгімонт і польскі каранацыйны сойм не прымуць умоў Вялікага Княства, дык паслы, не прызнаўшы Вазу вялікім князем, пакінуць Кракаў. Ультыматум! Рашучасць ліцьвінаў напужала Жыгімонта і ягоных паплечнікаў. Не ведаючы пра перамогу Замойскага і палохаючыся пераходу Літвы на бок Максіміліяна, каранацыйны сойм саступіў ліцьвінскім патрабаванням і прымусіў прызнаць іх і Жыгімонта. Такім чынам Жыгімонт прызнаваў перамір'е з Масковіяй, абяцаў перадаць палову Лівоніі Літве і без вывучэння і абмеркавання зацвердзіў Статут. Гэта была адна з сама яскравых перамог у гісторыі ліцьвінскай дыпламатыі. За «паразу» на Люблінскім сойме ўзялі ў палякаў рэванш - ды яшчэ які! Статут аднаўляў ва ўсёй паўнаце палітычныя страты Літвы пры вуніі. Сваім росчыркам пад прывілеем на прызнанне Статута Жыгімонт узаконіў існаванне Рэчы Паспалітай як федэрацыі дзвюх дзяржаў. Ліцьвінскі погляд на вунію перамог. У той жа дзень ліцьвінскае пасольства ад імя Вялікага Княства Літоўскага прынесла клятву Жыгімонту Вазе як вялікаму князю літоўскаму. У сваю чаргу і Жыгімонт даў клятву паслам у захоўванні і прымнажэнні правоў, свабод і вольнасцей Княства А 28 студзеня ён зацвердзіў і Статут: «...тот статут права Великого князьства Литовского новопоправленый сим прывильем нашим ствержаем и всим станом Великого князьства Литовского ку уживанью на вси потомные часы выдаем»[54].
Калі ж палякі ўвечары даведаліся аб паразе Максіміліяна, дык ужо было позна нешта змяніць - справа зроблена, Літва дамаглася свайго. Рад не рад, ды мусіш змірыцца.
Выданне Статута вялікі князь даручыў Льву Сапегу. І той справіўся з гэтым пачэсным даручэннем. Адначасова са складаннем Статута падканцлер рыхтаваў усё патрэбнае для яго друкавання. Гэтым і можна растлумачыць, што ў тым жа 1588 годзе Статут пабачыў свет. Выдалі Статут у віленскай друкарні магілеўскіх шляхціцаў Кузьмы і Лукаша Мамонічаў.
Па жаданню Сапегі быў выраблены арыгінальны курсіўны шрыфт, які нагадваў пісьмо велікакняжацкай канцылярыі. Навошта гэта спатрэбілася падканцлеру? Адказ блізкі да ісціны дае гісторык Юрый Лабынцаў: «Вельмі істотна і тое, што амаль усё справаводства ў канцылярыі і самі статуты пісаліся старабеларускім скорапісам, у аснове якога ляжыць кірылічнае пісьмо. Гэтая асаблівасць нашых пісьменніцкіх культур заўсёды была перашкодай на шляху іншакультурнай экспансіі»[55].
У ліпені станкі ўжо стаялі з набраным шрыфтам. 13 ліпеня Сапега паведамляў Крыштофу Радзівілу: «Статут новы ўжо загадаў друкаваць па-руску. Хацеў бы яго выдаць і па-польску, аднак калі б давялося яго перакладаць слова ў слова, паводле рускіх словаў і сентэнцыяў, дык атрымаецца не вельмі добра; інакш зрабіць не магу, не прытрымлівацца словаў і сентэнцыяў, а толькі сэнсу. Людзі і так без усякай падставы знаходзяць у чым мяне дакараць; баяліся, што і гэта камусьці не спадабаецца, асабліва, калі сыходзіць ад мяне. Хацеў бы пачуць вашай парады. Я ахвотна выдаў бы пры гэтым Статуце і прывілеі, але не ўсе яны для нас прыдатныя: у адных добры пачатак, а сярэдзіна дрэнная, у другіх сярэдзіна добрая, а пачатак або канец дрэнныя. Не ведаю, ці можна выкінуць тое, што шкадлівае, ці не»[56].
Недарэмна так непакоіўся Леў Сапега. Жыгімонт зацвердзіў Статут з умовай, што ён «звязком и списом унии ни в чом противен быти и ничого шкодити и уближати не маеть»[57]. Унесці ў Статут «дрэнныя» прывілеі - значыць прызнаць іх законнасць для Літвы. А гэтымі «дрэннымі» Сапега лічыў прывілеі, выдадзеныя ў 1387 і 1413 гадах, у якіх абвяшчалася аб'яднанне Вялікага Княства з Польшчай[58]. А таксама нявыгадныя для Літвы акты Люблінскай вуніі. Невядома, што параіў падканцлеру Крыштоф Радзівіл, але ці з ягонай парады ці не Сапега ўзяў на сябе смеласць не «псаваць» Статут «дрэннымі» прывілеямі. І ён меў рацыю, бо ні Крэўскую, ні Гарадзельскую вуніі ліцьвіны не прызнавалі законнымі і пра што неаднаразова заяўлялі палякам. А «добрыя» і так ляглі ў падмурак правоў і вольнасцей, занатаваных у артыкулах кодэкса.
Замест прывілеяў Сапега змясціў у Статут дзве прадмовы - адну да Жыгімонта, а другую да станаў Княства. У сваім слове падканцлер выклаў прававую канцэпцыю ўнутрыпалітычнага ўладкавання дзяржавы - не толькі сама перадавую на той час, а нават роднасную рэспубліканскай[59]. Сапега дае сваё бачанне сапраўднага манарха і папярэджвае Жыгімонта, каб паважаў закон і не стаў «тыранам». «Были тые часы, найяснейшый милостивый госпадару королю, коли в том згромаженью а посполитованью людском, которое мы речью посполитою называем, не правом яким описаным або статутом, але только своим зданъем и уподобанъем владность свою господары и короли того света над людми ростегали. Але иж частокроть от пристойное своее повинности отступовали, а на свой толко пожыток речы натегаючы о сполное доброе всих мало дбали, оттуль то было уросло, же люди, брыдечысе их панованьем и звирхностю и не господарми, але тыранами оные называючы, на самом только статуте и праве описаном все беспеченьство и доброе речы посполитое засажали. А прото он великий и зацный филозоф греческий Арыстотелес поведил, же там бельлуа, а по-нашому дикое звера, пануеть, где чоловек водлуг уподобанья своего владность свою ростегаеть. А где опять право або статут гору маеть, там сам Бог всим владнеть»[60].
Філасофія палітыкі Сапегі прама супрацьлеглая шаноўнаму на той час Макіявелі. Калі італьянскі філосаф апраўдвае любыя сродкі для дасягнення і ўтрымання ўлады, калі ідэалам абвяшчаецца беззаконне мацнейшага над падначаленым, дык Сапега лічыць, што і ў палітычным жыцці трэба кіравацца хрысціянскімі запаветамі. Толькі ў гэтым выпадку праўленне манарха прынясе шчасце ягонаму народу. Закон, пабудаваны паводле хрысціянскіх запаветаў, - улада ад Бога. «А тая того ест причина, же право ест, яко его другий зацный мудрец выславил, оным правдивым розсудком, а мудрым умыслу чоловечого баченьем, которым пан Бог натуру чоловечую обдарыти рачыл, абы водлуг того пристойного а мудрого баченья жывот чоловечий так справовал, яко бы се за тым, што ест почстивого, завжды удавал, а што непочстивого, абы се того выстерегал»[61].
Свае думкі Леў Сапега развівае і ў прадмове да станаў Вялікага Княства. Ён абгрунтоўвае патрэбнасць для дзяржавы справядлівых законаў, выкананне якіх і дае грамадству магчымасць пачціва і прыстойна жыць, а чалавеку - добрую славу, здароўе і маёмасны здабытак. Закон - гэта ёсць вольнасць. «Обачывали то усих веков люди мудрые, же в кождой речы посполитой чоловеку почстивому ничого не маеть быти дорожшого над вольность. А неволею так се маеть гыдити, же не только скарбами, але и смертью ее од себе отганяти есть повинен. ...А прото люди почстивые не только маетности, але и горл своих против кождому неприятелю выносити не жалують, абы под их окрутное опанованье не приходили, а з волности своее будучи злуплени, водлуг воли и мысли их яко невольники не мусели жити. Але вже мало бы на том было, ижбы чоловек з неволи от посторонного неприятеля был волен, гды бы домового неприятеля над собою терпети мусел. Тогды тот монштук або удило на погамованъе кождого зуфальцу есть вынайдено, абы се боячы права от кождого гвалту и збытку погамовал, а над слабшим и худшим не паствилсе и утискати его не мог, бо для того права суть постановлены, абы можному и потужному не все было вольно чынити. Яко Цыцеро поведил, иж естесмо невольниками прав для того, абысьмы вольности уживати могли. А естли ж чоловеку почстивому ничого нет мильшого над тое, гды во отчызне своей безпечне мешкаючы не боитсе, абы его хто на доброй славе его змазати альбо на теле и на здоровью его образити альбо теж на власной местности его укрывдити мог. Тогды то ничому иншому, одно праву причитати маеть, за которым од кождого в покою седить, а жадного усилства, обельженья и укривженья на собе не поносить, бо тот цель и скуток усих прав ест и маеть быти на свете, абы кождый добрую славу свою, здоровъе и маетность в целости мел, а на том всем жадного ущирбку не терпел»[62].
А для Вялікага Княства першынство права, якому падначальваецца і сам гаспадар, - гэта «скарб в руках наших, который жадною сумою преплачон быти не можеть». Каб чалавек права пісанага справаваўся, ён павінен ведаць законы. «Так если бы од кого был укривжон, абы ведал, где обороны и лекарства в кривде своей искати маеть, бо яко один сенатор рымский другого штрофовал, же права отчизны своее не умел, так кождый обыватель годен ест наганенья, который вольностью се фалить и прав своих умети и розумети не хочеть, которым правом усю вольность свою обварованную маеть. А если которому народу встыд прав своих не умети, поготовю нам, которые не обчым яким языком, але своим власным права списаные маем и кождого часу, чого нам потреба ку отпору всякое кривды, ведати можам»[63].
Статут быў кнігай Сапегі як аднаго з ягоных аўтараў, як рэдактара, як фундатара выдання. Сам Леў вобразна вызначыў сваю працу над Статутам гэтак: «дорогу лацнейшую и снаднейшую кождому ку ведомости права показал»[64].
Калі ж казаць мовай фактаў, дык перш-наперш адзначым, што Статут на працягу 200 гадоў лічыўся сама дасканалым зводам законаў у Эўропе і адным з сама дэмакратычных. Па сутнасці гэта канстытуцыя арыстакратычнай рэспублікі. Значны ўплыў зрабіў Статут і на прававую думку Эўропы. Гэтак ён паслужыў узорам пры стварэнні ў 1648 годзе расійскага зводу законаў Саборнага ўкладання. Цэлыя раздзелы гэтага кодэксу былі проста ўзяты з ліцьвінскага Статута. Карысталіся ім і ў Польшчы як крыніцай права ў заканадаўстве. Паводле Статута, у ХVІІ стагоддзі працавалі суды ў Латвіі, Эстоніі і на Ўкраіне. Статут пераклалі на нямецкую, украінскую, расійскую, польскую, лацінскую і французскую мовы. Ну, а Літва жыла паводле ягоных законаў амаль да сярэдзіны ХІХ стагоддзя. Такі вось плён працы ўсіх тых, хто прыняў чыннасць у стварэнні гэтай вялікай кнігі ліцьвінаў.
З новым каралём польскім і вялікім князем літоўскім Льву Сапегу давялося пазнаёміцца так блізка, што ён і сам не радаваўся гэтаму. Падканцлер жыў пры каралеўскім двары ў Кракаве для вырашэння ліцьвінскіх спраў. У лістах Льва Сапегі адчуваецца непрыязнь да ўладара. Ні дзяржаўнага мыслення, ні дзейнасці, ні таленту палітыка не праяўляў белабрысы юнак са Швецыі. Чым і вызначаўся, дык насупленасцю і маўклівасцю. Ні да складу, ні да ладу. Так сабе - чалавек пры чужым розуме. З самага дзяцінства сына пратэстанцкага караля Швецыі выхоўвалі езуіты. Кароль спрабаваў супраціўляцца, ды жонка Кацярына Ягайлаўна настаяла, каб Жыгімонт рос у каталіцкай веры. Маці марыла бачыць яго польскім каралём, вось і навучыла польскай мове і веры. А гэта, на жаль, мала, каб стаць сапраўдным уладаром. Звычаяў і нораваў Польшчы, а тым больш Літвы, ён не ведаў. Вясёлым і запальчывым палякам і ліцьвінам не падабалася, што іх гаспадар, замест ловаў, рыцарскіх турніраў, баляванняў, то наігрывае на клавікордзе, то цешыцца мелодыямі прыдворнага аркестра, то вышывае золатам, а то, як алхімік, бавіць час у хімічных практыкаваннях. На дзяржаўныя справы неяк і часу не даставала, усё на заўтра адкладваў - палякі і празвалі яго Даўтрка (Dojutrka). Мала быць хімікам, каб правіць вялікія справы.
Ліцьвінаў больш хвалявала не столькі асоба Жыгімонта і ягоны характар, а тое, як паставіцца ён да Літвы. Станіслаў Альбрэхт Радзівіл недарэмна выказваў свае трывогі: «Ён малады, яму ўсяго 22 гады, ён падобны на чыстую кнігу. Што палякі занясуць у яе, тое і застанецца ў ёй, як у воску. Ад іх, і выключна толькі ад іх, залежыць зрабіць з яго добрага або дрэннага ўладара»[65]. Вось і запаўнялі старонкі гісторыі Рэчы Паспалітай «дарадчыкі» езуіты ды іх спадручнік Андрэй Баболя. Як пісаў сучаснік: «Баболя так авалодаў каралём, што той нічога не рабіў без яго парады, як і сам Баболя без езуітаў; нават у справах грамадскіх першай была парада Баболі і езуітаў заўжды шкодная Рэчы Паспалітай, таму што яны не вывучалі яе становішча і інтарэсаў. Езуіты разбіраліся ў справах школьных і свайго ордэна, Баболя жыў аднымі інтрыгамі, але яны раілі аб справах польскіх, маскоўскіх і шведскіх, і асуджэнне іх думкі лічылася святатацтвам»[66]. Чаго здзіўляцца, што старонкі панавання Жыгімонта Вазы - гэта гісторыя войнаў, авантур, веранянавісці і заняпаду дзяржавы.
Сапега адразу спазнаў на сабе характар Жыгімонта. Так ужо здарылася, што злосць, якая душыла палякаў на ліцьвінаў з-за Статута, яны выплеснулі на падканцлера. Як у непрыяцельскім стане апынуўся ён - вакол варожасць. Настрою палякаў паддаўся і Жыгімонт і ён злаваў на Літву. Аб атмасферы кракаўскага двара Сапега паведамляў Крыштофу Радзівілу. Гэтак, у лісце ад 31 студзеня 1588 года ён піша: «Вельмі ўзмацніліся паны-палякі перамогай над Максіміліянам і зрабіліся асабліва пагардлівымі да народа літоўскага, кажучы: каб гэтая навіна прыйшла перад заканчэннем нашых спраў літоўскіх і прысягай каралеўскай, не дазволілі б нам ані тых пастулатаў нашых, ані супакою, ані паловы Лівонскай зямлі. Пан Асецкі, пасол ад войска, іменем гетмана і ўсіх жаўнераў даказваў, што мы да зямлі Лівонскай нічога не маем, і досыць ушчыпліва народ літоўскі ўспамінаў, чаго мы не жадаючы слухаць, бо нам спрачацца з імі не гадзілася, пайшлі прэч, не хочучы даслухаць гэтага іхняга пасольства. Вакансіі літоўскія ўсе разданы перш, чымся мне аб іх прыйшлося гутарыць, ды і парадзіцца са мной не хацеў»[67]. У другім лісце ад 17 лютага Сапега піша пра непрыязнь Жыгімонта да Літвы. «Кароль казаў мне, што болей палякам павінны, чымся Літве, бо яму палякі паказалі больш зычлівасці, чым Літва. І ён не толькі кажа гэтак, але і робіць. Ужо там больш палякі ў нас дастаюць, чым сама Літва. Ліцьвіну адмовяць, а паляку ў той час дадуць. Таму і паведамляю Вашае Міласці, што як толькі штосьці адчыніцца ў Літве, дык усё палякам імгненна аддадуць»[68]. І да спраў Княства Жыгімонт не хацеў і падступацца. Такое важнае пытанне, як пацверджанне ліцьвіна-маскоўскага перамір'я, вялікі князь зацягнуў на месяцы. Сапега напісаў грамату, пераклаў яе на польскую мову, каб Жыгімонт азнаёміўся, а той за колькі тыдняў нават у рукі яе не ўзяў. Штодня падканцлер нагадваў пра грамату і чуў адзін і той адказ: «Яшчэ не чытаў»[69]. І не пра мір думаў уладар, а пра вайну. Гневаўся на Маскву і жадаў яе біць. Як і чым тут даць рады? «Ужо не ведаю, што далей чыніць», - прызнаваўся Сапега[70]. «Цяжка аднаму быць супраць гаспадара і польскіх паноў, якім за вялікі гонар - пахлёбствам падабацца пану. Апіраюся, як кот на лёдзе, але калі не буду магчы, хіба што з якойсь пратэстацыяй ад'еду дадому»[71]. Каб падканцлер не назаляў, Жыгімонт не прымаў яго. Палову года Сапега не атрымліваў аўдыенцыі з вялікім князем. Гэта ўжо занадта! Відавочная знявага не толькі асабістага гонару, але і Літвы, якую прадстаўляў пры двары падканцлер. «Не толькі я, але і ўвесь наш народ зняважаны каралём. Жыву тут дзеля формы, ад двара гоняць прэч, таму і не жадаю далей падноскаў абіваць», - пісаў Сапега Крыштофу Радзівілу[72].
Мінуў час, а становішча не змянілася. Па-ранейшаму Жыгімонт не падпускаў да сябе ліцьвінскага падканцлера. Па-ранейшаму тая ж варожасць да Літвы. І дарэмна супакойваў Крыштоф Радзівіл Сапегу, што «кароль, здаецца, ужо лепш адносіцца да нашага народа». Льву гэтак не здавалася: «Кароль жалее таго, што калі-колечы зрабіў ліцьвіну. Не хачу быць pro forma пры двары і слухаць знявагі нашага ўрада, бо ўладарыць камора, а ўраднікі непатрэбныя»[73]. Сапега расчараваўся ў новым вялікім князі. Ад роспачы ратавала праца над рэдакцыяй Статута. Кракаў ён усё ж не пакінуў - застаўся на варце інтарэсаў Літвы. «Мушу яшчэ не толькі са шкодай, але з жалем сваім трываць тут да часу, пакуль чалавечае цярпенне дапусціць»[74]. Але і цярпення ўжо не было. Восенню Сапега вярнуўся ў Вільню. У друкарні Мамонічаў чакалі яго падрыхтаваныя да працы станкі. А напрыканцы года Леў трымаў у руках надрукаваны Статут.
Новыя перспектывы адкрыліся для Сапегі пасля прызначэння яго ў 1584 годзе на пасаду канцлера Вялікага Княства. Цяпер ён стаў галоўным ахоўнікам правоў і вольнасцей панства. Спатрэбіўся Сапега і Жыгімонту.
На Варшаўскім сойме Сапегу выбралі каралеўскім камісарам для суцяшэння бунту рыжанаў. Як вядома, Рыга ўпарта адстойвала свае правы вольнага горада. У 1581 годзе Сцяпан Батура зацвердзіў іх. Адным з прывілеяў была дэкларацыя свабоды пратэстанцкай веры. Аднак адразу пасля падпісання прывілея кароль пад ціскам езуітаў патрабаваў ад гарадскога магістрата перадачы католікам дзвюх пратэстанцкіх цэркваў. Магістрат упарціўся. Угневаны кароль ветліва прыгразіў: «Я сёння не магу нічога есці, пакуль не памалюся ў царкве»[75]. Пагроза падзейнічала і католікі атрымалі цэрквы. Затое пратэстанты засталіся незадаволенымі. Іскаркі мяцяжу ўспыхнулі ў іх душах. А ветрам, які раздзьмуў пажар, стаў новы каляндар. У 1582 годзе Сцяпан Батура загадаў увесці ў Рэчы Паспалітай каляндар, выпраўлены папам Рыгорам ХІІІ. Гэты каляндар, празваны Грыгарыянскім, адмяняў часалік старога - юліанскага і на два тыдні апярэджваў яго. Але традыцыі не касуюцца каралеўскімі ўказамі. Паўсюль раздаваліся нараканні. Парушаўся прызвычаны лад жыцця. Перамяшаліся дні святаў. Як адзначыў летапісец: «Праве было начало пристья антихристова у таком великом замешанью»[76]. Хваляваліся і ў Рызе. Папская выдумка пераблытала святы. У новым календары рыжане ўбачылі яшчэ адзін замах на пратэстанцкую веру. Калі ж езуіты правілі ўрачыстую службу на Раство Хрыстова паводле грыгарыянскага злічэння, раззлаваны натоўп раптам уварваўся ў касцёл - закідаў святароў камянямі, пабіў шыбы, пашкодзіў усё ўбранне. З'явіліся і правадыры, гарадскія саноўнікі Брынкен і Марцін Гізе. Нацкаваныя імі рыжане захапілі магістрат. Гізе заклікаў расправіцца з тымі сябрамі магістрата, з-за якіх горад страціў свае вольнасці, правы і цэрквы. Улады спрабавалі мірна супакоіць гнеў рыжан. Аднак адміністратара Лівоніі віленскага біскупа Юрыя Радзівіла не пусцілі ў горад. Не прынялі рыжане і загад Батуры прынесці скаргу на магістрат на яго каралеўскае імя. Гізе і Брынкен правілі натоўпам і з'яўляліся гаспадарамі становішча. Яны знайшлі двух віноўнікаў і прымусілі магістрат даць дазвол казніць іх. Так пралілася кроў. У Батуры скончылася цярпенне, і ён загадаў сілай суняць бунт. Да Рыгі падышлі каралеўскія жаўнеры. Гізе адразу ўцёк у Швецыю. А ў часы безгаспадарства пра Рыгу забылі. Ды і рыжане астылі. Але вось вярнуўся ў горад Гізе - ізноў успыхнулі хваляванні. На загад магістрата звязеніць Гізе - другі правадыр бунту Брынкен напаіў гурт сваіх прыхільнікаў і напусціў іх на магістрат. Рыга апынулася ў руках Гізе і Брынкена. Яны наладзілі сувязі з Максіміліянам. Настроеныя супраць Жыгімонта рыжане адмаўляліся яму прысягаць. Становішча ў Рызе абмяркоўвалася на Варшаўскім сойме ў 1589 годзе. Сойм зліквідаваў аўтаномію Лівоніі, падзяліў яе на ваяводствы і староствы. Ліцьвіны і палякі атрымалі правы займаць пасады і набываць землі ў Лівоніі. Такім было вырашэнне спрэчкі з-за гэтага краю паміж Літвой і Польшчай. Замест падзелу паміж сабой пагадзіліся на супольнае валоданне. Для ўціхамірвання Рыгі сойм паслаў у горад Льва Сапегу і кракаўскага кашталяна Севярына Бонара. Як толькі пра гэта даведаліся рыжане, дык пастанавілі не пускаць каралеўскіх камісараў у горад. Ледзь не пралілася кроў. Гізе і Брынкен вывелі на вуліцы ўзброеных гараджан. І каб не заступніцтва гарнізона палкоўніка Фарэнсбаха, мяцежнікі разагналі б магістрат. Сапега ведаў, якую сустрэчу рыхтуюць камісарам правадыры мяцяжу. Дзейнічаць сілай тут не выпадала. Але сілу павінны бачыць і паважаць яе.
5 ліпеня камісары пад гарматныя стрэлы ўрачыста ўехалі ў Рыгу. Следам увайшоў у горад вайсковы аддзел у 150 чалавек. Гізе і Брынкен са сваімі хаўруснікамі прыціхлі.
Камісары абвясцілі магістрату каралеўскую міласць на захаванне гарадскіх прывілеяў і патрабавалі прынясення прысягі. А завадатараў мяцяжу загадалі звязеніць і ўчыніць над імі суд. Не паспелі арыштаваных Гізе і Брынкена прывесці пад варту ў ратушу, як каля яе пачалі збірацца людзі. Купец Гергард Фрызе заклікаў натоўп да бою. Ужо раздаваліся ваяўнічыя крыкі. Сапега не хаваўся за спіны жаўнераў, разам з двума сябрамі магістрата ён выйшаў да народу. Мужнасць канцлера нібыта абяззброіла натоўп. Ніхто не асмеліўся падняць руку на яго. Людзі паддаліся ўгаворам не праліваць крыві. Для захавання супакою магістрат наступным днём арыштаваў Фрызе.
27 ліпеня рыжане прысягнулі камісарам на вернасць Рэчы Паспалітай. Але пакой у горадзе не наступіў. Падчас суда Гізе і Брынкен праз акно пачалі крычаць і маліць аб дапамозе. Натоўп паддаўся мальбам падсудных. Зноў на шляху раз'ятраных людзей паўстаў канцлер: «Рыжане, памятайце, што вы прысягалі, інакш вы рызыкуеце жыццём!» - усклікнуў Сапега[77]. Ваяўнічасць згасла перад мужнасцю.
Суд вынес Гізе і Брынкену смяротны прысуд. Паводле просьбы сваякоў асуджаных, Сапега дазволіў пахаваць іх целы ў царкве. Змягчыў ён і пакаранне - замест чвартавання назначыў казнь мячом. І злодзей для канцлера «Божье створенье».
Пакаранне адбылося 2 жніўня. З самай раніцы жаўнеры занялі рынак і з запаленымі факеламі стаялі ў баявым шыхце. Але рыжане не думалі пра мяцеж і збегліся на рынак паглядзець на казнь. Перад смерцю Брынкен раскаяўся і заклікаў народ падначаліцца ўладам. Калі кат сцяў яму галаву, Гізе папрасіў у канцлера дазволу праспяваць рэлігійны гімн. Сапега адказаў, што спяваць ужо позна. Тады Гізе паслухмяна апусціўся на калені перад плахай і вымавіў: «З глыбінь духа звяртаюся да цябе, Бог»[78]. Кат адсек яму галаву. Над астатнімі зачыншчыкамі мяцяжу суд злітаваўся і пакараў іх зняволеннем і грашовымі штрафамі.
Камісары аднавілі ўладу магістрата і прымірылі яго з гараджанамі. «Такім чынам, дарагі мір зноў запанаваў у Рызе», - адзначыў задаволены рыжскі летапісец[79].
Так, часам «дарагі мір» даводзілася захоўваць суровымі мерамі. І Сапега, абараняючы супакой дзяржавы, не даваў літасці ліхадзеям і мяцежнікам. Кожны атрымліваў па заслугах. Добра разумеў канцлер небяспеку ўнутраных звадак і боек: «Я не жадаю нашай айчыне таго, што адбываецца ў Францыі. Няма ў Францыі такіх ворагаў, якія каля Польшчы з Літвою, а таму яны б'юцца паміж сабой і няма каму іх разняць. Нас разнялі б хутка, з аднаго боку турчын, з другога - татарын, а з трэцяга - маскавіт, ды і немцы не спалі б, але дасць Бог, што ў нас не дойдзе да гэтага»[80].
«Спакой Айчыны да скону дзён буду сцерагчы», - вось мэта Сапегі[81]. Калі ж у канцлера не даставала ўлады сцерагчы спакой, ён выкарыстоўваў і слова. Пераканаўчымі довадамі ён стрымліваў ахвотнікаў сеяць буру. Сапега выказваў погляды, сугучныя лепшым думкам мысліцеляў-гуманістаў. Паказальная ў гэтых адносінах палеміка Льва Сапегі з вуніяцкім архіепіскапам Язафатам Кунцэвічам. Сам Сапега прыхільна ставіўся да царкоўнай вуніі паміж каталіцкім касцёлам і праваслаўнай царквой Літвы і Ўкраіны. Выступаў з прамовай пры яе заключэнні ў 1596 годзе ў Берасце. Як палітык ён звязваў з вуніяй перш за ўсё палітычныя выгады для Княства - гэта замірэнне рэлігійных звадак і выхад з-пад уплыву самахоць заснаванага маскавіцкага патрыяршаства. Але перш за ўсё ліцьвінскія вярхі, як свецкія, дык і духоўныя, разглядалі вунію як важны крок да стварэння нацыянальнай царквы ліцьвінаў[82]. Асаблівую руплівасць праяўляў полацкі і магілеўскі архіепіскап Язафат Кунцэвіч, які сваімі палымянымі словамі павярнуў да вуніі нямала народу. Але калі Кунцэвіч пазачыняў праваслаўныя цэрквы епархіі, дык вернікі выступілі на абарону сваёй веры. Сапега прадбачыў наспяванне выбуху - рэлігіёзнай вайны. Не мог не трывожыць канцлера і той факт, што запарожскія казакі абвясцілі сябе абаронцамі праваслаўя. А гэта сіла, з якой трэба было лічыцца. Канцлер хацеў папярэдзіць крывавыя падзеі. У лісце да Кунцэвіча ад 12 сакавіка 1621 года Сапега раіць архіепіскапу адмовіцца ад насілля і выказвае ідэі талерантнасці і гуманізму. Гэта быў голас розуму і чалавекалюбства ў тым раз'юшаным вэрхале ўзаемных абвінавачванняў, знявагі, спрэчак, якімі асыпалі адзін аднаго вуніяцкія і праваслаўныя святары. Вось гэты ліст з некаторымі скарачэннямі: «Не пярэчу, што я сам прыкладаў старання каля вуніі і пакінуць яе было б справай неразумнай, аднак ніколі мне не прыходзіла ў думку, каб Ваша Міласць людзей да яе прыводзіць гэткімі гвалтоўнымі спосабамі. Вы Вашымі неразважнымі гвалтамі падбурылі і, скажу, прымусілі народ рускі да адпору і зламання ўчыненае яго каралеўскай міласці прысягі.
Пішаце аб наварачаванні на вунію адшчапенцаў і г.д.; сапраўды, трэба падумаць, аб іх наварачаванні, дбаючы аб тым, каб была адна аўчарня і адзін пастыр. Але ў гэтым трэба паступаць асцярожна і разумна, кіруючыся абставінамі часу, асабліва ў нашай айчыне, дзе зусім не служыць гэная сэнтэнцыя «прымушай іх уваходзіць». Трэба, каб гэтая наша пільнасць і жаданне агульнага аб'яднання апіралася на асновах любові, водле слоў апостала Паўлы. Але бачу, што Вы аддаліліся ад навукі гэтага апостала, і таму недзіўна, што тыя, каторыя былі пад Вашай уладай, вышлі з належнае Вам паслухмянасці. Што датычыць небяспекі, пагражаючай Вашаму жыццю, дык можна сказаць: «кажды сам прычынай сваёй бяды». Трэба карыстацца з памысных абставінаў, але не трэба паддавацца неразумнаму захапленню, асабліва, калі ідзе аб веравызнанне, бо тады правадыры бываюць выстаўлены на нялічаныя небяспекі. - «Я абязаны - пішаце - наследаваць біскупаў і г.д.». Ёсць рэччу пахвальнай наследаваць св. біскупаў, напр. Златавуснага; але наследаваць іх трэба такжа ў пабожнасці, навуцы, цярплівасці і даванню добрых прыкладаў. Прачытайце жыццяпісы ўсіх пабожных біскупаў, творы Златавуснага, а не знойдзеце ў іх ані жалабаў, ані пратэстацыяў, працэсаў, спрэчак, позваў на суд аб пераследаванне, аб скідаванне з урадаў з асабістых карысцяў, аб пазбаўленні жыцця пабожных духоўных; знойдзеце там толькі тое, што павялічывае славу Боскую, асвету і будову душаў людзкіх і ўласкавенне Эўдоксіі, гнеўнай на слуг царквы.
«Але калі - пішаце - неправаверныя на мяне адважна наступаюць, дык я мімаволі прымушаны бараніцца». Запраўды ж не гэтак вучыў нас Хрыстос: ён, ведзены на смерць, маліўся за сваіх ворагаў, - гэтак і Вашай Міласці трэба паступаць. Яшчэ пішаце: «на соймах падносяцца галасы, шкадлівыя не толькі для вуніі, але і для ўсяго рымскага духавенства». Хто ж гэтаму вінен? Адна вунія прычынай гэтых усіх няшчасцяў! Калі гвалціце людзкія сумленні, калі замыкаеце цэрквы, каб людзі без абедні, без абрадаў хрысціянскіх, без таенстваў гінулі, як няверныя, калі самавольна надужываеце любові і павагі да гаспадара, дык тады абыходзіцеся без нас, але калі з прычыны ўціскаў паўстаець у народзе непакой, каторы трэба ўціхамірыць, - тады намі добра дзверы запхнуць. Таму і праціўная старана думае, што мы з Вамі паразумеліся, каб супольне гвалціць людзкія сумленні і нарушаць агульны супакой, - чаго ніколі не было. Сцеражыце вуніі для сябе і выконвайце спакойна свае абавязкі, не наражаючы нас на агульную нянавісць, сябе ж самога на небяспеку і гэтакі вялікі перад усім народам упадак. «На непрымаючых вуніі - пішаце - выдаць загад і выгнаць іх з дзяржавы». Барані Божа! Няхай не дзеецца ў айчыне нашай гэтакае страшэннае беспраўе!
А па гэтым усім гаспадар загадвае цэрквы іхнія распячатаваць і адчыніць, аб чым я Вашай Міласці пішу. А калі Вы па гэтым маім напамінанні не адпячатаеце і не адчыніце цэркваў, дык я сам загадаю іх распячатаць і праваслаўным аддаць, каб яны паводле свайго набажэнства ў цэрквах свае абрады маглі б справаваць. Жыдам і татарам не забараняецца ў гаспадарствах каралеўскіх мець свае сінагогі і мячэці, а Вы хрысьціянскія пячатаеце цэрквы! З гэтага поваду разыходзіцца ўжо ўсюды пагалоска, што яны прагнуць быць лепш у няверных туркаў у падданстве, чымся цярпець гэтакі ўціск свайго сумлення.
Гэта мае аб'ясненні, каторыя даю на Вашае пісьмо. Жадаю сабе на Прышласць быць вольным ад спораў з Вамі. Прашу толькі Найвышэйшага аб усялякую для Вас памыснасць і адначасна аб духа лагоднасці і любові да бліжняга, застаючыся з паважаннем Леў Сапега»[83].
Шкада, што не паслухаў архіепіскап мудрых парад канцлера. Па-ранейшаму сілай усталяваў ён вунію. І наклікаў бяду на сваю галаву. Супраць святара ў 1623 годзе паўсталі жыхары Віцебска. Кунцэвіч і некалькі чалавек з ягонага атачэння загінулі ад рук раззлаваных віцьбічаў. Бяда бяду вядзе. Як і папярэджваў Сапега, што кожны сам прычына сваёй бяды, так і здарылася.
Жыццё часта наносіла жорсткія ўдары па ідэалах Сапегі, нібыта выпрабоўвала іх на трываласць. І не без душэўнай скрухі даводзілася яму прызнаваць перавагу явы. Гэтак, як канцлер ён узначаліў камісію па вышуку забойства Кунцэвіча. Закон павінен выконваць і ён, і закон патрабаваў суровай кары забойцам. 20 чалавек былі пакараны смерцю.
Несуадносіны паміж ідэаламі і жыццём прыгняталі канцлера. Можна прымірыцца з суровай рэальнасцю - гэта таксама выхад. Сапега не мірыцца. Не, ён не бярэ на сябе місію ашчаслівіць чалавецтва і не паўстае супраць тагачаснага становішча грамадства, але па магчымасці змякчае жорсткасць рэалій жыцця. Можа быць, для многіх сучаснікаў некаторыя ўчынкі канцлера ўспрымаліся, як дзівацтва багатага пана. «У вас хлоп хлопам, а ў мяне вяльможны, ясна вяльможны; бо калі я хлопа мець не буду, пэўна, ясна вяльможным не буду», - любіў канцлер вось гэтымі словамі падкрэсліць свае адносіны да простага мужыка[84]. Сапега не драў па сем скур са сваіх падданых, але ж і не пратэставаў супраць таго, што яны сваёй працай забяспечваюць яго яснавяльможнасць. У часы, калі з хлопам размаўлялі бізуном, Сапега, які ўдзячна прызнаваў халопскі мазоль і пот, выглядаў, прынамсі, дзіваком.
На сваім прыкладзе Сапега паказваў ідэал, як ён гэта разумеў, паміж канфесійных дачыненняў. Так, ён мяняў веру - з праваслаўя перайшоў у пратэстанты, а пасля хрысціўся ў каталіцтва, але ніколі не чарніў іншую канфесію, не абвяшчаў, што вера, у якой ён знаходзіцца, ёсць адзіная і правільная. Як актуальна гучыць і ў наш час роздум Сапегі аб хрысціянскай лучнасці: «Не без прычыны святы Павел да слоў - вера ёсць Боскі дар - не прыпісаў «каталіцкая», бо ніхто не ведае, ці варты ён любові або нянавісці. Святое пісьмо кажа: шмат закліканых, але мала выбраных. Не без прычыны і тое, што пан не адвяргаў схізматыкаў, бо Дух Божы, які ёсць дар Бога, дыхае, дзе пажадае. Аб тым, што супраць Боскай волі прымушаць да веры якое-небудзь грамадства, сведчаць наступныя словы: пабудую сваю сталіцу на поўначы і буду падобны найвышэйшаму. Яшчэ і таму вера называецца Боскім дарам, што да яе ніхто сам не далучаецца, як Хрыстос казаў: ніхто не можа прыйсці да мяне, калі мой Бацька не пакліча да гэтага. Такі шлях веры, бо справа далучаных да Бога - верыць»[85].
У той час, калі мацнела ў Рэчы Паспалітай веранянавісць, калі праваслаўны Канстанцін Астрожскі абзываў папу антыхрыстам і пагражаў католікам і вуніятам вайной, калі католік Юрый Радзівіл паліў Святое Пісьмо, надрукаванае ягоным бацькам-пратэстантам, калі вуніят Кунцэвіч зачыняў праваслаўныя цэрквы, Сапега фундуе і каталіцкія, і вуніяцкія, і праваслаўныя храмы, засноўвае пры іх школкі, выдае праваслаўную літаратуру. Толькі касцёлаў ён пабудаваў на свае сродкі 24, сярод іх - св. Міхайлы і бернардзінцаў у Вільні, езуіцкі ў Берасце, кармелітаў у Бялынічах, бернардзінцаў у Горадні, езуіцкі калегіум у Воршы, св.Францыска ў Бялынічах, Міхалаве, Вільні, Берасце, картэзіянцаў у Бярозе, св. Тройцы і апосталаў Пятра і Паўла ў Ружанах, а таксама шэрага праваслаўных вуніяцкіх храмаў. Пагрозліва гучыць папярэджанне Сапегі тым, хто сеяў нязгоду паміж хрысціянамі: «Каждого такового я зараз позываю перед суд Божый страшный, и с ним о то на страшном суде Христовом судитися хочу, где ему то нехай не будет отпущено»[86]. І калі ў Вялікім Княстве захоўваўся рэлігійны мір, дык таму, што на варце яго стаяў канцлер Леў Сапега. То ён заступаецца за вуніяцкага мітрапаліта Іпата Пацея перад праваслаўнымі, то стрымлівае ваяўнічых казакоў ад выступу супраць вуніятаў, то ў прыватнай перапісцы раіць князю Канстанціну Астрожскаму адмовіцца ад думкі пачаць вайну з католікамі і вуніятамі. І Сапегу слухаюцца, ягоныя парады прымаюць. «Великий Леоне» - пачціва называюць суайчыннікі Сапегу[87]. Нават Жыгімонт Ваза, які непрыхільна ставіўся да ліцьвінскага канцлера, у цяжкія для сябе моманты шукае яго падтрымкі. Вось і ў 1590 годзе, калі польскія саноўнікі не прымалі жадання манарха ажаніцца на Ганне Габсбургскай, ён просіць у Сапегі садзейнічання, і з ягонай дапамогай дамагаецца свайго. Аднак варта Жыгімонту нешта задумаць на шкоду Вялікаму Княству, як на яго шляху паўстае Сапега. І канцлер прымушаў венцаноснага ўладара паважаць закон. Як не нагадаць гісторыю з намінацыяй Віленскага біскупства. Праверка сілы Статута Княства. Справа пачалася ў 1591 годзе, калі месца кракаўскага біскупа заняў Юрый Радзівіл, які дагэтуль з'яўляўся віленскім. Гэтае назначэнне насцярожыла Сапегу: прадбачыў спробу каронных дыгнітарыяў правесці на Віленскае біскупства паляка. Так яно і здарылася. Палякі, спасылаючыся на тое, што Кракаўскае біскупства дасталася ліцьвіну, прапаноўвалі наўзамен аддаць Віленскае паляку Бернарду Мацееўскаму. Канцлер добра разумеў далёкія намеры польскіх палітыкаў. Важна стварыць прэцэдэнт. Парушыць артыкулы Статута і назначыць на пасаду ў Княстве «чужаземца». Цяжка зрабіць пачатак, а тады... «А тады, - на думку Сапегі, - паддайцеся ва ўсім палякам, адмоўцеся ад сваёй пячаткі, ласкі і булавы, і няхай будуць польскія: пячатка, булава і ласка, ды і агульная скарбніца». А таму, каб гэтага не адбылося, Сапега рашуча вырашыў: «Або загінуць, або дамагчыся таго, каб ліцьвін быў віленскім біскупам»[88]. І дамогся. На ўсе просьбы, мольбы і пагрозы Жыгімонта прыкласці пячатку Княства да намінацыі Мацееўскага Сапега адказваў адмовай. Некалькі гадоў доўжылася гэтае супрацьстаянне. Жыгімонт і ягоныя польскія дарадчыкі ўсяляк спрабавалі зламаць волю Сапегі. Дзейнічалі і праз папу, і праз папскага легата. Прыбягалі да падману і ашуканства. Гэтак, у 1595 годзе Жыгімонт чарговы раз патрабаваў ад канцлера паставіць пячатку, маўляў, і віленскі ваявода Крыштоф Радзівіл згодны на гэта. Сапега не паддаўся на каралеўскі ціск, а напісаў ваяводзе. Сапраўды, Радзівіл гатовы пайсці на кампраміс, каб на далейшы час забараніць соймавай пастановай назначэнне палякаў на пасады Вялікага Княства, а ліцьвінам пад пагрозай пакарання прымаць назначэнні на польскія пасады. Праект ваяводы падабаўся Сапегу, але ён настойваў на згодзе станаў Вялікага Княства. А вось станы на павятовых сойміках аднадушна пратэставалі супраць намаганняў Жыгімонта ўчыніць «зменшенья и затертья права, волности и свобод Великого Князства Литовского»[89]. Сапега адчуваў за сабой падтрымку ўсёй дзяржавы і заставаўся непахісным. Нарэшце, у 1597 годзе Жыгімонт абвясціў Мацееўскага віленскім біскупам, а для пацвярджэння намінацыі папам рымскім вырашыў паставіць на прывілеі польскую пячатку, спадзеючыся, што ў Рыме прызнаюць яе за ліцьвінскую. Сапега заявіў каралю пратэст і даў зразумець яму, што Літва не пагадзіцца з такой «намінацыяй». Цяпер Мацееўскі стаяў яшчэ далей ад віленскай катэдры, чым раней. Хітрыкі Жыгімонта з пячаткай не ўдаліся. Папскія прадстаўнікі ўважліва сачылі за супрацьстаяннем караля і канцлера. Інтарэсы каталіцкага касцёла для папы былі вышэйшымі за інтарэсы польскага ўраду. Бок Літвы прыняў папскі нунцый, які забараніў імем папы Мацееўскаму ехаць у Вільню. Толькі смерць Юрыя Радзівіла ў студзені 1600 года дала Жыгімонту магчымасць з гонарам адступіць - месца кракаўскага біскупа дасталася Мацееўскаму, а віленскім біскупам стаў ліцьвін Бенедыкт Война. Ліцьвінскі статут перамог, і манарх вымушаны падначаліцца закону.
Ён атрымаў шмат, ён і аддаваў шмат. Лёс выбраў яго, ён выбраў гэты лёс. Чалавек, які «павінен дбаць пра грамадскае дабро і пра справы дзяржаўныя»[90]. Лёс даў яму ўладу, улада даверыла яму лёс Айчыны - святы дар і давер. Дар свой ахвяраваў ён народу - Айчына стала яго лёсам.
Ён ішоў наперадзе свайго часу і хацеў весці за сабой грамадства. А грамадства азіралася назад у прызвычаны і знаёмы ўчарашні дзень. Грамадства не разумела яго, яно шукала пажытак у сённяшнім дні. Задаволеным малым было дастаткова, каб не шукаць вялікага. І дзень змяняўся днём і прыносіў усё той малы пажытак. Але жыла мара пра вялікае, жыла ў душы Льва Сапегі.
А марыў Леў Сапега пра саюз славянскіх народаў. Як ніхто іншы, канцлер разумеў неабходнасць гэтага аб'яднання. У свеце складваліся моцныя кааліцыі. Каталіцкая ліга, на чале якой стаялі папа рымскі і Габсбургі. Пратэстанцкія краіны ладзілі свой пратэстанцкі саюз. Турэцкія султаны аб'ядноўвалі мусульманскі свет. Пад прыкрыццём рэлігійных ідэй гэтыя саюзы перш за ўсё клапаціліся пра пашырэнне сваіх межаў - заваёвы новых земляў. Леў Сапега хацеў стварыць славянскі саюз Польшчы, Літвы і Масковіі, што дазволіла б нарэшце ўсталяваць паміж імі доўгачаканы мір і абараніцца агульнымі сіламі ад поступу мусульманскай Порты і заваёўніцкіх захадаў Швецыі. Вялікая ідэя, вартая таго, каб прысвяціць сябе яе ажыццяўленню.
Калі ліцьвіны выступалі за мір з Масковіяй, дык палякі, наадварот, намагаліся сарваць яго. А ў гэты час узбройваўся для паходу на Лівонію шведскі ўладар Карл Судэрманскі. Сапега, знаходзячыся восенню 1599 года ў Рызе, атрымліваў з Швецыі трывожныя весткі. «Паведамляюць, што герцаг Карл ужо ўступіў у лігу з дацкім каралём. Калі яму яшчэ ўдасца з-за нашага нядбальства злучыцца і з Масковіяй (такую магчымасць таксама трэба ўлічваць), дык што будзем рабіць мы, якія лічым усё малаважным і ўсё зневажаем?»[91]. Наракаў Сапега і на легкадумнасць Жыгімонта, які з-за сваёй пыхі сарваў перамовы з маскоўскімі пасламі. Непакоілася і ліцьвінская шляхта і прасіла паноў-раду разгледзець адносіны з Масковіяй на бліжэйшых сойміках. Ведалі, што першы ўдар са Швецыяй або Масковіяй прыме на сябе Літва. А палякі адсядзяцца дома за спінамі ліцьвінаў. І толькі тады, калі Карл завалодаў Фінляндыяй і шведскае войска з'явілася ў Эстоніі, валынскі гаспадар Міхай захапіў Семіграддзе і сталі вядомымі ягоныя зносіны з царом, Жыгімонт спахапіўся. Ён папрасіў Сапегу падрыхтаваць праект граматы ў Маскву.
Аднак на Варшаўскім сойме польскі бок лічыў, што становішча Рэчы Паспалітай не такое і цяжкое, каб прасіць міру ў Масковіі. Што гэта - самаўпэўненасць ці звычайная праява польскай палітыкі падстаўляць пад удар Літву, каб без праблем забраць яе? Так ці інакш, а расплачвацца павінны ліцьвіны, і яны патрабавалі ад Жыгімонта назначыць пасольства дзеля станаўлення вечнага спакою. А каб вялікі князь быў згаворлівым, абяцалі даць яму грошы для вайны за шведскую карону. І Жыгімонт не адмовіў. Для значнасці місіі вырашылі адправіць «вялікае пасольства». На чале яго ўсе жадалі паставіць Льва Сапегу. «Аднаго цябе бачым, каму можна даручыць пасольства ў Маскву»[92]. Сапега з удзячнасцю прыняў гэты давер. І не з пустымі прамовамі і не спрачацца ехаў канцлер. Ён склаў праект лігі славянскіх дзяржаў:
1. Абодвум уладарам быць паміж сабой «в любви и в згодзе и статечной вачной приязни», паны-рада і баяры думныя, усе свецкія і духоўныя станы «в згодзе и в вечной нероздзельной милосци Братерской били яко людзи одное Вери Хрэсцьянское, одного езыка и народу словеньского»*.
2. Агульнымі будуць непрыяцелі і ворагі абедзвюх дзяржаў.
З. Ніякіх дамоваў, шкодных адзін аднаму, уладары не заключаць, узгадняецца знешняя палітыка.
4. Падчас небяспекі аднаму другі «ширже и жичливе верне без хитросци ратоваць маець».
5. Землі, здабытыя агульнымі сіламі, пераходзяць да той дзяржавы, якая мае на іх права.
6. Землямі, якія не належалі раней ні аднаму з панстваў, валодаць разам або падзяліць іх.
7. Дазваляецца вольна паступаць на службу любому з двух уладароў.
8. Дазваляецца ліцьвінам і палякам вольна «женитися, кревнитися» з маскавітамі.
9. Можна выслужыць землі і вотчыны ў абодвух панствах.
10. Абмен паміж двума панствамі вучнямі.
11. Свабода веравызнання «повольно Веры свое уживати».
12. Дазвол будаваць у Масковіі каталіцкія касцёлы, а ў Літве і Польшчы праваслаўныя цэрквы.
13. Купцы «вольно и безпечно» гандлююць у абодвух панствах.
14. Выдаваць з абодвух бакоў зладзеяў і «вшэляких шкодников».
15. Разам стаяць супраць татараў.
16. Абодва гаспадарствы маюць супольнм флот на «мору Литовском и на мору Великом».
17. Манета аднолькавая «одное цэны, одное ваги».
18. Павінны быць зроблены дзве кароны: адна кладзецца на галаву караля і вялікага князя пры каранацыі маскоўскім паслом, другая такім чынам кладзецца цару паслом ад Рэчы Паспалітай.
19. Уладар Рэчы Паспалітай выбіраецца паводле рады з маскоўскім уладаром.
20. Калі Жыгімонт не пакіне сына, дык Польшча і Літва могуць выбраць сабе цара.
21. Пасля смерці маскоўскага ўладара ягоны сын пры вянчанні на пасад пацвярджае прысягай гэты саюз.
22. Калі ж у цара не застанецца сына, дык маскоўскім уладаром становіцца Жыгімонт[93].
* Зноў пераканаўчае сведчанне, што ліцьвіны адносілі сябе да «народу словеньского».
Выпакутаваная ідэя славянскага адзінства ўвасобілася вось у гэтым праекце саюзу трох славянскіх народаў: ліцьвінаў, палякаў і маскавітаў. Канцлер улічыў няўдачы папярэдніх праектаў і прапаноўваў рэальныя ўмовы аб'яднання. Захоўваючы сваю самастойнасць, абедзве дзяржавы цесна збліжаліся на палітычнай, культурнай і эканамічнай глебе і праводзілі супольную знешнюю палітыку. Гэты саюз адхіліў бы даўнія прычыны да войнаў паміж Масковіяй і Літвой з-за спрэчных земляў і з'явіўся б гарантам «вечнага пакою». Ясна, што ад гэтага саюза выйгралі б усе славяне, бо ў перспектыве паўставала задача вызвалення славянскіх народаў з-пад турэцкага ярма.
Пасламі разам з канцлерам ехалі варшаўскі кашталян Станіслаў Варшавецкі ды сакратар Княства Ілья Пелегрымоўскі, які апісаў гэтае пасольства ў сваім дыярушы, а пасля нават і ў паэме. У пасольства ўваходзілі - князь Яраслаў Друцкі-Сакалінскі, усвяцкі староста Андрэй Варапай, віцебскі ваявода Іван Сапега, Іван Пасак, Пётр Дунін і другія. Адной аховы і прыслугі было за тысячу чалавек. Каля двухсот вазоў везлі пажыткі і харч. Сапраўды, «вялікае пасольства».
27 верасня 1600 года пасольства выправілася з Воршы ў нялёгкае падарожжа. Сустракалі паслоў урачыста. Цар разгневаўся на смаленскага ваяводу з-за таго, што не даў паслам добрага пастоя і напужаныя ваяводы згіналіся перад Сапегам, каб задаволіць яго. Дапытлівага канцлера цікавіла ўсё, што ўпадабала яго вока. Заходзіў у праваслаўныя цэрквы і слухаў там службы.
16 кастрычніка пасольства дабралася да Масквы. Як звычайна паслоў засадзілі за высокі плот і прыставілі варту. Мінаў дзень за днём, а цар Барыс Гадуноў так і не назначаў прыёму, хаця адразу пацікавіўся спісам падарункаў. Царскія прыставы тлумачылі затрымку тым, што ў цара разбалеўся на назе палец. А цар цягнуў час - чакаў вынікаў вайны ў Лівоніі і Малдавіі. Замест таго каб сур'ёзна абмеркаваць праект прапанаваны ліцьвінскім канцлерам, ён настроіў сябе на гандаль: хто больш заплаціць за царскую прыязнь. А паслы, як вязні, сядзелі. Невядомасць прыгнятала больш за чаканне. Аднойчы паблізу пасольскага двара ўспыхнуў пажар. Агонь ахапіў некалькі будынкаў і пагражаў перакінуцца на пасольскі двор. Сапега скардзіўся прыставам, што паслоў трымаюць у цеснаце, а вакол дома паклалі столькі саломы, нібыта дзеля таго, каб спаліць яго. «Ухавай, Божа, ад гэтай прыгоды, не толькі ратаваць рэчы, але і самім цяжка выбегчы жывымі. Калі нас яшчэ будуць трымаць у такой цеснаце, дык мы вымушаны самі падумаць пра сябе»[94]. Прыставы пакрыўдзіліся і адказалі, што гэта слова высокае і невартае добрай справы. Сваркі не сціхалі. Сапега патрабаваў прыстойных умоў для пасольства. Чатыры дні ён не прымаў прыставаў, пакуль паслам не далі прасторныя дамы. Зразумела, што ўся гэтая валтузня з жытлом чынілася маскавітамі з мэтай паўплываць на волю паслоў. Такая дробная тыранія дзейнічала на слабавольных людзей. Але Сапегу не запугаеш.
І вось нарэшце 26 лістапада Барыс Гадуноў прыняў пасольства. Раніцай пасля малебна паслы адправіліся ў крэмль. Ехалі праз жывы калідор стральцоў. Каля царскага палаца паслы злезлі з коней і прыставы павялі іх да прыёмнай палаты. Разадзетыя і ўпрыгожаныя карункамі і золатам баяры і баярскія дзеці запаланілі ўсе пераходы, адзёжкамі і бляскам каштоўнасцей паказвалі славу і моц свайго ўладара. І натоўп прыдворных, і важныя баяры старажытных і слаўных родаў, і агромністая палата, і залатыя клейноты - усё павінна прымусіць адчуць сваю нікчэмнасць перад веліччу ўладара Трэцяга Рыму. Ён сядзеў на пасадзе ў залатым вянцу і трымаў у руках скіпетр і дзяржаву - жывое ўвасабленне сваіх прэтэнзій на веліч і моц. На правы бок сядзеў ягоны сын. А ўздоўж сценаў расселіся думныя баяры. Перад вялікім князем стаялі чатыры воіны ў белых гарнастаевых апанчах з сякерамі, якія паклалі на плечы.
Дзяк Васіль Шчалкалаў мовіў Гадунову, што паслы караля польскага і вялікага князя літоўскага Жыгімонта прыйшлі пацалаваць яго руку. Слова ў адказ мовіў Леў Сапега - звычайны пры такіх прыёмах зварот; маўляў, Жыгімонт прыслаў іх пакланіцца вялікаму князю ўсея Русі Барысу Фёдаравічу і справіцца пра яго здароўе. Пасля чаго Сапега перадаў дзяку ліст Жыгімонта. Дзяк прачытаў ліст вялікаму князю. У сваю чаргу і Гадуноў папытаў, ці здаровы кароль Жыгімонт. Сапега адказаў, што ён караля пакінуў у добрым здароўі. У сваёй прамове пасол паведаміў пра мэту пасольства. «Ведаючы, што сам усемагутны Бог выбірае ўладароў і князей і каго хоча ставіць на панства, а таму і табе Барысу Фёдаравічу даў сесці на вялікім пасадзе маскоўскім толькі паводле сваёй святой волі, і бачучы твой добры намер і добрае жаданне, якое ты выказаў перад намі праз свайго пасла, віншуем цябе з узыходжаннем на гэты пасад і жадаем табе пражыць шмат гадоў у міласці Боскай і добрым саюзе з намі. Бачучы, як важна і як карысна для нашых Гаспадарстваў узаемная зычлівасць і згода, мы з радасцю прымаем такую вестку і з радасцю жадаем быць з табой, Вялікім уладаром і Вялікім князем Барысам Фёдаравічам, у міры, згодзе, зычлівасці і любові»[95]. Прыём завяршыўся паднясеннем Гадунову і ягонаму сыну падарункаў. Ад сябе Сапега падараваў Гадунову залаты ланцуг, упрыгожаны жэмчугам і карункамі, чатыры срэбныя кубкі, залаты ланцуг, каня з чэпраком, усыпаным жэмчугам, а царскаму сыну залаты караблік, упрыгожаны жэмчугам і карункамі, два срэбных кубкі і добрага каня. Патраціўся канцлер на падарункі, але і гонар яснавяльможны і гонар Айчыны не дазваляў яму прыехаць да цара з пустымі рукамі. «Мне дужа не падабаецца, што мы адкрываем перад чужаземцамі нагату і вялікі недастатак нашай Айчыны, нашы продкі сцерагліся, каб вораг, асабліва блізкі, ведаў пра нашу беднасць», - лічыў канцлер[96].
Багатыя падарункі паднеслі і другія сябры пасольства. Цар падабрэў і пачаставаў паслоў абедам. Дзве гадзіны ліцьвінскія паслы і маскоўскія баяры па-сяброўску дзялілі хлеб і соль, ды яшчэ смачныя стравы і напоі. Цар таксама падтрымліваў свой гонар.
Пасля прыёму пасольству далі яшчэ два двары - можна было вальней размясціцца. Але на просьбы пачаць перамовы прыставы адказвалі - то цар прыхварэў, то святочны дзень, то цар заняты, то яшчэ якая бяда - так і месяц мінуў. «Не ведаю, што далей з намі пачнуць рабіць і як нас доўга будуць трымаць у гэтым вязенні», - хваляваўся Сапега[97]. Нарэшце 3 снежня прыступілі да перамоваў. Калі паслы прыехалі ў царскі палац, дык замест цара ўбачылі яго сына Фёдара. Ён і абвясціў, што бацька загадаў баярам пачаць перамовы. «Мы гэтаму абрадаваны. Мы дзеля гэтага і прыехалі, а не дзеля таго, каб ляжаць і нічога не рабіць», - адказаў Сапега[98]. Не лёс славянства, а ўмацаванне сваёй дынастыі на пасадзе - вось клопат Гадунова. І прызнанне тытула пасламі стала б яго важнай перамогай. Баяры распавялі показку пра тое, што яшчэ Ўладзіміра Манамаха прызналі царом царградскія імператары і на Ўспенскім Саборы таго каранавалі чатыры патрыярхі. Царскі тытул нашчадкаў дому Манамаха прызналі не толькі хрысціянскія ўладары, але і магаметанскія. А калі Жыгімонт не прыме гэты тытул, дык і цар не прызнае яго каралём польскім і вялікім князем літоўскім, а таму і не трэба спадзявацца на мір і згоду паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай. Сапега паказаў баярам ранейшыя граматы маскоўскіх уладароў, дзе яны не пісаліся царамі. Дык пра што гаворка? Не, баяры цвёрдалоба патрабавалі царскага тытула для Барыса Гадунова. Пагражалі і вайной, як галоўным довадам у гэтай спрэчцы. Сапега спакойна выслухаў пагрозы і мудра заўважыў: «Вайну пачаць можаце, але канец вайны ў руках Боскіх»[99].
Наступным днём Сапега ў прысутнасці Фёдара прачытаў праект саюза. А ў сваёй прамове да баяр канцлер заклікаў іх садзейнічаць заключэнню гэтага саюза. «Мы з вамі славяне, адзіны народ. Бога з вамі хвалім адзінага і адну чэсць, хвалу яму аддаем. Хіба гэта мала, каб не паразумецца? Слушна тады было б наперад сваіх манархаў звесці ў вечную прыязнь, ды прывесці да таго іх панства. Каб паміж сабой міласць і згоду вечную ўзялі і супраць усіх паганых братэрства мелі. Шчырым сэрцам зычу, каб у вашых і нашых сэрцах праўдзіва прыняць гэты саюз»[100].
Адказ паслы атрымалі праз тры дні. Баяры адмаўляліся ад саюзу і не згаджаліся, каб палякі і ліцьвіны жаніліся ў іх краі, набывалі маёнткі і будавалі каталіцкія касцёлы, але не забаранялі ім прыязджаць і жыць. Адхілілі баяры і артыкул пра каранацыю, маўляў, карануюць уладароў духоўныя асобы. Аднак, каб узяць мір, трэба вырашыць прыналежнасць Лівоніі. Баяры заяўлялі, што Лівонская зямля спрадвечная вотчына маскоўскіх уладароў.
Чаго і баяўся Сапега, тое і адбылося. «Нічога грунтоўнага з намі станавіць не хацелі, толькі дамагаліся князю свайму царскага тытула і вяртання сабе зямлі Інфляцкай»[101]. Перамовы перайшлі ў пустыя спрэчкі каму належыць Лівонія. Сапега адказаў, што ў яго няма паўнамоцтваў вырашаць гэтае пытанне. Гэта ніколькі не бянтэжыла баяраў, і яны насядалі на яго. Заўсёды стрыманы канцлер на гэты раз ускіпеў. Абодва бакі забыліся аб прыстойнасці. Думны дваранін Тацішчаў без усялякіх акалічнасцяў заявіў: «Ты, Леў, малады, ты кажаш няпраўду». Адказ Сапегі быў яшчэ больш рэзкім. «Сам ты маніш, халоп глупы, я прызвычаіўся мовіць праўду. Не ўмею так, як ты, круціць фартэлямі. Не са знамянітымі пасламі табе размаўляць, а з хлопамі на стайне, ды і тыя размаўляюць больш прыстойна за цябе». - «Чаго крычыш! Я дакажу, што ты кажаш няпраўду». - «Нецнатлівы пёс, вялікую крыўду мне чыніш, вініш мяне ў падмане, каб не шанаваў свайго караля і князя вашага, баяр значных і сябе самаго, здолеў бы цябе, смярдзюка, на гэтым плацы правучыць. Але на волю старэйшага тое аддаю. Я тут болей быць не хачу»[102].
Такая вось дыпламатыя - хто каго перакрычыць. Добрых вынікаў яна не прынесла. Калі перамовы зайшлі ў тупік, дык баяры зноў пагражалі вайной. Вось як апісвае дыялог Міхайлы Салтыкова і Льва Сапегі ў вершаваным варыянце свайго дыяруша Гальяш Пелегрымоўскі:
Пане Леў, не навіна нам ужо бываць у Літве
І рабіць тое, што належыць мужам у бітве.
Не навіна мне з шабляй быць у тваім маёнтку,
І хутка мяне там пабачыш са шматлікімі гасцямі.
(Пераклад сяргея Кавалёва.)
Адказвае Сапега баярыну з філасоўскай мудрасцю чалавека, які разумее пераменлівасць чалавечага лёсу:
Хвалько не нахваліцца, будзько не набудзецца,
Славы вам ад гэтага ніколі не прыбавіцца.
Быць можа, будзеш госцем, калі цябе туды прывядуць
І з тваімі таварышамі ў кайданах адвядуць.
І не залішнім лічыць канцлер нагадаць баярам пра адказнасць перад Богам за свае ўчынкі:
«Хто шукае праліцця чужой крыві, над тым Боская помста,
Не ў галкі гуляць, не смех гэта, не з саду ружа»[103].
Зразумеўшы, што наскокам Сапегу не зломіш, маскавіты вярнуліся да сваёй ранейшай тактыкі псіхалагічнага ўціску. Перамовы спыніліся, а паслоў трымалі пад вартай. Пачалося супрацьстаянне волі - хто не вытрымае і саступіць. Паслы звярталіся да царэвіча, каб цар іх адпусціў дадому. Прашэння не прынялі. «І да таго нас прывялі, што мы прасілі сабе смерці: ні справы не робяць, ні адпускаюць», - празнаваўся пазней Сапега[104]. Маскавіты не спыніліся і перад прамымі пагрозамі. Папярэджвалі паслоў, што цар разашле іх па гарадах і засадзіць у вязенне - ужо і двары для гэтага падрыхтавалі. Ды Сапега і ягоныя паплечнікі не спужаліся. «Калі гаспадар ваш не загадае нас адпусціць, дык мы сядзем на коней і самі паедзем, а хто нас стане біць, і мы пачнем біць, таму што дайшло нам не да гаспадарскай чэсці, нам сваё жыццё за ўсё даражэй, бо не прызвычаіліся жыць у няволі», - адказаў прыставам Сапега[105]. А ў Маскву нарэшце прыбылі шведскія паслы, іх наўмысна правезлі перад дваром ліцьвінскага пасольства. Паказалі ліцьвінам, што цар можа заключыць мір са шведамі, таму згаджайцеся з нашымі ўмовамі. Зноў пужалі Сапегу, што Карл Судэрманскі саступае цару Эстонію. Сапега не верыў у падобныя заявы, бо ведаў прагны апетыт Карла да Лівоніі. Не дзеля таго ён распачаў вайну з Рэччу Паспалітай, каб дзяліцца заваяваным з Масковіяй. Канцлер не памыляўся. Маскавіты пужалі і шведскіх паслоў, маўляў, Жыгімонт саступае цару палову Лівоніі, калі той стане ваяваць з Карлам. Ды толькі і шведы не паддаваліся на хітрыкі. Барыс Гадуноў перахітрыў сам сябе - перамовы з пасольствамі праваліліся. Ён заставаўся са сваім кукішам у кішэні і царскім тытулам у марах. І ўжо не пра выгоды трэба думаць, а як захаваць мір. Дайшла да цара і вестка пра перамогу войска Рэчы Паспалітай у вайне з валашскім гаспадаром Міхаем. Гэта афіцыйна пацвердзіў на прыёме і Леў Сапега. Цяпер Рэч Паспалітая магла кінуць сваё войска і на шведаў. Трэба было выбіраць. Цар і баяры выбралі мацнейшага. Без спрэчак і патрабаванняў 1 сакавіка 1601 года прыгаварылі перамір'е паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай аж да 1622 года.
У той жа дзень цар цалаваў крыж пад перамірнымі граматамі. Паводле звычая, паслы павесілі свае пячаткі пад граматай Жыгімонта, якая заставалася ў Маскве, а баяры павесілі царскую пячатку на грамаце Гадунова - яна перадавалася каралю. Каралеўскае і царскае слова ўрачыста прачыталі цару і баярам. Пасля чаго цар загадаў пакласці граматы на срэбную талерку (сваё слова на верх, а каралеўскае слова пад ніз), а на граматы пакласці крыж. Гадуноў падняўся з царскага пасада і прамовіў клятву: «Леў, Станіслаў, Гальяш! Цалую крыж на гэтай перамірнай грамаце, што нам, вялікаму гаспадару, трымаць у тыя перамірныя гады ўсё так, як у гэтай нашай перамірнай грамаце пісана. А як будуць у Жыгімонта караля нашы паслы, і Жыгімонт кароль перад нашымі пасламі таксама нам крыж цалаваў на граматах і правіў бы ўсё так, як у гэтай нашай грамаце пісана»[106]. Цар пацалаваў крыж. Са свайго боку Сапега, Пелегрымоўскі і Варшавецкі таксама цалавалі крыж на тое, што Жыгімонт дасць клятву трымаць заключанае пагадненне. Цар пажалаваў паслоў і дапусціў іх да сваёй рукі. Ды яшчэ запрасіў да стала. Абед даваў царэвіч у Гранатавітай палаце. Сабраліся і баяры думныя, і баяры простыя, і дваране вялікія, і дваране думныя, і дзякі, і розныя слугі, і князі служылыя. Кожнаму ўказалі яго месца. Толькі два слаўных князі Фёдар Мсціслаўскі і Фёдар Трубяцкой - Гедзімінавічы селі побач з царэвічам: адзін праваруч, а другі леваруч. Сапегу далі месца пасля баяр вялікіх, Станіславу Варшавецкаму пасля акольнічых, а Пелегрымоўскаму пасля вялікіх дваран. Чынна і сур'ёзна выконвалі баяры і дваране свае дзяржаўныя абавязкі за царскім сталом.
Гэта не вясёлыя і шумлівыя баляванні за каралеўскім сталом, дзе пілі з рук караля за сваё здароўе, дзе спрачаліся і весяліліся, плакалі ад замілавання, дзе вяльможы «ганебна п'яныя і барздо вясёлые» выкідвалі такія фартэлі, што і сорам нагадваць. Там любілі жыццё. Тут любілі цара. Там любілі Айчыну. Тут любілі дзяржаву. Там былі спраўцы дзяржаўныя. Тут - халопы гасударавы.
Пачаставаўшы царскімі стравамі, Фёдар Барысавіч пажалаваў паслоў падарункамі. Сапега атрымаў залаты карэц з лазаравым яхантам, шоўкавую пярсідскую тканіну з золатам на саблях, жамчужныя і залатыя ланцужкі ды сорак сабалёў.
Царскія падарункі не радавалі Льва Сапегу. Так і не збылася мара. Праект славянскага саюзу не ажыццявіўся.
З лёгкай здагадкі расійскага гісторыка Сяргея Салаўёва Леў Сапега стаў ці не хросным бацькам Ілжэдзмітрыя, чалавекам, які вынасіў злахітры план смутнага часу. Вось якія довады прывёў Салаўёў. Маўляў, Сапега два разы наведаў Маскву, а значыць, добра ведаў тамашнія справы і таямніцы. Апошні раз ён пакінуў Маскву раззлаваны на цара Барыса. Першы, хто прызнаў у самазванцы царэвіча Дзмітрыя, быў слуга Сапегі - маскоўскі ўцякач Пятроўскі. Сапега выступаў як заўзяты спадручнік Жыгімонта супраць Масквы. Ён выхоўваў пры сваім двары новых самазванцаў. Спасылаецца гісторык на ўказанне маскоўскага летапісца, які наіўна тлумачыць з'яўленне Ілжэдзмітрыя злосцю Льва Сапегі на шматлікае войска, якое бачыў ён падчас пасольства. Нарэшце, паводле некаторых звестак, Ілжэдзмітрый прызнаўся ў тым, што ездзіў у Маскву пры пасольстве Сапегі. «Што б там ні было, калі западозрыць кагосьці з польскіх вяльмож у прадстаўленні самазванца, дык, канешне, падазрэнне перш за ўсё павінна ўпасці на Льва Сапегу», - гэткая выснова Сяргея Салаўёва[107]. Прамых доказаў «віны» канцлера ў справе Ілжэдзмітрыя пакуль гісторыкі не знайшлі і не прывялі іх на суд гісторыі. Таму паспрабуем апраўдаць Льва Сапегу ад «абвінавачвання». Не будзем прымаць за довады веданне канцлерам становішча ў Масковіі - не адзін ён ведаў што там робіцца. А злосць Сапегі на Барыса яшчэ не падстава для распальвання вайны. Тое, што першым прызнаў самазванца за царэвіча слуга Сапегі, таксама не можа сведчыць, што той выконваў волю свайго гаспадара. Пятроўскі ведаў Дзмітрыя па жыццю ў Вуглічы. Калі самазванец абвясціў сябе царэвічам, Сапега паслаў Пятроўскага пераканацца ў ягонай сапраўднасці. Бачыць за гэтым інтрыгу можа толькі той, хто хоча яе бачыць. І самыя паводзіны Пятроўскага пры апазнанні царэвіча зусім не паказваюць на ягоную змову з канцлерам. Убачыўшы «царэвіча», Пятроўскі разгубіўся і не ведаў што і мовіць. Становішча выправіў сам «царэвіч», які пазнаў свайго «былога слугу». Пасля чаго і Пятроўскі прызнаў «Дзмітрыя». Не станем спрачацца і з летапісцам - ніякіх доказаў на дачыненне Сапегі да «ўваскрашэння» Дзмітрыя ён не прыводзіць. А маніфест, у якім нібыта Ілжэдзмітрый паведамляў пра паездку ў Маскву пры пасольстве Сапегі, не захаваўся або зусім не існаваў. Затое ў дайшоўшым да нас маніфесце Ілжэдзмітрый нават не намякае на ўдзел у пасольстве. Што ж датычыцца «школы самазванцаў», якую трымаў Сапега, дык наўрад ці яе закончыў першы Ілжэдзмітрый, а другія вучні - гэта іншая гісторыя. Словам - усе довады віламі пісаны па вадзе. Праўда, цень падазрэння ўсё ж падае на Льва Сапегу. Гэтак, Руслан Скрынікаў сцвярджае наступнае: «Канцлер галосна заявіў, што «Дзмітрый» вельмі падобны на нябожчыка цара Фёдара, а паабяцаў паставіць і прыслаць на дапамогу «царэвічу» дзве тысячы вершнікаў»[108]. На жаль, гісторык не называе крыніцы, адкуль ён узяў падобны факт. Хаця ёсць ускосныя ўзгадкі на тое, што Сапега прызнаў самазванца за царэвіча. Гэтак, вармійскі біскуп Тыліцкі між іншым заўважыў канцлеру наконт Ілжэдзмітрыя: «Бачу, што вы лічыце яго сапраўдным»[109]. Прысутнічаў Леў Сапега і на абручэнні Ілжэдзмітрыя з Марынай і выступіў там з прамовай, нагадаўшы «царэвічу» пра Боскую місію ўлады. Нават калі Сапега і прызнаў самазванца, дык няма сур'ёзных падстаў лічыць яго галоўным спраўцам паходу Ілжэдзмітрыя на Масковію. Хай сам Леў Сапега пазбавіць сябе ад абвінавачванняў. З ягонага ліста Крыштофу Радзівілу ад 31 кастрычніка 1604 года даведаемся, што канцлер асуджаў гэтую авантуру. «Ох! Пасварыць нас сандамірскі ваявода з Масквою. Знойдзе ён шчасце або не, усё роўна зробіць горш Айчыне і нам»[110]. Раіў канцлер Мнішаку адмовіцца ад паходу і вярнуцца назад. Ясна выказаў Сапега свае адносіны да Ілжэдзмітрыя і ўвогуле да падзей «смутнага часу» ў соймавай прамове. Канцлер падрабязна спыняецца на гісторыі з'яўлення самазванца, называючы яго беглым манашкам Грышкам Атрэп'евым. Цяжка западозрыць хітрасць у гнеўным закліку Сапегі, правесці вышук, якім чынам нарадзілася авантура з самазванцамі, за чыёй рады і хто прычына войнаў з Масквой: «Няхай апраўдаюцца і дадуць адказ тыя, хто справавалі ў гэтым і хацелі, нібыта гонару пану, а прывялі яго да такой крыўды, сраматы і ганьбы, што горш і быць не можа. О, якое зласлівае разліванне крыві, забойства нявінных людзей з абодвух бакоў! Смела можна мовіць: цякуць рэкі крыві і людскіх слёзаў. Хто таму прычына і повад, павінен даць адказ Пану Богу»[111]*.
* Мабыць, з гэтай прамовай Сапега выступіў на Варшаўскім сойме ў 1611 годзе.
Вось адказ Сапегі на абвінавачванні яго гісторыкамі ў спрыянні самазванцам. Канцлер рашуча адмяжоўваўся ад спраўцаў крывавых авантур і гнеўна асуджаў іх.
І зразумела, што не звярнуліся б да Сапегі князі Шуйскія і Галіцыны з прапановай скінуць Ілжэдзмітрыя з царскага пасада, каб канцлер быў яго апекуном. Праз пасла Івана Безабразава яны паведамілі Сапегу, што кароль «даў ім нізкага і легкадумнага чалавека» і жадалі ўзвесці на пасад каралевіча Ўладзіслава[112]. Аднак ні Сапега, ні кароль не падтрымалі гэтую авантуру. Можа, і дарэмна, бо царскі вянец захапіў Васіль Шуйскі, што нарадзіла другога самазванца, які, падобна першаму, выдаваў сябе за Дзмітрыя.
Грамадзянская вайна ў Масковіі запалыхала яшчэ з большай сілай. І каб патушыць полымя, Васіль Шуйскі прыбег па дапамогу да Карла Судэрманскага. Не з добрай ласкі згаджаўся шведскі ўладар дапамагаць цару. Яшчэ раней Карл прапаноўваў Васілю разам ваяваць супраць Рэчы Паспалітай, пакуль цар не заваюе ўсю Літву, а ён - Лівонію. Масковіі і самой патрэбна была Лівонія, таму цар не згаджаўся на такі падзел. Цяпер выбіраць не даводзілася. Карл абяцаў не толькі даць цару войска, не толькі вынішчыць агнём і мячом усіх яго непрыяцеляў, нават не злітавацца над немаўлямі, але заваяваць для Масковіі Літву. Да пары, да часу збіраўся Карл трымаць саюз з царом, пакуль не разаб'е Рэч Паспалітую, пасля нанесці ўдар і па Масковіі. У патаемных наказах сваім генералам Карл загадваў захапіць Ноўгарад, Пскоў і другія гарады. Аднак Жыгімонт вырашыў нанесці ўдар першым.
Здавалася, караля чакала лёгкая перамога. Васіль Шуйскі думаў, як утрымацца на пасадзе. Добрая палова дзяржавы служыла «тушынскаму вору» Ілжэдзмітрыю ІІ.
Наўрад ці Шуйскі здолее даць належны адпор каралеўскаму войску. Паслы, якія вярталіся з Масквы, упэўнівалі караля ў прыязні да яго баяр. І як толькі ён заявіцца з войскам у краіну, дык яны скінуць Васіля Шуйскага, а царом абвясцяць каралевіча Ўладзіслава. Летам 1609 года ваяводы некаторых заходніх гарадоў вялі перамовы аб узвядзенні на царскі пасад Уладзіслава. Значыць, ідэя ўжо не лётала ў паветры, а пачала авалодваць розумам маскавітаў. Перамога сама прыйшла ў рукі. І нельга было ўпусціць яе. Кароль пачаў рыхтавацца да вайны. І адразу яго напаткала няўдача. Давялося лічыцца з прыхільнікамі міру. Палохаючыся правалу сваіх планаў, кароль не паставіў пытання аб вайне на абмеркаванне пасольскай палаты. Падтрымкай шляхты Жыгімонт не заручыўся. Таму абапіраўся ён на сілу тых магнатаў, якія падтрымалі яго. Яны за свой кошт і сабралі войска. Не такое і вялікае яно было - трохі больш за 11 тысяч. Сам Жыгімонт выставіў 400 вершнікаў і 1800 пешцаў (з іх 800 чалавек вугорскай пяхоты). Выставілі харугвы гетман Станіслаў Жулкеўскі, брацлаўскі ваявода Ян Патоцкі, варшаўскі кашталян Станіслаў Варшавецкі. Атрад нямецкіх пешцаў у 1260 чалавек узначаліў староста пуцкі Людвіг Вэйгер. Пайшлі на вайну і некаторыя ліцьвінскія паны, якія выставілі 1220 вершнікаў і 600 пешцаў. Амаль палову складалі людзі Льва Сапегі - 920 чалавек (300 гусараў, 200 казакоў, 100 пяцігорцаў, 120 валанцёраў і 200 пяхоты)[113]*.
* Паводле звестак маскоўскіх віжоў, войска караля складалі 1400 нямецкіх пешцаў, а «литовскмх людей 6000». Акты исторические. Т.2. С.314.
Можна падумаць, што Сапега прагнуў лаўраў палкаводца. Аднак, пэўна, тлумачэнне іншае. Свой погляд на вайну з Масковіяй канцлер выказаў у складзеным у ягонай канцылярыі ўніверсале да жыхароў Смаленска. Паход тлумачыўся жаданнем Жыгімонта выратаваць няшчасны край ад бедаў. А беды ўчыняліся ад таго, што царскі пасад сталі займаць людзі, якія «не па сваёй меры на царскую высату і царскі пасад спакусіліся»[114]. Вось таму Жыгімонт як блізкі сваяк былой царскай фаміліі па праву сваяцтва пашкадаваў гінучае панства і гатовы захаваць народ пры ўсіх «старажытных звычаях». Гэты ўніверсал быў не проста ідэалагічным апраўданнем вайны, а ясна ўказваў на яе мэты. Жыгімонт прад'яўляў свае правы на маскавіцкі пасад*. Такім чынам, акцыя Жыгімонта з'яўлялася ўзброенай спробай аб'яднання Рэчы Паспалітай і Масковіі - даўняй мары Сапегі. А другой задачай паходу было вяртанне Літве Смаленскай зямлі. Як дзяржаўны дзеяч і патрыёт Літвы Сапега шчыра падтрымаў намер Жыгімонта і першы выказаўся на сойме за вайну. І, пэўна, жадаў Сапега мець пры ўладары рашучы голас, а вялікая почта дазваляла яму прэтэндаваць на першае месца сярод вяльмож, якія суправаджалі ўладара. І трэба адзначыць - Сапега меў вялікі ўплыў на караля. Стаў «давераным амаль усіх тайнаў яго сэрца», паводле прызнання самога канцлера[115].
* Жыгімонт абгрунтоўваў свае правы тым, што ягоны продак Ягайла быў сынам цвярской княжны. Нагадаем, што сваяцтвам з ліцьвінскімі ўладарамі абгрунтоўваў свае правы на ліцьвінскі пасад Іван Жахлівы.
І калі гетманы з шабляй у руках здабывалі сабе славу, Сапега вызначыў шлях палітыкі караля і вялікага князя. Гэта ён ледзьве не за рукаў цягнуў Жыгімонта ў паход на Смаленск.
Пры сустрэчы ў верасні 1609 года ў Воршы канцлер пераконваў уладара не марудзіць, а спяшацца на Смаленск. Нецярпенне Сапегі выклікалі данясенні віжаў: смаленскі гарнізон малалікі і горад можна лёгка ўзяць. Кожны страчаны дзень даваў маскавітам магчымасць лепш падрыхтавацца да абароны. Кароль спяшаўся, нідзе не адпачываў больш за дзве ночы. Каб і ў Воршы ўладар не заседжваўся, Сапега павёў свой полк на Смаленск. Слаў лісты да гетмана Станіслава Жулкеўскага - паспяшацца з войскам. 19 верасня канцлер падышоў да горада.
Значэнне Смаленска як фарпоста Масковіі добра разумелі пры царскім двары. Напужаныя паходамі Сцяпана Батуры, маскавіты ў 1586 годзе пачалі ўзводзіць тут моцную каменную крэпасць. Шэсць гадоў больш за 15 тысяч чалавек працавалі на яе будаўніцтве. Уся краіна рабіла цвержу, аб якую разбіўся б наступ Літвы. Агульная працягласць смаленскіх муроў даходзіла да шасці з паловай кіламетраў. Толькі сцены Царграда пераўзыходзілі іх па працягласці. Вышыня муроў дасягала ад 13 да 19 метраў, а шырыня - 5-6 метраў. Каб абараніць цвержу ад падкопаў, фундамент муроў заглыбілі на 3-4 метры ў зямлю. Аб такія сцены ядры адскаквалі як гарох. Гарматы былі бяссільнымі перад імі. Яшчэ больш уражвалі непрыступнасцю вежы, якія падымаліся на вышыню за 20 метраў. А Фралоўская брама - аж на 33 метры. Трох'ярусная сістэма бою дазваляла весці агонь з ніжніх, сярэдніх амбразур і верхніх галерэяў. Усе подступы абстрэльваліся. Узяць цвержу штурмам было амаль немагчыма. Нават і невялікі гарнізон лёгка мог вытрымаць доўгую аблогу. Аднак смаленскі ваявода Міхайла Шэін спадзяваўся не толькі на моцныя і высокія муры, паклапаціўся ён пра воінства, харчовыя і вайсковыя запасы. Яшчэ ў пачатку года віжы даносілі з Літвы, што кароль збіраецца ў паход на Смаленск або на Маскву. Так што часу падрыхтавацца да абароны ў ваяводы хапала. І ён не згубіў яго дарэмна. Паводле яго загаду, са Смаленскай зямлі павінны даць па 6 чалавек з сахі* з пішчалямі і сякерамі. Сяляне не пайшлі ў аблогу і не далі ваяводзе людзей.
* Саха - зямельная мера, роўная 1200 дзесяцінам ралля.
На абарону горада Шэін выставіў 5400 ратнікаў ды 170 гармат[116]. Апроч таго, усе жыхары Смаленска павінны былі абараняць горад - а гэта каля 70 тысяч чалавек. Багата назапасіў ваявода харчоў і зброі, асабліва пораху і ядраў. Усе пасады вакол горада Шэін загадаў спаліць, каб расстрэльваць непрыяцеля на голым месцы. У агні згарэлі і цэрквы. Раззлаваны народ ледзь не пабіў ваяводу за самаўпраўства. Паведамленні віжоў, што горад абараняе купка баяр і стральцоў, як высветлілася, не адпавядалі сапраўднасці. Смаленск мог пастаяць за сябе. Сапега паспрабаваў угаварыць смалян здацца. Пасланы канцлерам Багдан Велічанінаў паведаміў ім: «Верце добраму намеру караля, які хоча вас пажалаваць, у пакоі будзе захоўваць вашых жонак і дзетак, вашу веру і абрады яе, звычаі і права будзе захоўваць». Смаляне баяліся помсты ліцьвінаў: «Хвалім гаспадара караля вашага, што жадае адносіцца да нас па-хрысціянску, але баімся Літвы; бо не верым, хаця кароль і пацалуе нам крыж, Літва не стрымае прысягі, як і тыя з Літвы, якія жывуць пад Масквой, якія і бароняць нашых, але бяруць жонак, дзяцей, дочак нашых баяр і рушаць нашы воласці»[117].
Смаленск асудзіў сябе на доўгую і цяжкую аблогу. Амаль два гады каралеўскае войска стаяла каля горада і боем, падкопамі, хітрасцю, угаворамі, морам вымушалі яго да здачы. Ужо першы штурм 4 кастрычніка 1609 года паказаў усю безнадзейнасць лёгкай перамогі. Працяглы абстрэл з гармат, які павёў ліцьвінскі маршалак Крыштоф Дарагастайскі, не прычыніў ніякай шкоды цвержы і не напалохаў сэрцы яе абаронцаў. У цемры перад світанкам на штурм кінулася нямецкая пяхота Людвіга Вэйгера. Барталамею Навадворскаму ўдалося прабрацца пад агнём да брамы і паставіць дзве петарды. Ад выбуху брама адчынілася. Некалькі дзесяткаў немцаў на чале з Навадворскім уварваліся ў горад. Абаронцы выбілі іх з цвержы. Шэін адразу ж пасля штурму загадаў заваліць усе брамы камянямі і зямлёй. А пасля яшчэ пабудаваў палісады і прыставіў да іх варту. Замураваў брамы так, што ні чужыя не ўвойдуць, ні свае выйдуць.
Заставалася паліць па цвержы з гармат. Гарматы не вытрымлівалі, давалі расколіны, а сцены стаялі непахісна. Не прыносілі ўдачы і падкопы. Маскавіты праз патаемныя падземныя хады лавілі кожны гук і ўзрывалі падкоп. А то ўцягвалі ў падзямелле гармату і расстрэльвалі каралеўскіх сапёраў ядрамі, нашпігованымі серай, смалой, порахам, нават гарэлкай. Час ішоў, а Смаленск так і не скарыўся. Гетман Жулкеўскі раіў Жыгімонту пакінуць пад горадам частку войск, а з другой выступіць на Маскву. Не, кароль вырашыў узяць Смаленск.
Але становішча Смаленска значна пагоршылася. Перабежчыкі распавядалі, што за суткі ў горадзе памірае ад голаду і хвароб каля 50 чалавек. Просты люд штодня патрабуе ад ваяводы здачы горада, а той суцяшае народ казкамі аб царскай дапамозе. А баярына, які выказаўся за здачу, Шэін закатаваў. Смаленскія ратнікі не прымалі міласэрнасці караля. «Мы не жадаем загубіць сваіх душ»[118].
Прыйшоў час і сам Шэін не вытрымаў. Разам з жыхарамі ён хадзіў да смаленскага архіепіскапа Сергія ўгаварыць таго здаць Смаленск і выратаваць горад ад смерці. Ні горад, ні людзей святар не пашкадаваў. Праваслаўе вышэй за міласэрнасць. Сергій зняў з сябе шаты і заявіў, што прыме пакуту, але царкву сваю не выдасць. Расчуленыя смаляне пакляліся абараняцца да апошняга. За рэлігійны фанатызм плацілі жыццём людзей. Да сярэдзіны траўня 1610 года ў Смаленску памерла 14 тысяч чалавек. І тым не менш горад трымаўся. Між тым адзін за другім палі суседнія гарады. У красавіку Аляксандар Гасеўскі аблогай вымусіў адчыніць браму Бельск. Пасля каралеўскія ваяры ўзялі Ноўгарад-Северскі. Запарожскія казакі захапілі Старадуб, Чарнігаў і Пачэп. Амаль уся Смаленская і Северская зямля перайшла да Рэчы Паспалітай і насельніцтва прынесла каралю прысягу. Але таму патрэбны быў Смаленск - адступленне азначала паразу. А калі ўлічыць шматлікую апазіцыю і неўстойлівае асабістае становішча, дык бясслаўнае вяртанне з войскам магло каштаваць Жыгімонту кароны. Аблога працягвалася. Але частку войска на чале з Станіславам Жулкеўскім давялося накіраваць супраць царскай раці Дзмітрыя Шуйскага. Сілы Жулкеўскага складалі 2000 вершнікаў і 1000 пешцаў. Ішла з гетманам і харугва сына Сапегі, Яна. Жулкеўскі каля Клушына 24 чэрвеня збіў са свайго шляху ворага і рушыў да Масквы. Паволі перавага ў вайне хілілася на карысць Рэчы Паспалітай.
Напрыканцы траўня прыбылі з Рыгі і абложныя гарматы - дзве буйныя «Баба» і «Базілішак» і шэсць меншага калібру. Палову месяца ставілі батарэю для бою і вось 18 ліпеня яна загаварыла. Велізарныя ядры прабілі ў Гранатавай вежы адтуліну. Наступным днём з самага ранку нямецкая пяхота ўварвалася ў горад. З усходняга боку на прыступ рынуліся казакі. Абаронцы адагналі іх агнём гармат і пішчаляў. Няўдача напаткала і немцаў, іх адкінулі назад. Два наступных штурмы таксама закончыліся паразай каралеўскага войска.
На перамовах з Львом Сапегам ваявода Шэін не згаджаўся аддзяліцца ад «галавы» - сталіцы Масквы. Смаленск не здаваўся і тады, калі баяры скінулі цара Васіля Шуйскага і выбралі ўладаром каралевіча Ўладзіслава. Голад і хваробы забіралі штодня сотні людзей. Воля смалян была зломлена і яны асуджана прымалі свой трагічны і гераічны лёс. Смаленск паў 3 чэрвеня 1611 года. Каралеўскае войска начным штурмам узяло горад. Ратуючыся ад раз'юшаных ваяроў, смаляне запёрліся ў праваслаўным саборы. Але і святасць храма не спыніла пераможцаў. Яны ўварваліся ў сабор і пачалі забіваць і хапаць у палон людзей. Архіепіскап Сергій з крыжом у руках хацеў спыніць кровапраліцце. Не пашкадавалі і яго. Секанулі шабляй па галаве. Тады адзін з смалян Андрэй Беляніцын запаліў пад лёхам дзежкі з порахам. Выбух разваліў храм і пад яго абломкамі ляглі сотні людзей. Трыумф перамогі Жыгімонта стаў трагедыяй Смаленска*.
* Міхайла Шэін трапіў у палон. Пазней Леў Сапега выпрасіў у караля свабоду для ваяводы і пасяліў яго разам з сям'ёй у сваім доме ў Ружанах. Тут Шэін пражыў да 1619 года, пакуль не вярнуўся на радзіму.
Увесь час аблогі ліцьвінскі канцлер знаходзіўся пры войску. Баявымі подзвігамі ён не адзначаўся перад гісторыяй. Не вёў воінаў у бой і не рызыкаваў сам. Перабраўся падалей ад небяспечнага агню смаленскіх гармат. Толькі двойчы ў дзённіку аблогі нагадваецца імя Льва Сапегі ў сувязі з вайсковымі падзеямі. Першы, калі на чале свайго аддзела ў ноч на 3 кастрычніка 1609 года ён напаў на лагер ваяводы Скопіна-Шуйскага.
Маскавіты з дапамогай немцаў адбілі атаку ліцьвінаў. Але непераможны Скопін пасля гэтага бою павярнуў назад. Другі - 31 кастрычніка, калі абаронцы горада зрабілі вылазку і напалі на варту канцлера, але, сустрэўшы адпор, адступілі.
Як сама ўплывовы вяльможа пры каралеўскім двары падчас гэтага паходу Леў Сапега вызначаў стратэгію вайны - яе мэты і сродкі дасягнення. Вёў складаную дыпламатычную вайну за ажыццяўленне сваёй мары - вуніі Рэчы Паспалітай і Масковіі. Шлях да гэтага ён бачыў праз выбранне на царскі пасад каралевіча Ўладзіслава. Аднак як гэта здзейсніць. Цяжкасцей хапала. Надзею надавала жаданне часткі баяр падтрымаць Уладзіслава. Падзеі складваліся так, што спрыялі задуме канцлера. Саюзнікаў Сапега знайшоў у лагеры Ілжэдзмітрыя ІІ - там сабраліся баяры і дваране, незадаволеныя ўрадам цара Васіля Шуйскага. Найбольш дальнавідныя з баяр, якія прысталі да самазванца, пачалі думаць пра замену Ілжэдзмітрыя. Выбар быў адзін - каралевіч Уладзіслаў. Групоўку ўзначаліў мітрапаліт растоўскі і яраслаўскі Філарэт Раманаў, які пры самазванцы хадзіў за патрыярха. Быў там і вядомы ў Масковіі палітык баярын Міхайла Салтыкоў, - той, што пагражаў Сапегу на перамовах вайной. Ён і ўзначаліў пасольства тушынскіх баяр да Жыгімонта напрыканцы студзеня 1610 года. Прыехалі з Салтыковым ягоны сын Іван, князі Васіль Масальскі, Юрый Хварасцінін, баяры Леў Пляшчэеў, Нікіта Вельямінаў, а таксама дзякі і дваране.
31 студзеня пасольства прыняў Жыгімонт. Тушынцы выступілі ад імя ўсяго маскавіцкага народа, чым паказалі каралю, што яны адзіныя маюць права прэтэндаваць на ўладу ў дзяржаве. Канешне, пасадзіўшы на царства свайго ўладара, яны не толькі вярнулі б страчанае, але яшчэ больш узвысіліся. Намаганні апраўдвалі сябе. Дзяк Іван Грамацін абвясціў, што ў Маскоўскім панстве ўсе людзі жадаюць мець за цара каралевіча Ўладзіслава, калі ён захавае грэчаскую веру, старыя правы і звычаі, калі яшчэ прыбавіць новыя правы і звычаі, якіх раней не было ў Маскоўскім гаспадарстве.
Вынікам перамоваў пасольства з раднымі панамі (а перамовы вёў Леў Сапега) стала заключэнне 4 лютага пагаднення аб умовах выбрання Ўладзіслава царом. У аснову быў пакладзены ранейшы праект Льва Сапегі: паміж Маскоўскім гаспадарствам, Польскай Каронай і Вялікім Княствам Літоўскім устанаўліваецца вайскова-палітычны саюз; дзеля абароны ад татарскіх набегаў межы панств ахоўваюць агульнымі сіламі; маскоўскае гаспадарства захоўвае свой палітычны лад, палякі і ліцьвіны не дапускаюцца да дзяржаўных пасадаў, захоўваецца праваслаўная вера; паміж абодвума панствамі існуе вольны гандаль, але мыта на межах браць пастарыне; па навуку можна ездзіць з Масковіі ў іншыя хрысціянскія дзяржавы; забараняецца пераход сялян, як у самой Масковіі, так і з яе земляў у Рэч Паспалітую; Уладзіслаў вянчаецца на царства маскоўскім патрыярхам паводле старога звычая.
Жыгімонт у гэтае пагадненне дадаў некалькі артыкулаў. Гэтак, вянчанне каралевіча павінна адбыцца пасля наступлення ў дзяржаве спакою. Тым самым кароль пакідаў сабе магчымасць прэтэндаваць на царскі вянец. Спасылаючыся на неспакой, ён мог не адпусціць сына на царства і, абапіраючыся на войска сілай, вымусіць маскавітаў абвясціць сябе царом. Дадатковы артыкул пагаднення даваў яму права, калі ён будзе ў Маскве «уряжаць» панствам разам з патрыярхам, баярамі і ўсёй зямлёй. Згоду на вянчанне Ўладзіслава ён лічыў часовай мерай - ідэалагічным прыёмам, «каб не ўпусціць выпадку прывабіць да сябе і маскавітаў, якія трымаюцца Шуйскага, і даць справам нашым выгадны ход»[119]. Вось тут і сутыкнуліся інтарэсы ліцьвінскага канцлера і караля. Сапега павінен быў перашкодзіць інтрыгам Жыгімонта і выратаваць свой праект. Не дапусціць да царскага пасада Жыгімонта і пасадзіць на царства Ўладзіслава - вось задача, якая паўстала перад канцлерам. На жаль, дакументы не даюць поўны адказ, як усё адбывалася. Канечне, Сапега дзейнічаў асцярожна, не раскрываў сваіх намераў, каб не пасварыцца з Жыгімонтам. Канцлер стараўся не пакідаць слядоў. А таму дакументы так скупа асвятляюць ролю канцлера ў выбары Ўладзіслава. Аднак сучаснікі ведалі галоўнага зачыншчыка гэтай справы. «Сама Масква вельмі славіць імя вяльможнага пана за тое, што праз яго намаганні каралевіча за ўладара ўзялі», - паведамляў пазней канцлеру Ян Сакалінскі, які пабываў у Маскве[120]. Выканаўцаў сваёй задумы Сапега знайшоў сярод тушынскага пасольства - баярына Міхайлу Салтыкова, князя Васіля Масальскага, дзяка Івана Грамаціна, былога скорніка Фёдара Андропава. З-пад Смаленска канцлер кіруе іх дзеяннямі, дае ім «поўную аб усіх справах навуку»[121]. А яны даюць адказ «міласціваму пану і дабрадзею», як яе выконваюць. Перш за ўсё трэба было нізлажыць цара Васіля Шуйскага.
Пасля вызвалення ад аблогі Масквы становішча Васіля Шуйскага на нейкі час умацавалася. Але рана ён смакаваў будучую перамогу над «тушынскім ворам» і Жыгімонтам. Пасад пад ім захістаўся. То прыняліся за справу тушынцы. Яны і баяраў агітавалі супраць цара, і люд падбівалі на яго падняцца. Добрага слова пра Шуйскага ў народзе не казалі. Клялі цара і за неспакой, і за праліццё крыві, і за горкае жыццё. На вуліцах Масквы людзі гнеўна ганілі свайго ўладара: «Ен чалавек дурны і нягодны, п'яніца і распуснік» і адкрыта заяўлялі, што ён не варты царства, бо з-за яго «праліваецца многа крыві»[122].
Прайшоў час і народ ад слоў узяўся за справу. 7 сакавіка 1610 года ў Маскве ўспыхнула паўстанне супраць Шуйскага. Натхнялі маскавітаў тушынцы. Цар разагнаў мяцежнікаў, ды толькі непрыемнасці для яго не скончыліся. Праз месяц выкрылі змову баяр, якія рыхтавалі забойства цара. Раптоўна памёр Скопін-Шуйскі - адзіны ў царскім атачэнні таленавіты военачальнік. Казалі, што цар атруціў пляменніка, западозрыўшы яго ў намеры захапіць царскі вянец. Войска засталося без галавы. Бяздарны Дзмітрый Шуйскі прывёў маскоўскае воінства да разгрому. Гетман Станіслаў Жулкеўскі падышоў да Масквы. Стала зразумела, што царстваваць Васілю Шуйскаму засталося лічаныя дні. Нават цуд не дапамог бы яму ўсядзець на царстве. Палітычныя групоўкі хацелі прычыніцца да нізлажэння цара, каб мець заслугі ў прэтэнзіях на ўладу. Штуршком для расправы з Васілём Шуйскім паслужыла навіна аб набліжэнні да Масквы войска Ілжэдзмітрыя. Становішча вымагала рашучасці.
17 чэрвеня завадатары перавароту князь Васіль Галіцын, які сам марыў стаць царом, а таксама захоплены раней у палон Філарэт Раманаў паднялі народ звесці Шуйскага з царства. Цар не меў ніякіх надзей на выратаванне і пакорліва выракся пасада. Каб Шуйскі не спрабаваў вярнуцца на царства, яго сілком пастрыглі ў манахі. Але каго выбраць цяпер царом? Ні Галіцын, ні тушынскія баяры не валодалі рэальнай уладай у Маскве. На сцэну падзей выйшлі людзі, якія сталі на чале часовага баярскага ўрада - князь Фёдар Мсціслаўскі ды Іван Куракін, а яны схіляліся да Ўладзіслава пры ўмове заключэння з ім новага пагаднення. Шансы каралевіча былі лепшымі, чым у яго сапернікаў Ілжэдзмітрыя ды Галіцына.
Уладзіславу прысягнулі Ноўгарад, Мажайск, Барысаў, Бароўск, Ржэва. Ён меў сілу - войска Жулкеўскага. На перамовах з пасламі Мсціслаўскага гетман ад імя каралевіча абяцаў, што той будзе царстваваць, як і папярэднія ўладары, захавае цэласнасць і самастойнасць дзяржавы. А калі стала вядома, што Захар Ляпуноў жадае патаемна ўпусціць у Маскву войска самазванца, Мсціслаўскі паклікаў у сталіцу Жулкеўскага. Гетман падышоў да Масквы якраз у той час, калі Ілжэдзмітрый вёў бой на яе подступах. Мсціслаўскі прасіў дапамогі, але гетман патрабаваў узамен прызнання Ўладзіслава царом. Князь не набраўся рашучасці, завагаўся. Сумленні прагнаў самазванец новым прыступам на сталіцу. Ледзь адбіла яго раць на чале з сынам Салтыкова Іванам Міхайлавічам. І тады Мсціслаўскі здаўся, прыняў дамову з Жулкеўскім, што да Жыгімонта будзе паслана прасіць на царства Ўладзіслава, які павінен прыняць праваслаўе і вянчацца ад маскоўскага патрыярха. А пасля гэтага кароль вывядзе войска з краіны. 27 жніўня Масква прысягнула Ўладзіславу. І па гарадах баярскі ўрад разаслаў граматы з загадам прысягаць новаму цару.
Жыгімонт вырашыў, што справа прыняла патрэбны для яго накірунак. Галоўным непрыяцелем Уладзіслава стаў яго бацька. Ён сам прагнуў царства. Браты, Ян і Стэфан Патоцкія, пераконвалі караля ў тым, што ён вернецца дадому з бясслаўем, калі не возьме Маскву і царскі вянец. Насуперак меркаванню другіх сенатараў і «асабліва Льва Сапегі, канцлера літоўскага, які ўсімі сіламі стараўся і раіў каралю зацвердзіць умовы, заключаныя Жулкеўскім, і ўнесці іх на сойм», Жыгімонт не прызнаваў іх і хацеў сам быць царом[123]. У Маскву да гетмана Жулкеўскага прыбыў з лістом ад Жыгімонта Фёдар Андропаў. Гетману загадвалася прымусіць баяр аддаць царскі пасад не Ўладзіславу, а Жыгімонту. Так лёгка з-за самалюбівых прэтэнзій Жыгімонта магла сарвацца вунія з Масковіяй. Ён думаў пра сябе, а Сапега думаў пра лёс славянства. Не падазраваў кароль, што «давераны тайнаў яго сэрца» перашкаджае яму завалодаць царскім вянцом. Канцлер вёў сваю палітыку абачліва і хітра, выдаваў сябе за шчырага слугу каралеўскай волі. А між тым рабіў усё насуперак каралю. Услед за Андропавым да гетмана прыехаў ад Жыгімонта Аляксандар Гасеўскі. Нібыта прывёз ён падрабязны наказ Жулкеўскаму, як дзейнічаць на карысць караля. Але сапраўдную мэту Гасеўскага выкрываюць вынікі яго місіі. Гасеўскі некалі служыў Льву Сапегу і палітычную кар'еру зрабіў пры яго падтрымцы. Не выклікае сумненняў, што гэта быў адданы паплечнік канцлера. І, мабыць, Сапега параіў каралю менавіта Гасеўскага паслаць у Маскву дапамагаць гетману. Жыгімонт не падазраваў інтрыгі. Гэтак, Сапега займеў у гетманскім стане свайго чалавека. А ён прызнаў, што немагчыма парушыць дамову і выканаць жаданне караля. Першую атаку Жыгімонта на царскі пасад Сапега адбіў. Гасеўскі нейтралізаваў Жулкеўскага і той не мог уплываць на працу земскага сабора. Так і не правёў гетман кандыдатуру караля. Сабор, на якім сабраліся патрыярх Гермаген, баяры, дваране, прадстаўнікі гарадоў, прыгаварыў біць чалом Жыгімонту, каб пажалаваў на Маскоўскае гаспадарства свайго сына каралевіча Ўладзіслава. Цяпер толькі сілай мог Жыгімонт забраць сабе пасад. Сапега прадбачыў і такі варыянт і загадзя рыхтаваў каралю адпор. Перш за ўсё пастараўся ўбраць з Масквы Жулкеўскага, каб войска ўзначаліў Аляксандар Гасеўскі. Пачаў раіць каралю, што толькі пад началам такога слаўнага гетмана, як Станіслаў Жулкеўскі, можна нарэшце заваяваць Смаленск. Кароль паддаўся на гетманаўскія хітрыкі і выклікаў гетмана да сябе. А ў Маскве застаўся Аляксандар Гасеўскі. Бліжэйшымі яго дарадцамі сталі тыя, хто выконваў «навуку» Сапегі Міхайла Салтыкоў, князь Васіль Масальскі, Іван Грамацін, Фёдар Андропаў - усе стаўленікі Сапегі. У сваіх лістах да канцлера яны б'юць яму чалом, каб жалаваў іх міласцю сваёй. Вось «пячатнік» Іван Грамацін прапаноўвае «міласціваму пану і дабрадзею» сваю службу: «Прашу Вашу міласць, скажы мне вам, Ваша міласць, служыці, а я вельмі рад»[124]. Вось Фёдар Андропаў просіць у Сапегі «поўную аб усіх справах навуку» і жадае ягонай падтрымкі, каб выгнаць з прыказаў «пахлебцаў» Шуйскага. Вось Міхайла Салтыкоў шукае ў канцлера заступы ад непрыяцеляў і дзякуе за тое, што перадаў яму іх «паносы і хлуслівае пісьмо». Нават князь Фёдар Мсціслаўскі і той шле Сапегу сяброўскі паклон, заслугоўвае яго зычлівасці. Гасеўскі і стаўленікі канцлера верхаводзілі ў баярскай думе.
Сапега выйграў - пазбаўлены каралеўскага ціску земскі сабор абвясціў царом Уладзіслава. Да Жыгімонта 7 кастрычніка прыехала пасольства ад сабора і гарадоў Масковіі*. Пасольства ўзначаліў князь Васіль Галіцын. Ад імя Масковіі паслы прасілі ў Жыгімонта даць каралевіча Ўладзіслава на царства: «І вас молім і ад гэтага прашэння маліць не перастанем, хай пачуе нас вялікая тваёй дзяржавы высакароднасць, даруе нам цара з вераю прыняць святое хрышчэнне ў імя і Сына, і Святога Духа ў нашу праваслаўную грэчаскую веру. Дзеля любові Боскай змілуйся, вялікі гаспадар, не адвяргай гэтае прашэнне»[125]. У каралеўскай радзе пачалі думаць як быць. Вось тут канцлер і зрабіў ракавую памылку. Ён лічыў, што трэба трымаць дамову Жулкеўскага з Мсціслаўскім, але перш за ўсё трэба авалодаць Смаленскай і Северскай землямі, а пасля ўвесці Ўладзіслава ў Маскву. Канцлер усё ж не давяраў прысязе маскавітаў, ці не хочуць яны выйграць час. І калі маскавіты падмануць Уладзіслава, дык будзе страчаны і царскі вянец, і Смаленск. Лепш не выпускаць з рук тое, што ў руках. Пасля доўгіх спрэчак перамагла думка Льва Сапегі і тых, хто падтрымліваў яго. Паслам адказалі, што кароль не выведзе з Масквы войска і не адступіць ад Смаленска, бо ён прыйшоў у Маскоўскае гаспадарства ўсталяваць спакой і мір, расправіцца з самазванцам, толькі пасля гэтага ён дасць свайго сына на царства.
* Ржэва, Зубцава, Разані, Кастрамы, Яраслаўля, Кашыры, Казельска, Бранска, Болхава, Тарапца, Тулы, Дзмітрава, Белева, Сярпейска, Алексіна, Тарусы, Калугі, Варатынска, Ліхвіна, Смаленска, Медыні, Вярэі, Бежацкага Верха, Галіча, Старыцы, Вязьмы, Дарагабужа, Бежацкай Пяціны, Шэлонскае Пяціны, Карачава, Арла, Мцэнеска, Дзераўскай Пяціны.
Як паказалі далейшыя падзеі, гэтае рашэнне было памылковым. Прысутнасць каралеўскага войска ў сталіцы і аблога Смаленска апраўдвалі непрымірымую пазіцыю ворагаў Уладзіслава, дазвалялі выдаваць сваю барацьбу за святую справу - абарону веры і краіны ад «літоўскіх заваёўнікаў». Вянчанне на царства Ўладзіслава прывяло б да прысягі новаму цару ўсю Масковію і пакончыла б з апазіцыйным рухам, які яшчэ не набраў сілы. Аднак Уладзіслаў не прыехаў у Маскву. Народ хваляваўся. А кароль ніяк не мог узяць Смаленск, каб адправіць сына ў Маскву. На перамовах з маскоўскімі пасламі Смаленск стаў той цвержай, аб якую разбіваліся ўсе добрыя намеры канцлера ўчыніць вунію славянскіх дзяржаў. Паслы ўпарта адмаўляліся саступаць гэты горад. Сапега ўжо і не ведаў, як упрасіць іх. «Шмат раз мы з вамі з'язджаліся, але нічога добрага не зрабілі, мы кажам увесь час, каб вы каралю чэсць зрабілі, загадалі смалянам крыж цалаваць яго міласці і сыну яго каралевічу. Але вы адгаворваецеся не па справе, што без згоды маскоўскіх баяр таго ўчыніць не можаце, тады як вам дадзены паўнамоцтвы казаць і станавіць пра ўсё»[126]. Паслы не здаваліся. Сваёй упартасцю даводзілі канцлера да крыку і ён у запале пагражаў ім: «Мы вам у апошні раз кажам пра Смаленск. Калі не зробіце так, каб смаляне цалавалі крыж каралю і каралевічу, дык прысяга з гетмана сышла, і мы Смаленска не станем цярпець; не застанецца камня на камні і будзе з ім тое самае, што было некалі з Іерусалімам[127].
18 лістапада на сустрэчы з пасламі Сапега заявіў, што Шэін спасылаецца з «ворам» і хоча ўпусціць яго ў горад, таму смаляне павінны здацца. І гэты довад не пераканаў паслоў. Тады іх папярэдзілі: «Убачыце, што заўтра будзе над Смаленскам»[128]. Ясны намёк на штурм горада. Паслы захісталіся. Цвёрдасць вярнуў ім мітрапаліт Філарэт: «Нельга ніякімі мерамі ўпусціць каралеўскіх людзей у Смаленск. Калі мы ўпусцім іх хоць трохі, дык ужо Смаленска нам больш не бачыць. Калі так, няхай лепш кароль возьме Смаленск узяццем, па-за дамовы і свайго крыжовага цалавання: на тое Боскі лёс, толькі б нам кволасцю сваёю не аддаць Смаленска»[129]. І так, зноў з-за Смаленска павінна ліцца кроў. Жыгімонт вырашыў зброяй зламаць супраціўленне паслоў і смалян. І гэты прыступ (21 лістапада) не прынёс перамогі. Праз падкоп удалося ўзарваць адну вежу і разбурыць частку сцяны. Аднак смаляне грудзьмі сталі ў адтуліне. Тройчы адбівалі яны атакі каралеўскага войска.
А ў Маскве паводле «навукі» Сапегі Міхайла Салтыкоў, Фёдар Андропаў і князь Фёдар Мсціслаўскі ўламвалі патрыярха Гермагена напісаць Філарэту, каб ён і паслы прызналі каралеўскую волю. Патрыярх гневаўся і абяцаў падняць народ, калі Ўладзіслаў не прыме веры праваслаўнай, а кароль не вывядзе сваё войска. Не знайшоўшы словаў, Салтыкоў аблаяў святара і замахнуўся на яго нажом.
І адштурхнуў патрыярха ад Уладзіслава. Наступным днём Гермаген заклікаў на плошчы народ стаяць за праваслаўную веру. Хаця Гасеўскі і арыштаваў Гермагена, але іскра, кінутая ім, разгарэлася. Полымя вайны супраць Уладзіслава распальваў разанскі ваявода Пракоп Ляпуноў. Гэта ён прывёў да прысягі Ўладзіславу Разанскую зямлю і ён першы здрадзіў свайму цару. Здрадзіў, бо бачыў падман з боку Жыгімонта. Сына не адпусціў, краіну ваюе. Ляпуноў падтрымаў заклік патрыярха і пасылаў па гарадах граматы, каб усёй зямлёй стаяць за Маскоўскае гаспадарства і біцца насмерць з палякамі і ліцьвінамі. Пачало збірацца апалчэнне ў паход на Маскву. Ніхто, пэўна, не чакаў, але пастаяць за «праваслаўную хрысціянскую веру» заклікалі з-пад Смаленска і паслы. Калі прыйшоў загад баярскай думы падначаліцца каралеўскай волі, здавалася, што нарэшце яны згодзяцца за здачу Смаленска. Леў Сапега з надзеяй адзначаў: «Бачыце, пра што мы вам казалі, тыя ж словы Дух Святы паслаў усім вашым баярам: яны ж гэтымі словамі вам загадваюць, якімі мы ад вас таго ж патрабавалі; сам Бог адкрыў ім усё гэта і вы тым больш павінны слухацца волі яго міласці караля»[130]. Але пад граматай не стаяла пячатка патрыярха. Паслы адмовіліся выконваць баярскі загад. Замест пакоры гадбівалі народ на вайну: «Не думайце і не спадзявайцеся, каб каралевіч быў гаспадаром у Маскве. Усе людзі ў Польшчы і Літве гэтага ніяк не дапусцяць. У іх у Літве на сойме думалі з усёй зямлёй, і ў іх так пакладзена, каб вывесці добрых людзей і спустошыць усю зямлю і валодаць усёю Маскоўскаю зямлёю. Усім стаць нам за праваслаўную хрысціянскую веру, пакуль яшчэ мы вольныя, а не ў рабстве, і не выведзены ў палон»[131]. Паслы не толькі парушылі закон пасольскіх чынасцяў, але і прама хлусілі. Ніякага сойма ў Літве не адбылося, дзе нібыта пастанавілі завалодаць усёю Маскоўскаю зямлёю. Але за «святую справу» можна і схлусіць. Грамату паслоў Пракоп Ляпуноў перапісваў і слаў па гарадах. Масковія падымалася на свайго ўладара, хлусня і здрада ўзначалілі гэты рух. Гэтак самалюбівымі і недалёкімі людзьмі знічтажалася вялікая мара Льва Сапегі. Адзін за адным выракаліся прысягі Ўладзіславу маскоўскія гарады. На Маскву рушыла сабранае Ляпуновым 80-тысячнае апалчэнне, да якога далучыўся паплечнік самазванца Заруцкі. А як высветлілася, Ляпуноў і ягоныя спадручнікі дбалі не пра выратаванне Айчыны, а толькі пра месца пры царскім двары - высокае месца. Учыненая імі дума вырашыла пасадзіць на царства аднаго з сыноў Карла Судэрманскага і саступіць шведам Ладагу і Арэшак. Каб ажыццявіўся гэты праект, Масковію чакала б яшчэ больш крывавая вайна, цяпер на яе палях Швецыя і Рэч Паспалітая біліся б за царскі вянец. Чым закончылася б гэта? Падзеннем Маскоўскага гаспадарства?
Дарэмна Гасеўскі і Салтыкоў увяшчалі патрыярха спыніць апалчэнцаў і не праліваць хрысціянскую кроў. Гермаген палахліва выракаўся. І кроў пралілася. Завадатарамі мяцяжу падазравалі паслоў.
26 сакавіка 1611 года Леў Сапега выклікаў іх да сябе і паведаміў прычыны іх зняволення: «Мы ведаем вашы аблудлівасць і хітрасць, нявартыя паслоў: парушылі народнае права, пераступілі межы вашых пасольскіх абавязкаў, зняважылі ўказы баяр маскоўскіх, ад якіх прыехалі; падбівалі патаемна народ да непавінавення і мяцяжу, распальвалі нянавісць да караля і каралевіча Ўладзіслава, давалі парады мяцежнікам, адхілілі Шэіна ад здачы Смаленска, абнайдзейваючы яго хуткай дапамогай ад Ляпунова, чакалі, пакуль выспеюць здрада і мяцеж»[132]. Так безвынікова закончыліся гэтыя перамовы аб выбранні каралевіча Ўладзіслава на маскоўскае гаспадарства. Спадзяванні Сапегі на саюз Рэчы Паспалітай з Масковіяй не спраўдзіліся. Замест міру і згоды паміж абодвума панствамі зноў запанавала нянавісць і вайна. Канцлер не мірыўся з такім паваротам падзей. Зноў звярнуўся ён да паслоў: «Вы нам скажыце, як злу дапамагчы і крыві праліццё суняць». - «Мы самыя не ведаем, што цяпер рабіць, - адказвалі паслы, - нас адправіла ўся зямля, а па-першае - патрыярх. Цяпер жа патрыярх, наш начальны чалавек - пад вартаю. Маскоўскае гаспадарства баяры і ўсялякія людзі прыйшлі пад Маскву і б'юцца з каралеўскімі людзьмі, за каго сябе прызнаваць, і пра Смаленск не ведаем, што рабіць: як смаляне даведаюцца, што каралеўскія людзі, якіх маскавіты ўпусцілі да сябе, спалілі Маскву, ды спалохаюцца, каб з імі гэтак не зрабілі, калі ўпусцяць да сябе каралеўскіх людзей».
Такім чынам, паслы складвалі з сябе паўнамоцтвы. «Што ўтварылася ў Маскве, пра гэта няма чаго казаць: кажыце, што рабіць наперад?». І вось што адказалі паслы: «Іншага сродку паправіць справу няма, як, каб кароль пацвердзіў нашы стацці аб Смаленску і час свайго адступлення ў Польшчу пазначыў менавіта ў лісце за вашымі сенатарскімі рукамі. А мы аб гэтай каралеўскай міласці дадзім вестку ў Маскву патрыярху, баярам і ўсім людзям Маскоўскага гаспадарства, напішам і тым, якія цяпер прыйшлі пад Маскву, каб яны суняліся і з каралеўскімі людзьмі не біліся і каб з Масквы, як найхутчэй, да нас адпісалі і прыслалі людзей з усіх чыноў»[133]. Сапега згадзіўся з прапановай паслоў, але патрабаваў, каб здаўся Смаленск. Паслы слушна заўважылі, што смаляне да згоды з Масквой не паслухаюцца іх. Але ў караля ўжо не выпадала часу чакаць. З Польшчы прыходзілі трывожныя лісты ад паноў. Семіградскі ваявода Габрыэль Баторый, братаніч караля Сцяпана і кандыдат на каралеўскую карону ад Жабрыдоўскага і Януша Радзівіла, выгнаў з Малдавіі гаспадара Радула. Паны хваляваліся, каб Баторый не рушыў на Кракаў і пры падтрымцы былых ракашан не сеў на каралеўства. Трэба было спяшацца ў Польшчу, але вярнуцца з бясслаўем кароль не мог. Ці не каштавала б няўдачная аблога Смаленска кароны? Незадаволеная апазіцыя не прамінула б расправіцца з ім. Кароль не хацеў чакаць доўгіх зносін пасольства з маскоўскімі баярамі. І калі паслы адказалі Сапегу, што будуць чакаць адказу з Масквы, ён ад імя караля вынес ім прысуд - высылка ў Вільню. 13 красавіка пасольства адправілі пад вартай у Літву.
Кароль ужо не нагадваў і пра царскі вянец, узяць бы Смаленск і заявіцца на сойм пераможцам. Не да саюзу з Масковіяй было ўладару. Нарэшце 3 чэрвеня Смаленск паў. Жыгімонт радаваўся выратавальнай для яго перамозе, а яна зрабіла немагчымым саюз Рэчы Паспалітай і Масковіі. Гэта была параза - параза ўсяго славянства. Пэўна, і сам Леў Сапега яшчэ не разумеў значэння смаленскай трагедыі. На той момант яго непакоілі захады палякаў прысвоіць сабе Смаленск. Пры каралеўскім двары адбываўся «злы торг», як казаў канцлер, вернутымі землямі. Польскія саноўнікі марылі пра Вялікую Польшчу. «А паны палякі напісалі Канстытуцыю народу нашаму шкадлівую і, гэты фундамент Канстытуцыі залажыўшы, назвалі яго дыпломам, прывілей сабе напісалі на Смаленск і на іншыя правінцыі і замкі, што ім даруе кароль усё, што ад Масквы будзе здабыта. Я быў змушаны пратэставаць супраць гэтае Канстытуцыі і супраць гэтага дыплому, которую пратэстацыю, хоць у канцылярыях кароных не хацелі прыняць, а палякі нават забаранілі прымаць яе гораду, аднак горад прыняў»[134]. Хаця і адстояў канцлер прыналежнасць Смаленска да Вялікага Княства, аднак глыбокае расчараванне азмрочыла радасць. «Як шмат добрага з ласкі сваёй даў нам Пан Бог, каб мы былі ўдзячны за яго ласку і дабрадзейства, ды, ідучы за воляй яго святой, здолелі тое ўтрымаць, што нам у рукі даў»[135]. А ў выніку...
Кожны імкнуўся да сваіх выгод. Каралю патрэбна слава і царскі вянец. Каралеўскім сенатарам - заваяванне Масковіі. Езуітам, якія акружалі Жыгімонта, панаванне касцёла каталіцкага. Шляхце - багацце і новыя ўладанні. Сапега застаўся адзін са сваім праектам. Цяжкая душэўная рана адняла ў канцлера сілы. Ён пачуваў сябе, як чалавек, страціўшы сэнс жыцця. З'яўляліся думкі пакінуць дзяржаўную службу і ў сямейным жыцці загаіць душэўную рану. Толькі моцная воля і пачуццё абавязку дапамаглі канцлеру не паддацца адчаю і кволасці. Калі не ён, дык хто? Сапраўды, хто прынясе жаданы мір славянам, хто спыніць гэтыя крывавыя войны паміж імі? І Сапега разумеў, што гэты чалавек - ён, канцлер Вялікага Княства Літоўскага. За ім улада, за ім немалое багацце, за ім шчырае жаданне, а значыць, і Бог. Гнеўна асудзіў Сапега тых карысталюбцаў, якія сваімі дзеяннямі сарвалі саюз Рэчы Паспалітай і Масковіі. Не называў іх па імёнах, але ясна было, што гнеўныя пяруны слаў канцлер на галовы тых, хто раіў каралю не выконваць дамову Жулкеўскага. Ды толькі і ён не знайшоў іншага шляху, як сілай вярнуць царскі вянец Уладзіславу і злучыць у саюзе славянскія народы. Канцлер прычыніўся да падрыхтоўкі паходу Ўладзіслава на Маскву і сам адправіўся з каралевічам як апякун яго і дарадчык. Цара Міхайлу Раманава Сапега не прызнаваў за законнага ўладара. Заяўляў у 1615 годзе маскоўскім паслам Желабужскаму і Маціну, што цара пасадзілі адны данцы - данскія казакі. «Яшчэ ў вас несапраўдны гаспадар: два ў вас гаспадары: адзін у вас на Маскве, а другі тут, Уладзіслаў каралевіч, яму вы ўсе крыж цалавалі»[136]. Паход не прынёс жаданага выніку. Маскавіты не адступілі ад цара Міхайлы. А Маскву не ўзялі. У апошні бой за сваю мару ўступіў Леў Сапега на перамовах з Масковіяй. Прадстаўляў маскавітаў баярын Фёдар Шарамецеў, які некалі слаў да Сапегі пад Смаленскам лісты ў надзеі выпрасіць у канцлера жалаванне. Тады баярын сябрам зычлівым і паплечнікам сябе выдаваў, а цяпер вось праціўнік. «Нельга не звярнуць вашу ўвагу, якім праз вашу аблудлівасць пакрыліся мы сорамам перад светам, якія цяжкія кары мсцівае неба гатуе для вас. І паглядзіце, каго адрынулі, уласнага князя, у якім толькі хрысціянства, у якім цячэ кроў цэзараў і каралёў, князя, які сам народжаны ў вольным народзе, навучаны, як шанаваць свабоды, не сцерпіць і ў вас няволі, знішчыць тыя самавольныя ўказы, праз якія за віну аднаго, бацька, маці вінаватыя і адным знакам трацяць жыццё, або ў роспачы і нудзе гінулі на выгнанні. Не, іншыя чакаюць вас правы, іншы ўрад пад панам асвячоным, хотлівым заслугі ўзнагароджваць і ўчынкі паводле праў судзіць. Заслужаных асоб і маёмасці вашай не будзе ў трывозе і няўпэўненасці, смутку трымаць. Не супраціўляйцеся карысці, што чакае вас ад трывалага міру Рэчы Паспалітай і Масквы. Спрыянне ў гандлі і ўсялякіх абменах, збаўленне ад цемры, узвышэнне асветы, братэрства, годнасць і салодкія абавязкі саюзу! Якая нарэшце са злучоных сіл выгода, мацнейшыя будзем супраць непрыяцелей хрысціянства татараў і турак. Ах! Як хутка ўсе звадкі, усялякія ўзаемна пабудаваныя сцены разбурым, якое заспакаенне паміж бацькам і сынам. Супраціўнае гэтаму можаце чакаць ад урада Міхайлы. Не выбранец ён баяр і люду, толькі зухвальству збунтаванага казацтва вінен вянцом. І хто ён такі? Дзе яго высакароднасць значыцца? Ці можа сын нейкага манаха не тое, што раўняцца з крывёй каралёў, але і з лепшымі дамамі вашых баяраў: Мсціслаўскімі, Шуйскімі, Галіцынымі, Трубяцкімі, Далгарукімі, Куракінымі, Шарамецевымі. Зменшаны гонар гэтых шляхецкіх радоў, бо той, хто нядаўна займаў у вас апошняе месца, цяпер з высокага пасада загадвае ўсімі.
Вярніцеся да правага пана вашага, які вялікадушна прабачыць вас і ў праўленні яго шчасце і славу знойдзеце»[137]. Шарамецеў і яго спадручнікі не прымалі ні дакоры, ні довады, так што дарэмна пужаў канцлер баяраў Боскай карай за аблуду да Ўладзіслава, дарэмна даводзіў пажытак і выгоду саюзу паміж панствамі. Баяры засталіся пры царскім наказе. «Не запярэчым, што Ўладзіслаў за вялікага князя маскоўскага згоднымі галасамі быў ад нас выбраным, прысягалі яму, як Пану, шчыра малітвы ўзносілі да неба ча цэласць і здароўе яго: імя яго насілі ўсякія нашы ўставы, пячатка, грошы. Сталіцу з княжым жэзлам, карону, дарагія скарбы, аздобы аддалі гетману Жулкеўскаму, аж да прыбыцця манарха. Калі яго нецярпліва, калі яго доўга зачакаліся, не прыбываў у край наш, высланых па яго паслоў супраць правоў народаў звязенілі. Кароль ваш не за сына, за сябе працаваў, адданае Ўладзіславу берло хацеў затрымаць для сябе. Можа, вам гэта тайна, але ведайце цяпер, што Жыгімонт праз сваіх пасланцаў стараўся накланіць нашых баяр, каб не малалетняму, яшчэ недасведчанаму сыну, але яму раду над панствам аддалі»[138].
Сапега апраўдваўся ад абвінавачванняў. Ці мог прыехаць Уладзіслаў у Маскву, калі Ляпуноў і Пажарскі паднялі супраць яго бунт і самі праглі вянца? Ці можна было адпусціць яго на вашу зычлівасць і вернасць? Маскву спалілі без ведама караля і каралевіча. Але хто прычына? Ляпуноў, які ўварваўся ў горад. А паслы былі завадатары бунту і сваімі падступствамі заслужылі няволю.
Кожны бок прызнаваў толькі сваю праўду. За абвінавачваннямі і дакорамі і праіграў канцлер гэты апошні бой за сваю вялікую мару. Не пераканаў ён баяр ні ў справядлівасці прэтэнзій Уладзіслава на царскі пасад, ні ў патрэбнасці саюзу. Толькі заключыў перамір'е на 14 гадоў. І тое, пасля таго, як не вытрымаў баярскай упартасці: «Прысягнём вам, што болей з вамі размаўляць не будзем. Заўтра пашлем на вас людзей, а самі паедзем у Літву на сойм»[139]. Папярэджанне падзейнічала і баяры згадзіліся на перамір'е. Паводле Дзявулінскага пагаднення, Вялікаму Княству Літоўскаму вярталіся гарады, якія ўваходзілі некалі ў яго склад: Смаленск, Белы, Дарагабуж, Старадуб, Чарнігаў, Трубчэўск, Сярпейск, Невель, Себеж, Красны, Ноўгарад-Северскі. З палону вызваляліся маскоўскія паслы Васіль Галіцын і мітрапаліт Філарэт. Канечне, гэта важная дыпламатычная перамога і любы дыпламат ганарыўся б ёю. Але не зроблена было галоўнае. Колькі ўжо заключалі і перамір'яў і мірыліся на вечныя часы, а ўсё роўна пераступалі праз крыж і ваявалі.
На сойме каронны падканцлер Андрэй Ліпскі назваў заключанае Сапегам перамір'е ганебным. Падканцлер выслужваўся перад каралём, забыўся, як пісаў Сапегу лісты з просьбай хутчэй закончыць вайну. І вось цяпер вінаваціў яго ў змяншэнні славы і пажытку Рэчы Паспалітай. На ўсе абвінавачванні Сапега проста адказаў: «Калі грамадзянін пачціва служыць сваёй Айчыне, непарушна веру, што славы сваёй не можа зменшыць, калі б яго нават на хвіліну зласліва хацела скрыўдзіць намова, справядлівая патомнасць апраўдае яго і кожнаму аддасць належную плату»[140].
Да канца жыцця не расставаўся Сапега са сваёй марай. Усе шляхі да яе прайшоў, а вось не дайшоў. І вярнуўся на шлях, якім ішоў Ілжэдзмітрый. Цяпер і ён задумаў дасягнуць мэты з дапамогай самазванца. У Берасцейскім праваслаўным манастыры ігумен Афанасій Філіповіч паводле просьбы Сапегі выхоўваў хлопчыка сірату падляшскага шляхціца Івана Лубу. Яго Леў Сапега выдаваў за сына Ілжэдзмітрыя ІІ і Марыны Мнішак - Івана Дзмітрыевіча. Але, пэўна, Леў не верыў у поспех задуманай авантуры, бо так і не выправіў царэвіча здабываць царства.
Давялося Льву Сапегу і браць зброю ў рукі, каб і на вайсковым полі бараніць Айчыну ад ворага - на гэты раз ад шведаў. Карл Судэрманскі не змірыўся з паразай у Лівоніі і толькі дацкі кароль Хрысціян ІV пераблытаў ягоныя планы. Тры гады доўжылася вайна паміж Даніяй і Швецыяй і закончылася ў 1613 годзе. Швецыя страціла шэраг сваіх земляў, а Данія стала першай дзяржавай на Балтыйскім моры. Неўгамоннага Карла Судэрманскага супакоіла смерць - 30 кастрычніка 1611 года шведскі кароль памёр. Не толькі каралеўскую карону ўзяў у спадчыну ад бацькі семнаццацігадовы Густаў Адольф, але і ягоныя планы заваёвы Лівоніі, а таксама план саюзу пратэстанцкіх краін - Швецыі, Францыі, Ангельшчыны і Галандыі супраць Рэчы Паспалітай, Гішпаніі і Рыма. Славуты астраном Ціха дэ Брага прадказаў Густаву Адольфу вялікую славу. І сапраўды, дзейсная натура караля прагла вялікіх спраў. Маладосць не бянтэжыла Густава Адольфа, бо з дзяцінства бацька пасвячаў яго ў таямніцы ўладарання, а малады запал не прызнаваў цяжкасцей. Праявіць сябе самалюбівы юнак марыў у пераможных войнах і зрабіць Швецыю мацнейшай дзяржавай у Паўночнай Эўропе. Перш за ўсё Густаў Адольф паклаў намаганні, каб не выпусціць з рук заваяваныя шведамі падчас «смуты» маскоўскія землі, ды яшчэ завалодаць новымі. Шведскі кароль у 1615 годзе на чале войска абклаў Пскоў, але абаронцы адстаялі горад. У 1617 годзе паміж Швецыяй і Масковіяй быў заключаны мір. Перамогі лёгка не даваліся. Густаў Адольф задаволіўся і нязначнымі вынікамі: здабыццём некалькіх гарадкоў. Не зважаючы на страту Ноўгарада, кароль расхвальваў сябе перад рыксдагам як пераможцу над маскавітамі. А міру шукаць прымусіла Густава апаска перад Жыгімонтам, які не прызнаваў яго за шведскага караля. Жыгімонт слаў у Швецыю граматы і падымаў супраць Густава Адольфа народ. Пужалі Густава і навіны, што стрыечны брат рыхтуецца да вайны і чакае дапамогі ад гішпанскага флоту. Дынастычную барацьбу шведскі кароль выдаў перад рыксдагам, як святую вайну за пратэстанцкую веру супраць каталіцызму. Злы чалавек Жыгімонт, якім кіруюць д'ябальскія езуіты, жадае вынішчыць пратэстантаў і падначаліць Швецыю папскаму ярму. Густаў прасіў рыксдаг падтрымаць яго супраць Жыгімонта і папістаў, а народ заклікаў згуртавацца вакол уладара і стаць на абарону Швецыі. Патрэбныя грошы для вайны Густаў атрымаў і прыняўся рыхтавацца да яе. У Галандыі набываў зброю і порах, у Нямеччыне набіраў жаўнераў. Увесь пафас абаронцы Швецыі прыкрываў простую мэту - заваяваць Лівонію. І не Жыгімонт, а Густаў пачаў першым вайну. Вясной 1617 года шведскае войска на чале з каралём высадзілася з караблёў каля Віндавы. У Лівоніі знаходзіліся нешматлікія ліцьвінскія аддзелы пад зверхнасцю польнага гетмана літоўскага Крыштофа Радзівіла. Галоўныя сілы Літва трымала супраць Масковіі, а Польшча - супраць Порты. Так што лёгка быць пераможцам, калі ўдарыць у спіну, ды яшчэ і нечакана. Поспеху шведаў спрыяў і пераход на іх бок палкоўніка Фаренсбаха. Ён здаў шведам 8 жніўня Пернаў. Яшчэ адзін замак узяў Густаў Адольф - Саліс. Пасля чаго прыняўся за аблогу Дынамюндэ, які ахоўваў подступы да Рыгі. Тут яго чакала няўдача. Паход на Рыгу сарваўся. Густаў Адольф вымушаны быў пры пасрэдніцтве дацкага караля Хрысціяна ІV заключыць з Жыгімонтам двухгадовае перамір'е.
Жыгімонт не надаў належнай увагі гэтаму выступу стрыечнага брата і спадзяваўся з часам расправіцца з ім. А пакуль займаўся больш важнымі справамі: выправіў па царскі вянец у Маскву каралевіча Ўладзіслава. Так што для Лівоніі не хапала ні войска, ні грошай, ні часу. Затое Густаў Адольф не ставіўся так лёгкадумна да Лівоніі, папаўняў і войска, знаходзіў і грошы, даражыў і часам. Завёў шведскі кароль сяброўства з Галандыяй, выдаючы сябе за абаронцу пратэстантызму. Як і шведаў, так і галандцаў Густаў пужаў намерам каталіцкіх уладароў расправіцца з пратэстантамі. Варта Рэчы Паспалітай перамагчы Швецыю і ўзяць пад кантроль балтыйскі гандаль, як Галандыя пазбавіцца галоўнай крыніцы багацця і падзе перад Гішпаніяй. Такой была дыпламатыя Густава і яна прыносіла плён. Пратэстанцкія краіны дапамагалі шведскаму каралю. Гэтак, з Галандыі дастаўлялі зброю, порах, караблі, вайсковыя рыштункі. Галандыя дала Густаву і вялікую пазыку, і абяцала абвясціць Рэчы Паспалітай вайну. Жыгімонт па-ранейшаму недаацэньваў сілу стрыечнага брата і не прызнаваў яго шведскім каралём, а таму не прадоўжыў з ім перамір'е. Недальнябачны, выкліканы самалюбівымі намерамі крок Жыгімонта зноў стаў бядой для Рэчы Паспалітай. Густаў Адольф нанёс удар, калі войска Рэчы Паспалітай стаяла супраць турэцкіх полчышч. Не паслухаўся і ангельскага караля, брандэнбургскага электара і галандскіх саюзнікаў не ганьбіць сваю славу нападам на краіну, якая ў гэты час абараняла Эўропу ад мусульманскага нашэсця. Здрадніцкі ўдар, варты не вялікага палкаводца, а звычайнага злодзея, дарма што карону насіў на галаве.
Летам 1621 года шведскі флот болей за сто караблёў прыстаў да берагоў Лівоніі. Кароль павёў 17-тысячнае войска (3125 конніцы і 14700 пяхоты) пад Рыгу. І жніўня пачалася аблога горада. Рыжане мужна адбілі штурм. Жыгімонт безразважліва адносіўся да просьбаў рыжанаў дапамагчы. Кароль і яго дарадчыкі лічылі Рыгу непрыступнай - вытрымае аблогу. Адна Літва прыйшла на дапамогу рыжанам. Але ў польнага гетмана Крыштофа Радзівіла яўна не хапала войска. Усяго тысяча чалавек. Ён адступіў ад Рыгі. Палову месяца шведы здабывалі горад. Штодня гарматы абстрэльвалі гарадскія ўмацаванні, выпускалі па тысячу ядраў за дзень. Калі Густаў Адольф прапанаваў рыжанам здацца, дык яны адказалі, што будуць абараняцца да апошняга чалавека. І ўсё ж бамбардзіроўка зрабіла сваю справу, разбурыла частку ўмацаванняў. Цвёрдасць абаронцаў пахіснулася. Чакаць выратавання не было адкуль. 15 верасня гарадскі магістрат здаў горад шведам. Густаў Адольф пакінуў Рызе яе ранейшыя вольнасці і прывілеі, але прысвоіў сабе гарадскі замак і мытню, выменні, якія належалі каралям польскім і вялікім князям літоўскім. Забраў і маёмасць езуітаў. Рэч Паспалітая пазбавілася свайго важнейшага порта на Балтыйскім моры. Асабліва адчувальнай была гэта страта для Літвы.
А Густаў Адольф спяшаўся на поўніцу выкарыстаць спрыяльны момант. Шведы ўзялі Дынамюндэ, а пасля рушылі ў Курляндыю. Навёў іх сюды брат курляндскага герцага Вільгельм Кетлер - марыў сам уладарыць. Вось і прасіў Густава паспрыяць яму. Без супраціўлення на другі дзень аблогі здалася курляндская сталіца Мітава. Шведы авалодалі яшчэ некалькімі дробнымі замкамі. Зіма прайшла без вайсковых дзеяў. А вясной Радзівіл на чале трохтысячнага ліцьвінскага аддзела вымусіў капітуляваць шведскі гарнізон у Мітаве. Смаленскі ваявода Гасеўскі разбіў шведаў каля Кокенгаўзена. Занепакоены Густаў летам 1622 года прыбыў у Лівонію і прапанаваў Радзівілу заключыць сепаратную дамову паміж Швецыяй і Літвой. Гетман адмовіўся ад такой прапановы. Але вось перамір'е ад імя Рэчы Паспалітай заключыў. Чым заслужыў нараканні Жыгімонта, маўляў, учыніў перамір'е без каралеўскіх паўнамоцтваў. Перамовы аб міры закончыліся безвынікова з-за прэтэнзій Жыгімонта на шведскую карону, пагадзіліся на перамір'е. Але трымалася яно нядоўга. Вайна зноў пачалася ў 1625 годзе. Густаў Адольф падзяліў войска на часткі і выправіў іх на Курляндыю, Прусію і Ўсходнюю Эстонію, а сам рушыў да межаў Літвы. 15 ліпеня пасля гарматнага абстрэлу шведам здаўся Кокенгаўзенскі замак. Перад шведскім войскам скарылася некалькі гарадкоў.
Аддзел сына Сапегі Яна пацярпеў паразу. Малады Сапега так ірваўся ў бой з ворагам, што напароўся прама на яго. Не паспеў і воінаў расставіць, як шведы ўдарылі. Вершнікі дык выратаваліся, а вось пешцы, хто лёг на полі забітым, а хто трапіў у няволю. Сам Ян уцёк. Шведы перайшлі ліцьвінскую мяжу і падступілі да радзівілаўскага замка Біржы. Абаронцы пратрымаліся толькі пяць дзён і 20 жніўня запрасілі літасці. Замак разам з арсеналам у 70 гармат дастаўся пераможцам. Адначасова генерал Понтус Дэлагардзі ўзяў Дэрпт, а следам і Нейгаўз. Паспяхова дзейнічаў генерал Горн, які прымусіў здацца Марыенбург і некалькі другіх замкаў. Уся Лівонія і Курляндыя (шведы адваявалі і Мітаву) апынуліся пад шведам. Толькі Дынабург заставаўся вольным. Горн спрабаваў захапіць і гэтую цвержу, але пры штурме атрымаў раненне і адступіў пабіты.
Як ні падабалася Жыгімонту ўзвышэнне Льва Сапегі, але нічога не заставалася, як назначыць яго вялікім гетманам Літоўскім. Да пасады віленскага ваяводы (Сапега атрымаў яе ў 1621 годзе) дадалася і гетманства. Такім чынам, Леў Сапега стаў сама ўплывовым і значным дыгнітарыем Вялікага Княства. Праўда, яшчэ ў 1623 годзе Сапега добраахвотна склаў з сябе абавязкі канцлера. Выпадак беспрэцэдэнтны, калі вяльможа пры жыцці адмаўляўся ад такой пасады. Прычынай уходу магло стаць расчараванне палітыкай Жыгімонта. Паддаючыся патрабаванням папы рымскага, мячом пакараць віцебскіх паўстанцаў супраць царкоўнай вуніі, Жыгімонт, у сваю чаргу, патрабаваў жорсткай расправы і ад Сапегі, які ўзначальваў судовую камісію. Сапега чыніў суд насуперак перакананням.
Людзей каралі за спробу абараніць сваю веру і годнасць. Расправа над паўстанцамі была жорсткай (20 чалавек пакараны смерцю), але сваю нязгоду з Жыгімонтам Сапега выказаў уходам з канцлерскай пасады, каб надалей не станавіцца закладнікам палітычных патрабаванняў вышэйшай улады. Але Жыгімонту зноў спатрэбіўся Леў Сапега. Пасля смерці вялікага гетмана Яна Кароля Хадкевіча не было ў Літве вопытнага і таленавітага палкаводца. Сапега прасіў Жыгімонта назначыць вялікім гетманам Крыштофа Радзівіла, якому раней дастаў пасаду дворнага маршалка. Але сенатары зрабілі Радзівіла вінаватым у страце Лівоніі. Трэба на кагосьці зваліць віну. Ды і сам польны гетман не вызначыўся перамогамі і вайсковай славай. А Жыгімонт не хацеў давяраць гетманскую булаву кальвіністу. Не праславіўся подзвігамі на ратным полі і Леў Сапега, але менавіта яму 25 ліпеня 1625 года перадаў вялікі князь уладу над ліцьвінскім войскам. Радзівіл у лістах да Сапегі дакараў яго, маўляў, на зло яму прыняў гетманства. «Не трэба думаць пра мяне, што вам на злосць гэтак учыніў, ніколі і нікому на зло нічога не чыніў», - адказаў Сапега[141]. Відаць, Жыгімонт разлічваў, што паважаны і ўплывовы ў Літве дыгнітар здолее сваім прыкладам павесці за сабой паноў і шляхту. Сам Сапега новае прызначэнне прыняў як святы абавязак перад Айчынай: «Калі маім слабым сілам даручана пахіленую сцяну падпіраць і неасцярожна ўчынены пажар гасіць прыходзіцца, дык гадам і здароўю дзеля Айчыны не дам адпачынку»[142]. Так у немаладым веку (у 70 гадоў) Сапега ўзначаліў ліцьвінскае войска. Хаця і войска моцнага не было. А сабраць шляхту з-за эпідэміі не выпадала. Тым не менш гетман рабіў усё магчымае, каб спыніць рух шведаў на Літву. Пад Дынабург ён паслаў нанятых за свой кошт сотню пехацінцаў і некалькі соцень казакоў пад началам Аляксандра Гасеўскага. Пасілак падышоў своечасова і гарнізон адбіў шведскі штурм. Выступіў у паход і сам гетман. Ліцьвіны адваявалі ад шведаў Люцын, Рэжыцу, Марыёнгаўз і Зелборг. Густаў Адольф адразу прыняў меры, каб спыніць пераможны рух ліцьвінскага войска. Ён тэрмінова загадаў пакінуць сваім аддзелам Курляндыю, каб захаваць іх ад разгрому. Мітава і Боўск зноў сталі вольнымі. Сам Густаў захацеў пераправіцца цераз Дзвіну і ўдарыць на Літву. Сапега ўгадаў гэты манеўр і падсцярог непрыяцеля каля рэчкі Авіншта ў месце, дзе яна ўпадае ў Дзвіну. Шведскае войска 9 кастрычніка 1525 года спынілася на процілеглым беразе. Сапега ўгледзеў і караля, які красаваўся на кані перад сваімі ваярамі. Праверыў яго храбрасць. Па гетманскаму загаду гарматчыкі далі залп. І ўдача! Ядро трапіла прама ў каралеўскага каня і забіла жывёлу. Густава выратавалі жалезныя пісталеты і сядло, якія захавалі яго ад раны. Напужаны кароль адразу ж перасеў на другога каня і на ім панёсся падалей ад смяротнага агню. Шведы падаліся за сваім правадыром. Пасланыя гетманам ліцьвінскія вершнікі на чале з Аляксандрам Гасеўскім пераправіліся цераз рэчку і на плячах шведаў уварваліся ў Даленскі замак. У палон трапіла 200 чалавек.
Паход шведскага войска на Літву праваліўся. Але і Сапега вымушаны быў спыніць паход. За перамогі аддалі жыццё шмат воінаў, шмат было параненых, другія захварэлі. А папаўненне кароль не прыслаў, не даваў і грошай на жалаванне. Войска стамілася, і Сапега вывеў яго з Лівоніі на адпачынак. Як і яго папярэднік Хадкевіч, так і Сапега ўвесь цяжар вайны са Швецыяй нёс на сабе. Кароль і вялікі князь палахліва адседжваўся на сваім пасадзе. Польшча хавалася за спіну Літвы, а ліцьвіны хацелі міру. Ваяры скардзіліся на каралеўскую няўдзячнасць. Дакаралі і гетмана, маўляў, сенатарскім слугам, людзям маладым, незаслужоным каралеўскую ласку ўпросіць, а вось для жаўнераў-небаракаў, якія маёмасць сваю трацяць, праліваюць сваю кроў, выпрасіць не можа. Расплачваўся гетман з войскам сваімі ўласнымі грашыма. Сварыліся паміж сабой і першыя памочнікі Гасеўскі і Ян Станіслаў Сапега. Хацелася бацьку даць магчымасць вызначыцца свайму ўлюбёнцу*. Апекаваўся над ім.
* У сямейным жыцці Льва Сапегу не аднойчы напаткала бяда. Першая жонка Дарота Фірліёўна (пашлюбаваўся з ёй у 1586 годзе) памерла пры народзінах сына Андрэя ў 1591 годзе. Сын пражыў чатыры тыдні. У раннім веку памерла і дачка Катаржына, якую хрысціла каралева Ганна. Палову года пражыў і сын Крыштоф, народжаны ў 1588 годзе. І толькі Ян Станіслаў, народжаны ў 1589 годзе, шчасліва дажыў да сталага веку. Другой жонкай Льва Сапегі стала Гальшка Радзівілаўна, з якой ён абвянчаўся ў 1599 годзе. Але і яна рана пакінула Льва, памерла ў 1611 годзе. Ад гэтага шлюбу нарадзілася ў 1603 годзе дачка Ганка, жонка князя Альбрэхта Радзівіла, яна памерла ў 1627 годзе. Сапега не мог нават праводзіць дачку ў апошні шлях, бо ў гэты час выправіўся ў паход супраць шведаў. Сын Мікалай у 1606 годзе памёр пасля нараджэння. У росквіце маладосці памёр і другі сын Крыштоф, народжаны ў Ружанах у 1607 годзе. Трэці сын Казімір Лявон стаў падканцлерам. Сапега мужна пераносіў смерць сваіх дзяцей, змірэнча прымаў лёс: «Бог даў, Бог і забраў; як гэта Пан упадабаў, так і сталася; няхай будзе блаславенна панскае імя». (Kognowiski K. Op. cit. 139.)
Можна зразумець просьбу Сапегі да караля, што ў выпадку, калі ён не дасць новага войска, дык «нязносны цяжар з рук маіх зняць і мяне з яго вызваліць»[143]. Жыгімонт не вызваліў гетмана ад «нязноснага цяжару», баяўся, што з яго ўходам разваліцца і абарона Літвы. Сапега зноў на свае сродкі сабраў войска і летам 1626 года адправіў яго на чале з Аляксандрам Гасеўскім на вызваленне Лівоніі. Каля Зельборга ліцьвіны сустрэліся з шведскім аддзелам Дэлагардзі. Для Гасеўскага гэты бой ледзь не стаў апошнім. Куля трапіла яму ў шлем на галаве. Але перамогу Гасеўскі здабыў.
Шведы запрасілі перамір'я. На перамовах Гасеўскі з Дэлагардзі так і не знайшлі пагаднення. Вайсковыя дзеі аднавіліся. Гасеўскі ўзяў некалькі замкаў, а пасля праз лясы і балоты выйшаў да Кесі. Тут яго чакалі шведы. Бой закончыўся паразай ліцьвінаў і яны адступілі ў Боўск. Гасеўскі даносіў гетману пра нялёгкае становішча: шмат страт, людзі стаміліся і патрабуюць жалаванне. «Чым далей, тым больш пан Бог за нашы грахі адымае фартуну», - зрабіў Сапега несуцяшальную выснову[144]. Каб захаваць войска і не дазволіць шведам ісці на Літву, Сапега дазволіў Гасеўскаму заключыць перамір'е. Паводле дамовы з Понтусам Дэлагардзі, шведы вярталі Літве Біржы, а ўзамен атрымлівалі Лаўдан. Як гетман тлумачыў каралю - абмен выгадны яго каралеўскай міласці, бо Лаўдан драўляны двор, які цяжка ўтрымаць, а Біржы мураваны замак і каб не гэты абмен, дык і Лаўдан страцілі і Біржаў не мелі. Для нядобразычліўцаў гетмана з'явілася падстава абвініць яго ў прычыненай крыўдзе каралю, маўляў, без каралеўскага ведама парушыў артыкул вуніі, не браў згоды на пакой у каронных паноў. Хто казаў бы? А тое, што палякі нічым не дапамаглі ліцьвінам супраць шведаў, - гэта ці не парушэнне вуніі? Пра гэта ягамосці каронныя маўчалі. Забыліся яны і пра дапамогу ліцьвінаў у войнах з туркамі: «Калі паганыя наступалі на Карону, мы, маючы на шыі гэтага моцнага непрыяцеля шведа, усё ж шэсць тысяч войска літоўскага супраць паганых выправілі і нават грашыма са скарбу літоўскага войска кароннае ратавалі; і цяпер, калі непрыяцель наступіў на прускую зямлю, за просьбай яго каралеўскай мосці нямала за палову літоўскага войска да Прусіі паслалі.
І перакананы, што і я, і народ наш нічым не выступілі сваім учынкам супраць яго каралеўскай мосці і нічым супраць звязкаў вуніі»[145].
Аднак і палякі не далі адпор ворагу. Некалькі разоў шведы грамілі польскае войска ў Прусіі. Густаў Адольф захапіў Пілаву, Мемель, Елбагу, падступалі шведы да Гданьска. Так што Сапегу давялося слаць на дапамогу палякам ліцьвінскія аддзелы. Што і ўратавала палякаў ад поўнага разгрому. Зрэшты рэшт 26 верасня 1629 года ў Альтмарку паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй было заключана перамір'е. Швецыі дасталася ўся Лівонія да ракі Дзвіны, берагавая частка Прусіі з партамі. Прыкрая параза з-за пустога жадання Жыгімонта менавацца каралём шведаў, вандалаў і готаў.
А што Леў Сапега? А ён паказаў нам, як ахвяруюць дзеля Айчыны. Не кожны прынясе сваю маёмасць на яе алтар. На абарону Літвы ад ворага толькі ў апошнюю вайну Сапега ахвяраваў 77 тысяч злотых і 40 тысяч фларэнаў - большую частку свайго капітала, які з цяжкасцю набываў усё жыццё. За гэтыя грошы гетман і трымаў войска, якое і спыніла шведаў ад нашэсця на Літву і выратавала палякаў.
Подзвіг самаахвярнасці - вышэйшы подзвіг. Пакуль у Літвы былі такія людзі - яна стаяла. А пасады і багацце, што яны перад вечнасцю гісторыі, што яны перад народным прысудам?
Гэты прысуд у народа не выпрасіш, не падкупіш яго паказным дабрадзействам, не заслужыш красным словам. Вялікі рахунак гісторыі. Першым і адзіным чалавекам у Літве, якога людзі назвалі «бацькам і збаўцам Айчыны»[146], быў Леў Сапега.
P.S. Памёр Леў Сапега 7 ліпеня 1633 года ў Вільні і пахаваны ў пабудаваным ім віленскім касцёле св. Міхайлы. Ён прадчуваў смерць і мудра па-філасофску сустрэў яе. Падняўся з-за сямейнага стала і прамовіў сыну Казіміру: «Час ужо надыходзіць! Садзіся на месца маё, месца гаспадарскае»[147]. І пайшоў ён у пакой падрыхтаваць душу да сустрэчы з мілым Богам і сваімі продкамі. Жыццё ён пражыў, як і яны, ва ўсякіх для свае Айчыны працах, і атрымаў ад людзей славу бессмяротную.
Яго бацька марыў, каб ён «быў чалавекам і хвале Боскай прыгодным, і Айчыне пажытачным, і дому свайму аздобай»[1]. Атрымалася інакш. Януш Радзівіл - жорсткі прыгнятальнік народа, крывавы кат, дзяржаўны здраднік. Такім уяўляўся гэты чалавек. А са старонак сусветна вядомага рамана Генрыха Сянкевіча «Патоп» Януш Радзівіл паўстае, як пыхлівы інтрыган, які прагне каралеўскай кароны і праз аблуду і злачынства дамагаецца сваёй мэты.
А можа, ёсць і другі твар у Януша Радзівіла? Самы раз назваць Януша двухаблічным? А ў двухаблічнага і жыццё не простае - супярэчлівае.
Нарадзіўся Януш Радзівіл у мястэчку Попелах 2 снежня 1612 года ў сям'і князя Крыштофа Радзівіла і ягонай жонкі Ганны Кішчанкі.
Дзіцячыя гады правёў ён у бацькоўскіх сценах: то ў родных Попелах, то ў Біржах, то ў Кейданах - сямейных уладаннях. Вучыўся ў кальвінскіх школках у Біржах і Кейданах. Калі Янушу надышло трынаццаць гадоў, бацька паслаў яго ў толькі што заснаваную кальвінскую гімназію ў Слуцку. Апекаваў маладога Радзівіла рэктар гімназіі Адам Рэйнгольд. Навука давалася лёгка. З пахвальбой пісаў ён пра свае поспехі бацьку, пісаў на лаціне. Цешыў бацькава сэрца. Але за лацінай «власный язык» стаў чужым. Так трацілася духовая сувязь са сваім народам і ягонай культурай. Сэрцу паноў і шляхты мілей было іншаземнае, а свайго цураліся і саромеліся. А чаго цурацца і саромецца? Дзядоўскіх традыцый, роднай мовы. А без іх якая можа быць духоўная апора? - пустата, якую запаўняе самалюбства і пыха. І такі чалавек без крэўнай памяці з мінулым і без пачуцця адказнасці перад будучым, такі чалавек жыве ў імгненні.
Пакуль што Януш набіраўся вучонасці. Пасля заканчэння ў 1628 годзе Слуцкай гімназіі Януш адправіўся ў Нямеччыну. Так пажадаў бацька. Маладога Радзівіла з пашанай сустракалі пры дварах нямецкіх уладароў у Берліне ў брандэнбургскага электара Вільгельма і ў Дрэздэне ў саксонскага электара Яна.
Увага і павага да сваёй асобы лашчылі сэрца Януша - гонарам за самога сябе, бо за гонар лічылі пасябраваць з князем слаўнага і багацейшага дому нямецкія дваране. Героі вайны з шведамі Валенштэйн і Фалтзграф прыслалі да Януша прывітальныя лісты. А князь Алтэмбурскі Фрыдрых Вільгельм нават пабратаўся з Радзівілам. Усё добра, але вось да вучобы ў Януша прапала ўсялякая ахвота. Хаця рада акадэмікаў выбрала яго рэктарам Лейпцыгскай акадэміі, ды толькі палову года правёў князь у сценах навучальні. Юнацкае сэрца сумавала па каханню. Дзе ж тут палезе ў галаву навука. Януш у кастрычніку 1629 года пакінуў акадэмію і адправіўся на пошукі нявесты. Бацька раіў 14-гадовую дачку палаціна Двух Мастоў Яна ІІ Ганну. Але зіма затрымала Януша ў горадзе Алтдорфе. І замест агледзін нявесты юнак падаўся новаму захапленню. А як не падацца, калі надарылася магчымасць праявіць сябе ў вайсковых звіцязтвах. Ды і бацька быў не супраць. «Калі дзе ў якім войску магчымасць будзе, прыглядзецца можа князь да сродкаў, фартэляў размаітых, парадкаў вайсковых ды іншых рэчаў да рыцарскай справы належачых, што ў часы прышлыя будзе патрэбна»[2].
У 1632 годзе Януш Радзівіл паступіў валанцёрам у войска Генрыха Аранскага, якое здабывала Мастрых, дзе правёў чатыры месяцы. «Бачыў, як аблягаць і здабываць места, трапіць зблізку і здалёку ў праціўніка, праз бой кіраваць сабе дарогу да блізкіх і да схаваных, быць пераможцам і перамагаць», - паведамляў Януш бацьку пра набыты вайсковы досвед[3]. Але пры войску не застаўся Януш і ўжо напрыканцы таго ж года адправіўся да Лэйдана. Там ён слухаў лекцыі ва ўніверсітэце.
Між тым адбыліся падзеі, якія паўплывалі і на лёс Януша Радзівіла. 30 кастрычніка 1632 года памёр кароль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт Ваза. Упершыню элекцыя прайшла без узброенага супрацьстаяння і згодна абвясцілі ўладаром Рэчы Паспалітай Жыгімонтава сына Ўладзіслава. Новы манарх прыхільна паставіўся да біржанскіх Радзівілаў, якіх не вельмі жалаваў Жыгімонт. Крыштоф атрымаў пасаду віленскага кашталяна, а Януш - падкаморага. Цяпер у дваццацігадовага юнака з'явіліся дзяржаўныя абавязкі, бо падкаморы - асоба набліжоная да самога ўладара, і адказваў ён за лад у гаспадарскіх пакоях. Так што Януш Радзівіл павінен быў знаходзіцца пры двары. Але пакуль Янушу кароль даручыў ганаровую місію абвесціць аб сваім узыходжанні на пасад Рэчы Паспалітай галандскія генеральныя станы, намесніка гішпанскага караля ў Галандыі інфантку Ізабелу, а таксама ангельскага караля Карла І Сцюарта. З гэтым першым сваім дзяржаўным даручэннем Януш Радзівіл справіўся. Пабываў 4 студзеня 1633 года з візітам у бурмістраў Лэйдана, праз два тыдні выступіў у Гадзе перад герцагам Фрыдрыхам Аранскім, а пасля і перад генеральнымі станамі. У Бруселі 31 студзеня Януш Радзівіл сустрэўся з інфанткай Ізабелай. Самалюбівы юнак быў задаволены прыёмам. «Да мяне асабліва не толькі яна, але ўсе іншыя, вельмі людска ставіліся; хаця некаторым яўна перашкаджала рэлігія, аднак ніхто не паказаў ніякай непрыязні, наадварот, заўсёды выказвалі мне гонар, што на перамену штодзень іншыя княжаты і гранды гішпанскія хадзілі да майго стала», - пісаў Януш бацьку[4].
Дабраўся Радзівіл і да Ангельшчыны. Правёў чатыры дні ў Лондане і пабываў на прыёме ў караля Карла І. На гэтым місія Януша і скончылася. Марыў ён зазірнуць у Парыж, прынамсі купіць там тканіны, але ў дарозе дагнаў яго ліст з каралеўскага двара. Кароль прасіў Радзівіла наняць тысячу пешцаў. Даведаўся ён, што паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй пачалася вайна. Планы памяняліся. Трэба было вярнуцца ў айчыну да паслуг яго каралеўскай міласці і Рэчы Паспалітай. Некаторы час Януш правёў у Галандыі, набіраючы на каралеўскую службу жаўнераў. І толькі напрыканцы кастрычніка прыехаў у Літву. На некалькі дзён затрымаўся ён дома ў Кейданах. Не адпачываў з дарогі, а на свой кошт сабраў гусарскую харугву. На чале яе Януш Радзівіл выехаў на сваю першую вайну.
Ні паразы, ні спусташэнне краю, ні цяжкія страты не адвадзілі Маскву ад заваёўніцкіх намераў. Па-ранейшаму царскі ўрад ставіў сабе за мэту заваёву ліцьвінскіх земляў. На саборы 12 кастрычніка 1621 года цар Міхайла Раманаў скардзіўся баярам і вышэйшым святарам на няпраўды і крыўды спрадвечнага ворага маскоўскага гаспадара «літоўскага караля» Жыгімонта. І выпрасіў пажаданай ухвалы. Сабор біў чалом цару, каб ён стаяў моцна за святыя Боскія цэрквы, за гаспадарскі гонар і за сваё гаспадарства. Аднак ваяўнічы запал мусілі суцішыць, як толькі ў Маскве даведаліся аб паразе туркаў пад Хоцінам. Без саюзнікаў цар баяўся ваяваць з Рэччу Паспалітай. Войны падарвалі моц дзяржавы. І толькі к трыццатым гадам Масковія з большага залячыла раны. З народа на поўніцу высмактавалі сілы на стварэнне новага войска. Фарміраваліся жаўнерскія, рэйтарскія і драгунскія палкі, якіх навучалі іншаземнаму шыхту. Вялікімі партыямі закуплялася за мяжой вогнестрэльная зброя. На службу наймаліся нямецкія, шведскія, французскія жаўнеры. Масква рыхтавалася грунтоўна. Вайна павінна была пачацца пасля заканчэння тэрміну Дзявулінскага перамір'я 1 чэрвеня 1632 года. Нечаканая смерць Жыгімонта Вазы давала магчымасць скарыстацца часам безгаспадарства. І цар не прамінуў гэтай магчымасці. У кастрычніку войска рушыла ў паход. А ўзначаліў яго Міхайла Шэін. Той самы ваявода, які кіраваў абаронай Смаленска ў 1610-1611 гадах і быў вызвалены з палону пад прысягай не ваяваць супраць Рэчы Паспалітай. Вёў Шэін 32 тысячы чалавек з 158 гарматамі[5]. Адначасова другое войска рушыла на Чарнігаўскую і Северскую землі. Вайна пачалася паспяхова для маскавітаў. Здаліся Серпейск, Дарагабуж, Белы, Рослаўль, Невель, Себеж, Почап, Ноўгарад-Северскі, Старадуб, Трубчэўск, Друя, Сураж. Невялікія гарнізоны не маглі супрацьстаяць варожай навале. Маскавіты спалілі гарадскі пасад Полацка. З'явіліся заваёўнікі пад Амсціславам і Крычавам. Галоўнай мэтай паходу быў Смаленск. Шэін падступіў да гэтага горада ў студзені 1633 года. Шчыльнае кола блакгаўзаў, астрогаў, ірвоў, перакопаў, шанцаў акружыла горад. 10 месяцаў гераічна абаранялі Смаленск чатыры тысячы ліцьвінскіх воінаў на чале з Якубам Ваяводскім. Асабліва цяжка давялося, калі вясной падвезлі гарматы. Маскавіты павялі па гораду шквальны агонь. Бывала, што за дзень выпускалі па 3500 ядраў. Сцены не вытрымлівалі пад іх ударамі. Былі разбураны тры вежы. Толькі вытрымлівалі людзі. Не паддаваліся жаху. Ноччу 4 чэрвеня маскавіты рынуліся на штурм. Выбух у падкопе 250 пудоў пораху разбурыў частку сцяны. За праломам ворага сустрэлі абаронцы.
Суткі доўжыўся бой. Маскавіты занялі дзве вежы. І ўсё ж ворага адбілі. Паўторны штурм таксама не прынёс Шэіну перамогі. У праломе сцяны маскавіты нарваліся на агонь гармат. І абаронцы адказвалі частымі вылазкамі. Толькі за Пакроўскую гару, якая панавала над подступамі да горада, ваявалі яны чатырнаццаць разоў. Польны гетман Крыштоф Радзівіл, які стаяў з 13-тысячным ліцьвінскім войскам каля Краснага, чым мог дапамагаў абаронцам. Двойчы ў сакавіку ў горад прабіліся аддзелы з харчам і зброяй - першы раз 400 чалавек, другі - 600 чалавек. Сам гетман пісаў каралю Ўладзіславу, каб ён хутчэй выступіў на дапамогу Смаленску. Гераізм абаронцаў сарваў планы маскавітаў. Горад яны так і не ўзялі. А за гэты час Уладзіслаў паспеў сабраць 20-тысячнае войска. У верасні яно рушыла да Смаленска. Кароль спадзяваўся на нечаканы ўдар. Але ўцякач папярэдзіў маскавітаў. Калі 7 верасня ліцьвіны і палякі падышлі да горада, дык сустрэлі маскавітаў у баявым шыхце. Становішча ўскладнілася і тым, што Шэін пабудаваў перад сваім войскам трайную засеку з вялікіх ссечаных дубоў. Тым не менш Уладзіслаў пачаў бой. Пад прыкрыццём гармат пешцы расцягнулі засекі. І цяпер справу вырашала зброя. Маскавіты ўпарта атакавалі, але не ўстаялі перад ударам конніцы. Жалезная хваля панцырных вершнікаў адкінула іх з поля сечы. Смаляне занялі мост цераз Дняпро. Бой спыніўся толькі вечарам. Пераможцы, не паспеўшы ўладкаваць лагер, начавалі на полі. Паказаў прыклад Уладзіслаў, які лёг адпачываць на голай зямлі. Не прапалі дарэмна для Ўладзіслава ўрокі славутага Яна Кароля Хадкевіча.
Наступная бітва адбылася 21 верасня. Войска Рэчы Паспалітай умацавалася прыходам 15 тысяч запарожскіх казакоў. Цяпер колькасная перавага была на каралеўскім баку. Ужо Шэіну давялося абараняцца. Удар наносіўся па Пакроўскай гары, з якой маскавіты абстрэльвалі Смаленск і каралеўскі лагер. Сам кароль павёў сваіх ваяроў на штурм. Нават вершнікі, пакінуўшы коней, палезлі на гару.
Калі ліцьвіны і палякі занялі тры ніжнія ўмацаванні, дык маскоўскі палкоўнік Мацісон зразумеў, што не ўтрымаецца. Ноччу ён звёў свой атрад у лагер Шэіна. Шмат наймітаў перабегла да караля.
Днём авалодалі ўсёй Пакроўскай гарой і паставілі на ёй гарматы. Такім чынам з боку Дняпра ворага адагналі ад Смаленска. Кола аблогі разарвалася. 24 верасня кароль урачыста ўехаў у горад. Смаляне дачакаліся вызвалення. Ад радасці плакаў і Ўладзіслаў. У царкве са слязьмі на вачах спяваў: «Цябе Божа хвалім»[6]. А ў гэты час пад сценамі гучалі стрэлы. Гэтак пад кананаду варожых гармат святкавалася вызваленне Смаленска, хаця да канчатковай перамогі было яшчэ далёка і наперадзе чакалі новыя баі. На вайсковай радзе Крыштоф Радзівіл прапанаваў далейшы план дзеянняў. Ліцьвіны здабываюць лагер князя Сымона Празароўскага, які захоўваў подступы да горада з захаду, а кароннае войска з Уладзіславам у сваю чаргу лагер Міхайлы Шэіна, які знаходзіўся ў пяці-шасці вярстах ад горада на маскоўскім шляху. Так і пачалі дзейнічаць. Штодня ў дробных сутычках войскі мераліся сіламі. 28 верасня ліцьвінскі аддзел пад зверхнасцю Абрамовіча і Вэйера зайшоў у тыл лагера Празароўскага. Маскавіты не выстаялі і пасля бою ўначы Празароўскі ўцёк. У лагеры пераможцы знайшлі па-зверску замучаных палонных з вырванымі сэрцамі, разрэзанымі жыламі, адсечанымі рукамі і нагамі. Такая жорсткасць уразіла нават бывалых воінаў.
Калі ж Уладзіслаў праз гарольдаў дакараў маскавітаў за нехрысціянскія адносіны да палонных, дык маскавіты здзекліва адказалі, што гэта лекары займаліся анатоміяй.
Так, Эўропа не ведала тых жахаў і такога кровапраліцця, што выпадалі Літве ў войнах з Масковіяй. І гэта славяне?
З узяццем лагера Празароўскага Смаленск быў канчаткова вызвалены з аблогі. Але Шэін не адступаў ад горада. Кароль паспрабаваў выбіць яго з умацаванага лагера. Ад 5 да 7 кастрычніка ліцьвіны і палякі штурмавалі гэтую цвержу, акружаную равамі і валамі. Вораг агнём шматлікіх гармат не падпускаў да сябе. Лагер шчыльна акружылі, каб не дазволіць падвозіць прадукты і зброю і не прапусціць папаўненне. Шэін сам апынуўся ў аблозе. Але ваявода спадзяваўся на дапамогу цара і адхіліў прапанову караля і Крыштофа Радзівіла здацца.
Януш Радзівіл прыехаў пад Смаленск 10 лістапада і ўзначаліў полк, які складаўся з нанятай пяхоты і ўласнай гусарскай харугвы. Гэтая вайна і стала школай вайсковай вывучкі будучага палкаводца. Нямала досведу пераняў ён і ад бацькі, які ў свой час спазнаваў рыцарскую навуку пры Яне Кароле Хадкевічу ў баях са шведамі. Адзначаючы мужнасць і ваярскі талент Крыштофа, Хадкевіч дамогся для яго булавы польнага гетмана. Тады Крыштофу было 24 гады. Вучань «вялікага воіна», хаця не пераўзышоў свайго настаўніка, але вопыт меў багаты. І цяпер навучаў свайго сына. А тэорыя адразу ж правяралася на справе. І ваяваць, і будаваць умацаванні, і несці варту, і пераносіць цяжкасці і нястачы, - усё гэта выпала і на долю маладога Радзівіла. Пазнаёміўся ён з вайсковымі прыёмамі маскавітаў. Убачыў адвагу запарожскіх казакоў. Гэтак, у адным з баёў запарожцы, гонячы маскавітаў, скінулі з сябе даспехі і пераправіліся цераз халодную ваду Дняпра і на другім беразе дагналі ворага. Не выпусцілі перамогу з рук. Гэта было першае знаёмства Януша Радзівіла з тымі, з кім давядзецца яму ў будучым ваяваць. Пазнаёміўся ён і з прыдворнай пыхай. Каралеўскі фаварыт Адам Казаноўскі, які некалі ад'ядаў сэрца і Яну Хадкевічу, і цяпер корчыўся - строіў з сябе вялікага палкаводца. Усё дамагаўся, каб кіраванне войскам кароль даручыў яму. Ды і Крыштоф Радзівіл не саступіў. Сварка паміж імі дайшла да двубоя, ужо зброяй хацелі даводзіць сваё права на першынства ў войску. Ледзь суняў іх кароль і прапанаваў кампраміс: кіраваць войскам пазменна - дзень Казаноўскі, дзень Радзівіл. Што ж, пагадзіліся і на такі варыянт. Януш не мог спакойна глядзець за гэтай звадай і абразы бацьку прымаў як самаму сабе. Вось тады ў ягоным сэрцы і ўспыхнула іскарка нянавісці да палякаў. Пазнаёміўся ён і пасябраваў з каралеўскім братам Янам Казімірам.
Між тым вайна працягвалася. І Януш Радзівіл панюхаў пораху. 17 кастрычніка войска пад началам Крыштофа Радзівіла захапіла Жаваронкаву гару, якая панавала над мясцовасцю і дазваляла абстрэльваць лагер Шэіна. Полк Януша разам з палкамі Карла Жыгімонта Радзівіла і смаленскага ваяводзіча Абрамовіча заняў становішча на гары. Ім і наканавана было прыняць на сябе варожы ўдар. Шэін разумеў небяспеку і вырашыў абавязкова вярнуць сабе стратэгічную высату. На штурм маскавіты пайшлі 19 кастрычніка. Шэін паслаў у бой усе свае сілы. Пад смяротным агнём гармат і мушкетаў каралеўскія аддзелы пачалі адступаць. Вораг падступіў да гары. Настаў час баявога хрышчэння і для Януша Радзівіла. Абараняў гару і ягоны полк. І маскавіты былі спынены. Скарыстаўшыся гэтым, кароль вывеў у поле ўсё войска і ўдарыў па ворагу. Да самай ночы грымеў бой. Маскавіты ўпарта наступалі, а ліцьвіны і палякі кожны раз адбівалі іх атакі. Абодва бакі панеслі цяжкія страты.
Наступіла адноснае зацішша. Уладзіслаў трывожыў маскавітаў гарматнымі ядрамі, якія пасылаў з Жаваронкавай гары, ды дробнымі прыступамі да варожага лагера. А Шэін адседжваўся за ўмацаваннямі, спадзеючыся на дапамогу цара. Міхайла Раманаў так і не сабраў новага войска. Вайна ўвачавідкі выявіла крызіс Маскоўскага гаспадарства. Дзяржаўны механізм працаваў са збоямі. Краіне было не па сілах несці цяжар вайны. Перамога, якая павінна трыумфальнымі ўсхваленнямі заслуг цара заглушыць «ропот» народа, ператварылася ў новую бяду.
Становішча Шэіна стала безнадзейным, калі 8-тысячны аддзел пад зверхнасцю Казаноўскага і Аляксандра Гасеўскага ўзяў Дарагабуж - базу маскоўскага войска. Запасы прадуктаў і зброі, якія назначаліся для Шэіна, дасталіся пераможцам. Шэін са сваімі ратнікамі быў асуджаны ці на галодную смерць, ці на гераічную загубу ў баі. Прарвацца праз кола аблогі ён і не думаў - занадта моцнае, а здавацца не дазваляў царскі наказ і асабісты гонар.
Усю зіму пратрымаліся маскавіты ў аблозе. Шэін сумна назіраў, як развальваецца яго раць. Пагас баявы запал. Жаўнеры сварыліся і біліся паміж сабой за ежу і дровы. Найміты патрабавалі платы. Штодня паведамлялі аб уцекачах. Рос лік памёршых ад хвароб, ран і голаду. Чорным днём стала 2 снежня. Шэін згубіў аж 500 чалавек, якія пайшлі ў лес па дровы. Яны натыкнуліся на засаду і загінулі. На вачах ваяводы палкоўнік Лэслі застрэліў палкоўніка Сандэрсона, абвінаваціўшы таго ў здрадзе, маўляў, папярэдзіў караля пра вылазку. Войска было ўжо непадуладным свайму правадыру. А ён чакаў дапамогі. Зрэшты і Шэін адчаяўся. Трэба здавацца. Выбраў ён адзіна правільнае ў такім становішчы рашэнне. Ганаровая капітуляцыя, але гэта дазваляла выратаваць жыццё тысячам людзям. Кароль даваў свабодны шлях з-пад Смаленска. На гэты раз гуманнасць перамагла ўпартасць гонару.
1 сакавіка 1634 года войска Міхайлы Шэіна пакінула свой лагер-пастку. Воіны засталіся пры асабістай зброі, але вось вайсковыя рыштункі і гарматы перадаваліся пераможцам. Януш Радзівіл узняў сцяг Рэчы Паспалітай на маскоўскіх шанцах. Без барабаннага бою панура прайшлі маскоўскія воіны і нямецкія найміты. Да ног караля Ўладзіслава яны паклалі 120 згорнутых сцягаў. Крыштоф Радзівіл прамовіў да іх слова: «Панове ваяводы! Ведайце, што ваша здароўе было ў руках караля, і ён міласціва і міласэрна паступіў з вамі, не пасквапіўся на вашу кроў. Памятайце гэта дабрадзейства, дзякуйце і біце чалом, прасіце Бога за добрае здароўе яго каралеўскай міласці, ды шчаслівае панаванне». Пэўна, усё ж не абставіны вымусілі баяр на ўдзячнае слова. Сапраўды, добрая воля Ўладзіслава спыніла кровапраліцце. «Дзякуем яго каралеўскай міласці за тое, што над намі, як пан хрысціянскі, учыніў міласэрнасць», - і ўдарылі чалом. А Ўладзіслаў яшчэ не развітаўся з надзеяй узысці на царскі пасад, аб чым і даў зразумець ваяводам у сваім адказе: «Як вам, гэтак і ўсёй зямлі, калі яна захоча адумацца і ўдзячна будзе таго, засведчым нашу ласку»[7]. Ваяводы зноў ударылі чалом. Кароль дазволіў ім падняць ды разгарнуць іх сцягі.
З войска, у якім налічвалася 32 тысячы чалавек, Шэін вёў ад Смаленска толькі 8 тысяч. Увесь вогненны нарад - 107 гармат - ён пакінуў у лагеры. Бясслаўна вяртаўся Шэін у Маскву. Віну за паразу цар зваліў на яго і на ваяводу Арцёма Ізмайлава. Шэіна, Ізмайлава і яго сына Васіля казнілі, а іх маёмасць прысвоіў цар. Такая была царская ўдзячнасць людзям, якія верна служылі яму. А якой іншай падзякі трэба чакаць у краіне, дзе чалавек толькі «холоп государев», пазбаўлены ўсялякіх правоў, апроч права быць вінаватым.
Трэба было належна скарыстаць плён Смаленскай перамогі. Уладзіслаў хацеў ісці да Масквы і скінуць з царскага пасада Міхайлу Раманава. Каралеўскі намер не падабаўся ліцьвінам. Лепш задаволіцца тым, што пад рукамі, чым жадаць прывіднага трыумфу. Лепш вызваліць ад заваёўнікаў ліцьвінскія землі і на прыстойных умовах заключыць мір, чым доўжыць вайну з-за царскага вянца. Крыштоф Радзівіл настаяў на ліцьвінскім плане. Замест паходу на Маскву войска адваёўвала занятыя непрыяцелем землі. Былі вызвалены Вязьма, Пуціўль, Курск, Рыльск, Чарнігаў, Ноўгарад-Северскі. Але галоўны корпус на чале з каралём надоўга стаў каля замка Белы. Тут і дагнаў голад. Сам кароль галадаў і дзяліў свой сціплы абед так, каб што-небудзь хапіла на вячэру. А для простага жаўнера раскошам быў хлеб з вадой. Трывожныя навіны прыходзілі з Польшчы - турэцкае войска пагражала нашэсцем. Паны-рада паслалі баярам прапанову аб міры. Прапанову з радасцю прынялі. Пачаліся перамовы камісараў холмскага біскупа Якуба Жадзіка, Крыштофа Радзівіла з баярамі Фёдарам Шарамецевым і Аляксеем Львовым.
27 траўня 1634 года ў шатры на беразе рэчкі Палянаўкі камісары і баяры падпісалі «вечнае даканчанне». Рэч Паспалітая вяртала сабе. Смаленскую, Чарнігаўскую і Северскую землі. А Ўладзіслаў выракаўся сваіх правоў на царскі пасад, абяцаў аддаць выбарчую грамату і прызнаваў тытул маскоўскіх князёў - цар усея Русі. Калі ж падпісалі граматы, Радзівіл прапанаваў даўнейшы праект Льва Сапегі аб вуніі Рэчы Паспалітай і Масковіі: «Быць у вечнай прыязні, як людзям адной веры хрысціянскай, адной мовы і народа славянскага»[8]. Баяры згадзіліся на такі саюз, але агаворкі да кожнага артыкула разбуралі яго. Гэтак артыкул пра сумесную абарону супраць варожага нападу траціў усялякі сэнс агаворкай, што супраць Швецыі і Крыма цар не будзе дапамагаць. А на артыкул пра агульны флот баяры адказалі, што царскіх вайсковых караблёў на Лівонскім і на Вялікім моры раней не бывала і наперад няма чаго. Не згадзіліся яны і на будаўніцтва касцёлаў у Масковіі. Пра астатнія артыкулы абодва ўладары няхай самі дамаўляюцца паміж сабой. Хаця каралеўскія камісары і лічылі, што ўчынілі «справу вялікую і слаўную, чаго ранейшыя гаспадары зрабіць не маглі» і нават прапаноўвалі на памяць на гэта паставіць два каменныя слупы, але саюз застаўся толькі на паперы. Так і не ўдалося рэалізаваць яго ў жыцці.
Вайна закончылася «вечным мірам». І, пэўна, ніхто не ведаў, што нарадзіла яна новага палкаводца, імя яго праз колькі гадоў загучыць па свеце - Януш Радзівіл.
Новая веха пачалася ў жыцці Януша Радзівіла. Як падкаморы ён доўгія гады правёў пры гаспадарскім двары. Жыў пры ўладары, суправаджаў яго ў паездках па Польшчы і Літве. Але даволі хутка прыдворнае жыццё абрыдла Янушу, хацелася вартай справы, а не траціць маладосць у прыслугоўванні манарху.
І калі ў 1635 годзе паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй наспявала вайна, Януш вырашыў пакінуць двор. Прасіў ён бацьку выклікаць яго да войска ў Лівонію, дзе іншыя сабе славу здабудуць, а ён бяспечна будзе марнаваць сябе пры каралі. Просьба сына не спадабалася Крыштофу. Кіраваўся ён карыслівымі разлікамі - мець пры двары абаронцу радзівілаўскіх інтарэсаў. А таму раіў сыну заставацца пры Ўладзіславу. Ды і сам кароль не адпускаў Януша. Як-ніяк, а князь Свяшчэннай Рымскай імперыі з багацейшага і слаўнейшага дому Эўропы аздабляў каралеўскую світу. Вось і даводзілася Янушу блістаць на славу ўладару Рэчы Паспалітай. І бляск гэты зацямняў нават ззянне каралеўскай велічы. Прынамсі, гэтак адбылося 10 сакавіка 1645 года, калі ў Варшаву прыехала нявеста караля Марыя Людвіга Гонзака. Сустракалі будучую каралеву сама знатныя паны. Выстаўлялі сваю знатнасць на паказ. Вось і Радзівіл паказаўся ў сваім бляску. 50 казакоў, убраныя ў зялёны атлас і панцыры, 100 вершнікаў, закутыя ў браню, 120 шляхціцаў у аксамітнай адзежы ды яшчэ гусарскія харугвы сведчылі аб багацці і знатнасці Януша.
Так жыццё пры двары ператварылася для Януша ў доказ сваёй значнасці праз вагу свайго ж капшука. Грошы выкідваліся на модныя строі, на ўпрыгожванні, на ўтрыманне шматлікіх слуг - усё павінна павялічваць бляск Радзівіла. І заўсёды набываў сабе не проста дарагія рэчы, а «самыя лутчыя»[9]. Везлі Янушу з Эўропы, Масковіі і з Азіі посуд, абразы, карціны, кнігі, тканіну, золата, карункі. І па раскошы і багаццю дом князя не саступаў і каралеўскаму. Зіхацеў пазалочаным купалам, а ўнутры мармуровыя калоны і падлога. І ўвесь забіты разнымі скрынямі і шафамі, устаўлены залатым і срэбным посудам, абвешаны зброяй, абразамі і шпалерамі.
Апранаўся князь то па-эўрапейску, то з'яўляўся на балях у індыйскай апончы, усыпаны зіхаценнем карункаў, а ў чырвонай шапцы красаваўся вялікі дыямент. Канечне, такім бляскам не ўразіш свет, не заявіш пра сябе. Самалюбівы Януш хацеў вызначыцца і як асоба, - лічыў, што няма роўнага за яго. Але чым вызначышся пры двары? Тым, што ён лепш за ўсіх прыдворных танчыў на балях па-італьянску і па-французску. Маленькая ўцеха самалюбству маладога князя.
А славу ён прыдбаў звадкамі. Імя Януша Радзівіла загучала па Рэчы Паспалітай. А справа адбылася 9 верасня 1635 года, калі Ўладзіслаў знаходзіўся ў Вільні. На адным з прыёмаў у караля Крыштоф Радзівіл пачаў наракаць на каронных паноў, маўляў, чыняць усё на шкоду Літве. Наспявала звадка паміж ліцьвінамі і палякамі.
Каб прадухіліць яе, Уладзіслаў перабіў Радзівіла і загадаў несці сябе (з-за падагры не мог хадзіць) у касцёл да набажэнства. Крыштоф запратэставаў. Але каронны маршалак Лукаш Апалінскі не даў яму слова. Абражаны такой знявагай, Крыштоф гнеўна закрычаў на маршалка: «Калі кароль не рассудзіць, дык я пакажу, як забараняць голас ваяводзе віленскаму! Так вось, нас, Літву, у самой Літве палякі паважаюць. Не Радзівіл з Апалінскім, але ваявода з маршалкам будуць судзіцца. Няхай не раз сарвецца сойм і няхай не захаваю павагу сенатарскую, але будзем пры вольнасці, дэспатычнаму панаванню Літва не скорыцца!». Не змаўчаў і Януш і з грубай праматой вымавіў: «Прыйдзе той час, калі палякі да дзвярэй не патрапяць, праз вокны іх будзем выкідваць»[10]. А ў гэтых словах выказаў ён не толькі свае пачуцці. Не жалавалі ў Літве «ляхов з их хитростью». Тая нахабнасць, з якой «брат» браўся запраўляць у чужым доме, выклікала ў гаспадара непрыязнь. Нездарма так з'едліва адазваўся пра «ляха» смаленскі кашталян Іван Мялешка: «И такого чортополоха з немцами выгнати, што до нас влезъли противко праву нашому. Од их милостей, панов ляхов, гинуть старие наши поклоны смоленские! Передирайте очи лепше о инфлянты, бо тые мечники как влезуть, то их и зублем не выкуриш, як пщолы од меду»[11]. Канечне, Януш Радзівіл у запале прагаварыўся - раскрыў сваю патаемную мару «выкурыць пчол ад мёду».
Кароль зрабіў выгляд, што нічога страшнага не здарылася і з'ехаў з Вільні. Затое польскія паны не даравалі Янушу Радзівілу. Папярэдзілі яго, каб і нагі на парог каралеўскіх пакояў не ставіў, пакуль не папросіць у іх прабачэння. Называецца напужалі. І, паказваючы знявагу да пагроз, Януш дагнаў караля ў Мерачы і заявіўся да Ўладзіслава. Віны сваёй не прызнаваў. Супакоіў караля, маўляў, не абразіў ён гонар яго міласці. Уладзіслаў і сам рад быў бы неяк забыцца пра гэты выпадак. Параіў свайму ўлюбёнцу папрасіць прабачэнне ў паноў. Хай супакояцца. Не, яны не супакоіліся, патрабавалі ад Януша прылюднага пакаяння. Як, Радзівіла паставіць на калені? Януш адмовіўся і пакінуў каралеўскі двор. І за сценамі роднага дома не схаваўся ад зласлівасці непрыяцеляў. Апалінскі з каронным падканцлерам рассылалі на павятовыя соймікі лісты са скаргамі на Януша Радзівіла. Пахваляваліся паны палякі, зляцела з іх вуснаў сліна гневу ды і супакоіліся. І не за такія выбрыкі дараваў кароль Радзівілаў. А лепш іх не чапаць - гэта яшчэ ў свой час Януш Радзівіл (дзядзька Януша) даў зразумець вяльможнаму панству. Ад Януша адчапіліся, страсці сціхлі. І Радзівіл, як нічога і не было, прыехаў да караля ў Горадню і заняў сваё месца пры двары. Але словаў Янушавых не забыліся, памяталі. Да канца яго веку не давяралі князю, чакалі, ці не спраўдзіць ён сваёй пагрозы, бачылі ў яго ўчынках патаемныя захады супраць Польшчы.
Не паспелі ўладзіць адну зваду, як Януш зноў вызначыўся. На гэты раз пасварыўся ён з Адамам Казаноўскім. На абедзе ў кароннага падканцлера Гелябіцкага да Януша прычапіўся познаньскі біскуп Андрэй Шолдрыскі. Пачаў дакараць князя ў тым, што ў сваім доме чыніць набажэнствы кальвіністаў. А пасля патрабаваў, каб Януш выслаў з Варшавы кальвінскага міністра. А Януша толькі зачапі - ускіпеў гневам: «Сустрэч ніякіх не склікаў, мае дзверы адчынены кожнаму, хто прыйдзе не выпхну. Калі ж з такім намерам прыйшоў біскуп, дык не ведаю, ці трапіў бы ён да дзвярэй»[12]. Прысутныя, здаецца, толькі і чакалі гэтых слоў, каб, як зграя, накінуцца на князя. Абраза каталіцкай веры! Асабліва выпінаўся Казаноўскі - распаліў сябе да таго, што пакляўся да смерці помсціць Радзівілу. У адказ Януш выклікаў гэтага абаронцу касцёла на двубой. Падахвочаны адабральнымі галасамі хаўруснікаў Казаноўскі адважна прыняў выклік. У той жа дзень пра зваду паведамілі Ўладзіславу. Гэтага яшчэ не хапала. Прасіў ён ліцьвінскага маршалка Крыштофа Весялоўскага і свайго брата Яна Казіміра прымірыць падкаморых. Назаўтра Януш прыехаў на месца дуэлі. Чакаў-чакаў непрыяцеля, а той не з'яўляўся. Хмель прайшоў, а з ім Казаноўскі пазбавіўся мужнасці. Абаронца каталіцызму схаваўся ў сваім доме. Нарэшце Радзівіл не вытрымаў і паслаў да Казаноўскага цыдулку - клікаў яго на бой. Пасланца сустрэла жонка Казаноўскага, узяла цыдулку і схавала яе. Следам прыехаў пасланец ад каралевіча Яна Казіміра, які запрашаў Казаноўскага да сябе. Казаноўскі адправіўся да каралевіча. Знайшлі і Януша Радзівіла і прывезлі яго да Яна Казіміра. Казаноўскі з радасцю прымірыўся. І пра помсту больш не нагадваў.
А калі гэтак хлопца заносіць - трэба яго ажаніць. Бацька шукаў яму жонку, хацеў з слаўнага роду ды кальвінскам веры. Не знайшоў. Нават кароль падумаў ашчаслівіць свайго ўлюбёнца і высватаць яму дачку электара Рэны. Не ашчаслівіў. Тады за пошукі ўзяўся сам Януш. Выбар быў небагатым: ці дачка кракаўскага ваяводы Яна Тэнчынскага, ці дачка князя Міхайлы Вішнявецкага - іх раіў Янушу бацька. Але пачуцці перамаглі над разлікамі. Януш закахаўся ў Катаржыну Патоцкую. Бацька не ўхваліў такі выбар. Папрасіў Януш сваяка - князя Альбрэхта Радзівіла выступіць за свата. Не ведаў, каму даверыўся. Альбрэхт, як убачыў Катаржыну, дык і сам захацеў пабрацца з ёй шлюбам. І старасць не перашкода. Але ў параўнанні з маладым і эфектным Янушам ён прайграваў у дзявочых вачах. Тады Альбрэхт схітрыў і распавёў дзяўчыне показку, маўляў, з'явілася да яго ў сне Боская маці і ўказала, каб не дапусціў ён шлюбу Катаржыны з ерэтыкам і сам ажаніўся на ёй. За Альбрэхта выступіла і маці дзяўчыны. Няшчасны Януш быў падмануты. Тады, каб выратаваць сваё каханне, ён звярнуўся па дапамогу да караля. Уладзіслаў дакараў Альбрэхта за яго аблудлівасць. Спрыяла Янушу і каралева - яна прасіла маці Катаржыны не перашкаджаць шчасцю закаханых. А Катаржына з радасцю пайшла пад вянец з Янушам - гэта адбылося ў верасні 1638 года.
Сямейнае жыццё не паўплывала на характар Януша. Такі ён быў чалавек - эмацыянальны і рашучы. І там, дзе больш спакойны будзе разважлівым і не наробіць глупстваў, Януш ішоў нагбом.
У лютым 1640 года ў Вільні кальвіністы хавалі свайго аднаверцу ашмянскага чашніка Аляксандра Прзынкоўскага, двараніна Крыштофа Радзівіла. У пахаванні ўдзельнічаў і князь з сынам. Калі працэсія параўналася з Дамініканскім касцёлам, адтуль выбег святар. Патрасаючы кіем, ён аблаяў кальвіністаў, каб музыкай не перашкаджалі набажэнству. Хто правы, а хто вінаваты, ужо не разбіраліся. Выхапіў шаблю Крыштоф Радзівіл і засек бы святара, калі б той не ўцёк. Не застаўся ўбаку і Януш Радзівіл. Загадаў слугам страляць з ручніц па касцёлу.
Пачалася новая звада. Віленскі біскуп Бенекдыт Война і дамінікане скардзіліся сойму і каралю на Крыштофа і Януша Радзівілаў. Як яны не апраўдваліся, а не апраўдаліся. Сойм вынес рашэнне правучыць кальвіністаў, разбурыць кальвінскі збор і школку ў Вільні, а кальвінскіх міністраў, якія ўдзельнічалі ў нападзе на касцёл, пакараць смерцю. Пастанова сойма балюча ўдарыла па Крыштофу. Хворы вярнуўся ён у Вільню. А па горадзе ўжо гулялі пагалоскі, што віленскі ваявода хоча сілай расправіцца з католікамі. Ды яшчэ дамінікане прысягнулі на тым, што кальвіністы першыя распачалі зваду. Міністраў чакала пакаранне. Крыштоф даў ім грошай і дапамог уцячы за мяжу. Занадта блізка да сэрца прыняў гэты выпадак ён. І не вытрымала яго сэрца крыўды і несправядлівасці. 19 верасня 1640 года Крыштоф памёр. Януш застаўся без бацькі. Сам-насам з шматлікімі непрыяцелямі. Януш з'ехаў са двара. Падалей ад непрыязні і нянавісці. Два гады (1641-1642 гг.) Януш пражыў дома. Займаўся справамі гаспадаркі і адпачываў ад прыдзорнага бляску. А спадчына дасталася багатая: мястэчкі Біржы, Кейданы, Візуны, Попелы, Яшуны, Любеч, Дайліды, Заблудаў. Жыць можна было бязбедна, ды думаць якіх яшчэ «лутчых» рэчаў набыць для сваіх палацаў. Але бязбеднае жыццё можа быць і нешчаслівым. У 1642 годзе памерла жонка Катаржына. Пакінула яна пасля сябе малалетнюю дачку Ганну Марыю. Страта родных людзей прыгнятала Януша. Сам не свой быў князь. Без гарачых агеньчыкаў у вачах з'явіўся напрыканцы 1642 года пры двары. Нават пасада троцкага кашталяна не абрадвала яго - адмовіўся, а гэта ж месца ў ліцьвінскім сенаце. І самалюбства ўжо не заахвочвала Януша, нібыта страціў ён цікавасць да ўсяго.
Пакрысе час лячыў душэўныя раны. Януш акрыяў. І першае, што зрабіў князь, - знайшоў апору ў жыцці. Ажаніўся ён на дачцы малдаўскага гаспадара Базыля Магілы (празванага Лупулам), Марыі. І тут чакалі Януша недарэчныя перашкоды. Базыль Магіла як васал турэцкага султана прасіў у таго дазвалення на шлюб сваёй дачкі з Радзівілам. А султан баяўся сувязі гаспадара з магутным ліцьвінскім родам і адмовіў яму. Аднак Януш не расчараваўся і прасіў Магілу старацца: «уважным рассудкам сваім, упартымі сродкамі прывесці справу да поспеху»[13]. І гаспадар зноў адправіў паслоў да Стамбула. На гэты раз султан міласціва даў дазвол. У студзені 1645 года Януш адправіўся з Камянца-Літоўскага ў Малдавію. Ехаў да нявесты пры ўсім сваім бляску. Шматлікая ліцьвінская шляхта, гусарскія, казацкія і драгунскія харугвы, чатыры сотні нямецкіх пешцаў суправаджалі князя. Каля Хоціна Радзівіла сустрэў малдаўскі гаспадар. 12 тысяч воінаў віталі ліцьвінскага князя.
5 лютага 1645 года Януш Радзівіл узяў шлюб з Марыяй. Вянчаў маладых па праваслаўнаму абраду кіеўскі мітрапаліт Пётр, які паходзіў з роду Магілаў. А вяселле якое было! Прысутнічалі паслы ад караля польскага, электара брандэнбургскага, князя сяміградскага, гаспадара валашскага, герцага курляндскага, канстанцінопальскага патрыярха. Аж тры дні спатрэбілася, каб павітаць маладых шлюбнымі падарункамі. Уважыў гаспадар і гасцей - такі вясельны банкет, што і вялікі манарх пазайздросціў бы. Весяліліся і гулялі дванаццаць дзён.
Адбыліся змены і на дзяржаўнай службе. Уладзіслаў у красавіку 1646 года аддаў Янушу Радзівілу булаву польнага гетмана літоўскага. Гэта быў асаблівы давер караля да свайго ўлюбёнца. Толькі сама набліжоныя да Ўладзіслава ведалі пра яго патаемны намер пачаць вайну з Турцыяй. Падбівалі караля на вайну папа рымскі ды венецыянскі ўрад. Уладзіслаў, якога прыдворныя лісліўцы праслаўлялі як вялікага палкаводца, марыў увянчаць сябе славай пераможцы Турцыі. Ведаючы, што станы не дадуць згоды, Уладзіслаў хацеў сілай уцягнуць Рэч Паспалітую ў вайну. Дзеля гэтага ён назначыў гетманам запарожскіх казакоў Багдана Хмяльніцкага, які павінен быў павесці іх у набег на Турцыю. Кароль разлічваў на тое, што Турцыя ў адказ нападзе на Рэч Паспалітую. Таму загадзя рыхтаваўся да немінучай вайны, наймаў жаўнераў. Вялікі гетман каронны Канцэпольскі падтрымліваў караля. А з ліцьвінаў Уладзіслаў даверыўся полацкаму ваяводзе Янушу Кішку, якога назначыў вялікім гетманам, і Янушу Радзівілу. Ліцьвінскія гетманы дзейсна прыняліся дапамагаць каралю. Януш адправіўся з сакрэтнай місіяй да цесця Базыля Магілы і князя Семіграддзя Юрыя Ракашы схіліць іх да антытурэцкай кааліцыі.
Аднак захады Ўладзіслава сталі вядомымі. На сойме большасць выказалася супраць вайсковых планаў караля. Канцлер Альбрэхт Радзівіл заявіў, што дазволіць адсекчы сабе руку, але не прыкладзе да ўніверсалаў ротмістрам ліцьвінскую пячатку. Давялося распусціць нанятае войска. Юрый Асалінскі ў сваёй прамове ўславіў новы «трыумф» Уладзіслава: «Пасля столькіх перамог перамог самога сябе»[14]. Словы гэтыя гучалі як здзек з каралеўскага самалюбства.
Гэтыя падзеі сучаснікі справядліва назвалі «крывавым патопам». Амаль дваццаць гадоў людская кроў залівала Рэч Паспалітую. Не было такога кутка ў дзяржаве, які ацалеў бы ад пажара войнаў. Гарэлі гарады і сёлы. На палях сечаў гінулі тысячы воінаў. Кроў лілася, як вада. Ніколі Літва і Польшча не ведалі падобнай смяротнай навалы. Татары, маскавіты, шведы, вугорцы незлічонай сілай абрынуліся на Рэч Паспалітую - заваяваць, растаптаць і зняволіць. А пачалася гэтая жахлівая бяда ў 1648 годзе казацкім паўстаннем на Ўкраіне. Зноў казакі падняліся на Польшчу і на гэты раз паўстанне перарасло ў вайну.
Хто ж яны такія казакі? Упершыню пра іх узгадваецца пад 1429 год у «Кроніцы Літоўскай і Жамойцкай», калі ліцьвінскае войска хадзіла ў паход на Волгу. Падаваліся ў казакі сяляне, ратуючыся ад прыгнёту, шукальнікі прыгод і вольнага жыцця. Неўзабаве на Ніжнім Дняпры за парогамі на астравах Хорціца і Тамакоўка склалася вайсковае братэрства. Людзі, якія сяліліся тут, называлі сябе старажытным палавецкім найменнем «казак», якое азначала «вольны чалавек». Свае законы панавалі ў запарожцаў. Апроч зброі і адзежы ўсё было агульным. Улада належала агульнай радзе - своеасабліваму вечу, на якім вырашаліся пытанні і прымаліся пастановы. Рада выбірала і старшынь на чале з кашавым, які меў неабмежаваную ўладу падчас вайсковых паходаў. Калі ж кашавы праяўляў баязлівасць, яго каралі смерцю. Вайсковая справа і стала галоўным заняткам казакоў. Яны рабілі рабаўніцкія набегі на Крым, Масковію, а то і на Літву, і Польшчу. На лёгкіх лодках «чайках» перасякалі Чорнае мора і спусташалі прыбярэжныя землі Турэцкай імперыі, бралі ў палон дзяцей і багатых. Француз Гільём Баплан, які доўгі час пражыў на Ўкраіне, гэтак адзываўся пра казакоў: «Дарэчы гэта злахітрыя і аблудлівыя людзі, якім нельга давяраць. Яны вельмі моцнага целаскладу, лёгка пераносяць холад і спёку, голад і смагу, на вайне вызначаюцца нестомленасцю, мужнасцю і храбрасцю і ўвогуле не даражаць жыццём»[15].
Гісторыкі В.Ластоўскі і Ў.Пічэта лічылі, што менавіта беларускія сяляне стварылі Запарожскую Сеч[16].
Другі погляд выказаў П.Галубоўскі, які прызнаваў запарожцаў за нашчадкаў даўняга славянскага насельніцтва Падоння - броднікаў[17]. Аднак, верагодна, заснавальнікамі казацтва руху былі чаркасы або пяцігорцы. Гэта нашчадкі хазараў, якія жылі на Доне і Кубані, каля прадгор'я Каўказа - раёне Пяцігорска (адсюль іх называлі і пяцігорцамі). Перасяляліся яны і на Ўкраіну.
Хто б там ні быў заснавальнікам Запарожскай Сечы і казацтва, але ролю ліцьвінаў у «казацтве» нельга адмовіць. Добрая частка запарожскіх казакоў паходзілі з ліцьвінскіх земляў - тысячы і тысячы ўцекачоў з Літвы (Беларусі) папаўнялі казацкія шэрагі. Шмат хто з іх сталі палкоўнікамі, а ліцьвінскія шляхціцы Касінскі і Выгоўскі нават гетманамі.
І часта казакі-ліцьвіны вярталіся ў Літву паквітацца са сваімі ворагамі - панамі і шляхтай. Гэтак, у 1593 годзе шляхта скардзілася на «вялікую шкоду», якую чыняць казакі ў Менскім і Амсціслаўскім ваяводствах. А гэтымі казакамі былі людзі, якія «з гарадоў і сёл ідуць на ніз ... а пасля назад сюды прыходзяць»[18].
Тое, што казакі ўяўлялі сілу, разумеў урад Княства і паны. Многія магнаты запрашалі да сябе на службу казацкія аддзелы. Першым з дзяржаўных вяльмож, хто стаў выкарыстоўваць іх для вайсковай службы, быў староста горада Чаркасаў Астафі Дашкевіч, які набіраў казакоў з чаркасаў. Служылі казакі і Жыгімонту Аўгусту, але іх колькасць абмяжоўвалася двума тысячамі і называліся яны рэестравымі. Сцяпан Батура павялічыў рэестар і наняў 6 тысяч чалавек. Аднак казацкую праблему ўрад не вырашыў. Яшчэ пры Літве супярэчнасці паміж уладай і казацтвам не абвастрыліся, ды і казацкі рух не набыў шырыні. А вось, калі Ўкраіна трапіла пад Польшчу, казакі раз за разам падымаюцца са зброяй супраць польскага пана і шляхціца, і каталіцкага касцёла. Новыя гаспадары Ўкраіны неслі ўкраінцам не толькі сацыяльны прыгнёт, але і нацыянальнае рабства. І гэты новы лад выклікаў у душы ўкраінцаў нянавісць да палякаў і касцёла. Баявым авангардам пад'ярэмнага народа стала Запарожская Сеч, дзе збіраліся сама ваяўнічыя і сама непрымірымыя ворагі палякаў. Умела выкарыстоўвала казакоў і праваслаўная царква, нацкоўвала іх супраць касцёла і царкоўнай вуніі. Адно за другім успыхвалі казацкія паўстанні. Аднак польскае войска жорстка падаўляла іх. Пераможцы яшчэ больш заняволівалі ўкраінцаў. Іх становішча было невыносным. «...Гэтыя няшчасныя, прыгнечаны ў такіх цяжкіх умовах, што ніколі не могуць нічога накапіць. Але гэта яшчэ мала ў параўнанні з тым, што іх уладары маюць бязмежную ўладу не толькі над маёмасцю, але і над жыццём сваіх падданых; вось якія вялікія правы польскай шляхты, якая жыве нібыта ў выраю, між тым як сяляне прабываюць нібыта ў пекле», - пісаў пра становішча ўкраінскага селяніна Баплан[19].
Нянавісць ужо закіпала ў душы. Патрэбны быў чалавек, які павёў бы ў бой. Украіна чакала яго і ён з'явіўся. Сын ліцьвінскага шляхціца, забітага ў бітве з туркамі каля Цацоры, Багдан Хмяльніцкі. З маладых гадоў Багдан быў пры бацьку, які служыў казацкім сотнікам. У Цацорскай бітве ён трапіў у татарскі палон, але неўзабаве вызваліўся з няволі. Кемлівы і смелы шляхціц спадабаўся гетману Станіславу Канцэпольскаму і ён паспрыяў яму дастаць пісарства ў запарожскім войску. Пасада ключавая і на ёй Багдан знайшоў ключыкі да сэрцаў казакоў. За вернасць Канцэпольскі ўзнагародзіў Хмяльніцкага зямлёй каля Чыгірына. Багдан пабудаваў сабе хутар і жыў бы сабе спакойна, каб не прыглянулася чыгірынскаму падстаросце Чаплінскаму маладая палюбоўніца Хмяльніцкага. Гэтак ахапіла страсць шляхціца, што захацеў адбіць прыгажуню сабе. З адабрэння сына Канцэпольскага Чаплінскі з купай узброеных слуг наляцеў на Суботава. Захапіў і дарагую здабычу - боль свайго сэрца - жанчыну, а ў дадатак маёмасць ды і Хмяльніцкага. Чатыры дні прасядзеў Багдан у кайданах, пакуль Чаплінскі не саступіў просьбам ягонай былой палюбоўніцы і не выпусціў на волю. Праўды і справядлівасці ў судзе Хмяльніцкі не дамогся. Хутар яму не вярнулі. А што датычыцца палюбоўніцы, дык суцешалі: «Ахвота табе, пане Хмяльніцкі, шкадаваць аб такой жанчыне. На белым свеце шмат лепшых прыгажунь. Пашукай сабе другую, а гэтая няхай застаецца з тым, да каго прывязалася»[20]. Дзе было шукаць праўды? І Багдан адправіўся да самога караля. Уладзіслаў нібыта адказаў на яго скаргі: «А если бы панове польскии, або дозорцы тых привильев не слухали, то маете мушкет и шаблю при боку: тыми про то можете боронити свои от поляков повреждаемые права и вольности»[21]. Менавіта гэтыя словы прыводзіў Хмяльніцкі казакам, падбіваючы іх на паўстанне супраць палякаў. Казаў гэтак кароль або не казаў, але вось да Багдана аднёсся міласціва. Хмяльніцкі быў патрэбны Ўладзіславу. Яму хацеў кароль даць гетманства над запарожцамі, каб ён здзейсніў набег на турэцкія ўладанні і такім чынам вымусіў Турцыю да вайны з Рэччу Паспалітай. Кароль багата адарыў Хмяльніцкага і адпусціў яго. А ў наступным 1647 годзе назначыў яго і запарожскім гетманам. Канцэпольскі пазайздросціў Хмяльніцкаму. І, скарыстаўшы выпадак, схапіў яго і засадзіў у вязніцу. Выцягнуў Багдана з няволі яго прыяцель - чыгірынскі палкоўнік Станіслаў Крычаўскі. Узяў яго на парукі. Багдан зразумеў, што не ўжыцца яму з палякамі. Пакрыўджаны і абражаны, несучы ў сэрцы помсту, уцёк ён на Запарожжа. Заклікі Хмяльніцкага абараніць украінскіх людзей, якія плачуць ад палякаў, запарожскія старшыні падтрымалі. Аднак вопыт папярэдніх паўстанняў навучыў, што без саюзнікаў паўстанне асуджана на паразу. У саюзнікі выбралі крымскага хана. Да ўладара Крымскага ханства і адправіўся на пачатку сакавіка 1648 года Хмяльніцкі. Іслам-Гірэй асцерагаўся: ці не пасланы Хмяльніцкі палякамі, каб завабіць татарскае войска ў пастку. Тады Хмяльніцкі пакляўся на ханскай шаблі і пакінуў у закладніках свайго сына Цімафея. І татары падтрымалі казакоў. Леташні неўраджай пагражаў голадам, а карміцца трэба. Вайна карміла татараў здаўна.
Запарожскія старшыні ўжо сабралі ў Сеч казакоў. А яны адразу пайшлі за Хмяльніцкім і выбралі яго сваім гетманам. Каронны гетман Мікалай Патоцкі, даведаўшыся аб намерах казакоў, рушыў на Запарожжа на чале польскага войска. Выступіў з 8-тысячным войскам і Хмяльніцкі. Услед за ім ішоў Тугай-бей з 4 тысячамі татараў. Да Хмяльніцкага далучыліся і рэестравыя казакі. Сілы паўстанцаў узраслі. Каля Жоўтых Водаў 15 траўня 1648 года казакі разбілі 4-тысячны польскі авангард. Выратаваўся толькі адзін жаўнер. Даводца, сын гетмана, Сцяпан Патоцкі трапіў у палон і памёр там ад ран. Перамаглі казакі і галоўнае войска. 26 траўня Хмяльніцкі падсцярог палякаў каля Крутой Балкі паблізу Карсуня. Самаўпэўненыя ў перамозе, яны нават не паслалі наперад віжаў і трапілі на засаду. Дарога ішла па схілу ў вузкай цясніне. Пасярэдзіне яе казакі вырылі глыбокі роў. Вось перад ірвом войска спынілася. Заднія шэрагі напіралі на пярэднія. Разагнаныя вазы нельга было ўжо затрымаць. Яны змяталі са свайго шляху людзей. Сотні пападалі ў роў. Падчас гэтай сумятні Хмяльніцкі ўдарыў па паляках. Водцы не здолелі навесці лад у сваім войску. «Ды і чорт ведае, адкуль там быць ладу, калі вялікі каронны гетман Мікалай Патоцкі напіваўся гарэлкай і сядзеў п'яны ў карэце, а другі, польскі гетман Каліноўскі, хаця і мог нешта зрабіць, але яго не слухаліся», - пісаў у сваім дыярушы Багуслаў Машкевіч[22]. Польскае войска было дазвання разбіть. Болей за дзевяць тысяч палякаў загінула. Абодва гетманы сталі нявольнікамі. Польшча ледзь дыхала ад жаху. «Ніколі яшчэ Рэч Паспалітая не была ў такім няшчасці, якое цяпер пан Бог паслаў на нас», - запрачыталі палякі[23]. Да гэтай бяды дадалася смерць караля, які памёр 20 траўня ў мястэчку Мярэчы каля Вільні. Распавядаюць, што, даведаўшыся аб паразе каля Жоўтых Водаў, Уладзіслаў зласліва мовіў: «Чаго я жадаў, тое і чую - гэта вам халопы за вашы вольнасці! І не тое яшчэ вам будзе»[24]. Збываліся змрочныя папярэджанні Жыгімонта Аўгуста.
Агонь паўстання ахапіў усю Ўкраіну. Універсалы Хмяльніцкага разносілі іскры да сама далёкіх яе куткоў. Казацкі гетман заклікаў украінцаў падняцца на палякаў. «Прыкладам слаўных і вялікіх русаў, продкаў сваіх, пры сваёй праўдзе, за багабойнасць святую, за цэласнасць Айчыны і за парушэнне ранейшых правоў і вольнасцей сваіх станьце»[25]. Запал і пафас універсалаў дзейнічаў як хмель. Словы гняўлівыя пазбаўлялі разважлівасці і напаўнялі сэрцы гневам. Украіна паўстала. Сяляне кідалі дом, казачыліся і білі шляхту і жыдоў, рабавалі і палілі касцёлы. «Мала хто з іх у той крыві на той час рук сваіх не намачыў і таго рабавання дабра не чыніў», - занатаваў летапісец[26]. Жахліва чытаць успаміны сведкаў казацкіх зверстваў. Ачмураныя крывёю, і чым больш яе пралівалі, тым менш заставалася ў сэрцах чалавечага. «З некаторых здзіралі зажыва скуру, а цела кідалі сабакам; некаторым адсякалі рукі і ногі і кідалі на дарозе, пасля ехалі па іх вазамі; некаторым нанеслі мноства несмяротных ран і кідалі мучыцца ў прадсмяротнай агоніі, пакуль не выпусцяць дух; многіх закапалі жывымі ў зямлю, рэзалі дзяцей у матчыным улонні; мноства дзяцей разарвалі на кавалкі; цяжарным жанчынам успорвалі жываты, вымалі неданошаны плод і кідалі ім у твар, а некаторым, успароўшы жывот, упускалі туды жывую кошку і жывот зашывалі, а ім сяклі пальцы, каб не маглі вынуць кошку; некаторых дзяцей прывязвалі да матчыных смачкоў, некаторых наніцвалі на ражны, смажылі на агні, а пасля прымушалі маці іх есці. Часта бралі жыдоўскіх дзяцей, масцілі імі вуліцы і ездзілі па іх... Падобнае яны рабілі ўсюды, куды толькі прыходзілі»[27]. У касцёлах казакі пілі са святых чаш гарэлку, апрануўшыся ў святарскія арнаты, саміх святароў мучылі да смерці, выкідвалі з трун нябожчыкаў сабакам, прадавалі людзей у татарскую няволю. Рабавалі гэтыя «абаронцы праваслаўя» і праваслаўныя храмы. Гэтак, у Львове накінуліся пад выглядам татараў на Свята-Юр'еўскую царкву, здымалі срэбныя і залатыя рызы, забіралі рэліквіі. І па-казацку, прама ў лоб, крыкнулі святару: «Бацька, не трэба нам твая вера, толькі д'ябальскія грошы»[28]. Ім былі патрэбны «д'ябальскія грошы». Чорная і невідушчая лютасць рабоў, якія адчулі сваю волю - волю помсціць за сваё рабства. На лютасць адказвалі лютасцю. Шляхта рэзала і секла паўстанцаў.
А што далей? Як высветлілася, Хмяльніцкі не меў дакладнага плана дзеяння. Спачатку хацеў ён падацца пад руку цара Аляксея Міхайлавіча. Намаўляў цара на вайну з Рэччу Паспалітай, а ён з запарожскім войскам гатовы яму паслужыць. Адначасова Хмяльніцкі звярнуўся і да польскага ўрада. Нібыта не ведаючы пра смерць караля, ён адправіў у Варшаву пасольства. Хмяльніцкі скардзіўся на прыгнёт і прасіў караля дараваць міжвольны грэх і загадаць пакінуць казакоў пры старажытных правах і прывілеях. А расправу паўстанцаў над шляхтай і католікамі Хмяльніцкі тлумачыў проста: «Сырое близ сухога мусел огонь попалити»[29]. І так, Хмяльніцкі выбіраў - каму выгадна прадаць сябе: цару або каралю. Пра народ і не думаў, хваляваўся аб правах казакоў - сваёй апоры. Польскі ўрад з радасцю прыняў прапанову мяцежнага гетмана і назначыў камісараў для перамоваў з ім. Аднак перамовы сарваліся. Хаця Хмяльніцкі шчыра імкнуўся да мірнага пагаднення і справай паказваў гэта. Пасадзіў на ланцуг ненавіснага палякам палкоўніка Крываноса, яшчэ сто найбольш лютых забойцаў шляхты пакараў смерцю, выпусціў палонных. Аднак добрыя намеры Хмяльніцкага растаптала нянавісць. Палякі захапілі Астрог і Канстанцінаў. Раззлаваны Хмяльніцкі рушыў да Піляўцаў, дзе стаяла 36-тысячнае польскае войска на чале з Дамянікам Астрожскім. Ды і што за войска гэта было. Паны сабраліся на вайну, як на баляванне. Не мужнасцю пахваляліся, а багаццем, хацелі паказаць халопам, што ідуць паны. Разадзеліся ў золата, нават вазы і тыя абцягнулі атласам. Абозы везлі не зброю, а сталовае срэбра. Так і ваявалі. Ніякай дысцыпліны. Кожны панок хацеў быць гетманам. Калі палякі даведаліся, што на дапамогу Хмяльніцкаму прыйшлі татары, дык адно гэта іх пазбавіла мужнасці. А татараў тых было ўсяго чатыры тысячы. Водцы ноччу ўцяклі з лагера. Як трапна заўважыў сведка тых падзей: «Яны навучыліся таму, што пад выратаваннем Айчыны нічога іншага не трэба разумець, як добрыя ўцёкі»[30].
А днём 23 верасня і войска, убачыўшы, што засталося без начальства, пакідала на зямлю даспехі і пабегла. Хмяльніцкаму засталося дабіваць тых, хто не мог выратавацца. Загінула пяхота і павятовыя харугвы. Хто і заслужыў славу, дык невялікі аддзел ліцьвінаў на чале з Асінскім. Яны да апошняга абаранялі пераправу цераз раку.
Пасля гэтай перамогі Хмяльніцкі стаў сапраўдным гаспадаром Украіны. Пераможцам уехаў ён у старажытны Кіеў. Казакі і мяшчане перарэзалі шляхту і католікаў, разрабавалі касцёлы.
У гэтую вайну Хмяльніцкі ўцягнуў і Літву. Адразу ж як пачалося паўстанне, гетман паслаў у Літву казацкія аддзелы. Складаліся яны пераважна з ліцьвінскіх уцекачоў. Хмяльніцкі думаў з дапамогай гэтых аддзелаў падняць просты люд. А калі ўжо запалыхае паўстанне, дык ліцьвінскай шляхце будзе ўжо не да паходу на Ўкраіну - патушыць бы пажар дома. Вось і слаў у Літву казакоў. «Літоўскія кажуць, што яны казакам нічога не рабілі і нічым іх не зачаплялі, а гвалт ім учыніўся і кроў многая разлілася ад каруных, і цяпер з-за гэтага шкода ўчынілася ўсёй Рэчы Паспалітай», - гэтак адносіліся ліцьвіны да вайны казакоў з палякамі[31]. Міжволі і Літва вымушана была ўступіць у гэтую вайну.
Яшчэ напрыканцы траўня 1648 года ў Літве з'явіліся пасланыя Багданам Хмяльніцкім казацкія і татарскія загоны. Дзейнічалі яны на Палессі. Казакі падбівалі беднату брацца за зброю. Падтрымлівала іх рознае гультайства: браварнікі, магільнікі, найміты, пастухі - тыя, каму няма чаго было губляць. Казакоў сустракалі, як сваіх заступнікаў, і адчынялі перад імі гарадскія брамы. Брагін, Лоеў і Гомель упусцілі да сябе пасланцаў Хмяльніцкага. І адразу пачыналася жорсткая расправа з тымі, у каго можна было нечым пажывіцца, - шляхтай, жыдамі, заможнымі мяшчанамі, каталіцкімі святарамі. Толькі ў Гомелі мяцежнікі перабілі 600 чалавек. Крывавы патоп лінуў і на Літву.
А ў чэрвені новая хваля казацкіх загонаў уварвалася на Палессе. Войска на ўкраінскай мяжы амаль не было і казакі адчувалі сябе поўнымі гаспадарамі на Палессі. Частка іх рушыла на Тураў і Пінск, другая - да Мазыра. Усюды да іх далучаліся паўстанцы. Паводле прызнання аднаго з палонных казакоў: «Ад Валішэвічай да Мазыра і Рэчыцы, колькі ёсць сёл і вотчын, усе паказачыліся і пакляліся сабе абараняцца да апошняга, і калі гэтаму гультайству давядзецца ўхадзіць, тады і халопы павінны рушыць з гэтых краёў на Ўкраіну. Месцы, якія злучыліся з сабой і паказачыліся: Мазыр, Рэчыца, Гомель, Тураў, Лоеў, Бабура ды іншыя»[32]. Не паспеў урад Княства апамятацца, як амаль палова краю ахапіла паўстанне. Тэрмінова трэба было тушыць агонь - не даць яму перакінуцца на другія землі. Стары і немачны гетман Януш Кішка не мог узначаліць войска, таму вайсковы клопат лёг на Януша Радзівіла. Яму даручылі паны-рада абарону Княства ад казакоў. Як звычайна, грошы ў дзяржаўнай скарбонцы адсутнічалі. Так што нельга было набраць моцнае войска. Аднак смяротная пагроза ад «халопаў» лепш за ўсе довады прымусіла шляхту ісці ў бой. Дома ўжо не адседзішся. Шляхта сабіралася ў апалчэнні ці ўцякала ў цвержы. Варшанскае, віцебскае і амсціслаўскае апалчэнні на чале з князем Друцкім-Горскім у жніўні стала пад Магілевам, загарадзіўшы шлях казакам у глыб Літвы. Два аддзелы на свае грошы сфарміраваў Януш Радзівіл - адзін пад даводствам пісара літоўскага Ўладзіслава Валовіча, а другі ўзначаліў стражнік літоўскі Юрый Мірскі. Некалькі харугваў выставілі і другія ліцьвінскія паны. Хоць як, хоць на час спыніць пераможны рух паўстанцаў. Сілы былі няроўнымі. Гэтак, каля Брагіна сабралася 12 тысяч паўстанцаў, каля Рэчыцы 3 тысячы, ды ў самым горадзе 700 чалавек, у Тураве знаходзілася 2 тысячы, у Мазыры 400 чалавек, ды ў пачатку жніўня сюды прыбыў 2-тысячны казацкі полк ліцьвінскага шляхціца Яна Сакалоўскага[33].
Харугвы Януша Радзівіла так і не здолелі затрымаць паўстанцаў. Мірскі трапіў у засаду пры пераправе цераз Бярэзіну каля Гарволя. Сам стражнік ледзь выратаваўся. Затое Валовіч падсцярог аддзел Мартына Небабы пры пераправе цераз Прыпяць і гнаў яго аж да Пінска. Мяшчане ўпусцілі ў горад казакоў і разам з імі расправіліся над католікамі. Пагроз Валовіча пінскія паўстанцы не спужаліся і засталіся пры казаках: «Няхай загінем, чым выдадзім тых, хто змагаецца за нашу веру»[34].
Не сустракаючы супраціўлення, паўстанцы развівалі свой поспех. Казацкае войска на чале з Філонам Гаркушай (ураджэнцам Старога Быхава) з-пад Брагіна выступіла на Бабруйск. Тут не было гарнізона, і пакінутыя на волю лёсу мяшчане без супраціўлення скарыліся паўстанцам. У горадзе яны разрабавалі касцёл. Аднак там, дзе паўстанцам давалі адпор, яны цярпелі паразы. Так здарылася пад Слуцкам. Горад абараняў аддзел на чале з віленскім падстолім Янам Сасноўскім. Сюды сабралася і навакольная шляхта. І хаця слуцкая бедната змовілася падтрымаць казакоў, але праваслаўныя святары і «свецкія» людзі не адобрылі гэтага намеру. Разважлівасць стрымала гнеў і нянавісць. Калі ж да горада падышоў полк Яна Сакалоўскага, Януш Радзівіл паслаў да абаронцаў некалькі конных харугваў. Сасноўскі зацягваў час перамовамі. Дапамога падаспела. Ноччу харугвы праскочылі ў горад. Штурм паўстанцаў быў адбіты і яны ўбраліся ў Мазыр. Не ўзялі паўстанцы і Стары Быхаў, які абараняла шляхта Друцкага-Горскага і аддзел Яна Паца.
Тым часам Януш Радзівіл у Менску збіраў войска. Няшмат - усяго пяць тысяч ваяроў. Багдан Хмяльніцкі слаў у Літву новыя казацкія палкі. У Тураў прыбыло 400 казакоў з палкоўнікам Кандратам Цеўкам. Злучыўшыся са сваімі тураўскімі паплечнікамі, яны рушылі да Давыд-Гарадка. Другі буйны казацкі аддзел з дапамогай паўстанцаў заняў Берасце.
Як «гаспадарылі» паўстанцы, убачыў маскоўскі пасол Рыгор Кунакоў, які ў пачатку 1649 года праязджаў праз гэтыя гарады. «Пінск і Брэст-Літоўскі спустошылі да падмурка. Палякаў і жыдоў і жонак іх і дзяцей пабілі без рэшты, і харомы і муры каменныя разбурылі і раскідалі, а драўляныя папалілі і ўчынілі з полем роўна»[35].
Як і на Ўкраіне, гэтак і ў Літве казакі лютавалі. «Яны былі такімі жорсткімі, што тыя, хто трапіў да іх, хацелі быць у татараў, якія ўгналі ў няволю мноства народа. У аднаго мяне ўзялі 1200 душ, а па другіх месцах загінула або звезена ў няволю каля мільёна, а то болей людзей», - пісаў Альбрэхт Радзівіл[36].
Нянавісць і гнеў адчуваў Януш Радзівіл да хлопаў, якія бяздушна і жорстка руйнавалі Айчыну. І на жорсткасць адказваў жорсткасцю, і за кроў помсціў крывёю. Мячом і агнём сунімаў ён паўстанне.
Толькі давялося адкласці на час свой паход на паўстанцаў. Паны і шляхта, напужаныя Піляўскай паразай, слёзна прасілі Януша Радзівіла прыбыць у Варшаву з войскам, каб ахоўваць элекцыйны сойм. Князь не пакінуў край без абароны - паслаў дапамогу да Друцкага-Горскага, які змагаўся з казакамі на Падняпроўі, і да Мірскага, які рыхтаваўся да штурму Пінска. А сам з некалькімі коннымі харугвамі адправіўся да Варшавы, куды прыбыў 1 лістапада. Адразу ж наведаў сябра па Смаленскай вайне каралевіча Яна Казіміра, выказаў яму павагу.
Ян Казімір быў кандыдатам на карону, а за суперніка меў свайго брата Карла. Каб не даводзіць справу да крыві, сойм прапанаваў абодвум кандыдатам паразумецца паміж сабой - адзін з іх павінен саступіць, а то выбяруць уладара з іншага каралеўства. Ды і Хмяльніцкі патрабаваў выбраць Яна Казіміра, а то пойдзе на палякаў вайной. А гэты аргумент не выклікаў спрэчак. Саступіў Карл.
20 лістапада 1648 года сойм абвясціў каралём польскім і вялікім князем літоўскім Яна Казіміра.
Нарадзіўся ён у 1609 годзе і ад маленства ляпілі з яго езуіты святошу. Так вышкалілі святасцю, што і дарослым ён баяўся размаўляць з кім-небудзь без сведкаў, каб не падумалі чагосьці благога. Як толькі бацькоўская апека скончылася, дык каралевіч зажыў так як хацелася. Забаўляўся жартамі блазнаў, дрэсіраваў сабак і малпаў ды распуснічаў. Чым і праславіўся ён, дык двухгадовым жыццём у французскай няволі. Так, каралевіч апынуўся ў вязніцы. У 1638 годзе ён па дарозе ў Гішпанію на сваю бяду завітаў у французскі порт Тор дзе Бом. Тут яго і затрымалі. Каралевіча падазравалі ў жаданні ваяваць супраць Францыі. Трымалі яго ў замку Цісцерон. Напужаны за свой лёс, ён выдаў чалавека, які хацеў яго вызваліць. Спадзяваўся гэтай здрадай заслужыць міласць. Не заслужыў. Уладзіслаў заступіўся за брата і прасіў французаў выпусціць яго. Але два гады давялося чакаць міласці французскага караля. І толькі ў 1640 годзе пасол Крыштоф Корвін-Гасеўскі даў пісьмовае абяцанне ад Уладзіслава, што ні кароль, ні Рэч Паспалітая не будуць помсціць Францыі з-за зняволення Яна Казіміра. Пасля вызвалення каралевіч засумаваў у Варшаве ад безвыходнасці. Каралеўскі вянец не свяціў яму, а забаўляцца надакучыла. І Ян Казімір нагадаў пра сваю святасць. Не каралём, дык святым. У Рыме ён пайшоў у манастыр і на радасць езуітам стаў простым паслушнікам. З пакорлівасцю і прыніжэннем заслугоўваў сабе славу святога. Брату Ўладзіславу, які клікаў яго ў свет, адказваў, што ні на якую пашану і карону не прамяняе сваё жыццё, падобнае на райскае. Надакучыла і манастырская святасць, паслушнік выпрасіў кардынальскую мантыю. А калі яе можна было памяняць на каралеўскую карону, дык памяняў. Марнасць свецкай улады спакусіла кардынала, і ён палез у каралі.
Першай справай ажаніўся кароль на ўдаве свайго брата Ўладзіслава. «Такі саюз не бласлаўляе неба; часта Боскі гнеў карае ўсю краіну за злачынствы ўладара», - наракалі на свайго караля палякі[37]. Хацелася яму паказаць, што варты ён гаспадарскага вянца, браўся асабіста весці войска на Хмяльніцкага.
Намер Яна Казіміра палякі ўхвалілі. А вось ліцьвіны былі за тое, каб кароль дапусціў да сваёй ласкі Хмяльніцкага і казакоў, дараваў іх віну і не помсціў ім. Аж за шаблі хапаліся. Міралюбства ліцьвінскіх дыгнітарыяў сарвала планы Януша Радзівіла. Прасіў ён даць згоду на стварэнне 10-тысячнага войска і абвяшчэнне паспалітага рушэння, а яны не пагадзіліся - лішнія выдаткі. Януш пратэставаў - ды што з таго?
У пачатку 1649 года польны гетман вярнуўся ў Літву, у Берасце. Сумнае відовішча ўяўляў горад. «А Берасце Літоўскае спустошана: на рынку лавак драўляных і каменных няма ніводнай, і ва ўсіх дварах, у брамах, і ў дамах дзверы і лесвіцы, і вокны паламаны, няма цэлага ніводнага двара, і жыды ўсе пабіты, астатнія нямногія паўцякалі»[38]. Па горадзе рыскалі жаўнеры ў пошуках схаваных скарбаў, рылі зямлю, катавалі мяшчан з-за гэтых скарбаў. Тут стаяў са сваімі жаўнерамі Мірскі. Пакуль Радзівіл быў на сойме, Мірскі адваяваў у паўстанцаў Пінск. Казакі і пінчукі пакляліся абараняцца да апошняга. І біліся да апошняга. Калі ў горад уварваўся конны аддзел на чале з пінскім войтам Лукашам Ельскім, дык супраць яго падняліся нават жынчыны і дзеці. Як маглі так і ваявалі. Хто паліў з мушкетаў, хто сек ворага косамі, хто кідаў камяні. Сустрэўшы такі адпор, жаўнеры павярнулі назад. Аднак паўстанцы перагарадзілі вазамі вуліцу. Жаўнеры апынуліся ў пастцы. Большасць з іх загінула. Ельскі паклікаў на дапамогу Мірскага. 30 кастрычніка аддзел Мірскага ўзяў горад у аблогу. Штурмавалі кожны дом. Суткі кіпеў бой за горад. Раз'ятраныя жаўнеры забівалі і казакоў, і мяшчан. Некаторыя спрабавалі пераправіцца на ладдзях на другі бераг Піны, але ад мноства людзей караблі патанулі. Выратавацца было немагчыма: жаўнеры перакрылі дарогі. Уцекачы траплялі пад іх зброю, а то кідаліся тапіцца ў раку. Загінула больш за тры тысячы чалавек. А полымя пажараў выпаліла ўвесь Пінск. Багацейшы горад Літвы ляжаў у руйнаваннях, пакрыты попелам былой велічы і красы. Войска спынілася на Піншчыне. Жаўнеры рабавалі тое, што засталося пасля казакоў. Мабыць - гэта была помста Януша Радзівіла свайму дзядзьку Альбрэхту за яго былыя інтрыгі. Старостам пінскім быў жа Альбрэхт. На яго просьбы вывесці войска Януш пасмяяўся: «Трэба жаўнеру зімой пагрэць рукі»[39].
На Падняпроўі дзве перамогі над паўстанцамі святкаваў князь Друцкі-Горскі. Ён захапіў Чэрыкаў, дзе жаўнеры пасеклі шмат народу. Паўстанцы на чале з Гаркушам і Пабадайлам штурмавалі Быхаўскую цвержу. Падыход Друцкага-Горскага прымусіў паўстанцаў адступіць ад Быхава. Аднак гэтыя перамогі не прынеслі агульнай перамогі. У руках паўстанцаў заставаліся гарады Мазыр, Бабруйск, Гомель і шэраг другіх. Казацкія і сялянскія аддзелы ваявалі каля Менска і Наваградка. Паўстанне пашыралася. Несуцяшальнае для Радзівіла прызнанне: «Але ва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, апроч княства Жамойцкага, ледзьве які павет маем, які нельга не залічыць да мяцежных»[40]. Доўга Януш не збіраўся - 20 студзеня ён выступіў з Берасця. Вёў каля 4 тысяч жаўнераў. І лютага ўвайшлі ў спустошаны і разбураны Тураў. Не толькі казакі, але і мяшчане паўцякалі з горада. Ніводнай жывой душы не засталося. Радзівіл павёў войска далей. Наперадзе быў Мазыр - галоўны пункт паўстанцаў на Палессі. Запраўляў у горадзе нейкі тутэйшы рамеснік Іван Сталяр, а ў памочніках хадзіў казацкі палкоўнік Міхненка. Паўстанцы загадзя падрыхтаваліся да бою. Умацавалі горад - пабудавалі на ярах і на ўзгорках шанцы, перагарадзілі вуліцы заставамі. Схілы вала штодня палівалі вадой, так што яны пакрыліся ледзяным панцырам. Сам гетман выязджаў на віжаванне да Мазыра. Каб не праліваць крыві, Радзівіл паслаў да паўстанцаў вестуна з прапановай здацца пад абяцанне свабоднага выхаду з горада. Пасланца закулі ў ланцугі. І тады Радзівіл паказаў сваю жорсткасць, каб «і на сотага нагнала б жаху»[41]. Паказаў і рашучасць.
Першымі запанікавалі казакі. У ноч на 9 лютага Міхненка паспрабаваў пераправіцца цераз Прыпяць і ўцячы на Ўкраіну. Казакі напалі на полк Паўловіча, які стаяў у адной мілі ад горада ў вёсцы Наружновічы і ахоўваў Оўруцкі шлях. Жаўнеры кінуліся было ратавацца, але Вінцэнт Гасеўскі і Вігман ушыхавалі свае харугвы і прынялі на сябе ўдар. А там і полк сабраўся сіламі. Казакі схаваліся ў горадзе.
Наступнай ноччу перад світанкам пачаўся штурм Мазыра. Хацеў гетман адным прыступам захапіць яго. Гнаў бягом жаўнераў, аж некаторыя адмарозілі сабе насы. Атаку пяхоты паўстанцы адбілі. Радзівіл паслаў у бой яшчэ некалькі харугваў. І яны нічога не зрабілі. Цяжка было падняцца на коўзкія ад ільду валы, а агонь паўстанцаў змятаў і тых рэдкіх смельчакоў, якім удалося падняцца да вяршыні. Наскок не ўдаўся. Гетман загадаў спешыцца вершнікам і таксама ісці на прыступ. Пасля гарматнага абстрэлу ўсё войска рынулася з двух бакоў на горад. Жаўнеры, хаваючыся за вазы з дровамі, падабраліся да гарадской брамы і выбілі яе бервяном. Нехта трапіў куляй у дзежку з порахам. Выбухам забіла шмат абаронцаў. Бой закіпеў у самым горадзе. «Вызначыліся» нямецкія пешцы, якія сяклі і паўстанцаў, і жанчын, і дзяцей - нікога не шкадавалі. Паўстанцы зачыняліся ў будынках і адстрэльваліся да апошняй кулі. Не здаваліся і гінулі. Міхненку і некалькіх ягоных паплечнікаў, якіх захапілі ў палон, жаўнеры без суда пасадзілі на палю. Сталяр, які начальстваваў над горадам, уцёк на кані. К вечару Мазыр быў узяты.
Радзівіл пад аховай праехаўся ўздоўж горада. Жаўнеры, якія суправаджалі яго, пацяшаліся тым, што стралялі па ўцекачах. «Мы перажывалі задавальненне, падобнае на паляванне, паколькі непрыяцель, які рассыпаўся па балотах і ярах, намагаўся па адзіночцы схавацца ў кустах, а мы ўсіх добра бачылі з гары; мы цэліліся хто з паляўнічай стрэльбы, хто з мушкетаў і кожны забіваў сваю ахвяру», - адзначаў у сваім дыярушы ўдзельнік гэтага «палявання» Богуслаў Машкевіч[42].
Расправіўшыся з паўстанцамі, Радзівіл разрабаваў горад. Два дні нямецкія пешцы выграбалі з Мазыра ўсё дабро. Нават выдаў загад, каб ніхто з жаўнераў пад пагрозай смерці не ездзіў у горад. Уся здабыча дасталася Янушу Радзівілу. І толькі пасля таго, як пешцы вычысцілі ўсе дамы, князь дазволіў і войску пажывіцца. Ды што там засталося - якая куніца або шматок сала. Жаўнеры наракалі на свайго водцу, падзяліўся з імі беднымі, паводле прымаўкі: «На тоби небоже, що мени негоже»[43]. Гэтак, з вайны ён зрабіў крыніцу багацця, амытага людскімі слязьмі і крывёю.
Вельмі раззлаваўся Багдан Хмяльніцкі, што «літоўскае войска высекла Мазыр і Тураў»[44]. Скардзіўся на Януша Радзівіла каралеўскім камісарам, якія прыехалі да яго ў Пераяслаў, і пагражаў у помсту пасадзіць на палю 400 палякаў. А, напіўшыся, пужаў: «Выварачу вас усіх ляхаў угору нагамі і патапчу так, што будзеце пад нагамі маімі: на рэшту вас цару турэцкаму ў няволю аддам»[45]. Падобны лёс рыхтаваў і ліцьвінам. На вясну збіраўся Хмяльніцкі паслаць у Літву 40 тысяч казакоў і 20 тысяч татараў.
Тыдзень прастаяў каля Мазыра Радзівіл. Паводле прызнання палонных, да горада павінны падыйсці новыя аддзелы паўстанцаў. Гетман чакаў іх. Не прыйшлі. Замест іх з'явіўся вястун ад Уладзіслава Валовіча. На чале свайго аддзела Валовіч чатыры тыдні трымаў у аблозе Бабруйск, дзе засела 5 тысяч паўстанцаў. Валовіч прасіў дапамогі. На Бабруйск і выступіў Януш Радзівіл. Каля горада быў 20 лютага 1649 года. На штурм гетман не рашаўся. Мала сіл. Аднак вырашыў нагнаць жаху на паўстанцаў і вывеў харугвы пад горад, Абаронцы думалі, што гэта Валовіч паказвае свае сілы, і пацяшаліся са сцен: «Валовіч пужае, але не напужае нас»[46]. Калі ж 22 лютага да горада падышло астатняе войска і ахапіла яго з усіх бакоў, паўстанцы ўжо не смяяліся. З горада пажалавала працэсія са святарамі. Мяшчане прасілі літасці. Радзівіл абяцаў захаваць ім жыццё і маёмасць, калі яны выйдуць з горада і выдадуць мяцежнікаў. І бабруйчане павалілі да гетмана. Паўстанцы заперліся ў вежах і падпалілі горад. Радзівіл і цяпер учыніў жорсткае пакаранне. Ваяры хапалі ўсіх, хто браў удзел у паўстанні. Правадыр казакоў Паддубскі хацеў уцячы, але быў злоўлены. Большасць казакоў загінула ў баі. Два дні Радзівіл правіў свой суд. Дзевяць чалавек разам з казацкім водцам пасадзілі на палю, сорак - забілі, а 270 паўстанцам адсеклі правую руку, каб не бралі зброю. «Нявінную кроў праліў без розуму, дзеля сваёй карысці», - даносіў маскавіцкаму цару Рыгор Кунакоў[47].
Толькі жорсткімі мерамі можна было адбіць ахвоту ў чэрні бунтаваць - гэтак лічыў Януш Радзівіл. Агнём і мячом усталяваў ён мір у Вялікім Княстве Літоўскім.
І лёс Бабруйска быў бы больш трагічным, уздумай бабруйчане супраціўляцца. Радзівіл праявіў літасць. Горад ацалеў ад спусташэння. Варта было аднаму жаўнеру парушыць гетманскі загад, як Януш павесіў рабаўніка, паклаўшы каля яго ног і здабычу - хустку.
Радзівіл размясціў свае харугвы ўздоўж Прыпяці і Дняпра, засланіўшы Літву з поўдня і ўсходу ад казацкіх нападаў. Становішча па-ранейшаму не дазваляла пачуваць сябе спакойна. Вясной цераз Прыпяць пераправілася 10 тысяч казакоў на чале з Іллём Галотай і разам з сялянамі білі шляхту. У Гомель прыбыло некалькі соцень казакоў з палкоўнікам Мартынам Небабай. Полымя паўстання не згасла. «Нават у тых месцах, дзе стаіць войска, халопства, паднятае казакамі на мяцеж, пачынае бунтаваць і збіраецца па лясах. Але нават даходзяць весткі, што яны знайшлі сховішча ў Чачэрску (які ўмацавалі дзеля добрай абароны), рыхтуюць мноства чаўноў, запасаюцца харчамі і сухарамі, каб зручна сабрацца ўсімі сваімі сіламі», - паведамляў Радзівіл ад 23 красавіка дзядзьку, вялікаму гетману Янушу Кішку[48]. З гэтага ліста можна даведацца і пра клопаты Радзівіла. Яго непакоіла тое, што з-за невыплаты жалавання можа распусціцца войска, а гэта паскорыла б «канчатковую загубу Айчыны». «А паколькі мяне хвалюе тое, што шмат ротмістраў, паручнікаў, таварыства паад'язджала дадому, дык я шлю ўсім лісты і ўніверсалы, каб як найспешней пад суровай карай да войска вярталіся. Я стараюся ўсё рабіць, як гэтага патрабуе мая пасада, перашкаджаю ўсім такім спробам і намаганням, толькі б Айчына заставалася пры дастатковай абароне супраць небяспекі, што пагражае ёй»[49].
Абураўся Радзівіл і рашэнням улад браць падчас паходу падаткі. «Гэта прывядзе да нечуваных і шкодных нязручнасцей і створыць падставы для свавольства і аблудлівасці гетманаў і ўсялякіх злосных учынкаў ад жаўнераў»[50]. Абураўся таму, што хацеў абараніць «убогіх хлопкаў» ад канчатковага знішчэння. Вось такі двухаблічны Януш: то рабуе і б'е гэтых «убогіх хлопкаў», то абараняе іх ад свавольства ўлад. «Двухаблічным» быў ён і ў палітыцы. Кароль і польскія саноўнікі падазравалі яго ў тайных інтрыгах супраць Польшчы. Не забылі, як некалі Януш пагражаў выкінуць палякаў праз акно. Цяпер ён гетман і ўсё ліцьвінскае войска пад ягоным началам. А час зручны. І саюзнік ёсць - Багдан Хмяльніцкі. Нібыта яны і нешта задумалі. 4 красавіка Януш Радзівіл прымаў у Слуцку паслоў Багдана Хмяльніцкага. Што за перамовы? У Варшаве ўстрывожыліся. Стала вядома і пра перапіску гетмана з Юрыем Ракашы. «А кароль і паны-рады яму не давяраюць з той прычыны: пасля заключанай дамовы і пакту былі ў яго паслы Багдана Хмяльніцкага ў маёнтку яго і банкетавалі 3 дні, і дарыў іх многімі падарункамі і адпусціў з чэсцю, а навошта да яго прыходзілі, і ён пра гэта каралю не пісаў. Ён жа, Януш Радзівіл, з Валашскім уладаром увесь час ссылаецца, а па якіх справах, гэта невядома: і апаска вялікая ў караля да яго, каб Валашскіх людзей да сябе не прывёў і рокаш не ўчыніў, і даўно ён Януш рокашам пахваляецца», - даносіў з Варшавы цару Рыгор Кунакоў[51]. Сапраўды, Януш Радзівіл рабіў захады з мэтай разрыву Люблінскай вуніі і аднаўлення поўнай незалежнасці Вялікага Княства Літоўскага. Менавіта пра гэта вяліся перамовы з пасламі Юрыя Ракашы і Багдана Хмяльніцкага, шукаліся сувязі з Швецыяй. Караля непакоілі дзеянні Радзівіла. Нават, калі ліцьвінскае войска з-за невыплаты жалавання стварала канфедэрацыю і тое падазрэнне пала на Януша Радзівіла. Кароль лічыў, што менавіта Радзівіл падбухторваў жаўнераў да канфедэрацыі. Ян Казімір стараўся ўсяляк аслабіць Радзівіла і патрабаваў ад польнага гетмана прыслаць палову ліцьвінскага войска да кароннага. З кім тады абараняць Літву? Януш не паслухаўся караля, а звярнуўся да дзядзькі Альбрэхта Радзівіла пастаяць за правы Княства. На скліканым канцлерам пасяджэнні паны-рады апратэставалі рашэнне вялікага князя. Ян Казімір саступіў, але паспрабаваў адхіліць Януша Радзівіла ад кіраўніцтва ліцьвінскім войскам. Прасіў ён вялікага гетмана Януша Кішку выехаць у поле. Дапамагаў яму і віленскі ваявода Крыштоф Хадкевіч, які заклікаў Кішку паказаць прыклад служэння Айчыне. Але стары застаўся сядзець дома. Януш Радзівіл па-ранейшаму кіраваў войскам.
Між тым Хмяльніцкі ў чэрвені выступіў з Чыгірына на палякаў. У войска да яго збягаліся сяляне і мяшчане з усёй Украіны. І як адзначыў летапісец: «Збогатилися шарпашеною добр шляхетских и жидовских и иных людей»[52]. Да казакоў далучыўся з татарскім войскам хан Іслам-Гірэй, а за ім і 6 тысяч турак. Каля Збаража 29 чэрвеня Хмяльніцкага сустрэла польскае войска пад начальствам Фірлея і Вішнявецкага. Палякі схаваліся ва ўмацаваным лагеры і больш за месяц бараніліся, адбівалі атакі непрыяцеля. Казакі бязлітасна гналі на смерць натоўпы мужыкоў. Амаль бяззбройныя тыя ратаваліся толькі торбамі з пяском, якія вешалі на грудзі. Але калі не гінулі ад варожай кулі, дык пры ўцёках натыкаліся на казацкія шаблі. Падманутыя Хмяльніцкім мужыкі пачалі разбягацца, асабліва, калі даведаліся аб паходзе ліцьвінскага войска на Ўкраіну.
Пачаліся баі і ў Літве. Януш Радзівіл, які доўга хварэў і некалькі тыдняў праляжаў на ложку ў Берасці, а пасля адпачываў у сваім доме ў мястэчку Яшунах паблізу Вільні, тэрмінова выехаў да войска ў Рэчыцу. Трэба было спяшацца. Зноў у Літву наехалі казацкія загоны. З дарогі Радзівіл паслаў загад стольніку Вінцэнту Гасеўскаму з драгунамі і Дзёнгофу з нямецкай пяхотай ісці да Прыпяці і не даваць казакам перапраўляцца цераз раку. Але яны спазніліся. Ілля Галота на чале 3 тысячаў казакоў канеўскага палка ўжо ўступіў на Палессе. Мясцовыя сяляне правялі казакоў па балоту і тыя незаўважаныя выйшлі да Загалля. У гэтым мястэчку стаяў полк Фаленцкага. 17 чэрвеня Галота атакаваў Загаль. Стражнікі паспелі прыскакаць у мястэчка і падняць жаўнераў. Яны не сталі хавацца за шанцы і прывіталі ворага ў чыстым полі. Пэўна, казакі не чакалі такой адвагі, бо страцілі былую смеласць. Ротмістр Смольскі з 4 коннымі харугвамі наляцеў на левы край казацкіх шэрагаў. І як даносіў Януш Радзівіл каралю: «Мужна з імі спаткаўся, узяўшы іх адразу на шаблю, гэтак добра імі поле ўслаў, што і нага іх не ўшла»[53]. Падаспеў і авангард Гасеўскага, які з маршу пайшоў у бой. Казакам давялося нялёгка. Усярэдзіне іх цяснілі пешцы Данавая. Трэба было неяк ратавацца. Правы край адступіў да балота, дзе казакі хуценька пабудавалі засекі. Сюды пасля адступіў і ўвесь казацкі загон. Схаваўшыся за ўмацаванні, казакі адбілі дзве атакі. Але было ясна, што не выстаяць. Ноччу казакі праз балота ўцяклі да Прыпяці. Каб не абцяжарваць сябе, пакінулі параненых, а сярод іх і свайго водцу Галоту. Раніцай жаўнеры знайшлі ледзь жывога Галоту і дабілі яго. Забітых казакоў налічылі 1600, а ліцьвіны страцілі 216 чалавек.
Параза Галоты ўстрывожыла Багдана Хмяльніцкага. Шлях ліцьвінскаму войску на Кіеў быў адкрыты. Прынамсі, палякі, каб раздзяліць сілы Хмяльніцкага, распускалі пагалоскі, што Радзівіл ужо стаіць пад Кіевам. Хмяльніцкі тэрмінова паслаў у Літву 6-тысячны чарнігаўскі полк на чале з Гаркушам і Пабадайлам. Ім ставілася мэта заняць пераправу цераз Дняпро каля Лоева і не пускаць ліцьвінаў на Ўкраіну. Наколькі Хмяльніцкі баяўся ліцьвінскага ўдару, яскрава сведчыць тое, што ў разгар баёў пад Збаражам ён выправіў яшчэ кіеўскі, чарнабыльскі, оўруцкі палкі (колькасцю 17 500 чалавек) на дапамогу чарнігаўцам. Агульнае кіраванне ўсімі палкамі гетман даручыў свайму бліжэйшаму паплечніку Станіславу Міхайлу Крычаўскаму. Паходзіў Крычаўскі з ліцьвінскай шляхты і нарадзіўся ў вёсачцы Крычаў, што ў Берасцейскім павеце. Смеласцю і яснай галавой даслужыўся ён да палкоўніка чыгірынскага. Сябраваў з Хмяльніцкім, быў нават кумам яму. А калі Багдана кінулі ў вязніцу, узяў яго на парукі. Хмяльніцкі не забыў такой паслугі, назначыў кіеўскім палкоўнікам. Станіслаў перахрысціўся ў праваслаўе і стаў Міхайлам.
Пра выправу Крычаўскага Радзівіл даведаўся ад палоннага казака, узятага пад Загаллем. Са Слуцка Януш адправіўся да Рэчыцы. Прыбыў туды 2 ліпеня. Становішча войска не радавала. Меў гетман 5965 чалавек (822 гусара, 360 рэйтараў, 1350 казакоў, 1423 драгуна, 1310 нямецкай, 700 вугорскай і польскай пяхоты)[54]. Сіл не хапала. Бракавала пораху, куль. Але трэба ваяваць. Дакладных звестак пра паўстанцаў не дастаць. «З-за хітрай і атрутнай халопскай злосці ніякіх папярэджанняў і звестак нельга атрымаць: хоць палі іх, але ні шпікаў, ні віжаў здабыць не можам», - прызнаваўся Радзівіл каралю[55]. З-пад Гомеля вярнулася харугва і нічога не выведала. Немцы, якія ішлі ў ёй, за дзве мілі да горада павярнулі назад. У апусцелых сёлах не пажывішся, а наймаліся немцы дзеля рабавання. Гэтак «невідушчым» Радзівіл 18 ліпеня выступіў з Рэчыцы, пакінуўшы ў горадзе тысячны гарнізон. Мэтай было загарадзіць казакам шлях у Літву. Сумнае відовішча бачыў гетман. «Усе тутэйшыя воласці перайшлі на бок бунтаўшчыкоў: усюды пустэча, палі не сеяны, а калі чэлядзь выязджае па валасцях для жыўнасці, сама становіцца стравай ненасытнай акрутнасці непрыяцельскай», - пісаў Радзівіл каралю[56].
Віжы данеслі, што чарнігаўскі полк стаіць супраць Лоева паміж Дняпром і Сожам. Рэчкі ахоўвалі казацкі лагер з трох бакоў. А берагі казакі ўмацоўвалі валамі, лоеўскі замак спалілі. Пачувалі сябе ў бяспецы. Радзівіл з аховай асабіста паехаў да горада на віжаванне. Ды нечакана нарваліся на казацкі загон. Давялося вяртацца назад. Па-ранейшаму нічога гетман не ведаў пра Крычаўскага, а таму лічыў, што ён яшчэ далёка ад ліцьвінскай мяжы. І пакуль не падышлі астатнія казацкія палкі, вырашыў даць бой чарнігаўскаму. Пяхота пад началам Вінцэнта Гасеўскага села на байдакі і паплыла ўніз па Дняпры. На караблях везлі гуляй-гарадкі, за якія можна было схавацца ад непрыяцельскага агню. Конніца і артылерыя ішлі ўздоўж берага. Насупраць казацкага стана Радзівіл спыніў войска ў лесе, не выкрываў сябе і чакаў пяхоту. Тая спазнілася і прыплыла толькі к вечару. І ўсё ж бой пачаўся. З байдакоў жаўнеры абстрэльвалі непрыяцельскі лагер. Казакі таксама стралялі і не падпускалі байдакі да берега. Больш за гадзіну доўжылася гэтая перастрэлка, пакуль не апусцілася ноч. Пешцы высадзіліся на другім беразе Дняпра і размясціліся там.
Каб даведацца пра войска Крычаўскага, гетман выслаў да Мазыра конную харугву на чале з паручнікам Паўшам. Апоўначы Радзівіл павёў войска далей пад самы Лоеў. Цэлы дзень патрацілі на ўстанаўленне батарэі. Пад вечар прыбылі астатнія байдакі. Пешцы адразу ж прыняліся насыпаць шанцы. З абодвух берагоў палілі гарматы. Ад прамой атакі на казакоў гетман адмовіўся. Вырашыў у некалькіх мілях ад Лоева ноччу пераправіць на чаўнах пяхоту і некалькі конных харугваў, каб казакі раздваілі свае сілы, а пасля самому пад агнём гармат фарсіраваць на байдаках Дняпро і ўдарыць па казацкім стане. Перад самым боем з Рэчыцы прыляцеў на кані вястун. Навіну прывёз ён і чаканую і нечаканую. Войска Крычаўскага ўжо пераправілася цераз Прыпяць і накіроўваецца на Рэчыцу. Ворага гетман чакаў, але вось не чакаў, што ён з'явіцца гэтак незаўважана і раптоўна.
Сапраўды, Крычаўскі падмануў пільнасць Радзівіла. Спакойна некалькі дзён перапраўляўся цераз раку каля Бабіч і сабраў вакол сябе не адну тысячу паўстанцаў. Вёў за сабой «казакоў і гультайства 40.000 чалавек»[57]. У той жа дзень вярнуўся з-пад Мазыра Паўша і пацвердзіў звесткі: Крычаўскі на гэтым беразе. Радзівіл адмяніў бой. Да Рэчыцы паслаў восем соцень вершнікаў пад зверхнасцю Адама Паўловіча. Пад Брагін адправіўся таксама конны аддзел Самуіла Камароўскага цікаваць непрыяцеля. Паспешліва насыпаліся валы вакол стана, расстаўляліся гарматы. Як адчуваў гетман, што Крычаўскі прыйдзе сюды шукаць перамогу. Не памыліўся. У Холмачы, які ўзялі казакі, Крычаўскі даведаўся, дзе стаіць Радзівіл. На палове дарогі да Рэчыцы Крычаўскі павярнуў да Лоева. Сяляне правялі казакоў праз лясы прама да ліцьвінскага стана і спыніліся ў мілі ад яго. Раз'езд Камароўскага не заўважыў казакоў. Не ведалі пра ворага і ў Радзівіла. Крычаўскі рыхтаваўся назаўтра напасці на ліцьвінаў. Аднак з Холмача да гетмана прыбеглі некалькі чалавек і папярэдзілі пра небяспеку.
Раніцай 31 ліпеня Радзівіл у суправаджэнні Мірскага і Тызенгаўза аб'ехаў стан і агледзеў валы. За гэтым заняткам і знайшоў яго віж. Паведаміў, што Крычаўскі павёў войска ў бой. Гетман загадаў жаўнерам выходзіць у поле для сустрэчы ворага. Яшчэ не закончылі шыхавацца, як з лесу выскачылі першыя казацкія аддзелы. Пэўна, Крычаўскі хацеў адным ударам разбіць ліцьвінаў і ў гэты ўдар сабраў усю сваю моц. Казакі верылі ў перамогу і кожны прыхапіў арканы вязаць гетманскіх людзей.
Дзесяцітысячная конная лава імчалася на войска Радзівіла. Казакі захлёбваліся ў ваяўнічых крыках, «да якіх і галасы звычайныя татарскія: Гала! Гала! прыдаваліся», - як пісаў гетман[58]. І цяжка было стрымаць гэтую раз'ятраную лаву. Аж да брамы ліцьвінскага стана прарваліся казакі. І ўсё ж вывучка і мужнасць жаўнераў перамагла адвагу і запал паўстанцаў. Вугорскія пешцы і гетманская харугва прынялі на сябе ўдар. Некалькі дзесяткаў пешцаў заселі ў млыне і адтуль білі па нападаючых кулямі. Каля стана завязаўся бой. У гэты час на правым краю гусарскія харугвы пад началам Паўла Невяроўскага пагналі казакоў з поля. Крычаўскі перашыхаваўся і галоўны ўдар нанёс па левым краю ліцьвінскага войска, а пасля адступіў. Жаўнеры, паддаючыся на хітры манеўр казакоў, праследавалі іх і адарваліся ад галоўных сіл. Узнікла пагроза выхаду казакоў у тыл правага краю ліцьвінскага войска. Становішча выратаваў са сваім аддзелам Камароўскі, як прызнаўся Януш Радзівіл, дзякуючы «асаблівай справе Боскай»[59]. Камароўскі вяртаўся з-пад Брагіна. А калі непадалёк ад стана пачуў гарматныя і мушкетныя стрэлы, здагадаўся, што вораг ужо тут.
З дарогі харугвы паскакалі ў бой і ўдарылі прама ў тыл казацкаму войску. «Там шчыра юнакі паказалі, што ручная брань можа, густа класці трупы», - адзначаў Януш Радзівіл[60]. Крычаўскі запанікаваў і пачаў адводзіць войска да лесу. Ліцьвіны насядалі на паўстанцаў. На левым краю, дзе кіраваў Вінцэнт Гасеўскі, непрыяцель, паводле слоў Радзівіла, «быў знішчаны і высечаны ў пень»[61]. Схаваўшыся ў лесе, паўстанцы за чвэрць гадзіны зрабілі засекі з дрэў, нават кодабы забітых людзей і коней наклалі на ўмацаванні.
Гэта яшчэ не была перамога. Гетману паведамілі, што Пабадайла ніжэй Лоева пераправіўся цераз Дняпро і збіраецца на дапамогу Крычаўскаму. Каб ведаў пра гэта сам Крычаўскі, пэўна, паўтарыў бы атаку на ліцьвінскае войска. На сваю бяду абодва казацкія правадыры дзейнічалі няўзгоднена. Гэтым і скарыстаўся Радзівіл. Гетман не адвёў войска з поля і даў зразумець Крычаўскаму, што рыхтуецца да атакі, але частку жаўнераў на чале з Дзенгофам паслаў на Пабадайлу. І там казакі паспелі акапацца. Двойчы жаўнеры штурмавалі шанцы. Казакі адчайна адбіваліся. Сам Радзівіл з некалькімі коннымі харугвамі і гарматамі кінуўся дапамагаць. Агонь гармат расчысціў дарогу сярод шанцаў. Атака пяхоты і конніцы вымусіла казакоў да ўцёкаў. Яны, хто на байдаках, хто ўплаў, кінуліся цераз раку. Гарматы і пяхота з мушкетаў абстралялі ўцекачоў. «Вясёлым відовішчам» назваў гэты расстрэл Януш Радзівіл[62]. З трох тысяч казакоў да берага дабралася ці не трыста чалавек. Пабадайла выйшаў з бою. Але і гэта яшчэ не была перамога. Палонныя прызналіся гетману, што казацкі абоз падыходзіць да поля бою. Везлі гарматы. І Радзівіл вырашыў пазбавіць паўстанцаў артылерыі. За справу ўзяўся Вінцэнт Гасеўскі з пяццю коннымі харугвамі і адной пяхотнай. Імклівым маршам ліцьвіны выйшлі насустрач абозу і захапілі яго. Чвэрць мілі не хапіла, каб гарматы прыбылі да паўстанцаў.
Крычаўскі паспрабаваў выправіць становішча і вырваць перамогу. Казакі выступілі з лесу. Радзівіл дзейнічаў рашуча. Адразу рушыў свае харугвы ў бой. Падаспела і нямецкая пяхота Ацэнгаўза, якая знаходзілася на тым беразе Дняпра, і вось пераправілася назад. Гэтай атакі казакі не вытрымалі і ўцякалі да свайго табара, пакінуўшы засекі. Да вечара дзве гадзіны штурмавала ліцьвінскае войска казацкі табар. Ноч суняла гэтую крывавую бітву. Радзівіл адвёў жаўнераў у свой стан. Пераможцам сябе гетман не лічыў. Вораг па-ранейшаму быў моцным колькаснай перавагай, таму Радзівіл чакаў начнога нападу. Крыкі і шум, якія даносіліся з непрыяцельскага табара, пацвярджалі здагадку.
Па загаду гетмана запалілі хату, што стаяла каля стана. Пажар асвяціў ноч. Узмацніў і варту. Аднак дарэмна хваляваўся Радзівіл. Не пра бой думалі паўстанцы. Няўдача ў бітве адняла ў іх мужнасць. І як толькі яны пачулі лязгат зброі і конскае ржанне, дык вырашылі, што ліцьвінскае войска пайшло на іх. А гэта выехала з лагера начная варта. Фатальная недарэчнасць. Але паўстанцы так напужаліся толькі адной думкі пра ліцьвінскі напад, што пабеглі ратавацца. Віжы, пасланыя на даведкі, данеслі Радзівілу, што казацкі лагер апусцеў. Гетман паслаў туды харугву з Мірскім, а да жаўнераў далучыліся і абознікі ў надзеі пажывіцца чым-небудзь. Сама галоўным трафеем стаў сам правадыр казацкага войска Станіслаў Міхайла Крычаўскі. Падчас бітвы куля ўдарыла яму пад вока. Смяротная рана не дазволіла трымаць войска ва ўладзе. А паўстанцы кінулі свайго водцу. Слаўны воін марудна паміраў у адзіноце, пакінуты тымі, за каго ён змагаўся. Крычаўскі прызнаўся, што меў 30 тысяч чалавек, але не спадзяваўся застаць ліцьвінскае войска ў такой гатоўнасці. Пужаў гетмана новай раццю ў 30 тысяч казакоў і 15 тысяч татараў, якую павінен напусціць на Літву Багдан Хмяльніцкі. І, упаўшы ў гарачку, ён трызніў над сваім горам: «Альбо тое ладна трыццаць тысяч страціць»[63]. Гэтак са скрухай і памёр казацкі герой. «Тое толькі жаласліва, што не ўзяў ён заслужанай расплаты», - шкадаваў Радзівіл[64]. Згінула і войска Крычаўскага. Сем тысяч забітых, астатнія разбегліся хто куды. Літва была выратавана ад чарговага крывавага бунту. Але на Кіеў, як таго патрабаваў кароль, Радзівіл не пайшоў. Падставы, здавалася, важкія: «недастатак перашкаджае дзейнасці»[65], недаставала прадуктаў, грошай, зброі і пораху (засталося толькі тры дзежкі). А таму 5 жніўня гетман з войскам вярнуўся ў Рэчыцу. Ды хіба нельга было з рэчыцкага абозу прывесці таго, чаго не хапала? Вось пытанне. Пэўна, Радзівіл не жадаў падтрымаць польскае войска, якое пад Зборавам акружылі казакі. Ратаваць Карону крывёю ліцьвінаў? - навошта. Не дараваў Януш даўняй крыўды палякам. І вось цяпер пакінуў іх без дапамогі. Мабыць, гэта галоўная прычына, чаму ліцьвінскае войска не напала на Ўкраіну. А палякі бясслаўна цярпелі адну паразу за другой. Шляхта і паны палахліва хаваліся ў абозе. Сам кароль выганяў іх на бой. Пахолкі* і чэлядзь білася за шляхту. Недарэмна смяяліся з гэтага воінства. Палова войска ўвогуле не з'явілася. Жаўнеры лазілі па сёлах і шляхецкім маёнткам і рабавалі іх. «І пра тое цяпер у Польшчы і Літве смех вялікі, што ляхі хаваюцца пад вазы і на вазы, а біцца не хочуць: і рысі і саболей сваіх мяняюць на сярмягі, а пры гэтым і шляхецтва на хлопства», - даносіў у Маскву Рыгор Кунакоў[66]. Пэўна, і цяпер польскае войска было б разгромлена, каб не крымскі хан Іслам-Гірэй. Ён карыстаўся старой ардынскай тактыкай: не даваць перавагі ніводнаму з ваюючых бакоў, каб вайна ішла як мага даўжэй. А гэта дазваляла Крыму нажывацца. Ахвотна прыняў хан прапанову кароннага гетмана Юрыя Асалінскага пачаць перамовы. «Адзіным правільным словам», - назваў хан абяцанне караля выплаціць Крыму ўпамінкі ў 200 тысяч злотых і штогод прысылаць 90 тысяч[67]. Шэраг умоў хан выгаварыў і для Хмяльніцкага: запарожскае войска будзе 40 тысяч, спісы складае гетман, Чыгірын становіцца валоданнем запарожскага гетмана, дараванне казакам і шляхце, якая ўдзельнічала ў паўстанні (пра сялян і забылі), пасады ў Кіеўскім, Чарнігаўскім і Брацлаўскім ваяводствах займае толькі тутэйшая праваслаўная шляхта, езуітам забараняецца знаходзіцца ў Кіеве і другіх гарадах, дзе ёсць «рускія» школкі. «Народны змагар» пакорліва на каленях перапрашаў Яна Казіміра за паўстанне. Маўляў, не супраць яго міласці падняліся казакі, а супраць шляхты. Кароль міласціва дараваў казацкаму гетману і даў пацалаваць яму сваю руку.
* Пахолкі - простыя воіны, прыслуга шляхты.
11 жніўня абодва войскі разышліся. Каралеўскія красамоўнікі распісалі «слаўны паход, пераможны поспех і вельмі выгаднае перамір'е з ворагамі святлейшага і магутнейшага князя і гаспадара Яна Казіміра». Толькі відавочцы гэтага «слаўнага паходу» саркастычна заўважылі: «Хвалімся як можам»[68]. Хоць пустой пахвальбой зменшыць ганьбу. І адзін, хто заслужыў у Рэчы Паспалітай высокіх эпітэтаў, быў польны гетман літоўскі. «Вялікі Радзівіл», - з захапленнем апяваў яго паэт Самуіл Твардоўскі[69]. На сойме, які адбываўся напрыканцы года ў Варшаве, Януш кінуў пад ногі караля 50 казацкіх харугваў, узятых пад Лоевам. А за перамогу атрымаў ён у дзедзічнае валоданне Невель, Себеж і Краснае. Гэтым наданнем кароль хацеў задобрыць Радзівіла, каб адмовіўся ён ад сваіх планаў адасаблення Княства ад Кароны.
Але не «падкупіў» Януша. Там жа, у Варшаве, Радзівіл сустрэўся з пасламі Ракашы і пацвердзіў сваё ранейшае слова быць з ім. А калі князь нападзе на палякаў, дык ён, гетман, маючы падрыхтаванае войска, учыніць так, як пойдзе справа. Раіў Ракашы заключыць пагадненне з Хмяльніцкім, каб не чапаў Літвы і дзейнічаць супраць Польшчы разам - Радзівіл, Хмяльніцкі і Ракашы.
Нядоўга пратрымалася Збораўскае пагадненне. Вымушаныя ўступкі казакам не падабаліся шляхце, якая хацела гаспадарыць на Ўкраіне. Незадаволенымі засталіся і сяляне. Змагаліся-змагаліся... і зноў несці панскае ярмо. Тыя, хто не трапіў у запаветны рэестр, павінны былі потам і мазалём карміць паноў. Сяляне хваляваліся, уцякалі да казакоў, нападалі на шляхту. Хмяльніцкі як не лютаваў супраць іх, вешаў і саджаў на палю, але да пакоры не схіліў. Пагражалі яму выбраць другога гетмана. «Яны заб'юць мяне, а на палякаў усё ж падымуцца», - прызнаваўся Хмяльніцкі[70]. Не задаволіліся вынікамі вайны і праваслаўныя іерархі: царкоўная вунія не ліквідавана, кіеўскі мітрапаліт Сілавестр Косаў не стаў сенатарам.
Хмяльніцкі нават і не ведаў, што яму рабіць, як супакоіць сялян, як задобрыць шляхту, як утрымацца пры гетманстве. Волю сяляне разумелі гэтак: нічога не рабіць і штодня піць. Гулялі і казакі. Прапівалі і прайгравалі ў карты зброю, а пасля ехалі рабаваць сялян, каб зноў піць і прайграваць. Сяляне ўжо пачалі наракаць на такую волю: «Дзесяць разоў выбралі б мы ляхаў, чым казакоў, бо, аддаўшы пану чынш, былі б ад усяго вольнымі, а цяпер хто прыедзе, той бярэ, а справядлівасці няма»[71]. Ніхто не прадбачыў наступны крок ап'янелага ад улады «казацкага бацькі». Не дарэмна спявалі пра яго кабзары:
«Тілько Бог святый знае,
Што Хмялницький думае-гадае»[72].
Ён то пасціўся і маліўся, праліваў слёзы перад абразамі, то клікаў да сябе бабак - вядзьмарак, якія гадалі яму будучыню, то піў дні запар і распяваў сачыненыя ім думы, то гнеўна караў, то міласціва жалаваў. Сам не радаваўся, што запаліў такі агонь. На чэрнь не спадзяваўся, шукаў саюзнікаў. Ён то пагражаў вайной Масковіі, злосны на цара: «...А я ўсе гарады маскоўскія і Маскву зламаю», то, ачуняўшы ад п'янкі, слёзна плакаўся царскаму паслу: «Я вялікаму гасудару гатовы служыць, дзе ні загадае»[73]. То хацеў Багдан паддацца пад уладу турэцкаму султану і стаць пад яго апёкай князем рускім. То прызнаваўся валашскім паслам у жаданні прагнаць з каралеўскага пасада Яна Казіміра і пасадзіць на каралеўства Юрыя Ракашы. А ў выніку пайшоў на малдаўскага гаспадара Базыля Магілу-Лупулу.
Нагадаў Хмяльніцкі абяцанне гаспадара выдаць дачку за яго сына і вось патрабаваў выканання слова. «Калі ты не выдасі сваёй дачкі за майго сына, дык я пашлю да цябе сто тысяч сватоў», - прыгразіў Хмяльніцкі гаспадару[74]. І паскардзіўся султану, маўляў, Лупул, спадзеючыся на Радзівіла, задумаў вызваліцца ад турэцкай улады. Султан рушыў на дапамогу Хмяльніцкаму татараў. Польскае войска, якое стаяла каля Камянца-Падольскага, ухілілася ад бою і прапусціла «сватаў» у Малдавію. А няшчасны Лупул схаваўся з сям'ёй у лясным гушчары. Ягоныя ваяры з высокіх букаў глядзелі на пажар Ясаў. Лупул адкупіўся за 300 000 талераў і згодай аддаць дачку за маладога Хмяльніцкага. Гэтая падзея закранула Януша Радзівіла. На яго цесця падняўся Хмяльніцкі, а кароль выдаў яго на расправу. Мабыць, Ян Казімір наўмысна не дапамог Лупулу. Баяўся кароль і сепаратнай дамовы паміж Янушам Радзівілам і Багданам Хмяльніцкім. А цяпер Хмяльніцкі стаў асабістым ворагам Радзівіла. А гэта і было патрэбна Яну Казіміру.
І вось 24 студзеня 1650 года большасцю галасоў сойм абвясціў вайну. Паноў і шляхту абурылі новыя патрабаванні казакоў: каб у Чарнігаўскім, Кіеўскім і Брацлаўскім ваяводствах паны не мелі ўлады над сялянамі, а таксама ліквідацыі царкоўнай вуніі.
Вайна пачалася ўдала для палякаў. Польскае войска пад зверхнасцю Мікалая Патоцкага, які вярнуўся з татарскага палону, у лютым 1651 года разбіла буйны казацкі аддзел палкоўніка Нячая. Казакі п'янствавалі, гулялі, а ворага не чакалі. П'яных іх і пасеклі. Абрадаваны гэтай перамогай Ян Казімір сам узначаліў паспалітае рушэнне. Легат прывёз каралю ад папы Інакенція Х асвячоны меч. Праваслаўныя святары таксама з урачыстасцямі выправадзілі на вайну свайго «абаронцу веры». Карынфскі мітрапаліт Іасаф паднёс Хмяльніцкаму меч, асвячоны на Хрыстовай труне, і блаславіў казакоў. У паход на палякаў пайшоў і крымскі хан Іслам-Гірэй.
Апасаўся Хмяльніцкі «болей за ўсё небяспекі ад Княства Літоўскага»[75]. І вельмі злаваўся на Януша Радзівіла за тое, што не прыслаў пасольства. За абедам у прысутнасці каралеўскіх пасланцаў лаяў так Радзівіла, што Лупулаў пляменнік падняўся з-за стала. Злосць Хмяльніцкага на Радзівіла зразумелая, спадзяваўся прымірыцца з ліцьвінскім гетманам. А паслы ад Радзівіла не прыехалі, значыць, ён збіраўся ваяваць супраць казакоў. А сілу ліцьвінскага войска Хмяльніцкі ўжо ведаў і чакаў паходу на Кіеў. На пераправах цераз Дняпро ў раёне Лоева Хмяльніцкі трымаў каля 50 тысяч казакоў, якімі кіраваў чарнігаўскі палкоўнік Мартын Нябаба. Крывавы кат, які спаліў Астрог, а 20 тысяч жыхароў загадаў забіць і аддаць у татарскую няволю. З казакамі было і 12 тысяч татараў. Свой паход да ліцьвінскай мяжы казацка-татарская арда адзначала агнём і мячом. «А яны ідучы ўсё спусташаюць дазвання, нібыта ніколі нічога нідзе не бывала», - сведчыў набліжоны да Хмяльніцкага манах Павел[76]. Хмяльніцкі не верыў, што гэты заслон можа затрымаць ліцьвінаў. Таму вырашыў нанесці ўдар у тыл ліцьвінскага войска. Казацкія загоны павінны былі праз бранскія землі, якія ўваходзілі ў склад Масковіі, абысці Літву з усходу і напасці на Смаленшчыну, Полаччыну і Падняпроўе, падняць там на мяцеж сялян. Адначасова і Мартын Нябаба пяройдзе ў наступ і Радзівіл апынецца паміж двух агнёў. Такім быў план Хмяльніцкага. Ажыццяўленне яго патрабавала значных сіл, але Хмяльніцкі не шкадаваў іх. Цар Аляксей Міхайлавіч задаволіў просьбу Хмяльніцкага і прапусціў казацкія загоны.
Вайсковыя дзеі ў Літве пачаліся ў траўні. Казацкія загоны напалі на ліцьвінскія заставы, што баранілі пераправы цераз Прыпяць і Дняпро. Паводле данясенняў казацкіх палкоўнікаў свайму правадыру, пабілі яны «літоўскіх людзей» у першым баі тысячу, а ў другіх - дзве тысячы. Нябаба адправіў на Гомель восем тысяч казакоў. «Пайдзіце, малайцы, да родных і здабывайце тых мяшчан ляхаў у Гомелі, якіх здабудзеце, усіх у пень высекайце, ніводнага не пакідайце ў жывых. Месца спаліце, а пасля ў Быхаў ідзіце, яго здабывайце, аднак магілеўцам крыўды не чыніце. А калі да трох разоў Гомеля не здабудзеце, тады да мяне па гарматы хутчэй прысылайце»[77]. Гомель казакі не ўзялі. Хаця першы штурм ледзь не закончыўся іхняй перамогай. Некалькі заваёўнікаў уварваліся на замкавыя сцены, аднак моцнай стральбой абаронцы прагналі ворага. Цяпер ужо і мяшчане, якія ведалі кошт казацкай улады, абаранялі свой горад і дапамагалі гарнізону. Не ясна, хто паведаміў Янушу Радзівілу, што з-за здрады сямі чалавек «нашы ўсіх мяшчан павысякалі»[78]. У рэляцыі аб гомельскай аблозе, напісанай удзельнікам абароны, гэты эпізод не нагадваецца, а, наадварот, падкрэсліваецца дапамога мяшчан[79]. Пэўна, Радзівіла недакладна праінфармавалі.
Больш за 15 разоў хадзілі казакі на штурм Гомеля і кожны раз, як чулі стрэлы гармат, беглі назад.
Аднак Хмяльніцкі яшчэ спадзяваўся на мірнае пагадненне з Радзівілам і паслаў да яго Сцяпана Пабадайлу. Пэўна, таму Нябаба загадаў зняць аблогу з Гомеля. 9 чэрвеня казакі адступілі ад горада. Так спяшаліся пераправіцца цераз Сож, што перакулілі паром, і шмат іх патанула.
Між тым палкоўнік Іван Шохаў з 4 тысячамі казакоў і 500 татараў праз Бранскі ўезд уварваліся з усходу ў Літву. Адсюль нападу не чакалі. Без бою казакі ўзялі Рослаў. «Гэтае полымя і нас насцігае; усюды пачалі бунтаваць сяляне», - паведамляў каралю смаленскі ваяводзіч[80]. Паўстанне ахапіла Ўсходнюю Літву. План Хмяльніцкага, здавалася, ажыццявіўся - ліцьвінскае войска апынулася пад двайным ударам.
Радзівіл трапіў у складанае становішча. Калі вясной ён прыбыў у Бабруйск, дык знайшоў тут толькі палову войска. Давялося зноў рассылаць універсалы да шляхты. А яна збіралася, як на вайну, - павольна і без ахвоты. А то проста раз'язджалася з лагера па дамах, як гэта зрабіла наваградская харугва. Позна паступілі грошы для жаўнераў. Травень Януш Радзівіл працаваў у Менску ў камісіі па выплаце жалавання. За ўсімі гэтымі справамі войска не магло выступіць у паход раней чэрвеня. Яно так і не дасягнула ўстаноўленай лічбы 15 тысяч, сабралася толькі 13 700 чалавек[81]. А тут яшчэ кароль патрабаваў да сябе тры тысячы жаўнераў. Януш і на гэты раз не выканаў каралеўскі загад, нават і да паноў-рады не звяртаўся. Яго абавязак - абарона Літвы, але не Польшчы. Каронны падканцлер пісаў гетману, што ўгневаны Ян Казімір больш яму не верыць і верыць не хоча. Кароль саступіў гетману і даваў яму поўную волю дзеяў: «Як час і абставіны вайсковыя кажуць»[82].
Паўстанне на ўсходзе Літвы не змяніла рашэння Радзівіла ісці на Кіеў. Гетман абмежаваўся пасылкай аддзела (300 вершнікаў і 600 пешцаў) Вэйса на дапамогу Крычаву, які абклалі паўстанцы. Не распыляў сілы, яны патрэбны былі для вялікай справы - заваёвы Кіева. Так, «вялікай», бо Януш, веручы ў перамогу, хацеў праславіць сябе. Запрасіў суправаджаць яго галандскага мастака Абрахама ван Вестэрфельда, які павінен быў пэндзлем увекавечыць слаўныя подзвігі і дзеянні Януша Радзівіла.
Напрыканцы чэрвеня войска ўздоўж Дняпра рушыла ў паход на Кіеў. На пераправе цераз Дняпро каля Лоева ліцьвінаў чакаў Нябаба на чале 15 000 казакоў. Ліцьвінскае войска па правым беразе падступіла пад Лоеў. Тут Радзівіл сустрэўся з пасламі Хмяльніцкага. Сцяпан Пабадайла перадаў гетману ліст казацкага правадыра. Радзівіл здзівіўся заяўленням Хмяльніцкага, што казакі заўжды былі ў добрых стасунках з Літвой. Багдан прасіў не весці на Ўкраіну войска, а ён загадае казакам пакінуць Літву. Двухаблічны Януш чакаў, чым закончыцца бітва пад Берасцечкам. Дзейнічаў па свайму прынцыпу «як пойдзе справа». Справа павярнулася на карысць палякаў. Цяпер, каб пазбегнуць падазрэнняў у здрадзе, трэба было ісці на Хмяльніцкага. Паслам ён адказаў, што Літва з Польшчай складаюць Рэч Паспалітую і нельга забыць адно, каб з другой не мець дачынення.
Якраз з Смаленска прыехалі прасіць дапамогу. Гетман на вачах паслоў нарадзіў пад Смаленск аддзел у 2500 чалавек з Мірскім на чале. Паслы і адправіліся да Нябабы з навінай, што Радзівіл раздзяліў сваё войска. А сапраўды Мірскі 6 ліпеня каля Гомеля патаемна пераправіўся цераз Сож і зайшоў у тыл казацкай варце, якая п'янствавала сабе на загубу. Раптоўны напад на казакоў прынёс ліцьвінам перамогу. Пераправа была вызвалена ад непрыяцеля. Радзівіл без перашкод пераправіў астатняе войска на другі бераг Дняпра. Да Нябабы прыбеглі ўцекачы і паведамілі: «Ляхі прыйшлі на тое месца, дзе была наша залога, але не многа ляхаў»[83]. Нябаба і сам бавіўся п'янкамі і ў хмяльным запале павёў 15-тысячнае войска ў бой. І не ведаў, што Радзівіл ужо чакае яго ў баявым шыхце. Каля сяла Рэпкі казакі наляцелі на аддзел Мірскага. А Радзівілу надарылася магчымасць ударыць у фланг казацкаму войску, і ён ударыў. Так імкліва наляцеў на казакоў, што тыя не паспелі і залпу стрэліць. Завязалася сеча. Пад Нябабам забілі каня, ён пабег, але ў цяжкім панцыры далёка не пабяжыш. Палкоўніка дагналі два жаўнеры. Паранены ў правую руку, Нябаба з шабляй у левай руцэ адчайна абараняўся, пакуль засечаны не ўпаў на зямлю. Рэшткі казацкага войска з палкоўнікамі Пабадайлам, Ліцьвіненка і Шумейка ўцяклі ў Чарнігаў. Радзівіл не праследаваў іх, а заняў Любеч. Толькі адзін аддзел пайшоў на Чарнігаў, і то таму, што мяшчане абяцалі здаць горад. Дарэмна спадзяваліся, бо казакі не паддаліся мяшчанам і гатовы былі змагацца. А Януш не хацеў траціць час і сілы па «дробязях» - наперадзе быў Кіеў. Тым часам падышоў з 5-тысячным аддзелам Вінцэнт Гасеўскі. Ён ахоўваў Прыпяць, а пасля таксама, выступіў на Ўкраіну. Пад Чарнобылем ліцьвіны разграмілі 6-тысячны загон Філона Гаркушы. Так што знікла пагроза флангавага ўдару па войску. Дарога на Кіеў ляжала ў ног Януша Радзівіла. Хто і стаў бы на ёй, дык гетман сагнаў бы яго - сіл хапала. Без тых аддзелаў, якія засталіся вартаваць пераправы і тыл, Радзівіл меў 9 тысяч жаўнераў. А Кіеў пакорліва чакаў Януша Радзівіла. Жорсткасць гетмана ведалі, і кіеўляне пужаліся, каб не заплаціць жыццём за ганарлівасць. Толькі пакорлівасць выратуе горад. Мітрапаліт Сільвестр Косаў ад імя кіеўлян прыслаў да Януша Радзівіла прашэнне, каб «воинских людзей для обереганья Киева послал, а они во всей королевской воле быти хотят»[84]. Радзівіл рушыў на Кіеў. Па правым беразе Дняпра ішоў ён, а па левым - Гасеўскі.
А на ўсходзе Літвы паўстанцы грамілі шляхту. Паў Крычаў. 9 ліпеня паўстанцы каля Амсціслава перамаглі апалчэнне віцебскай, варшанскай і амсціслаўскай шляхты. Падступілі яны і пад Амсціслаў, але не ўзялі горад.
А на Ўкраіне пад Берасцечкам сустрэліся ўкраінскае і польскае войскі. 30 чэрвеня паміж імі адбылася бітва. І на гэты раз Хмяльніцкага выдаў крымскі хан, які пабег з поля сечы. Хмяльніцкі кінуўся за сваім саюзікам, каб угаварыць яго вярнуцца на поле, а Іслам-Гірэй захапіў таго з сабой. Казакі не ведалі пра гэта. Наступным днём яны з жахам убачылі, што ні гетмана, ні палкоўнікаў няма ў табары - уцяклі. І войска распалася. Як па загаду ўсе рвануліся да плаціны на другі бераг рэчкі. Плаціна разламалася і сотні людзей паляцелі ў ваду.
Палякі аж самі спужаліся ад гучных крыкаў і незразумелых уцёкаў непрыяцеля. Думалі, што казакі завабліваюць іх у пастку. Але прыбеглі ў польскі стан палонныя шляхціцы і распавялі праўду. Вось тады жаўнеры і чэлядзь рушылі да казацкага стана. Ніякія мольбы аб літасці, ніякія апраўданні, што яны мужыкі з чэрні, не змягчылі жаўнерскія сэрцы. Многія з казакоў тапіліся ў рэчцы. Тры тысячы засела на пагорку і цэлы дзень абараняліся, пакуль не загінулі ўсе. «Хто можа мовіць: мы перамаглі непрыяцеля? Сам Бог скінуў іх!», - не верылі ў перамогу палякі[85]. Выкарыстаць яе не здолелі. Паспалітае рушэнне патрабавала роспуску па дамах. «Мы ўжо два тыдні добра паслужылі»[86]. Кароль не ўмацаваў баявы дух шляхты - яны жадалі адпачываць. Многія з іх і шаблі не вынімалі з похваў. А ўцякалі з лагера з такім імпэтам, што цэлы полк не спыніў іх на пераправе цераз раку Стыр. Беглі харугвамі. Закончыць вайну кароль даручыў Мікалаю Патоцкаму, а сам таксама з'ехаў дадому ў Варшаву. Патоцкі павёў 18-тысячнае войска на Ўкраіну. Але з кожным днём падаў дух і ў жаўнераў. Край быў спустошаны. А як дабраліся да мястэчка Трылісы, дык выразалі дзве тысячы мяшчан - напіліся па горла крыві. Мястэчка пакрылі попелам.
Казацкага правадыра трымаў у няволі крымскі хан, як апошняга халопа, лаяў яго: «За цябе, кляты гяўр, я панёс ганебную паразу. Ты мне нагаварыў, што ў іх мала войска, я і паверыў табе, а сапраўды, дык у іх войска больш, чым у цябе і ў мяне»[87]. Хан патрабаваў платы за страты і пагражаў выдаць яго палякам. Хмяльніцкі прыніжана поўзаў перад ханам і прасіў літасці. Вызвалілі яго з няволі 80 тысяч талераў, што прывёз з Чыгірына Іван Выгоўскі. Толькі ў сарочцы ды кажуху адпусціў хан Хмяльніцкага. Менш за сотню казакоў - вось і ўсё, што засталося ад яго пагрозлівага войска. У першым жа мястэчку Павалочы мяшчане не верылі сваім вачам - іх любімы гетман, як нейкі ізгой без войска, без палкоўнікаў, без велічы. Што здарылася? Хмяльніцкі казаў пра дваццаць палкоў, якія стаяць супраць караля і хоць тры месяца могуць абараняцца. Яшчэ і не ведаў, што палкі пушчаны ў «распарушку». «А літоўскі гетман не прыйдзе на Ўкраіну?» - непакоіліся людзі. Хмяльніцкі супакоіў іх: «Не, Радзівіл абяцаў абараняць толькі мяжу»[88]. Сябе гетман супакойваў гарэлкай - тры дні піў. І вось прывезлі вестку пра разгром пад Берасцечкам. Хмяльніцкі аж чуб пачаў рваць на галаве ад адчаю. Да яго бяды другая вестка: Радзівіл разбіў Нябабу і ўступіў на Ўкраіну. «Як жа гэта? - дзівіліся людзі. - Казаў ты, пан гетман, што ліцьвіны не будуць, а вось ужо ідуць!» - «Вось як датрымаў слова князь Радзівіл», - са скрухай адказаў Хмяльніцкі[89]. Хаця ўзбунтаваўся супраць яго родны Чыгірын, мяшчане не пусцілі ў горад, хаця казакі абвінілі яго ў здрадзе, а ён не адчаяўся. Ажаніўся! Вось жа здзівіў усіх. А што дзіўнага, - жонка была сястрой корсуньскага палкоўніка Івана Залатарэнкі. Хмяльніцкі заручыўся ягонай падтрымкай і пачаў збіраць вакол сябе паўстанцаў. Клікаў на дапамогу і татараў. Але даць адпор Радзівілу і выратаваць Кіеў не меў сілы.
Невялікі казацкі аддзел не мог абараніць Кіеў. Кіеўскі мітрапаліт Сільвестр і мяшчане прасілі палкоўніка не праліваць крыві і не гнявіць Радзівіла.
Напрыканцы ліпеня ліцьвінскае войска спынілася ў Вышгарадзе. Да Кіева было падаць рукой. 3 жніўня Януш Радзівіл у суправаджэнні тысячы вершнікаў пад'ехаў да горада паглядзець мясцовасць. Следам прыйшло войска. Адна частка стала каля Сафійскага сабора. Другая падступіла да гарадской брамы. Па Дняпры на караблях падплыла пяхота. Штурм быў назначаны на ноч. Па першаму гарматнаму стрэлу наносіўся ўдар па гораду з усіх бакоў. Аднак казакі з першымі прыцемкамі ціхенька пакінулі Кіеў. А мяшчане адразу ж прыслалі да Януша Радзівіла дэлегацыю, здаваліся на яго міласць.
Гетман паабяцаў: «Верныя падданыя могуць спакойна сядзець па сваіх дамах і не палохацца варожых учынкаў»[90].
І вось 4 жніўня Кіеў адчыніў браму перад ліцьвінамі. Мітрапаліт Сільвестр, архімандрыт пячэрскі Юзаф Трызна, усё праваслаўнае святарства, магістрат пакланіліся водцу ліцьвінскага войска. Прасілі яны пазбавіць горад ад жаўнерскай сваволі. І жорсткі Радзівіл мог быць і міласцівым, і справядлівым. Жаўнераў да рабункаў не дапусціў. А яго загад выконвалі, бо ведалі: гетман на кару суровы. А каб не ўзнікала спакусы і недарэчнасцей, Радзівіл не ўвёў войска ў горад, а размясціў яго паміж Сафійскім саборам і Пячорскім манастыром. Сам гетман спыніўся ў рэзідэнцыі мітрапаліта. Сільвестр Косаў радаваўся вызваленню з «палону» і пісаў каралю: «Натхнёна спяваю найвышэйшаму Пану: «Табе Бога хвалім»[91]. Праваслаўныя іерархі адвярнуліся ад «абаронцаў веры», спазналі на сабе іх уладу - «штодня паміралі ад жахаў казакоў»[92].
Хмяльніцкі хацеў вярнуць Кіеў сабе. Без сталіцы былой рускай дзяржавы ён заставаўся толькі запарожскім гетманам, а прэтэндаваў жа на ўладу над ўсёй Украінай і называў сябе «гетман Белай Русі». А гэтая ж «Белая Русь», паводле вызначэння казацкай вярхушкі, прасцягалася «ад Смаленска да Кіева, і да Чарнігава, і да Белай Царквы, і да Старога Канстанцінава»[93]. Якраз землі былой Рускай дзяржавы. У перспектыве казацкі гетман марыў пра стварэнне казацкай дзяржавы «Княства Рускага». Але назва «Украіна», якая азначала акраіну, не стасавалася з дзяржаўнай назвай, тады была выбрана «Белая Русь». Сэнс укладвалі ў гэтую назву рэлігійны. «Яко восточни земли суть большее православие и высшее християнство - Белая Русь»[94]. З прыняццем вуніяцтва, якое ў Рэчы Паспалітай лічылі «рускай верай», праваслаўныя сваю веру называлі «беларускай», а сябе «беларусцамі». Хмяльніцкі, які дэкляраваў сябе за абаронцу праваслаўя, скарыстаў у сваіх мэтах і назву «Белая Русь». Але вось са стратай Кіева «Белая Русь» засталася без сталіцы.
Быў распрацаваны план, як вызваліць Кіеў. Паводле гэтага плана 2-тысячны корсуньскі полк Івана Залатарэнкі павінен падплыць па Дняпры і запаліць ліцьвінскія байдакі. Адначасова палкоўнік Філон Гаркуша з дзвюма тысячамі казакоў ударыць па Старым Горадзе. А 6 тысяч палкоўніка Адамовіча, якія плылі б уверх па Дняпры, нападуць на ліцьвінаў. Каб аблегчыць выкананне плана, казакі вырашылі падпаліць горад. І вось 16 жніўня адзін з казацкіх памагатых запаліў свой дом, аднак, спужаўшыся пакарання, сам кінуўся ў агонь. Пажар хутка ахапіў і іншыя будынкі. Жаўнеры па загаду Радзівіла патушылі агонь. Наступным днём мяшчане ўбачылі казацкія аддзелы і запалілі з усіх бакоў Кіеў. На бяду падняўся віхор, які разнёс агонь па ўсім горадзе. Сапраўды, гледзячы на гэтую вогненную стыхію, можна было ўявіць сабе трагедыю Садома і Гаморы.
Ахвяра кіяўлян была дарэмнай. Ліцьвіны выкрылі непрыяцеля. Радзівіл падзяліў войска на дзве часткі. Каля Залатой брамы Гаркушу сустрэў аддзел пад началам Нольда. Падманлівым адступленнем ліцьвіны завабілі казакоў у засаду. І тут выскачыла конніца. Казакі пабеглі назад, пакінуўшы больш за тысячу забітых. Другая частка ліцьвінскага войска села на байдакі і па Дняпры паплыла насустрач Адамовічу. Ліцьвінам паспрыяў віхор, які біў казакам прама ў твар. І Адамовіч павярнуў назад.
А горад гарэў. У агні знікалі дамы, цэрквы і касцёлы. Толькі каталіцкі кафедральны сабор і дамініканскі манастыр удалося жаўнерам адстаяць ад агню. Што не знішчыў агонь, хапалі рабаўнікі.
А Радзівіл учыніў пошук здраднікаў. Многіх кіяўлян абвінілі ў здрадзе і пакаралі смерцю.
Януш Радзівіл на чале 2000 вершнікаў адправіўся 2 верасня да польскага войска. Сустрэча адбылася праз два дні каля мястэчка Германоўка. Воіны вынарадзіліся, як на свята. Красаваліся адзін перад адным: зброяй, даспехамі, леапардавымі і тыгровымі шкурамі. Не паспелі гетманы сесці за святочны стол, як прыскакаў вястун з паведамленнем, што па правым беразе Дняпра да Кіева ідуць тры тысячы казакоў. Адразу знайшліся ахвотнікі паказаць і сваё зухвальства. На каней - і ў бой. Казакоў падсцераглі і нечаканым нападам разбілі. Між тым да Кіева з Дзясны па Дняпры падплыла казацкая флатылія. Яе сустрэлі гарматным агнём, і шэсць байдакоў патанула. Але двайны ўдар па ліцьвінскаму войску не атрымаўся. Казакі адступілі ад горада. Хмяльніцкі вымушаны быў прызнаць паразу. 18 верасня ў польска-ліцьвінскі лагер прыехалі ягоныя паслы. «Старшыны вайсковыя прыслалі да вашых міласцей прасіць літасці», - мовілі яны Радзівілу і Патоцкаму. Сам жа Хмяльніцкі пісаў: «Клянусь Богам, яснавяльможныя паны, што хачу спыніць кровапраліцце і буду верна служыць каралю»[95].
Перамовы назначылі ў горадзе Белая Царква. Сюды прыбыў Хмяльніцкі. Ад гетманаў перамовы вялі Адам Кісель, смаленскі ваявода Юрый Глябовіч, Вінцэнт Гасеўскі і брацлаўскі падсудак Міхайла Касакоўскі. Выбіралі ліцьвінаў, бо ведалі казацкую нянавісць да палякаў. Паводле дамовы, запарожскае войска павінна складацца з 15 тысяч чалавек, гетман падначальваецца кароннаму гетману, у яго валоданні застаецца Чыгірын, казакі могуць жыць толькі ў Кіеўскім ваяводстве, жыды маюць права сяліцца на Ўкраіне, казацкія гарады і сёлы вызваляюцца ад жаўнерскага пастою, саюз казакоў з ардой разрываецца. І калі Хмяльніцкі прымаў умовы, дык сяляне не пагадзіліся зноў служыць панам. «Сам нас усіх заклікаў, каб падняліся на паноў, а цяпер аддаеш нас бедных на пакуты пад кій ды батогі, на палі ды шыбеніцы»[96]. За гнеўнымі словамі загучалі стрэлы. Хмяльніцкі са сваімі палкоўнікамі хуценька схаваўся ў замку. Узрушаны натоўп акружыў замак. Казацкія старшыні вырашылі абараняць камісараў. І штурм пачаўся. Паляцелі татарскія стрэлы. Вокны разляталіся пад ударамі камянёў. Хмяльніцкі плюнуў на ўвяшчанні. Словамі чэрнь не пераканаеш - гэта ён добра ведаў. Чэрнь паважае сілу. Казацкія старшыні са сваім правадыром рынуліся на натоўп. Не адзін трапіў пад цяжкую руку «бацькі». Ён налева і направа біў булавой па галовах. А за ім запрацавалі шаблямі палкоўнікі. Выгоўскі на ўсю глотку крычаў: «Чаго вы жадаеце, зладзеі? За што вы крыўдзіце паноў, калі яны нічым не вінаваты; гэта не ляхі. Яны паслы, а паслоў нельга чапаць: народнае права забараняе. Так усюды прынята: паслы ўсюды па-за небяспекай». Сіла і крык падзейнічалі на мужыкоў. «Праўда, Кісель рускі, а іншыя ліцьвіны, і ніколі не рабілі нам крыўды; ведалі ляхі каго паслаць. Вось, каб сапраўдныя ляхі прыйшлі, дык ужо не выйшлі адсюль!»[97]. Натоўп супакоіўся, але ненадоўга. Калі Хмяльніцкі вярнуўся ў замак, мужыкі, выпіўшы са скрухі, зноў раскрычаліся і затрэслі кулакамі. Хмяльніцкі са сваімі паплечнікамі цэлую ноч не спалі - стаялі на варце. Камісары і не верылі, што іх выпусцяць з гэтага «агню». Гасеўскі патаемна паслаў ліст Янушу Радзівілу, каб гетман ратаваў іх ад бунтуючых хлопаў. Прывязаны да кія ліст знайшоў у чыстым полі раз'езд. І Радзівіл рушыў да Белай Царквы з 130 харугвамі. Навіна гэтая астудзіла ваяўнічы запал мужыкоў. Камісараў адпусцілі. Але за горадам мужыкі, татары і казакі дагналі камісараў і выцягнулі іх з рыдванаў і абабралі да апошняга граша, нават пярсцёнкі пазрывалі з пальцаў. Тым, каму не хапіла здабычы, рвалі з рыдванаў шпалеры, махалі імі і гарлапанілі сабе на радасць: «А што? І ў нас ёсць ляцкая здабыча»[98].
Абрабаваных і напужаных камісараў Радзівіл сустрэў па дарозе на Белую Царкву. Як бы там ні было, але дамову заключылі. Заставалася прывесці казакоў да прысягі. Усё польска-ліцьвінскае войска 20 верасня падышло да горада. На другі дзень камісары чакалі казацкіх старшынь для прысягі. Замест іх прыехалі дванаццаць простых казакоў і ад імя запарожскага войска заявілі: «Казакі не будуць прысягаць і не скорацца, пакуль вы нам не падпішаце збораўскую дамову». - «У Белай Царкве ўчынена была другая дамова. Апамятайцеся, бо там справа была ўлажана», - адказаў Кісель. «Мы раз'ехаліся з панам гетманам, мы не знаем, не ведаем, што там у вас у Белай Царкве было, а нас войска з тым паслала»[99]. Казакі атрымалі адмову і вырашылі змагацца. Хмяльніцкі не спыняў іх, але і не павёў у бой. Хітрыў ён. У выпадку няўдачы мог апраўдацца. А спадзяваўся на ўдачу. Выкаціў сем дзежак гарэлкі, каб падняць баявы запал сваіх ваякаў. І тыя напіліся і расхрабрыліся.
На вайсковай радзе Януш Радзівіл прапанаваў зброяй прывесці ворага да пакорлівасці. Асцярожны Патоцкі не хацеў рызыкаваць. Пасля Карсуня ён баяўся казакоў. Аднак пад ціскам Радзівіла польскі гетман вывеў сваё войска ў поле. 23 верасня ліцьвіны і палякі ўшыхаваліся да бітвы. Выступілі казакі і татары. Патоцкі не даваў знаку пачынаць - чакаў, калі Хмяльніцкі прыедзе за літасцю. А Януш Радзівіл не чакаў - і на чале ліцьвінскай конніцы ўдарыў па ворагу. Польскае войска бяздзейсна стаяла на адным месцы. Вядомы сваёй ваяўнічасцю Стэфан Чарнецкі ўмаляў Патоцкага падтрымаць ліцьвінаў, бо яны адарваліся ад галоўных сіл і казакі маглі іх акружыць. Патоцкі не даваў загаду.
Ужо і польскія жаўнеры ўголас патрабавалі весці іх у бой. Толькі адзін полк на чале з Чарнецкім паслаў Патоцкі на ворага. А калі б ён рушыў усё войска? Ліцьвіны на левым краю загналі казакоў у балота. Тут бы ўдарыць палякам. Перамога, якая магла вырашыць лёс усёй вайны, прадухіліць новае кровапраліцце, была ўпушчана. Недарэмна Януш Радзівіл дакараў Патоцкага, каб кароннае войска дапамагло яму, дык казакам паўтарылася Берасцечка.
Хмяльніцкі зрабіў выгляд, што ён ні пры чым: «Я нічога не ведаю; я забараніў сваім выводзіць войска з табара, а яны выйшлі супраць сваёй волі»[100]. Прапанаваў новыя перамовы, але паслоў не слаў. Замест іх наступным днём заявіліся казацкія і татарскія загоны - яны акружылі польска-ліцьвінскі лагер і здаля абстрэльвалі яго з лукаў і мушкетаў. Вечарам Хмяльніцкі прыслаў сваё перапрашэнне.
Казацкі гетман ухіліўся ад прысягі, яшчэ спадзяваўся на больш выгодныя ўмовы пагаднення. Наступныя тры дні ліў дождж і войскі сядзелі ў табарах.
Становішча Патоцкага і Радзівіла было таксама нетрывалым. Падціскаў голад. Ваяры стаміліся. Ад непагадзі ўспыхнула хвароба. Толькі за адну ноч памерла трыста чалавек. Патоцкі баяўся надоўга заставацца ў варожай да палякаў зямлі. А Радзівіла трывожылі весткі, што казакі падступілі пад Любеч і Лоеў, занялі Брагін - таго і чакай рынуцца ў Літву. «Мы павінны быць задаволенымі і тым, што можам хоць на час залячыць гэтыя раны і з новымі сіламі ўтаймаваць і прывучыць да павінавення простанароддзе», - пераконваў вайсковую раду Адам Кісель[101]. Але пераконваць асабліва не трэба было. Усе хацелі хутчэй закончыць паход. У тым ліку і Януш Радзівіл. Як адзначаў Патоцкі: «Яго княжацкая міласць, староста Жамойцкі, які так далёка адышоў ад свайго абозу пад Любечам, не ведаў, што з ім адбываецца, хаця не адмаўляўся ісці глыбей і заўсёды праяўляў досыць цноты, дзельнасці, мужнасці і міласці да Айчыны, аднак доўга не мог дапамагаць, аглядаючыся на свае межы і падаваўся да перамоваў»[102]. Паны пагадзіліся на адну просьбу Хмяльніцкага - колькасць рэестравых казакоў павялічыць да 20 тысяч, а ў просьбе пакінуць за казакамі Брацлаўскае і Чарнігаўскае ваяводствы адмовілі. Хмяльніцкі зразумеў, што большага ён не здабудзе.
27 верасня Багдан Хмяльніцкі прыехаў у польска-ліцьвінскі лагер прынесці прысягу. Закладнікамі яго бяспекі былі Вінцэнт Гасеўскі і Марка Сабескі. Перад ад'ездам Хмяльніцкі перапаіў паўстанцаў, каб не затрымалі яго. Палкоўнікі адгаворвалі «бацьку»: «Ты быў пераможцам, а цяпер ідзеш ім кланяцца». - «Нельга, мы цяпер у такім становішчы, што яны нам патрэбны, а не мы ім»[103]. Так, Хмяльніцкі прыйшоў кланяцца, яму патрэбны быў мір, каб сабрацца з сіламі. Ён нават пакаяўся перад Патоцкім за былы здзек з яго, калі польскага гетмана апранулі блазнам і пацяшаліся, а пасля аддалі татарам у няволю. І вось цяпер Хмяльніцкі ўпаў да яго ног: «Я ведаю, што вінаваты перад вамі больш, чым перад кім-небудзь». Хмяльніцкі быў удзячны Патоцкаму за тое, што той з-за сваёй нерашучасці канчаткова не дабіў яго, а заключыў мір. «Корсуньскую знявагу я даўно забыў дзеля Бога, веры і Айчыны, і не хачу нагадваць аб ёй; як пакаранне Боскае варта прыняць і мае няшчасці і беды ўсёй Айчыны. Дасць Бог, ты ўзнагародзіш усё ранейшай сваёй вернасцю і подзвігамі дзеля дабра Рэчы Паспалітай», - адказаў Патоцкі[104]. Пачціва пакланіўся Хмяльніцкі Радзівілу і другім панам. Падпісання дамовы і прыняцце прысягі адзначылі банкетам. Пакуль Хмяльніцкі не выпіў, ён паводзіў сябе пачціва. Але і цвярозы выказаў сваю злосць на ліцьвінаў. «Вашы міласці завербавалі на мяне і ліцьвінскае войска, а гэтага не было ні пад Хоцінам, ні ў другіх выпадках, - і звярнуўся да Радзівіла: - Продкі вашай міласці ніколі не ваявалі супраць запарожскага войска». - «Я прыйшоў усмірыць мяцежнікаў», - адказаў Радзівіл[105]. А вось калі хмель ударыў Багдану ў галаву, з яго языка пасыпаліся «думы». Гучна закрычаў, што малдаўскі гаспадар здраднік, таму што не аддаў за яго сына сваю дачку. «Ваша княжацкая міласць, хаця ён і цесць вам, а я гатовы біцца з ім і ў Валашскай зямлі; мае ён шмат грошай, а я шмат людзей; разрабую яго скарбы, пакараю злахітрага». - «Спадзяюся, што гаспадар гэтага не спужаецца», - годна адказаў Януш Радзівіл[106]. «Будучы вялікім палкаводцам у баю ён жадаў быць такім жа грамадзянінам у захаванні міру», - заўважыў сведка гэтай падзеі[107]. Выліўшы свае крыўды, Хмяльніцкі ўскочыў з-за стала і, не развітаўшыся, выйшаў з намёту. Напіўся так, што не ўседзеў на кані. Павезлі «казацкага бацьку» ў вазу. Назаўтра ён прыслаў Івана Выгоўскага з прабачэннямі. Ганарлівы князь не дараваў Хмяльніцкаму. «Калі ён казаў п'яны, дык я кажу цвярозы, што ні я, ні валашскі гаспадар не палохаемся, і заўсёды ён знойдзе мяне гатовым. Калі захацеў бы і цяпер, я чакаю яго ў полі, і ён пераканаецца, што яго п'яная фурыя мяне ніколькі не палохае, і я гатовы расправіцца з ім, як пажадае, або з войскам, або без войска»[108]. Хмяльніцкі не прыняў выклік Радзівіла.
Кіеўскі паход закончыўся. На памяць загадаў Януш выбіць медаль з лацінскім подпісам: «Гэта каралю Яну Казіміру Радзівіл аддае ў рукі разбітыя муры Кіева і зброю бунтаўшчыкоў»[109].
Хмяльніцкі стрымаў сваё слова - пайшоў на Базіля Лупулу. Адчайная спроба ўтрымаць сваю ўладу ці геніяльны крок вывесці з вайны Літву?
Народ паўставаў супраць «казацкага бацькі». «Вось да чаго прывялі нас яго перамогі, мы чакалі сабе волі, а ён зноў аддаў нас у рабства»[110]. І толькі татары, якімі ачаліў сябе Хмяльніцкі, ратавалі яго ад раз'юшаных хлопаў. Татарам трэба было плаціць, а чым плаціць? Некалі багаты край, які цёк мёдам і малаком, ператварыўся ў попел. Людзі беглі на ўсход да маскоўскай мяжы, куды не дасягнула вайна.
Улада некаранаванага ўладара Ўкраіны пахіснулася. І не толькі незадаволеныя ім галасы гучалі, але падняліся і мяцяжы. Правадыры гэтых мяцяжоў самі марылі пра казацкае гетманства або замяніць Хмяльніцкага сваім стаўленнікам (адным з такіх правадыроў быў корсуньскі палкоўнік ліцьвін Лук'ян Мазыра). Яны білі, як і «хмяльнічан», гэтак і паноў з шляхтай, якая вярнулася на Ўкраіну, нападалі на польскіх і ліцьвінскіх жаўнераў. Узброеныя сяляне збіраліся ісці на Чыгірын і расправіцца з Хмяльніцкім. А казакі патрабавалі ад «бацькі» вайны - сваёй маці-карміцелькі: «И день и ніч войны ждемо: добычи не маемъ...»[111]. На каго было накіраваць выгадаваную на крыві казацкую вольніцу? Пераможная вайна з Лупулам накарміла б галоднага звера, які рваўся з ланцуга, прынесла бы самому гетману багацце малдаўскага крэза. Але спачатку Хмяльніцкі рукамі польскіх жаўнераў расправіўся з сваімі ворагамі. Мяцежныя атаманы былі разбіты, а іх правадыры паплаціліся жыццём. Хмяльніцкі без шкадавання выдаў на загубу сваіх былых паплечнікаў. Найбольш незадаволеных ім казакоў і сялян ён занёс у рэестр, пашырыўшы яго да 40 тысяч. А гэтыя сорак тысяч стаялі за свайго «бацьку». На дапамогу, як звычайна, ён паклікаў і татараў. Цяпер Хмяльніцкі нахабна і самаўпэўнена патрабаваў ад Лупула дачкі для свайго сына. «А не аддасі - перацерушу, перамну і рэшты тваёй не застанецца, і віхорам прах твой развею па паветры»[112]. Лупул прасіў заступніцтва ў Яна Казіміра. Кароль суцешыў гаспадара, маўляў, Хмяльніцкі рыхтуецца на Рэч Паспалітую. У траўні 1652 года Хмяльніцкі выступіў на чале 20 000 казакоў і 5000 татараў. Другой дарогай ішлі 14 000 нагайцаў Карач-мурзы. Дарогу на Малдавію перагарадзіла 20-тысячнае польскае войска, якое знаходзілася каля Батога. Вось і вырашыў Хмяльніцкі адпомсціць палякам за Берасцечка і змыць польскай крывёю свой подпіс пад Белацаркоўскай дамовай. А водца польскага войска Каліноўскі легкадумна паверыў чуткам, якія распускалі самі казакі, што на Малдавію ідзе толькі сын Хмяльніцкага Цімафей і з ім 5000 чалавек. Здавалася, лёс слаў Каліноўскаму перамогу - рэванш за ганебную Корсуньскую паразу. 1 чэрвеня татарскі загон з'явіўся каля польскага лагера. Палякі атакавалі татараў, а тыя наўмысна кінуліся ўцякаць. Каліноўскі ўжо святкаваў перамогу, як з тылу ўдарылі казакі. Палякі ў жаху пабеглі да лагера. А дабіла іх чутка, што ў Хмяльніцкага стотысячнае войска. Закрычалі жаўнеры, замітусіліся. Трэба ратавацца. Вінаватым стаў гетман, які прыняў бой. Клялі яго, называлі вар'ятам і здраднікам, прапаноўвалі аддаць яго татарам. Такога яшчэ не бачыла Польшча. Яшчэ большую ганьбу наканавана было ёй перажыць. Палякі пачалі біцца паміж сабой. Агнём гармат і зброяй нямецкіх пешцаў Каліноўскі паспрабаваў затрымаць уцекачоў. А яны зброяй пракладвалі сабе шлях. Нехта з казацкіх прыхільнікаў запаліў у лагеры сена. Вялікае полымя за лічаныя хвіліны ахапіла стагі і палаткі. Лагер ператварыўся ў пекла - агонь і звар'яцелыя людзі. Казакі не маглі паверыць сваім вачам - палякі білі адзін аднаго. Заставалася браць іх голымі рукамі. І хаця польскае войска рассыпалася перад адным крыкам свайго ворага, але ні хуткія ногі, ні коні, ні мольбы літасці не выратавалі палякаў ад загубы. Акружайыя з усіх бакоў яны гінулі, як бездапаможныя зайцы на аблаве. Сотнямі танулі ў рацэ. Уражаны Каліноўскі ў роспачы кінуўся на татарскія стрэлы.
Пераможцы адсеклі гетману галаву і паслалі яе Хмяльніцкаму. Польскае войска знічтожыў жах. Ганьбу палякаў падзялілі і ўкраінцы. Ап'янелыя ад крыві і гарэлкі пераможцы забівалі палонных. Хітры Хмяльніцкі, які не ўдзельнічаў у бітве, зноў зрабіў выгляд невінаватага і аблудліва прасіў у караля даравання за «пацеху» казакоў. Але каб і хацеў кароль пакараць гэтае пракляцце, якое нарадзіла сама Польшча, дык не мог. Ні войска, ні грошай ён не меў, а паспалітае рушэнне вартае было пагарды. Украінцы ўбачылі гэтае бяссілле Кароны і зноў палілася кроў шляхты і паноў. А тым больш, на што і на каго было спадзявацца Лупулу? І ён саступіў. Цімафей Хмяльніцкі прыехаў пад аховай казакоў у Ясы па нявесту. 31 жніўня ён абвянчаўся з Домнай. Гэты шлюб завязаў яшчэ адзін вузел супярэчнасцей. А Януш Радзівіл апынуўся ў няпростым становішчы - цяпер Хмяльніцкі быў яго сваяком. І Януш хоча праз Лупулу паўплываць на Хмяльніцкага і прымірыць шляхту з казакамі. Януш напісаў Лупулу: «Калі зноў пачнецца вайна, дык будзе вялікая: будзе апошні бой - або палякам загінуць, або Русі. Калі перамогуць палякі, тады да рэшты загіне род і вера руская, і ўся Ўкраіна, з вялікім шкадаваннем людскога сэрца, будзе спустошана на пацеху і на пажытак паганства. Калі ж перамогуць казакі, дык няўжо палякі паддадуцца казакам у рабства і пакуты? Не, лепш ужо ім загінуць і цярпець рабства ад нямецкага імператара і ад шведаў.
Хаця б казакі і перамаглі, аднак па іх перамозе татары спустошылі б усю зямлю»[113]. Упершыню прагучаў голас папярэджання - гэтая вайна без пераможцаў. Аднак Януш не прапаноўваў ніякіх кампрамісных умоў прымірэння. Хай ужо сам Хмяльніцкі выбірае тое, што яму па сэрцы. «А па зацвярджэнні міру, калі раз'едзецца войска польскае, - можа, і яго міласць пан Хмяльніцкі чаго пажадае ад палякаў выпрасіць, бо зручна на той час будзе і вялікую ўладу будзе мець, чым кароль»[114].
Ліст не дайшоў да Лупула, а нейкім чынам трапіў да самога Хмяльніцкага. Канешне, Багдан не прыслухаўся да перасцярогі Радзівіла. Батожская перамога выявіла бяссілле Польшчы, і казацкі гетман нарэшце быў так блізка да сваёй мары вызваліць Украіну ад польскага ярма.
Шляхта не хацела ўжо ваяваць і заявіла на Берасцейскім сойме: «Мы гатовы пазбавіцца хатняй маёмасці, толькі б не чуць ненавісных віцей і не праліваць сваёй крыві»[115]. Ад паспалітага рушэння адмовіліся. Пры такім настроі пафас караля выглядаў адчаем. «Я зноў іду і не складу зброю, пакуль зусім не закончу гэтай знішчальнай вайны»[116]. Спадзяваўся ён і на Януша Радзівіла, таму на сойме 31 сакавіка 1653 года надаў яму пасаду віленскага ваяводы насуперак незадаволеным галасам католікаў і асабліва Альбрэхта Радзівіла - падкупляў гетмана. Ведаў, што Януш незадаволены ім за тое, што ён выступаў на баку ворагаў Лупулы. Ды і на папярэднім сойме ледзь не дайшло да адкрытага супрацьстаяння паміж імі. Тады паступіла вестка, што памер вялікі гетман ліцьвінскі Януш Кішка. І трэба было выбіраць, каму аддаць гетманскую булаву. Кароль хацеў віцебскаму ваяводзе Паўлу Сапегу. Хіба мог гэта дапусціць Януш Радзівіл? Не. Па ягонай волі пасол Упіцкага павета Ўладзіслаў Сіцынскі пад выглядам неадпаведнасці павятовай інструкцыі з пастановамі сойма наконт падатковай палітыкі ўпершыню на соймах вымавіў славутае: «Лібэрум вета» (Свабода забароны). Сойм быў сарваны. Радзівіл нават не развітаўся з каралём і з'ехаў з Варшавы. А кароль быў бяссільны перад ім. Не асмеліўся пакараць яго і за ўчыненую на гэтым жа сойме бойку. За адно тое, што карэта пакрыўніцкага старосты Дзялінскага ехала наперадзе яго карэты, князь са слугамі накінуўся на старосту. Былі забітыя і параненыя. Шляхта ў палаце патрабавала расправы над Радзівілам. Два месяцы перад гэтым за вось такі ўчынак падканцлер Радзіеўскі пазбавіўся сваёй пасады. Але гэта ж Радзівіл! Яму кароль саступаў, абы не займець у ім ворага. Але наступныя падзеі расставілі іх па розных баках.
Цімафей Хмяльніцкі на вясельным банкеце з п'яну пагражаў сагнаць з Валахіі Радула, а пасля хай і Ракашы сцеражэцца. Ці прагаварыўся ён пра задумы свайго бацькі або проста пахваляўся, а напужаў валашскага гаспадара і семіградскага князя. Яны хуценька аб'ядналіся, перацягнулі да сябе гаспадарскага канцлера Стэфана і напалі на Малдавію. Лупул прыбег да Багдана Хмяльніцкага. А таму як не дапамагчы сваяку? Тым больш пасля ягонай смерці малдаўскі пасад мог перайсці да Цімафея. Так што кроў праліваць было за што. Вясной 1653 года Цімафей Хмяльніцкі на чале 16-тысячнага войска выгнаў новага гаспадара Стэфана з Ясаў. Лёгкая перамога закружыла галаву Цімафею і ён намерыўся скарыць Валахію. Аднак у рашучай бітве на берагах ракі Ялавецы валашскае войска, умацаванае аддзеламі Ракашы, разбіла Хмяльніцкага і Лупулу. Заваёўнікі бясслаўна ўцяклі на Ўкраіну. Стэфан зноў заняў Ясы, а жонка Лупулы заперлася ў Сачаве. На дапамогу ёй з 8-тысячным аддзелам прыйшоў Цімафей Хмяльніцкі. Тады Стэфан і Ракашы папрасілі дапамогі ў Яна Казіміра, адначасова і Лупул звярнуўся да яго з такой жа просьбай. Кароль купіўся на абяцанні Стэфана і Ракашы аб саюзу супраць Хмяльніцкага і паслаў да Сачавы моцны аддзел. У адным з баёў Цімафея Хмяльніцкага паранілі і ён неўзабаве памёр. Сачава пала. Як павінен быў адносіцца Януш Радзівіл да рашэння караля? Ён не ўхваляў дзеянні Яна Казіміра. «Такім чынам, можам бачыць, на якім кволым фундаменце заснаваны гэтыя планы і які плён прынеслі нам, паколькі замест унутранага ўспакаення паставілі нас перад небяспекай магчымай вайны з Турцыяй, бо туркі гэтым парушэннем дамоваў і пераходам за мяжу вельмі незадаволеныя і прымаюць меры для захавання дамоваў, а з-за адносін з гэтым новым гаспадаром глядзяць на нас вельмі крыва» - дзяліўся Радзівіл сваімі меркаваннямі з Янушам Кішкам[117]. Януш застаўся пры сваіх інтарэсах. Праз паслоў Радзівіл запэўніў Багдана Хмяльніцкага, што ён верны белацаркоўскай дамове і будзе захоўваць нейтралітэт у вайне паміж Каронай і Ўкраінай. Хмяльніцкі адказаў, што калі ліцьвінскае войска не пяройдзе Дняпро і не нападзе на Ўкраіну, дык ён будзе з Радзівілам у згодзе. Ды загадаў сваім палкоўнікам не хадзіць у Літву і прыгразіў смерцю тым, хто парушыць гэты загад. Канечне, матывы гетмана разумелі. Агульнае перакананне было такім, што Радзівіл «короне польскай дапамагаць не хоча»[118].
Гэтак і не павёў Януш Радзівіл ліцьвінскае войска на Ўкраіну. Палякі абвінавачвалі яго ў здрадзе. Але ў сваіх бедах і няўдачах яны былі самі вінаватыя. Польскае войска (60 тысяч чалавек) прастаяла без справы вясну і лета. А калі восенню пад Жванец прыйшоў Хмяльніцкі з Іслам-Гірэем, дык жаўнеры думалі, як не памерці ад голаду і холаду. Кароль хацеў патаемна пакінуць лагер, але яго не пусцілі. Выратаваў палякаў Іслам-Гірэй, які зноў здрадзіў Хмяльніцкаму і заключыў з Янам Казімірам дамову. Кароль абяцаў плаціць хану «памінкі» і дазволіў рабаваць Украіну. Гэты спакутаваны край заплаціў крывёю і попелам за ганебную змову караля. Тысячы людзей пайшлі ў татарскую няволю. Толькі з Літвы татары вывелі 12 тысяч чалавек. А польскае войска, страціўшы палову сваіх жаўнераў ад хвароб і голаду, заплаціла бесслаўем за нікчэмнасць і бездарнасць караля.
Хмяльніцкі зноў застаўся адзін. І горш за паноў-ляхаў ён баяўся свайго народа. З кожным днём расло незадавальненне «казацкім бацькам». І не бачыў ён выйсця, як аддаць Айчыну пад уладу чужой дзяржавы. Кланяўся ён то хану, то султану, то князю семіградскаму, то нават шведскай каралеве, але сам разумеў усю нетрываласць іх заступы. Саюз з Іслам-Гірэем яскравы таму доказ. І з надзеяй глядзеў у бок праваслаўнага цара. Пад яго моцнай рукой можна было знайсці абарону ад знішчальнай вайны, якая прынесла гора ў кожны дом. Хто яшчэ мог дапамагчы, як ні адзінаверныя і крэўныя рускія з Масковіі? На своеасаблівай народнай радзе ў Тарнопалі гэтая думка прагучала, як апошняя надзея ўкраінцаў. Хіба мог стаць на іх шляху Багдан Хмяльніцкі? Так што як бы ні вярцеўся, ні злаўчаўся, ні хітрыў казацкі правадыр, а трэба было яшчэ ніжэй біць чалом цару, слязьмі прасіць узяць Украіну пад высокую дзяржаўную руку. У гэтым было і яго, Хмяльніцкага, выратаванне. Адзін за другім прыязджалі паслы Хмяльніцкага да цара. І вось у 1653 годзе Аляксей Міхайлавіч суцешыў - царскі пасланец Іван Фамін прылюдна ў Чыгірыне паведаміў, каб спадзяваліся на царскую міласць. Зноў надзея! Хмяльніцкаму патрэбны былі «гасударёвы» палкі. Што яшчэ паабяцаць цару? Літву!
І Хмяльніцкі абяцаў разаслаць свае лісты ў Воршу, Магілеў і другія ліцьвінскія гарады да «беларускіх людзей, якія жывуць за Літвой», і як толькі яны даведаюцца аб тым, што царская вялікасць жадае прыняць іх і паслаць ратных людзей, дык адразу пачнуць біцца з ляхамі. А каб больш пераканаўча гучала гэтае абяцанне, Хмяльніцкі запэўніў Фаміна, што гэтых «беларускіх людзей» будзе дзвесце тысяч[119]. Тое, што большасць праваслаўных Літвы (або як іх называлі ў царскіх дакументах «беларусцы хрысціянскай веры» або проста «беларусцы») чакаюць прыходу праваслаўнага ўладара ў Маскве, ведалі. Не раз аб гэтым даносілі цару віжы і памежныя ваяводы. «Ад беларусцаў тая чутка і жаданне ёсць, каб ім усім быць пад тваёй царскай высокай рукой у хрысціянскай веры»[120].
А ў 1651 годзе ў Маскве з'явіўся ігумен дзісненскага манастыра Афінаген Крыжаноўскі, які заявіў у пасольскім прыказе, што паслалі яго да цара нібыта ўсе беларусцы з Полацка. Манах паведаміў «жахлівую» навіну, быццам бы «кароль і ўся Рэч Паспалітая прыгаварылі ўсіх беларусцаў да аднаго чалавека і з немаўлятамі высеч і цэрквы Боскія і манастыры ўсе выпаліць, толькі пакінуць адных рымлян»*.
* З гэтага тэксту ясна вынікае рэлігійнае значэнне назвы «беларусцаў», якое супрацьстаўляецца «рымлянам» - католікам. Часта католікаў у Масковіі называлі «ляхамі», напрыклад, «пришли ляхи и поляки».
Гэта была наўмысная хлусня з мэтай падбіць цара на вайну з Літвой. І сваёй мэты Крыжаноўскі не хаваў, маўляў, беларусцы загадалі біць яму чалом цару, каб ён «вялікі хрысціянскі ўладар, іх, беларусцаў, загадаў прыняць пад сваю дзяржаўную абарону, а ляхам іх не выдаваў»[121].
Падобныя заявы і паведамленні стваралі ў цара і ягонага атачэння ўражанне лёгкай перамогі над Літвой. Варта толькі царскаму войску прыйсці туды, як усе праваслаўныя з хлебам і соллю сустрэнуць яго і разам будуць біць «ляхаў». Ды яшчэ такі саюзнік, як запарожскае войска. Вось ён той момант, калі можна заваяваць не толькі Літву, але і Польшчу. Як утрымацца ад такой спакусы. Не ўтрымаліся. Трэба было толькі знайсці падставу для разрыву міру з Рэччу Паспалітай. І знайшлі, маўляў, у лістах польскай і ліцьвінскай шляхты няправільна пішацца тытул цара, а таксама выдадзены кнігі, у якіх зняважаны царскі гонар. Што ж, калі захочаш, дык і за шчэпку знойдзеш прычэпку.
І вось у кастрычніку 1653 года на Земскім саборы баяры прыгаварылі: «За гонар цароў Міхайлы і Аляксея стаяць і супраць польскага караля вайну весці, а цярпець гэтага больш нельга. Гетмана Багдана Хмяльніцкага і ўсё войска запарожскае з гарадамі іх і землямі каб гаспадар выказаў волю прыняць пад сваю высокую руку дзеля праваслаўнай хрысціянскай веры і святых Боскіх царквей»[122]. І праз тры дні 23 кастрычніка Алясей Міхайлавіч прылюдна прызнаўся ва Ўспенскім саборы, што ідзе на свайго недруга польскага караля.
Цар пачаў дзейсна рыхтавацца да вайны, хаця і дагэтуль ужо збіраў сілы. З Эўропы ў Масковію везлі зброю і порах. Вялікімі партыямі набываліся мушкеты. Запрашаліся на працу майстры гарматнага ліцця. Наймаліся афіцэры і жаўнеры. Перад эўрапейскімі манархамі цар загадзя апраўдваўся, паведамляючы ім пра «няпраўды» Яна Казіміра. Прасіў цар імператара Фердынанда не дапамагаць уладару Рэчы Паспалітай. Цар рыхтаваўся...
8 студзеня 1654 года царскія пасланцы «прынялі» Украіну пад царскую высокую руку. Сабраўшы ў Пераяслаўі натоўп, яны паведамілі пра царскую міласць. Людзі ў адказ закрычалі: «Волім пад цара ўсходняга праваслаўнага! Няхай памром у сваёй багабойнай веры, чым ненавісніку Хрыстову, паганіну дастацца!»[123]. Праўда, сярод вярхоў не назіралася такога аднадушша. Палкоўнік Багун быў супраць далучэння Ўкраіны да Масковіі. А кіеўскі мітрапаліт Сільвестр Косаў і кіеўскае праваслаўнае святарства адмовіліся прысягаць цару. Непрыемны «правал» для Аляксея Міхайлавіча. Правадыры ўкраінскага праваслаўя не прызнавалі яго за абаронцу праваслаўнай веры. Нічога, ён усё роўна выдаваў сябе за таго, кім хацелі бачыць яго праваслаўныя ў Літве і Ўкраіне.
Украіна апынулася пад царскай рукой. Цар Аляксей Міхайлавіч даў тое, чаго з-за рэлігійнага асляплення не хацелі даць палякі: сваё мясцовае кіраванне, сваё заканадаўства і суд, права выбіраць гетманаў і чыноўнікаў, права дыпламатычных сувязей з замежнымі краінамі, захаванне маёмасных правоў, захаванне гарадскога самакіравання, казацкі рэестр павялічыўся да 60 тысяч - словам, Украіна атрымала аўтаномію ў складзе Масковіі.
Цяпер заставалася Літва. А цар спадзяваўся на прыхільнасць ліцьвінскіх беларусцаў. Царскі пасланец да Хмяльніцкага баярын Бутурлін перадаваў беларусцам, што цар прыме іх пад сваю руку і будзе стаяць за іх, як і за запарожскае войска. Зерні царскай прапаганды падалі на падрыхтаваную глебу і прарасталі здрадай.
Вясной 1654 года маскоўскае войска ўжо стаяла на ліцьвінскай мяжы. На поўначы ўдар наносіла 15-тысячная групоўка ваяводы Шарамецева, якая знаходзілася ў Вялікіх Луках. Галоўныя сілы ў колькасці 41 тысячы чалавек павінны наступаць на Смаленск і далей у Літву. Гэтай групоўкай кіраваў сам Аляксей Міхайлавіч. А з паўднёвага захаду на Падняпроўе павінна напасці 15-тысячная групоўка князя Аляксея Трубяцкога. Царскае войска падтрымлівала і 20-тысячны казацкі корпус на чале з Іванам Залатарэнкам[124]. Але, пэўна, гэтыя лічбы заніжаныя. З другіх крыніц вынікае, што царскае войска налічвала 315 тысяч чалавек, а маскоўскі патрыярх пахваляўся патрыярхам царградскаму і антыхейскаму, што цар вядзе 700 тысяч чалавек[125].
Як прызнаваўся адзін з ліцьвінскіх военачальнікаў, пэўна Януш Радзівіл, такому нашэсцю «ни единого нести подобия»[126]. Гэта было праўдай - Літва за ўсю сваю папярэднюю гісторыю не ведала падобнага варожага нашэсця. І з тымі сіламі, якія Літва мела, яна выглядала безабароннай. Сапраўды, ці мог спыніць ворага Януш Радзівіл, калі ліцьвінскае войска складала толькі 11 261 чалавек?[127]. Ясна, што ні гераізм ваяроў, ні вайсковы талент іх водцы не здольны зрабіць тое, што вышэй за чалавечыя магчымасці. Становішча ўскладнілася і смерцю вялікага гетмана літоўскага Януша Кішкі, а новага «міністра абароны» кароль не назначаў. Сумненняў наконт таго, каму ўзяць велікагетманскую булаву, ні ў кога не было - Янушу Радзівілу. Нават непрыхільныя да яго палякі прызнавалі, што лепш за Радзівіла «ў вядзенні вайны і заключэнні міру ніхто не можа быць здольнейшы»[128]. Але што з таго? Кароль сам лічыў сябе палкаводцам і хацеў кіраваць польскім і ліцьвінскім войскамі. Ян Казімір упарта паўтараў, што хутчэй страціць карону, чым аддасць булаву, а калі яго ўсё ж вымусяць да гэтага, дык толькі не Радзівілу, які бунтуе супраць яго станы. Гэтае патаемнае супрацьстаянне вылілася нарэшце ў адкрытую нянавісць. Не хавалі яе ні Ян Казімір, ні Януш. «Не трэба пагражаць таму, хто шаблю ў руцэ трымае. Дазволю канкураваць на булаву, але не валодаць ёю», - заявіў Радзівіл[129]. Не так з-за булавы перажываў Януш, як з-за таго, што інтрыгі каралеўскага атачэння чыняцца на зло Вялікаму Княству Літоўскаму.
Паведамленні Януша аб падрыхтоўцы Масковіі да вайны кароль успрымаў як спробу запужаць яго і вымусіць аддаць булаву. Патрэбна замена. Радзівіл нагадаў пра Ракашы і паслаў да яго паведаміць, каб рыхтаваў сабе дарогу да пасада Рэчы Паспалітай, пагадзіўся б з Хмяльніцкім і крымскім ханам, а пасля рушыў на Кракаў. Прасіў Януш прыслаць яму 100 000 дукатаў на войска, з якім падтрымае яго. Ракашы вырашыў не спяшацца - чакаў.
Як мог і што мог, тое і рабіў Радзівіл для абароны Літвы. 16 лютага ён выдаў універсал аб зборы войска і паспалітага рушэння. Хацеў адвадзіць ад Масквы казакоў і абразумліваў іх, каб не бралі на сябе «ярма царскага, чорнага ад няволі паганскай, але цэлымі палкамі або па аднаму ў Літву, да яго прыходзілі»[130]. Хмяльніцкі адаслаў граматы Радзівіла цару і лісліва зазначыў: «Яны ўвесь гонар Багададзены тваёй царскай вялікасці памяншаюць і ганьбяць, і на тваю царскую вялікасць варагуюць усеканечна»[131]. Умацоўваў гарнізоны памежных гарадоў. Хаця недахоп грошай ў дзяржаўнай скарбніцы не дазваляў наняць патрэбную колькасць жаўнераў і дастаткова назапасіць зброю. Клопатаў хапала. Па-ранейшаму выпадала сцерагчы паўночныя межы ад казацкіх набегаў, бо насуперак загаду Хмяльніцкага казакі ўсё ж хадзілі за пажывай у Літву. Восенню 1653 года 5 тысяч казакоў чарнігаўскага палка спусташалі Палессе. Каля Мазыра жаўнеры пабілі 300 казацкіх рабаўнікоў.
Як пачуваў сябе Януш у гэты перадваенны час, дае зразумець кароткая фраза ў адным з ягоных лістоў: «Ледзьве маю часу паесці або змовіць малітву»[132]. А часу не было, каб перадыхнуць ад казацкай вайны, як вось ужо новы вораг ішоў на Літву. 18 траўня 1654 года цар Аляксей Міхайлавіч з шумнымі ўрачыстасцямі выступіў у паход. Перад ахвочым да відовішчаў народам ехалі, ішлі, ехалі ды ішлі царскія ваяры, і здавалася, канца ім няма. Толькі начная цемра спыніла гэты парад. Але з першымі промнямі новага дня зноў ехалі ды ішлі палкі: драгунскія, стралецкія, гусарскія, казацкія, татарскія. І гледзячы на ўсю гэтую ўзброеную сілу, сведка мог падумаць адно: «То пэўна, што Маскве гэтая выправа адкрыла вочы і паказала, якая ў яе моц, аб чым раней і не думала»[133]. Моц гэтая падтрымлівалася вялікай колькасцю наймітаў і для выплаты ім жалавання цар узяў з сабой скарбніцу, якую вёз на 18 вазах. І грошы павінны былі каваць перамогу.
Цар нават выступіў перад сваімі падданымі, маўляў, ідзе абараняць іх як сапраўдны хрысціянін ад ворагаў. Войску - яму таксама цар вяшчаў, што ідзе бараніць праваслаўных. А ваяры радасна крычалі: «Што мы бачым і чуем ад цябе, гаспадара? За праваслаўных хрысціян хочаш крывёю пакрыцца! Няма чаго ўжо пасля гэтага казаць: гатовы за веру праваслаўную, за вас, гаспадароў нашых, і за ўсіх праваслаўных хрысціян без усялякай літасці галовы свае пакласці!»[134]. Праўда - «крывёю пакрыўся» цар. У пераможных рэляцыях як аб звычайным пісалася: «Літоўскіх людзей пабілі і двары, і касцёлы папалілі» (Друя), «Літоўскіх людзей пабіў» (Глыбокае), «Літоўскіх людзей пабілі» (Віцебск), «Літоўскіх многіх людзей пабілі», «усіх сяклі ад сэрца», «...і ўсіх у Амсціслаўі высеклі», «...супраціўных мячу аддалі» (Чачэрск) і г.д.[135]. Вось такім быў гэты паход цара Аляксея Міхайлавіча, якога трэба назваць не Цішайшым, а Крывавым. «Пабілі», «высеклі», «мячу аддалі», «пад меч пусцілі» - «секлі ад сэрца» з царскага ведама і загаду. Непакорлівыя гарады «спаліць», непаслухмяных «пасеч», касцёлам «не быць», вуніятам «не быць», жыдам «не быць», майстроў вывесці ў палон, лепшых людзей - у няволю. Нават і норму ўстанавіў «палону» - 300 тысяч чалавек. Такую будучыню рыхтаваў Літве «вялікі хрысціянскі ўладар».
Вайна пачалася ў чэрвені. Усе тры групоўкі адначасова рушылі на Літву. А на Ўкраіну да Хмяльніцкага выступіў 4-тысячны корпус Батурліна. Невялікія ліцьвінскія гарнізоны ў памежных гарадах, «убоясь» царскай раці, адступалі ў Смаленск. І чэрвеня мяшчане здалі цару безабаронны Белы, а 3 чэрвеня здаўся і Дарагабуж, 10 чэрвеня здаўся Невель. 17 чэрвеня пасля бою, які доўжыўся цэлы дзень, здаўся і Полацак. І толькі цяпер, калі вайна стала явай, кароль назначыў Януша Радзівіла вялікім гетманам. Але польным гетманам стаў адданы каралю Вінцэнт Гасеўскі, які не любіў Радзівіла. Гэтак Ян Казімір заклаў нязгоду паміж першымі водцамі ліцьвінскага войска. На бяду Радзівіла, Гасеўскі быў падскарбім, і фінансаванне войска залежала ад яго, а значыць, і вялікі гетман залежаў ад падначаленага. Больш празарлівыя бачылі, што кароль сваімі падазрэннямі і адкрытай варожасцю да Радзівіла сам штурхае яго да здрады. «Баяліся, каб гэтыя падазрэнні не толькі войска, але ўсю Літву не згубілі. Радзівіла зычу трактаваць як найлепей, бо яго інтрыгуюць пры двары як хочуць, а ён не мае сабе роўнага і няхай не мовяць: «Бачым таго рыцара», бо мы яго бачылі і раней чуйнейшым, чым другіх, але баяцца яго нязноснай пыхі, якую яму прыпісваюць. І ўжо панства наша гіне, а супраць гэтага чалавека злосць яго непрыяцелей не гіне ані гасне, што і ён бачыць. Не хачу яго здрайцам чыніць, але яму цяжка, не можа ані Айчыне дапамагчы, ані заслужыць у пана, і згубіць фартуну праз непрыяцеля, славу і рэпутацыю праз пана, што для яго будзе найвялікшым няшчасцем», - папярэджваў двор ваявода лечыцкі Ян Ляшчынскі[136].
Прама з Варшаўскага сойма Радзівіл паспяшыў пад Воршу. Тое, што ён убачыў, - засмуціла. Боездольных жаўнераў было толькі 4 тысячы. Не хапала пораху, адсутнічаў лён. Не прывезлі яшчэ са Слуцка гарматы. Шляхта замест таго, каб сабірацца ў рушэнне, ганебна ўцякала, многія паддаваліся пад цара. Мужыкі сустракалі чужынцаў як сваіх вызваліцеляў. Вораг стаяў ужо каля Смаленска. Смаленскі ваявода Філіп Абуховіч адхіліў царскую прапанову здацца і вырашыў бараніць горад. Аднак сілы былі няроўнымі. Абуховіч меў 2250 жаўнераў ды 4 тысячы шляхты супраць 40-тысячнай раці Аляксея Цішайшага. І з такой перавагай цар апасаўся штурмаваць Смаленск, пакуль яму пагражаў Радзівіл.
Маскавіты адчулі на сабе ўдары ліцьвінаў. Гэтак харунжы Ліпніцкі на чале 2-тысячнага аддзела разбіў два палкі маскоўскага авангарда. Аддзел (1,5 тысячы) оберлейтэнанта Ганскага, адпраўлены Радзівілам пад Смаленск, напаў ноччу на лагер царскай варты і навёў там жаху.
Ліцьвіны бязлітасна секлі царскіх ваяроў, якія на сваю бяду перапіліся і беспрабудна спалі. Каб даць знак сваім, маскавіты запалілі стагі сена, чым аблегчылі расправу над сабой. У святле пажара ліцьвіны працягвалі крывавую сечу. Так распаліліся, што на світанку іх ледзь адвялі назад. Маскавіты, сабраўшыся з духам, праследавалі ліцьвінаў і тыя, толькі перабіўшы палонных і пакідаўшы трафеі, адарваліся ад пагоні. Страты маскавітаў былі 1000 чалавек. Такія адчувальныя ўдары неслі маскоўскаму войску небяспеку. Цар паставіў перад сваімі ваяводамі задачу акружыць ліцьвінскае войска і разбіць яго. На Радзівіла ён паслаў ваяводу Чаркаскага, яму павінны дапамагаць Шарамецеў і Трубяцкой. «Што тут рабіць? Разарваць чатыры тысячы на кавалкі і даць адпор? Ці абараняць усю Літву?.. Няхай хто параіць! Адна надзея на Пана Бога. Хай выратуе ён нас сам»[137]. Такое ўражанне, што Радзівілам авалодаў адчай. Куды ісці, што ратаваць? Як спыніць ворага? Радзівіл вырашыў ратаваць Амсціслаў. Пакінуўшы пад Воршай абоз і гарматы, гетман павёў сваіх жаўнераў на 15-тысячную раць Аляксея Трубяцкога. Дагэтуль Трубяцкой без бою ўзяў Невель і Рослаў, а вось Амсціслаў не скарыўся. Маскавіты акружылі горад і абяцанкамі вялікіх дароў і вольнасцей схілялі амсціслаўцаў да здачы. Яны адбілі некалькі прыступаў. Угневаны адпорам ваявода рыхтаваў гораду «ўзорнае» пакаранне, каб так напужаць другія гарады, што прапала бы ўсялякая ахвота нават падумаць пра супраціўленне. Калі 22 ліпеня праз «вялікую патугу» маскавіты ўварваліся ў горад, дык залілі яго крывёю. Секлі ўсіх без разбору, без шкадобы і літасці: жанчын і дзяцей, старых і маладых, шляхту і святароў, простых і багатых, ліцьвінаў і беларусцаў. «Людзей у пень высеклі»[138]. Загінула больш за 10 тысяч чалавек. Тых, хто цудам ацалеў ад гэтай разні, заваёўнікі забралі ў палон. Горад разрабавалі і спалілі. І такі лёс чакаў не толькі Амсціслаў. Вестку аб амсціслаўскай трагедыі Януш атрымаў у Горах. «Хацелася мне разбіць гэтага ворага, і я вырашыў адпомсціць яму за пралітую кроў маіх братоў, перайсці яму смаленскую дарогу і нечакана напасці на яго. Хаця было і небяспечна стаць паміж двух войскаў, але пры вайсковай удачы і хуткасці можа ўсё здарыцца»[139]. Януш паддаўся пачуццю помсты. Аднак разважлівасць вярнулася да гетмана. Перад самым выступам на Трубяцкога прыскакаў вястун і паведаміў - на Воршу ідзе раць. Пад пагрозай апынуўся абоз з вайсковымі рыштункамі і гарматамі. Радзівіл вымушаны вяртацца назад. Шкада гэтых чатырох тысяч няшчасных герояў, пакінутых сваім урадам. Шкада іх, як шкада заўсёды слабейшага, які з годнасцю прымае бой з мацнейшым, не палохаецца, не здаецца, а б'ецца з усіх сваіх сіл. Шкада іх, якія разрываліся, каб хоць неяк абараніць Айчыну. Шкада іх, асуджаных на смерць і паразу.
Вораг стаяў у шасці мілях ад Воршы. Спазніся Януш на адзін дзень, дык замест лагера застаў бы попел. Віжы даносілі, што маскавітаў каля 40 тысяч. Пра якую бітву думаць. «Чакаю хуткай расправы», - прызнаецца Януш у лісце да віленскага біскупа Юрыя Тышкевіча. І вырвецца з душы горкая споведзь: «Як справіцца з няроўнымі і такімі вялікімі сіламі? - Бог лепей ведае, паколькі, апроч гэтага маленькага войска, няма нікога ні з паноў, ні з мясцовай шляхты, якіх раней лічылася тысячамі і якія прымаюць соймы за тэатры планаў, але маюць паміж сабой такіх амбітных прэтэндэнтаў на заслугі. Толькі я адзін без усялякай дапамогі трываю цяперашнюю бяду і ўжо 6 тыдняў на сваіх плячах трымаю такога моцнага непрыяцеля з боку Полацка, Віцебска, Смаленска, Амсціслава, непакоячы яго і замінаючы яго намерам, аднак біць і разбіваць яго не магу. Вытрымаць далей з такімі слабымі сіламі не ў стане, а таму чакаю аднаго з двух: або - барані Бог! - гэтае войска кінецца ў відавочную небяспеку і ў выпадку няўдачы да нас на падмогу павінна спяшацца ўся Рэч Паспалітая, або ўсімі гэтымі лепшымі землямі, якія знаходзяцца амаль пасярод усяго Княства Літоўскага, завалодае непрыяцель. А вернем мы іх зноў, канечне, не заўтра, тым больш, калі з гэтых людных воласцей, пры многіх абаронных месцах, супраць нас выйдзе сотня-другая тысяч людзей»[140].
Нягледзячы на цяжкае становішча, Януш Радзівіл вырашыў біцца з ворагам. «Нічога не возьме без козыра, ды яшчэ, як добрыя гаспадары, сустрэнем яго за якую-небудзь мілю ад Воршы і прымем, як дасць Пан Бог»[141]. Зноў ён ішоў насуперак каралю, які загадваў яму не ўступаць у бой, не рызыкаваць. Дзеянні Радзівіла сучаснікі называлі вар'яцтвам і тлумачылі гэта ягоным характарам - «занадта самалюбівы»[142]. Канечне, для чалавека разважлівага і баязлівага стаць на дарозе такой сілы - вар'яцтва, але не для Радзівіла. «Самалюбівы», але ганьба Айчыны - гэта і ганьба яму, вялікаму гетману. Ён змагаўся, хаця і ведаў сваю асуджанасць на паразу, але патрэбны быў прыклад гераізму і самаахвярнасці для тых тысячаў шляхціцаў і паноў, што асуджана забіліся па норах і выдалі сваю Маці-Айчыну ворагу. Так, «самалюбівы» - гэта любоў да сваёй годнасці і высакароднасці, якая не дазваляла яму абняславіць сябе палахлівасцю.
Ноччу 3 жніўня польны гетман Вінцэнт Гасеўскі напаў на лагер Чаркаскага і прынёс маскавітам значныя страты. І ўсё ж Радзівіл адступіў ад Воршы і стаў каля Копысі. Гэтага вымагала становішча. У выпадку аблогі Магілева Януш мог дапамагаць гораду, а калі ж сам апынуўся б у аблозе, заставалася надзея дапамогі з Магілева. Чаркаскі заняў Воршу і рушыў услед за Радзівілам. 12 жніўня пад Шкловам ліцьвіны атакавалі авангард маскоўскага войска - полк князя Баратынскага. Атрымаўшы вестку аб баі, Чаркаскі хутка рушыў на Шклоў. Сюды спяшаўся са сваёй раццю і Трубяцкой. Вялікі гетман ушыхаваў сваё войска паміж двума глыбокімі ярамі, дзе затаілася конніца. Аж пяць гадзін кіпеў бой. Ліцьвіны агнём мушкетаў і гармат адбівалі маскавітаў. Калі ўжо не было сілы і заставалася ці перамагчы ці загінуць, Януш павёў за сабой конніцу. Імклівая і нечаканая атака змяла варожыя шэрагі. Вораг пабег. Ліцьвіны гналі яго аж да абозу. «Князь, яго міласць, не бярогся, але вельмі нечакана і туды і сюды падаваўся і на флангах і на самым чале, не толькі біцца заклікаў, але і сам вёў за сабой і паміж непрыяцеля пагрозлівым быў і змагаўся так, што некалькі каней пад ім упала», - пісаў пра гераізм Радзівіла сведка[143].
Толькі на гадзіну спазніўся Трубяцкой, але напужаны паразай Чаркаскага загадаў свайму войску перапраўляцца цераз Дняпро. Гэтая паспешлівая пераправа забрала на рачное дно не аднаго жаўнера. У маскавітаў загінула болей за 3 тысячы чалавек, 610 трапіла ў палон. Але і страты ліцьвінаў былі для іх невялікага войска адчувальныя - 700 чалавек[144]. Прыход Гасеўскага з тысячным аддзелам не мяняў суадносіны сіл. Па-ранейшаму перавага была на баку царскіх ваявод. Яны аправіліся ад жаху і зноў рушылі на ліцьвінаў. Радзівіл пачаў адступленне да Бярэзіны, а па слядах за ім гналіся дзве варожыя раці. Гетман не ведаў адпачынку - увесь час на нагах. І так аслабеў, што аднойчы не змог сесці на каня. Аслабелі і жаўнеры. Радзівіл даў войску кароткі адпачынак, стаўшы лагерам каля Бялыніч пад Друццю. Вось тут і нагнаў ліцьвінаў вораг. 23 жніўня Трубяцкой, знайшоўшы брод, перайшоў Друць і пагражаў акружэннем. Раніцай наступнага дня Радзівіл адвёў войска да сяла Шапялевічы, абоз адправіў у другім накірунку. Прадбачыў немінучую паразу, дык хоць абоз са зброяй, рыштункам і гарматамі хацеў выратаваць. Пад Шапялевічамі і сустрэўся гетман з ваяводам Трубяцкім. Маскавіты наступалі 3 калонамі. І пакуль ліцьвіны змагаліся з першай калонай, дык дзве другія абышлі іх з флангаў. Перад пагрозай акружэння жаўнеры кінуліся ўцякаць. Радзівіл яшчэ спадзяваўся выратаваць становішча і рынуўся ў бой. Двойчы смерць цэлілася ў яго. Першы раз паручнік нямецкай пяхоты Графенберг засланіў свайго водцу ад варожай кулі і рагаціны, а другі раз куля трапіла ў каня, гетман паляцеў на зямлю і параніў нагу. Маскавіты, убачыўшы перад сабой ліцьвінскага водцу, упарта лезлі на яго. З паловы сотні казакоў надворнай харугвы засталося толькі пяць чалавек. І яны да апошняга абаранялі гетмана. У гэты момант падаспеў з аддзелам пяхоты Юшкевіч і адкінуў маскавітаў. І асабістая мужнасць гетмана не выратавала ліцьвінскага войска ад паразы. Вораг дамогся сваёй перамогі. Ліцьвіны ўцёкамі пакінулі поле сечы. Уцякаў і Радзівіл. Прабіраўся адзін па балоту, узброены толькі шабляй. Выйшаў да Бярэзіны, але не наважыўся пераправіцца. Зноў схаваўся ў лес і блукаў, пакуль мясцовы селянін не вывеў яго да Барысава. Тысяча чалавек загінула ў войску Януша Радзівіла - яшчэ не разгром, але сур'ёзная страта. Суцяшала, што ўдалося захаваць гарматы. Але і ворагу дасталася перамога нялёгка - тры дні маскавіты хавалі сваіх забітых. Трубяцкой павярнуў назад і адступіў пад Шклоў. Так што галоўнай задачы, якую ставіў перад ім цар, - заваёва Барысава, а пасля наступ на Менск, Слуцак, Слонім і Берасце ваявода не выканаў. Хаця ў данясенні цару ён расхваліў сваю перамогу і паведаміў, што ў яго забіта 9 чалавек.
З паразы Януш Радзівіл не рабіў трагедыі. «Няхай Бог судзіць тых, хто выдаў нас на мясныя яткі і хацеў наўмысна загубіць: адкрыюцца калі-небудзь людскія вочы... А тое, што Бог яшчэ дасць нам сваё, маю моцную ў тым надзею. Біўся, прайграў, - звычайна тое; не ўцякаў, як пад Піляўцамі, не выкупляў сябе, як пад Зборавам, не выпрошваў сабе, як пад Берасцечкам»[145].
Пакуль быў час, трэба было як мага хутчэй стварыць новае войска. Гетман рассылаў панам граматы, каб набіралі з сялян і мяшчан «выбранцаў» і навучылі іх ратнай справе. У шляхту мала верыў.
Патроху збіраліся ў Смілавічах рэшткі разбітага войска - каля 4 тысяч жаўнераў. Прыйшоў у Менск на чале 3 тысяч польны гетман Вінцэнт Гасеўскі. Прыбылі 200 драгунаў Багуслава Радзівіла. Так што не ўсё было згублена. Радзівіл рыхтаваўся да новых баёў.
І ўсё ж цар пралічыўся ў сваіх спадзяваннях на лёгкую перамогу. Так, ягоная агітацыя рабіла сваю справу, частка гарадоў здалася, частка насельніцтва прыняла ягоную ўладу. Але толькі частка... Ужо ў першыя месяцы вайны адчуў ён, як уздымаецца супраціўленне ліцьвінаў. Бараніўся Смаленск і Віцебск. Гарады, якія мелі добрыя ўмацаванні, даводзілася браць боем. Гэтак, за Ўсвяты «з літоўскімі людзьмі біліся дзень і ноч бесперапынна» аж 8 дзён. Біліся і за Друю, і за Сураж, і за Лужу, і за Рэзіцу, і за Горы, і за Азярышча, і за Шклоў, і за Дуброўну. Раззлаваныя супраціўленнем маскавіты спалілі Друю, а жыхароў пабілі. На поўдні бараніўся ад казакоў Івана Залатарэнкі Гомель. Наказны гетман прагнуў скарыць гомельцаў: «Калі іх тут пакінем не здабыўшы, усёй Літве і войскам іх сэрца і смеласці дададуць»[146]. Агнём і мячом распраўляўся ён з непакорлівымі. «Стоячы пад тым Гомелем, пасылалі загоны, якія па тым баку Дняпра замкі і месцы пабралі, і пад меч непаслухмяныя: а гарады, якія нам шкоды раней чынілі, спаліць загадалі, асобны замак Рэчыцкі, замак Злобін, замак Стрэшын, замак Рагачоў, замак Горваль спалены», - пісаў цару аб сваіх «перамогах» Іван Залатарэнка[147]. Старанна выконваў царскі наказ «усю гэтую Ўкраіну... да канца спустошыць»[148].
Казакі паказалі службу. Сяляне слалі цару чалабітныя: «казакі рабуюць і спусташаюць, і жывёлу, і коней у іх адымаюць, і ад таго яны разараюцца і ў канец гінуць»[149]. А цар пахваліў Залатарэнку.
Гомель здаўся 13 жніўня пасля паўтарамесячнай аблогі. Чатыры разы адбівалі абаронцы горада варожыя прыступы ды і самі рабілі вылазкі. У адным з баёў загінуў чарнігаўскі палкоўнік Сцяпан Пабадайла. Становішча пагоршылася, калі казакі выявілі і ўзарвалі падземны ход да вады. І Гомель здаўся.
Жыхароў Залатарэнка адаслаў пад Смаленск, а цар раздаў іх у няволю сваім баярам. Толькі ўдалося прабіцца з боем гомельскаму гарнізону, які прыйшоў у Стары Быхаў. Пасля казацкая арда рушыла ў глыб Літвы. 29 жніўня быў узяты Чачэрск. «Супраціўных мячу аддалі, а іншых, на слёзы іх гледзячы, жывых пакінулі»[150].
Гарнізон, які і вырваўся, казакі перанялі каля Быхава і пасеклі. Сваімі расправамі над «супраціўнікамі» казакі дамагліся адваротнага. Не жах, а гнеў і смеласць абудзіліся ў ліцьвінскіх сэрцах. Жыхары Старога Быхава вырашылі змагацца: «Лепш у дамах сваіх памерці, чым у няволю з волі саміх сябе аддаваць»[151]. Дзякуй клопату Яна Кароля Хадкевіча, які пабудаваў у горадзе мураваны замак. А калі горад перайшоў да Сапегаў, дык і новыя гаспадары клапаціліся пра гарадскую абарону. Леў Сапега завяршыў стварэнне бастыённых фартыфікацый. Вялікі 800-метровы вал, умацаваны бастыёнамі, равелінамі* і ровамі абаранялі горад. Дбаннем Паўла Сапегі замак і абаронныя ўмацаванні даглядаліся і былі падрыхтаваны да вайны. Быхаўцы не схіліліся перад заваёўнікамі. У дапамогу гарнізону яны выставілі 17 харугваў. Абарацялі горад і навакольныя сяляне, шляхта і жыды. Перад агульнай бядой і небяспекай аб'ядналіся ўсе. Так вайна з Масковіяй пачынала набываць народны характар.
* Фартыфікацыйная пабудова перад крапаснымі сценамі.
Хацелі біцца з маскавітамі і магілеўцы, але яны здаліся «беларускаму палкоўніку» Канстанціну Паклонскаму. Гэты магілеўскі шляхціц перайшоў на маскоўскі бок і цар узвёў яго ў чын палкоўніка і дазволіў набіраць полк. Паклонскі абяцаннямі і сілай сабраў 6 тысяч чалавек. Пры першай магчымасці многія з гэтых «казакоў» разбегліся. Так што царская задума ваяваць супраць ліцьвінаў іх жа рукамі не апраўдалася. Хаця полк Паклонскага саслужыў цару добрую справу. Менавіта тое, што з царскім войскам былі і «свае», паўплывала на рашэнне магілеўцаў. 28 жніўня Магілеў здаўся. Угаварыў Паклонскі падацца пад царскую руку і крычаўцаў. Гэта не ўратавала іх ад тэрору царскіх ваяроў. Ваявода Шарамецеў спаліў горад і «многіх людзей пабраў у палон і пасёк»[152].
За тры месяцы вайны ўся Ўсходняя Літва да Бярэзіны была заваявана. Толькі чатыры гарады яшчэ бараніліся - Смаленск, Віцебск, Друя і Стары Быхаў. І каб яны не стрымлівалі каля сваіх сцен шматлікія варожыя раці, дык цар да зімы гаспадарыў бы ва ўсім Вялікім Княстве. Галоўныя сілы маскавітаў на чале з царом на чатыры месяцы завязлі ў баях за Смаленск. Усё насельніцтва бараніла свой горад, усе выходзілі на працу, насыпалі ўнутраны вал, ставілі зрубы. Не шкадавалі сваіх хат і разбіралі іх, каб аднавіць умацаванні. Жаўнеры рабілі смелыя вылазкі і адганялі маскавітаў ад сцен. Гарматчыкі агнём знішчылі некалькі варожых батарэяў. Адбілі абаронцы і генеральны штурм, які пачаўся ўначы на 26 жніўня. З усіх бакоў маскавіты палезлі па драбінах на сцены. Жаўнеры і мяшчане збівалі іх уніз, кідалі на ворага нават вуллі з пчоламі. Маскавіты захапілі Лучынскую вежу, зацягнулі на яе гарматы і адкрылі агонь. Сам ваявода Абуховіч і палкоўнік нямецкай пяхоты Корф кінуліся ў небяспечнае месца. Абаронцы падкацілі да вежы дзежкі з порахам і ўзарвалі яе. Сямігадзінны штурм закончыўся паразай маскавітаў - яны згубілі 7 тысяч забітымі і яшчэ больш параненымі. Яшчэ месяц трымаўся Смаленск. Але сіл адбіць новы штурм ужо не было. 23 верасня Абуховіч, каб выратаваць горад ад знішчэння, здаў яго. Цар адпусціў Абуховіча, але смаленскую шляхту, якая прысягнула яму, адправіў ваяваць калмыкаў.
Узяцце Смаленска вырашыла лёс і Дуброўны. Жыхары яго са жніўня баранілі горад, але, калі ўжо не чакалі паратунку, 12 кастрычніка здаліся. Паводле загаду, шляхту, жаўнераў і 30 багатых мяшчанскіх сем'яў паслалі да цара, астатніх жыхароў пабралі ў палон баяры. Горад спалілі.
14 тыдняў абараняўся Віцебск ад раці Пятра Шарамецева і казакоў Васіля Залатарэнкі, брата Івана Залатарэнкі. Абаронай кіравалі бурмістр Сцяпан Пятровіч і шляхціц Есяніцкі-Война. Ад голаду памерла шмат людзей і ўсё ж горад не здаваўся. Частыя вылазкі віцьбічаў не давалі спакою маскоўскім ваярам - дзень і ноч стаялі яны ў шанцах. Цар перакінуў пад Віцебск дзве буйныя гарматы. Не напужаў іх агонь абаронцаў. Трымаліся! Адбілі яны і штурм. А да Шарамецева падышлі новыя палкі. Агульная колькасць яго раці ўзрасла да 20 тысяч. Горад не здаваўся. Толькі штурмам і ўзялі маскавіты Віцебск. 22 лістапада яны захапілі два астрогі і перабілі там усіх, хто не паспеў уцячы ад іх помсты. «Нямала братоў нашай шляхты, мяшчан, простых, жаўнераў, драгуноў, нявестаў і дзетак малых, якія каля матчыных грудзей былі, дзядоў і баб у шпіталях без ніякай літасці, захапіўшы горад, высеклі», - сведчылі віцьбічы[153]. А сярод тых, хто ацалеў, мала знайшлося жадаючых прызнаць уладу чужынцаў (каля тысячы чалавек), астатнія выбралі палон, але засталіся вернымі сваёй Айчыне.
Па-ранейшаму не здаваўся Стары Быхаў. Быхаўцы казалі: «Колькі Залатарэнку не стаяць, а ім ніколі не здацца, дзеля таго: здаліся з волі Залатарэнку гамляне, і ён іх усіх прыняволіў і ўчыніў вязнямі і адвёз да гаспадара пад Смаленск»[154]. На пачатку лістапада Залатарэнка зняў аблогу і адступіў на зіму ў Новы Быхаў. Вольнымі яшчэ заставаліся Дынабург ды Веліж. Усе астатнія землі і гарады на ўсходзе Літвы (або Белай Русі, як сталі называць яе ў царскіх дакументах) па Бяразіну трапілі пад маскоўскую акупацыю. Хоць гэта не тое, на што разлічваў цар - заваяваць усю Літву. Гераічная барацьба Смаленска, Віцебска, Дуброўны, Друі, Амсціслава, Гомеля, Старога Быхава і ўдары ліцьвінскага войска сарвалі царскі план маланкавай вайны. Маскавіты панеслі сур'ёзныя страты, так што працягваць паход не выпадала. Патрэбны былі новыя сілы. Частку войска цар распусціў з наказам з'явіцца на службу 1 сакавіка 1655 года. Наступным разам цар спадзяваўся завяршыць справу заваёвы Літвы. На акупаваных землях засталося 40 тысяч ваяроў ды 20 тысяч казакоў. Нетрывалая была царская ўлада, толькі зброяй і стаяла. Хаця цар і прысвоіў сабе тытул князя Полацкага і Амсціслаўскага, аднак, пэўна, мала верыў у тое, што назаўжды далучыў да Масковіі землі былых Полацкага і Амсціслаўскага княстваў. А таму і палітыку праводзіў адпаведную - заваёўніка і рабаўніка. Ляжалі ў попелу Амсціслаў, Рэчыца, Жлобін, Рагачоў, Стрэшын, Горваль, Дуброўна, Друя, Чачэрск, Крычаў, Віцебск, Горы, Гомель. Жыхароў гэтых гарадоў заваёўнікі «супраціўных мячу аддалі», а жывых вывелі ў няволю. Нават тыя гарады, якія пакорліва схіліліся пад царскія ногі, рабаваліся новымі гаспадарамі. Гэтак «без остатку» спустошылі яны Воршу, Крычаў і Полацак. Паўсюдна заваёўнікі пакідалі крывавы след. «Шмат хрысціян шлюбы зганьбілі, таксама шмат дзяўчат згвалцілі... шмат жанчын бралі ў палон, а мужчын сяклі, каб не было чалабітчыкаў», - азначалася ў дакументах тайнага прыказа[155]. Становішча насельніцтва акупаваных земляў яскрава паказвае чалабітная сялян Варшанскага павета: «Як, мы, сіроты твае, пачулі твой гаспадарскі прыход, і мы, сіроты твае, табе, гаспадару, з хлебам і з соллю білі чалом. А цяпер у нас, сірот тваіх, жонкі і дзеці ўсе без весці прапалі, таму што пабралі твае гаспадаровы ратныя людзі і развезлі па розных палках і да цябе, гаспадара, пад Смаленск, а маёмасць, статкі ўсё ў нас і жывёлу і хлеб пабралі, і хаты папалілі; блукаем па лясах голыя і босыя, сядзім на папялішчы, з холаду і голаду ў канец загінулі і разрабаваны да рэшты, а тых сваіх жонак і дзяцей, без твайго гаспадарова ўказу і без граматы, па тваіх гаспадаровых табарах і па баярскіх па ўсіх палках, пад Дуброўнаю і па сёлах і па вёсках шукаць не можам, усюды нас б'юць. Міласцівы гаспадар... пажалей нас сірот сваіх...»[156].
Дарогі на ўсход у Масковію ператварыліся ў нявольніцкі шлях. Тысячы ліцьвінаў каталіцкай і «беларускай веры» ішлі ў маскоўскую няволю. «Едучы да Калугі, - пісаў адзін са сведкаў, - бачылі мы ў дарозе, пачаўшы ад Быхава, вазы, поўныя кабет і дзяцей. Мужчын ці забівалі ці тапілі. Сем і восем юнакоў або дзяўчат прадаваліся за рубля»[157]. Другі сведка антыёхскі архідыякан Павел Алепскі з горыччу ўсклікнуў: «Божа, не дай нам бачыць падобнае»[158]. З трох ліцьвінскіх ваяводстваў: Смаленскага, Віцебскага, Амсціслаўскага - маскавіты вывелі ў няволю 100 тысяч чалавек[159]. І гэта за некалькі месяцаў акупацыі. Рабаваліся касцёлы і цэрквы. У куціянскім манастыры быў ліквідаваны адзін з цэнтраў ліцьвінскага кнігадрукавання. Друкарню і кнігі забралі ў Масковію. Вывозіліся манастырскія бібліятэкі, царкоўныя святыні. Вывозіліся майстры і вучоныя людзі, мастакі, паэты. Гэтак знішчалася ліцьвінская культура. Замест мясцовых праваслаўных святароў прысылаліся маскоўскія. У храмах усхваляўся «вялікі хрысціянскі гаспадар». А людзі малілі: «Цар гаспадар, змілуйся». Тыя ж, хто ўжо не верыў у царскую міласць, ведаў, што трэба вызваляць Айчыну ад варожага нашэсця. Яны браліся за зброю. Трывожныя паведамленні пачаў атрымліваць цар, што «многія мужыкі, якія цалавалі крыж, здрадзілі»[160]. Віцебскі ваявода Матвей Шарамецеў адзначаў, што ў ліцьвінскае войска «ідуць пісацца з многіх мясцечак і вёсак мужыкі»[161]. Ішлі мужыкі ў лес. Гэтых партызан маскавіты называлі «шышамі». На Амсціслаўшчыне дзейнічаў буйны партызанскі аддзел у 3 тысячы сялян на чале з «шышоўскім палкоўнікам» селянінам Якімам Патапавым. Януш Радзівіл паслаў Патапаву харугву.
Гетман добра ведаў сілу народнага руху, уціхамірваў некалі яго. А цяпер вось і сам падтрымліваў «чэрнь». Слаў на акупаваныя землі шляхту, каб яна падымала шышоў, даваў універсалы сваім афіцэрам набіраць харугвы з паспольства.
Народ спазнаў мядовыя абяцанні цара і замест «міласцівага гаспадара» бачыў крывавае аблічча царскага ката, які нёс ім кроў, смерць, папялішчы, спусташэнне краю. Вось яно празрэнне «беларускага палкоўніка» Канстанціна Паклонскага. «Але разумеў я, што тая вайна павінна быць па вызваленню ўціснёнай Русі, або прыняць суцяшэнне, як ад гаспадара хрысціянскага; ажно замест абяцанага такое ж рабаванне дамоў Боскіх, што і ад татараў бывала: хрысціян нашых, якія ў штодзённым праследванні ад вуніятаў былі, цяпер іх у вечную няволю забралі, а іншых замучылі. Я хоць і быў у добрай міласці царскай, аднак глядзець на няволю было цяжка, не толькі свецкіх, але і духоўных нашых забралі ў няволю, і ў лепшай вольнасці раней за ляхамі былі, чым цяпер жывуць нашы. А што маё вока бачыла, якія ліхадзействы над сумленнымі жонкамі і дзяўчатамі чынілі. Гэтаму няхай сам Пан Бог будзе помстай»[162].
І што мог адказаць на пытанне Януша Радзівіла царскі спадручнік Іван Залатарэнка: «Так многа душ у няволю забраў і зямлю тую, якая не ляхамі, але Руссю населеная, нізашто загубіў; а які ж гэта абаронца ваш і як вас абараняе?»[163]. Нічога.
Вінаватым у паразе кароль назваў Януша Радзівіла. Цяпер можна было вінаваціць яго.
У адказ Радзівіл абвінавачваў і Яна Казіміра, і Гасеўскага. З польным гетманам дайшло аж да бойкі. «Я ці не ведаў, што ты на маю згубу прысланы», - мовіў Януш пры сустрэчы Гасеўскаму[164]. А калі той адкрыта абвініў Радзівіла на нарадзе ў віленскага біскупа Юрыя Тышкевіча, Януш успыхнуў гневам. А ў гневе князь не памятаў сябе. Выхапіў шаблю і рынуўся на Вінцэнта. Добра што біскуп паспеў захінуць сабой польнага гетмана. Шабля секанула па ланцугу, што вісеў на біскупу і ўсё ж царапнула Гасеўскага.
Падазрэнні і абвінавачванні ў здрадзе сыпаліся на Януша Радзівіла. Усе прапановы, якія даваў вялікі гетман, кароль успрымаў з адным вердыктам. Варта было Янушу звярнуцца да ліцьвінскіх сенатараў склікаць сойм, каб самім вырашыць свае справы, як кароль і яго польскія набліжоныя бачаць у гэтым жаданне адарваць Княства ад Кароны. Варта было выказацца Радзівілу за мір з Масковіяй, як зноў стаў здраднікам. Прапанова ж Радзівіла выракціся пустога тытулу караля шведскага і заключыць з Швецыяй вайсковы саюз супраць Масковіі - таксама здрада. Януш так і не наважыўся прыехаць у Горадню на сустрэчу з каралём. «...Не магу зразумець, як на сэрца і сумленне панскія ўпала такая вялікая няўдзячнасць, каб думаў ён аб маёй загубе, які колькі разоў здароўе сваё аддаваў за цэласць Рэчы Паспалітай і славу яго каралеўскай мосці, - здзіўляўся князь і апраўдваўся ў лісце да прымаса: - Няхай мае парады для дабра публічнага не тлумачацца непрыязна людзьмі, а што па сціпласці сіл Рэчы Паспалітай выканаць няможна, дык не з-за нязгоды, каторую не цярплю, не з-за звады, да каторай няма падставы, але з-за немагчымасці»[165].
Але апраўданні гетмана не прымаліся. У ананімным «Лісце да князя Януша Радзівіла» яго назвалі здраднікам. І пэўна, каб пазбавіцца ад абвінавачванняў, Радзівіл паддаўся на просьбы прымаса і вырашыў падтрымаць наступ польскага войска на Ўкраіне. З вайсковай мэтазгоднасці гэтае рашэнне было неапраўданым. Войска, якое яшчэ не залячыла раны, канешне, не падрыхтавалася да новых баёў. Ды і час паходу - зіма - не спрыяў паспяховаму правядзенню яго. А ў выпадку паразы Літва заставалася б без абароны. І ўсё ж Радзівіл пайшоў на ворага. Іншага выбару ён не бачыў.
Толькі сваёй крывёю і перамогамі над ворагам засведчыў бы ён вернасць Айчыне і яго панскай міласці Яну Казіміру.
Такія-сякія сілы гетман меў: каля 12 тысяч чалавек. Спадзяваўся ён і на падтрымку насельніцтва. Мэтай паходу было вызваленне Верхняга Падняпроўя з гарадамі Новым Быхавым, Магілевам, Шкловам, Смаленскам, а пасля... ісці на Маскву.
У Падзвінні павінен дзейнічаць трохтысячны корпус Камароўскага і вызваліць Віцебск, Полацак, Воршу і другія гарады.
Паход пачаўся ў кастрычніку. Перадавыя харугвы пераправіліся каля Свіслачы і Бабруйска цераз Беразіну і занялі гэтыя гарады. Маскоўскія заставы, якія баранілі пераправы, былі разбіты. Ліцьвінскае войска збіралася ў Менску і Барысаве да Радзівіла, а ў Бабруйску да Гасеўскага. На Падзвінне рушыў Камароўскі. З'яўленне гетманскіх жаўнераў на акупанаванай зямлі падняло на барацьбу з ворагам народ. Сяляне паступалі на службу. Гэтак у аддзеле Валовіча налічвалася 4000 сялян, у Бабраўніцкага - 3000 сялян. Па сведчаннях «языкоў», у ліцьвінскім войску было «мужиков много»[166]. Шклоўскія мяшчане прасілі Гасеўскага прыслаць вайсковы аддзел, а яны гатовы стаяць супраць маскавітаў. «Здрадзілі» варшанцы - адышлі ад цара. Цар даў інструкцыю ваяводам, як трэба прысякаць «здраду»: «І вы б тых вораў, ад каго здрады чакаеце, загадалі ў вязьніцу саджаць і высылаць іх да нас з горада начным часам, каб пра гэта хутка нікому не было ведама, а калі чакаеце і ад усёй шляхты і мяшчан здрады, калі пасылаць іх нельга і ехаць яны не захочуць, дык пасылайце ў Маскву звязаных; калі ж нахабнай здрады або яшчэ горшага ад іх чакаеце, дык па сама апошняй меры загадайце секчы, апроч жонак і дзяцей»[167]. Маскавіты жорстка распраўляліся з «здраднікамі», секлі, вешалі, здзекаваліся, а то абразалі ім насы і вушы і адпускалі дзеля таго, «каб, на тое гледзячы, іншым мужыкам не хацелася вараваць і ў шышах хадзіць»[168].
Аднак і «апошняй мерай» маскавіты не запужалі народ. Любавіцкія мужыкі выдалі ваяводу Аляксея Ражнова. У Азярышчах пасеклі мясцовы гарнізон (36 чалавек), а ваяводу адаслалі да Радзівіла. «І з Смаленска і з Віцебска многія пачалі здраджваць, і з Смаленска малады Сакалінскі і два Ляпуновых здрадзілі, і мы, вялікі гаспадар, шляхту, перавязаўшы, загадалі весці ў Маскву, а мужыкоў загадалі секчы за іх здраду», - даносілі цару ваяводы[169].
З дапамогай насельніцтва ліцьвінскае войска вызваліла ад акупантаў Воршу, Копысь, Дуброўну, Горкі, Галоўчын, Азярышчы.
10 студзеня Радзівіл прывёў войска пад Новы Быхаў. У горадзе засеў з 6 тысячамі казакоў Іван Залатарэнка. Як бачым, яго воінства значна паменшылася, хто загінуў, а хто з нарабаваным дабром уцёк дадому. Залатарэнка слаў цару просьбы аб дапамозе. Цар тэрмінова выправіў з Вязьмы трохтысячны аддзел князя Рамаданоўскага і са Шклова 1500 жаўнераў палкоўніка Фанштадэна, але ішлі яны ў Магілеў. Была абвешчана частковая мабілізацыя распушчанага войска. Агульнае кіраўніцтва цар даручыў князю Аляксею Трубяцкому. «Да тых местаў агонь і тушыць, пакуль не разгарэўся, а як разгарыцца, ад чаго, усцеражы Божа, няма калі тушыць», - настаўляў цар свайго ваяводу[170].
Больш за месяц прастаяў Радзівіл пад Новым Быхавым. І не з ворагам давялося змагацца, а з надвор'ем. Такія завірухі круцілі, што свету не бачылі. Ціснулі маразы, замярзала нават віно ў дамах. Адгукнулася і паспешлівасць выступу - войска не было як след падрыхтаванае. «Не можна было здабыць гэтага месца з-за браку рыдлёвак, матыкаў, гармат і ўсяго астатняга», - прызнаваўся Януш[171]. Сам гетман хварэў і ляжаў у ложку ў курнай хаце. Аднак Радзівіл заставаўся пры войску, каб сваёй прысутнасцю падтрымліваць баявы дух жаўнераў.
З-пад Быхава Радзівіла паклікаў Канстанцін Паклонскі. «Беларускі палкоўнік» расчараваўся ў «вызваліцелях» праваслаўя. «Одналично вместо лучшего в пущую горейшую няволю впали... для чего волим уже ныне в шелашах пение свое имети, нежели в златых церквах и в такой неволе у них пребывати»[172].
Паклонскі жадаў здаць Магілеў ліцьвінскаму войску. Аб сваім намеры ён патаемна паведаміў Радзівілу. Гетман 13 лютага зняў аблогу Новага Быхава, пакінуўшы толькі невялікую заставу, і рушыў на «сталіцу бунту ў Літве», як назваў ён Магілеў[173].
У горад Радзівіл паслаў універсалы з прапановай здацца. Гетманскага пасланца з радасцю сустрэлі каля горада. Але ўслед за мяшчанамі выйшаў з ваярамі магілеўскі ваявода і адкрыў па іх агонь з мушкетаў і гармат.
Радзівіл не чакаў ужо дапамогі Паклонскага і пачаў рыхтавацца да штурму. Ноччу 16 лютага войска выступіла да горада. Насустрач Радзівілу Паклонскі паслаў сваіх вестуноў з просьбай пачакаць, пакуль ён схіліць «казакоў» на свой бок. Позна было чакаць - вось-вось варта выкрыла б прыступ. Радзівіл перадаў Паклонскаму, каб ён выходзіў з горада. «Беларускі палкоўнік» з 4 сотнямі казакоў падаўся да брамы і заявіў, што ідзе на бой. Браму адчынілі. Паклонскі далучыўся да Радзівіла. Агульнымі сіламі яны занялі два прадмесці. Па замерзлым Дняпры частка войска перабралася на другі бераг. Тут бой ліцьвінам даў нямецкі полк Фанштадэна. Немцы не ўстаялі перад конніцай і пабеглі хавацца да замка. Гасеўскі выбіў ворага з Быхаўскага прадмесця. Браму тут адчынілі самі магілеўцы. Цяпер засталося ўзяць магілеўскі замак, дзе заселі 4 тысячы маскоўскіх ваяроў і тыя магілеўцы, якія падтрымалі іх. «У такой заставаліся ўпартасці і бяспамяцтве, што, лепш загінуць пастанавілі, чым прыняць міласэрнасць, якую ім колькі разоў ахвяравалі, - пісаў Януш Радзівіл. - Масква нават сама да падання схілялася. Жыдоў, хоць і былі імі пахрышчоны, усіх з дзецьмі знішчылі»[174].
Замак шчыльна трымалі ў аблозе. Да магілеўцаў пісаў Паклонскі («з Масквою нам не на веки жить. Ведаете убо, какіе мерзости выстрояла») і архімандрыт Феадосій («Закамянела ваша сэрца»)[175]. Пісаў і Радзівіл. «Я пред Богом имею и буду иметь свободное уверение, что если той крови проливати не мыслил и готов был есмь всем здоровье и целость даровать, а потом уже непотребно будет искать милосердия»[176].
Тры месяцы доўжылася гэтае супрацьстаянне. Магілеўцы былі адрэзаны ад усяго свету. Дапамога не прыходзіла. Аддзел князя Раманаданоўскага разбіў каля Радомля Гасеўскі. Князь уцёк у Шклоў і засеў там. Залатарэнка са сваімі казакамі не ішоў, нягледзячы і на суровыя загады цара. Апраўдваўся глыбокімі снягамі. Хоць «снягі» не перашкаджалі казацкім загонам шнырыць у пошуках лупу. Уварваліся ў Бабруйск, Глуск і Каралеўскую Слабаду, спалілі іх, а жыхароў «пад меч пусцілі».
Магілеўцы былі асуджаны на галодную смерць, аднак не здаваліся. Радзівіл падкопамі ўзрываў валы, абстрэльваў з гарматаў замак, хадзіў на прыступы - магілеўцы адбіваліся. Нарэшце 30 красавіка адбыўся апошні штурм. «Ішло цяжка, - пісаў гетман да караля, - але ў некалькіх месцах аблажэнцы пачалі слабнуць, без куль стралялі. Драгуны ўжо іх да штыкетаў прыпялі, калі нахабна з левага боку колькі кампаніі без прычыны ганебна пачала ўцякаць. Раніцай будзе экзекуцыя. Шэсць або восем афіцэраў і жаўнераў з тых кампаній будуць іграць у косткі на смерць, бо іначай за такую справу ўсе калі-небудзь будзем мы здраджаны і няма як добрага афіцэра ўжыць да аказіі»[177].
Януш мог наракаць і на палахлівасць сваіх жаўнераў, пакараць іх смерцю, мог наракаць і на нядбаласць гарматчыкаў (толькі адна граната падчас штурму трапіла ў замак), скардзіцца на брак вайсковых рыштункаў («калі былі б, ужо мы былі б у месце»), але галоўнай прычынай ягонай паразы быў гераізм абаронцаў Магілева. А жах перад чалавекам, які «праславіўся» жорсткімі і крывавымі расправамі над «бунтаўшчыкамі», не даваў веры ягоным абяцанням міласэрнасці. У нейкай ступені Януш Радзівіл стаў ахвярай сваіх жа ўчынкаў. Яму гэта каштавала паразай і бясслаўем, Літве яшчэ адной крывавай трагедыяй, а Магілеву тысячамі чалавечых жыццяў.
За час аблогі ад голаду, хвароб, ран, адсутнасці вады памерла 14 тысяч чалавек[178]. Вось і гэты горад багацеяў злюднеў. Вайна ўзяла з яго сваю смяротную даніну. А з 4-тысячнага гарнізона засталося ўсяго 245 чалавек. Але абаронцы зрабілі сваю справу - ліцьвінскае войска на тры месяцы затрымалася пад Магілевам.
Радзівіл адступіў. А ўслед за ім кінуліся казакі. «Прыціснулі хвост» - разбілі тры харугвы пад Талочыным. Дзве тысячы магілеўцаў, якія пайшлі з Радзівілам, казакі завярнулі назад.
Бясслаўна закончыўся наступ ліцьвінаў і ў Падзвінні. Хоць і былі вызвалены Ворша, Дуброўна і Азярышча, але ваяводскія сталіцы Полацак і Віцебск заставаліся ў руках заваёўнікаў. Князь Лукомскі на чале свайго аддзела перакрыў дарогі, якія вялі ў Віцебск. Супраць яго выступіў Мацвей Шарамецеў. У баі маскавіты разграмілі ліцьвінаў. Сам князь атрымаў раненне. Пераможцы захапілі ўвесь абоз у 300 вазоў. А палонных «усіх секлі ад сэрца», Лукомскі неўзабаве сабраўся сілай і так заціснуў Шарамецева ў Віцебску, што той ледзь адседзеўся.
Пацярпелі ліцьвінскія аддзелы і ў баях за Дзісну і Невель. На Смаленшчыне ўдала дзейнічаў пасланы Радзівілам буйны партызанскі аддзел (3 тысячы мужыкоў і 300 драгунаў), да якога далучаліся сяляне. Але, канечне, гэтае сялянскае войска не магло справіцца з рэгулярным войскам маскавітаў.
Безвынікова былі патрачаны сілы. «А ўсе змучаны зімняй працай», - адзначыў Януш[179]. А гэта перад самым вясновым паходам маскоўскага войска. Чым і з кім цяпер бараніць Літву? Ды толькі часу ўжо цар не адпусціў. У сакавіку Аляксей Міхайлавіч абвясціў другі «государев поход» на Літву. Аднак замест таго, каб дзень і ноч рыхтавацца да абароны, Януш паехаў на сойм у Варшаву. Патрэбна ж апраўдацца перад каралём і сенатам. «Я падлягаю падазрэнням, бо мае найлепшыя для Рэчы Паспалітай чыннасці тлумачаць наадварот»[180]. Вось і няўдачу пад Магілевам ставілі яму ў віну. А ён вырашыў падаць паход, як вялікі трыумф. Наладзіў урачысты ўезд у Варшаву. Правёў па вуліцах палонных. Захопленыя харугвы кінуў да ног караля. Ні гэты спектакль і ні чатырохгадзінная прамова Радзівіла ў сенаце з усхваляваннямі сваіх подзвігаў нікога не пераканалі ў ягонай перамозе. Сенатары паспешліва перабівалі яго, каб не забіраў дарэмна часу показкамі. Гэтак насмешкамі аддзячылі князю за подзвігі. Радзівіл пакрыўдзіўся.
Калі пачалі радзіць, як ратаваць Рэч Паспалітую, выказаў сваю думку і ён. Гэта - згода з Хмяльніцкім і заключэнне саюзу з Швецыяй нават на невыгодных умовах, «каб Айчыну ўспакоіць, даўшы, дзе патрэба ўказвае, малое за вялікае або рэшту і палавіну за ўсё»[181]. Але Ян Казімір трымаўся за свой тытул шведскага караля. Пэўна, на гэтым сойме Януш канчаткова вызначыўся. Кароль не можа бараніць Літву, а на Польшчу няма ніякіх надзей - завязла ў вайне з казакамі. Яшчэ раней Радзівіл шукаў выйсце і шлях вёў яго да Швецыі. Сімпатыі главы ліцьвінскіх пратэстантаў да шведаў зразумелыя - адзінаверцы. Праз курляндскага герцага князь падтрымліваў сувязь з шведскім каралём і засведчыў сваю прыязнь да яго.
Хоць свае намеры Януш Радзівіл захоўваў у тайне, але патаемнае стала яўным. Прынамсі кіеўскі палкоўнік Антон Ждановіч - пасол Хмяльніцкага да Радзівіла - казаў цару: «А гетман Радзівіл думае: калі мы, вялікі гаспадар, яго не пажалуем, як яму наперад быць. І ён хоча з усёй Літвой прадацца свейскаму каралю»[182]. А пра гэта Ждановіч даведаўся ў жніўні 1654 года пасля бітвы пад Шэпялевічамі.
План меў мэту развязаць вайну паміж Швецыяй і Масковіяй. На гэта і спадзяваўся Януш Радзівіл.
Маскоўскі наступ пачаўся ў пачатку красавіка. Цар паслаў наперад ачысціць «пасольскую дарогу» корпус на чале з ваяводам Леонцевым. Ён павінен быў вярнуць адваяваныя Радзівілам гарады: Дуброўну, Воршу, Копысь, Горкі. Зноў маскавіты білі ліцьвінаў сваёй колькаснай перавагай. Яшчэ за Дуброўну ліцьвінскія ваяры далі бой, але не ўстаялі і адступілі за Дняпро. Адступілі з Воршы, Копыся і Горак. Гэтак лёгка быў страчаны плён зімняй кампаніі Януша Радзівіла.
У траўні цэнтральная групоўка пад зверхнасцю Якава Чаркаскага выступіла з Смаленска, а 24 траўня ўслед падаўся і сам цар. Ужо ў чэрвені полк Юрыя Барацянскага падышоў да Барысава і разбіў казакоў Канстанціна Паклонскага. Аднак горад бараніўся і на дапамогу Барацянскаму цар выслаў корпус Хітрова ў 5400 чалавек. Маскавіты захапілі Барысаў. І на гэты раз яны не змянілі сваёй тактыкі - непакора караецца агнём. Горад разрабавалі і спалілі.
Маскавітаў, як і летась, падтрымлівалі казакі. Залатарэнка папоўніў шэрагі свайго войска як украінскімі, гэтак і мясцовымі ахвотнікамі «паказакаваць» - зараз яно налічвала 20 тысяч чалавек. І з такой сілай Залатарэнка па-ранейшаму ніяк не мог заваяваць Стары Быхаў. Усёй Літве быхаўцы паказвалі прыклад гераізму.
Заварушылася і раць Васіля Шарамецева. На гэтым накірунку маскавіты пасля аблогі прынудзілі здацца Веліж.
Да пачатку чэрвеня маскоўскія полчышчы былі гатовымі для кідка на Вільню.
Радзівіл прыбыў з сойма. Хоць і абвясцілі паспалітае рушэнне, але істотнай дапамогі ад шляхецкага апалчэння Януш не чакаў. Шляхта ўжо даўно забылася пра рыцарскае прызванне свайго стану. І як пачалася вайна, дык без памяці ратаваліся ад яе. «...Жыва толькі ўцякаць мусілі», - горка іранізаваў над гэтымі ваякамі Януш[183]. Польскія аддзелы (5 тысяч чалавек) таксама ўцякалі. Па дарозе рабавалі і шляхту, і паспольства, не абмінулі і касцёлы. Ды яшчэ пагражалі, што перакінуцца да непрыяцеля. Небагата мог вялікі гетман выставіць воінаў - дзесці каля 8 тысяч.
Здавалася, Літва пакорліва прымае сваю паразу і яе лёс не хваляваў саміх ліцьвінаў. «Бо ўжо бачым, што да таго дайшло: кожны пра сябе і сваё радзіць», - рабіў высновы Радзівіл[184].
А ў пачатку ліпеня варожая навала пакацілася на Вільню. Першымі перайшлі Бярэзіну казакі Залатарэнкі. І запалыхалі сёлы і мястэчкі, палілася кроў людзей. «Непрыяцелей будучых усіх пад меч пусцілі, а самае месца і замак агнём без рэшты спалілі» - рэляцыя Залатарэнкі «вялікаму хрысціянскаму» пра ўзяцце Свіслачы[185]. І хаця Свіслач не супраціўлялася, гэта не выратавала, бо віна мяшчан была адна - «непрыяцелі будучыя», - а дакладней тое, што яны ліцьвіны. «Мястэчка Койданава ўзялі, і... усіх людзей мячу аддалі і тое мястэчка і пасады ўсе папалілі»[186]. Цар пахваліў Залатарэнку.
Цяпер ён не тоіўся і афіцыйна абвясціў у Барысаве, што ідзе «к Вильно и к Оршаве». Якіх «праваслаўных» хацеў цар «вызваляць» у каталіцкай Польшчы? Ды чаго ўжо прыкідвацца - ішоў заваёўваць Літву і Польшчу. І ўжо не хаваў сваіх адносін да ліцьвінаў - «непрыяцелі», а непрыяцеляў - «пад меч».
З ліпеня маскоўскія палкі на чале з Хітровым на плячах разбітых ліцьвінскіх харугваў уварваліся ў Менск. Маскавіты хуценька аднавілі разбураны мост і перайшлі Свіслач. А жаўнеры зноў кінуліся ў бой і загналі маскавітаў назад у горад. З наступленнем начы бой закончыўся. Ліцьвіны адступілі, чакаючы ўдару з тылу казакоў Залатарэнкі. Усе менчукі ўцяклі, засталося ў горадзе толькі 150 чалавек. Слава крывавага ката Літвы ішла наперадзе его заваёўніцкай раці.
Біліся і ў Падзвінні. Сюды да Шарамецева «Витепску помогать» цар накіраваў з «многими людьми» князя Амсціслаўскага. Ён разбіў каля сяла Вежыцы аддзел Венжыка. Быў разбіты і аддзел князя Лукомскага.
Між тым здарылася тое, чаго баяўся Януш Радзівіл, - вайну з Рэччу Паспалітай пачала Швецыя.
Менавіта адмова Яна Казіміра прызнаваць Карла Х шведскім каралём і падштурхнула апошняга вырашыць праблему зброяй. Здарылася так, што ў 1654 годзе шведская каралева Хрысціна адмовілася ад кароны і перадала яе пляменніку Карлу Густаву Пфальцкаму. Ян Казімір прыход да каралеўскай улады стрыечнага брата палічыў незаконным. І дынастычныя разборкі двух Вазаў зноў дайшлі да вайны. Карл Густаў хацеў ваяваць з Рэччу Паспалітай у саюзе з Масковіяй. Шведскія паслы ў траўні прапаноўвалі падзяліць Літву паміж Швецыяй і Масковіяй. Цар спачатку падтрымаў гэтую прапанову. Але не падзялілі паміж сабой, каму колькі дастанецца. І цар вырашыў не ўступаць сваю здабычу. Тое, што Літва будзе яго, ён ужо не сумняваўся - гэта толькі справа часу. А Карлу трэба было спяшацца, каб цар не забраў сабе ўсю Літву і Польшчу, трэба было ўхапіць і для Швецыі кавалак. У пачатку ліпеня шведскае войска высадзілася ў Прускім Памор'і і Лівоніі. На Польшчу Карл кінуў дзве арміі - адна 14000 з палявым маршалам Вітэнбергам і другую 12 700 узначаліў сам.
Польскае шляхецкае апалчэнне, якое стаяла каля мястэчка Усце, здалося. Правадыры рушэння прызналі Карла Густава сваім уладаром. Шведы без бою бралі гарады. Уся Вялікая Польшча прыняла шведскую ўладу. Польшча аказалася яшчэ больш слабай і бездапаможнай, чым гэта здавалася раней.
У Лівоніі дзейнічаў 7-тысячны корпус генерала Левенгаўпта. Шведы рушылі пад Дынабург, каб перахапіць гэтую важную дзвінскую цвержу ў маскавітаў. Але апошніх прагнаў ад Дынабурга Самуіл Камароўскі з 3 тысячамі жаўнераў. І вось, калі падышлі шведы, Камароўскі не стаў біцца з імі - Левенгаўпт паведаміў, што далей Дзвіны ён не збіраецца. І Камароўскі адступіў за раку, аддаўшы на шведскую волю Дынабург. Камендант гарнізона здаў горад. Кароль, канечне, бачыў у гэтым інтрыгі Радзівіла - згодніцтва са шведамі. Ён памыляўся. Януш на той час яшчэ не змовіўся са шведамі. Прынамсі, сам гетман сведчыць пра гэта ў лісце да Багуслава Радзівіла: «Вось мовяць, што гэта праз мяне даўно задумана; няхай д'ябал забярэ маю душу, калі зносіўся (са шведамі) даўно. Ад таго часу, калі з Вільні ліст пісалі, зачалася гэтая справа, калі іначай ратавацца спосабу не было»[187]. Час гэты - недзе сярэдзіна ліпеня, калі ўжо стала вядома аб капітуляцыі Вялікай Польшчы, калі ясна ўсведамлялася: тое, што не паспеюць забраць маскавіты, захопяць шведы.
Януш Радзівіл і паны-рада хацелі яшчэ паразумецца з царом. Прынамсі, пра гэта паведаміў яму нехта Пятроў, які ўцёк з ліцьвінскага палону. «Ды казалі Радзівіл і Глябовіч і Сапега, што гарады іх і маёмасць гаспадар пабраў; паваяваў і спаліць загадаў, і дзецца ім няма куды. І толькі б царская вялікасць пажалаваў, загадаў ім гарады і маёмасць іх аддаць, і яны б яму, вялікаму гаспадару, дабілі чалом і служылі яму, гаспадару, а ў Польшчы ў іх гарадоў і маёнткаў няма. А толькі ім гаспадару не дабіць чалом і не паддацца пад яго гаспадараву высокую руку, і ім толькі ўцякаць будзе ў прусы або ў Свейскую зямлю»[188]. Сапраўды, віленскі біскуп Юрый Тышкевіч і абодва гетманы пісалі цару з прапановай пачаць мірныя перамовы. Аляксей Міхайлавіч ультыматыўна патрабаваў поўнай капітуляцыі Вялікага Княства. Ды і навошта было яму гандлявацца, калі яго войска ўжо падыходзіла да Вільні. Вось у гэты крытычны момант прыбыў з Рыгі пасланец ад лівонскага намесніка Магнуса Дэлагардзі. Шведскі вяльможа пісаў, што кароль, бачачы нежаданне Яна Казіміра да міру, пачаў супраць яго вайну, якая не кране Літву, але яна можа прыняць ратунак у небяспецы ад Масквы. Кароль Карл Густаў даручыў яму пачаць перамовы з ліцьвінскімі станамі, каб Літва прыняла пратэкцыю Швецыі.
Прапанова паступіла не ад Радзівіла, але ад шведскага караля. Але ад Януша Радзівіла, вялікага гетмана і віленскага ваяводы, перш за ўсё залежала, які выбар зробіць Літва. Становішча Літвы ён вызначыў гэтак: «Ад Полацка другое войска з Шарамецевым наступае і паспяшае і ўжо міль адсюль (ад Вільні) 15, шляхту вяжа і двары паліць... Калі Масква стане пад Вільняй з двух бакоў, а шведы ў Коўне, то Віленскае і Троцкае ваяводствы, Вількамірскі, Упіцкі, Браслаўскі паветы і Княства Жамойцкае трапяць у пашчы Масквы і шведаў, з якіх выцягнуць і выдраць нельга.
Вось такая цяжкая гісторыя мізэрнага панства ўжо згубленага, якое моліць да Бога і аб згубе сваёй, і аб помсце», - пісаў 28 ліпеня Радзівіл да караля[189]. Як ратаваць Літву? Адзін паратунак бачыў Януш Радзівіл - прыняць шведскую пратэкцыю. Свой выбар Януш Радзівіл абгрунтоўваў у лісце да Яна Ляшчынскага. «Карона ратаваць нас не можа. На ваяводствы і паспалітае рушэнне ніякай надзеі. Усё са згоды і з віны тых, якія іх пабудзілі і выправілі, збеглі ў свет, не толькі дамы свае, але і сталіцу пакідалі. Усюды ўсё спустошана і знішчана да рэшты. З той горсткай войска, якая ледзь да 9 жніўня на службе застанецца, а пасля пагражае разысціся, супрацьстаяць Маскве не можам, якую калі Пан Бог цудам не адвароціць або не ўтаймуе, Вільню зойме. А калі нас яшчэ з таго боку Віліі шведы агарнуць, тады таму або гэтаму паддавацца, а ў выпадку адпору мусім прыняць луп. Не аб славе, не аб Рэчы Паспалітай, не аб вольнасці і маёмасці, але аб жыцці справа ідзе. З двайнога зла мусім выбраць меншае, з плачам развітаўшыся з свабодай Айчыны. Ідучы ў тым за жаданнем кс. біскупа віленскага, пісалі мы ліст, просячы шведаў аб пасілку, бо звычайных айчынных сродкаў ратавання не стае - захоўваючыся перад маскоўскай тыраніяй, як за вялікае зло найгоршае. А Бог бачыць, што перад пагрозай небяспекі і канечнасці змушаны да таго, што робім. Ён жа сведкам і таго, што паноў каронных да паразумення са шведамі вядзем не дзеля таго, каб шлі нашым следам, але каб, не чакаючы канечнасці, радзілі пра сябе і няшчаснае становішча праз трактаты паправіць хацелі»[190].
Радзівіла падтрымалі паны-рада і віленскі біскуп. Да Дзелагардзі ў Рыгу адправіліся чатыры пасольствы. «І казалі тыя пасланцы рыжскаму генералу графу Магнусу Дэлагардзе, што прыслаць пад Берзю (Біржы) і пад Вільню свейскіх ратных людзей хутка да тых месцаў, пакуль гаспадаравы вялікія людзі не сабраліся»[191].
Януш і Багуслаў Радзівілы склалі ўмовы прыняцця шведскай пратэкцыі. Карл Х Густаў прызнаваўся вялікім князем літоўскім. Вялікае Княства Літоўскае захоўвала сваю дзяржаўную самастойнасць. Гарантавалася рэлігійная свабода ўсіх хрысціянскіх канфесій і захаванне за імі іх маёмасці і зямельных уладанняў. Шведскае войска разам з ліцьвінскім будзе стаяць супраць агульных непрыяцеляў, апроч польскага караля. Карл Густаў абавязаны вызваліць Літву ад маскоўскага войска. Не забыліся Радзівілы і пра сябе - хацелі быць удзельнымі князямі. Януш дамагаўся сабе, апроч дзедзічных уладанняў, Берасцейскага ваяводства, Гарадзенскага і Вількамірскага паветаў з правам біць манету. Багуславу павінна дастацца Наваградскае, Менскае і Падляшскае ваяводствы. Дорага ацанілі свой выбар Радзівілы - палова Літвы.
29 ліпеня Януш і Багуслаў паслалі да Дэлагардзі Габрыеля Любянецкага з паўнамоцтвамі заключэння пагаднення. Што цікава, Януш ужо па сутнасці здрадзіў Яну Казіміру, але днём раней 28 ліпеня ў лісце да караля, у якім ні слова не нагадаў аб перамовах са шведамі і аб сваім рашэнні, ён аблудліва мянуе сябе «заўжды верным радцам і ніжайшым слугой»[192].
Між тым маскоўскае войска ўжо падыходзіла да Вільні. Цар спяшаўся апярэдзіць шведаў і заняць сталіцу Вялікага Княства Літоўскага. Да арміі Чаркаскага ён далучыў 20-тысячную казацкую арду Івана Залатарэнкі. Каля Ашмянаў у сярэдзіне ліпеня аб'яднанымі сіламі казакі і маскавіты разграмілі 7-тысячны ліцьвінскі аддзел быхаўскага ротмістра Глябовіча, які ішоў з-за Нёмана на дапамогу Вільні. Гэтая страта яшчэ больш аслабіла Януша Радзівіла. Яго нешматлікае войска не магло абараніць сталіцу. Паспалітае рушэнне дало толькі 2825 чалавек, а жаўнераў меў 5 тысяч. На жыхароў Вільні ён не спадзяваўся. Шмат людзей пакінулі горад, а тыя, хто застаўся, хацелі купіць жыццё пакорай перад ворагам. «І мяшчане віленскія прыгаворвалі, што ім царскай вялікасці дабіць чалом і горад узяць і гаспадаравых баяр і ваявод сустрэць з абразамі і з хлебам ад горада за 10 вёрст, таму што ім супраць гаспадаравых людзей сядзець у горадзе не па сілах», - паведамляў цару перабежчык Пятроў[193]. Ён жа паведамляў, што віленцам не дазволіў гэта ўчыніць Радзівіл. Януш спагнаў з мяшчан 100 тысяч злотых і загадаў ім перабрацца ў Коўну. Забраў ён гарадскую касу, прайшоўся па касцёльных скарбніцах. Сабраныя такія валявым чынам грошы гетман выплаціў жаўнерам. Набліжалася ракавая дата 9 жніўня - дзень, да якога яны абяцалі служыць, калі не атрымаюць жалавання. Хай і абвінялі Януша ў хцівасці і разрабаванні горада, але браў не сабе, браў на абарону Вільні. Ды і не пакідаць жа грошы заваёўнікам.
Нават і цяпер не паядналіся ў агульнай справе абодва гетманы, нават перад смяротнай пагрозай яны намерваліся дзейнічаць паасобку. Гасеўскі ведаў пра планы Радзівіла зрабіць шведскага караля вялікім князем літоўскім і падымаў супраць яго войска. На вайсковай радзе польны гетман заявіў, што ён уходзіць у Коўна на паслугі Яну Казіміру і Рэчы Паспалітай. Радзівіл заставаўся толькі з паспалітым рушэннем. Але разысціся не паспелі. 7 жніўня ў шостай гадзіне вечара маскоўская раць Чаркаскага і казакі Залатарэнкі напалі на ліцьвінскае войска, якое стаяла абозам у палове мілі ад Вільні. Да ночы кіпеў бой. Радзівіл перавёў шляхецкае апалчэнне на другі бераг Віліі і спаліў за сабой мост. Далей біцца з маскавітамі не хапала сіл. Гетман адступіў у Жамойць да сваіх Кейданаў. А жаўнеры пад ваяводствам Казіміра Жаромскага рушылі да Коўна. Адыход прыкрываў з пяхотай Гасеўскі, які абараняў мост цераз Вілію, пакуль вораг не перабіў увесь аддзел. Гасеўскі з адным слугой далучыўся да Радзівіла. Гарматная кананада з усёй суровасцю папярэдзіла Вільню аб набліжэнні вайны. Так, гэта было явай. «Дзіўная справа, бачыць гэтак блізка ворага», - прызнавалася шляхта[194]. І віленцы ў жаху беглі хавацца па лясах. Віленскі біскуп, узяўшы найбольш каштоўныя рэліквіі, падаўся ў Прусію.
Раніцай 8 жніўня да сцен сталіцы падышлі казакі. Ніхто не сустракаў іх ні зброяй, ні з абразамі і хлебам. Горад нібыта вымер. Паляцелі выбітыя брамы і казацкая прагнасць уварвалася ў Вільню. Убачыла яна, што перажывала дагэтуль Літва.
Рабаванні, забойствы, гвалт. І тыя віленчукі, якія яшчэ верылі заступніку праваслаўя, цяпер на свае вочы ўбачылі цану ягоных слоў, і яны пабеглі ратавацца да Віліі. Казакі даганялі іх, секлі, тапталі канямі. Людзі танулі ў рацэ, каб толькі не трапіць у няволю да заваёўнікаў. Уварваліся ў Вільню і маскавіты. Рабаванні, забойствы, гвалт. Усіх мужчын як «непрыяцелей будучых» без разбору забівалі, старых і дзяцей кідалі ў агонь, бралі ў няволю. Людзі не знаходзілі паратунку нават у храмах, забойцы чынілі свае крывавыя зладзействы ў сценах святынь.
За адзін гэты трагічны дзень загінула 25 000 віленцаў. Кроў цякла па вуліцах Вільні. Даўняя саперніца Масквы, вечная пагроза Масквы, слава Літвы, аздоба Эўропы - лічная Вільня пала.
Назаўтра цар уязджаў у заваяваную сталіцу. З карэты паглядаў ён на заваленыя трупамі вуліцы. Мара здзейснілася. Вільня належала яму. А калі так, дык загадаў ён у сваім тытуле пісаць сябе вялікім князем літоўскім і Белай Расіі. Цяпер ён лічыў сябе паўнаўладным гаспадаром Вялікага Княства. А патрыярх Нікан слаў цару блаславенне ісці на Варшаву і Кракаў.
Падпаленая заваёўнікамі Вільня гарэла 17 дзён. Гінуў прыгажэйшы горад Эўропы, горад, які ўразіў каралеўну Марылю Людвігу больш, чым прыгажосць Кракава, ператварыўся ў руіну, пакрытую попелам. Такога Вільня не перажывала з часоў крыжацкіх паходаў. Сабранае стагоддзямі багацце ліцьвінскай сталіцы стала здабычай заваёўнікаў. Ад простага чалядніка да самога цара - усе пажывіліся. Рабавалася ўсё, што ўяўляла каштоўнасць, нават срэбныя цвікі выцягвалі з дзвярэй у багатых дамах. Золата і срэбра прыбралі столькі, што талер упаў у кошце. Вось як, шкада было ахвяраваць сваё багацце на абарону Айчыны, а цяпер яно стала здабычай заваёўнікаў. Цара больш прывабіў палац Януша Радзівіла. У доме віленскага ваяводы спыніўся Іван Залатарэнка і прысвоіў сабе ўсё каштоўнае, але давялося падзяліцца з царом. Аляксею Міхайлавічу прыглянуўся пазалочаны купал над палацам, загадаў зняць яго і адправіць у Маскву. Вывез ён з палаца і мармуровыя калоны, падлогу, мэблю - упрыгожыў свае царскія харомы.
Пераможцы радаваліся. А каля Кейданаў у абозе ліцьвінскага войска пад гетманскім наметам князі Януш Радзівіл і Багуслаў Радзівіл, жамойцкі біскуп Пётра Парчэўскі, архідз'якан і адміністратар віленскай дэцэзіі Казімір Белазор, Адам Камароўскі і шляхта, якая была ў паспалітым рушэнні, падпісалі 18 жніўня з шведскімі камісарамі Адольфам Лёвенгаўптам і Бенедыктам Скітэ акт шведска-ліцьвінскай вуніі. Княства заключыла са Швецыяй вайскова-палітычны саюз пад зверхнасцю агульнага гаспадара шведскага караля, які абвяшчаўся вялікім князем літоўскім. Усе ранейшыя правы і вольнасці Княства захоўвала: сваю ўладу, законы, пячатку, скарбніцу, войска. У прыамбуле дамовы ўказвалася прычына заключэння вуніі. «Мы, Рада В.К.Літоўскага, ніжэй падпісаныя, усім і кожнаму асобна паведамляем. Паколькі ў такім вялікім уціску Панства нашага праз патугу непрыяцельскую і нешчаслівым ухіленні зброі і пратэкцыі караля польскага, непазбежная патрэба і канчатковасць нас вымушае; іншага не маем спосабу для ацалення Панства нашага, як толькі далучыцца да аднаго з бакоў супраць нас ваюючых і даверыць яму справы і фартуны нашы»[195].
Трэба адзначыць, што Магнус Дэлагардзі строга прытрымліваўся каралеўскай інструкцыі: за пратэктарат неабходна патрабаваць ад Літвы «рэальнай асекурцыі» - перадачы важнейшых цвержаў, і перш за ўсё Біржаў, утрыманне шведскага войска, пераход да Карла Густава правоў на кіраванне каралеўскімі і царкоўнымі валоданнямі, падначаленне каралю ліцьвінскага войска і галоўнае - адрачэнне ад Яна Казіміра і ўдзел Літвы ў вайне супраць Польшчы. На гэтых умовах шведы і патрабавалі падпісаць акт вуніі. Ясна, што Вялікае Княства ставілася ў крайнюю залежнасць ад шведскай кароны. Такой вуніі Януш Радзівіл не жадаў, таму ўмовы прапанаваныя Дэлагардзі ён вынес на абмеркаванне шляхты, што знаходзілася ў паспалітым рушэнні. Як і чакаў, шляхта не пагадзілася. Так што шведскія камісары і Януш Радзівіл са сваімі паплечнікамі прынялі кампраміснае рашэнне. Літва прызнае Карла Густава сваім уладаром, але ў адносінах да Польшчы трымае нейтралітэт. Біржы хоць і перадаюцца шведам, але часова - «як толькі вайна і небяспека прамінуць». Усе каралеўскія даходы перадаюцца Карлу Густаву, ён мае права патранату над дабром духоўным. Грошы ідуць на патрэбы ліцьвінскага войска. Кароль павінен вярнуць страчаныя Літвой землі. Было запісана, што шведскі кароль павінен захоўваць у цэласці ўставы, правы і звычаі Вялікага Княства Літоўскага, а таксама каталіцкай і праваслаўнай цэркваў. І асобна агаворвалася: «Паколькі праз лёс і прызначэнне Боскае В. К. Літоўскае паступае пад уладу караля шведскага, просім ведаць абы то нам як наймацней засведчыць, што В. К. Літоўскае не будзе ўцелена да каралеўства шведскага, але з ім такім спосабам злучыцца, як дагэтуль з Каронай Польскай, гэта значыць: абы народ народу, сенат сенату, а рыцарства рыцарству ва ўсім былі роўнымі. Правы, уставы, звычаі і суды тыя самыя засталіся, і ўсе вольнасці былі не парушаны. Хіба калі што здарыцца, адмяніць для пажытку публічнага са знясеннем з Я.К.М. і са згоды нашай»[196]. Прадугледжваўся ўдзел Княства ў мірным пагадненні паміж Польшчай і Швецыяй і вольнага выбару далучыцца да аднаго з двух бакоў. «А калі карона польская скорыцца лёсу вайны і прымушана будзе пад горшымі варункамі з каралём шведскім трактаваць, то В. К. Літоўскае, паколькі дабравольна прыступіла, да тых варункаў не будзе абавязана»[197].
Але назваць гэтую дамову актам шведска-ліцьвінскай вуніі нельга - дакладней гэта своеасаблівы акт аб намеры заключыць вунію. Дэлагардзі яшчэ не «запэўніў» ліцьвінскія станы ад імя шведскага караля, што будзе захавана цэласнасць Вялікага Княства, а без гэтага важнейшага пункту нельга лічыць справу канчаткова вырашанай. Шведскія камісары павезлі тэкст дамовы ў Рыгу. Цяпер Януш Радзівіл нецярпліва чакаў адказу Дэлагардзі. Асабіста для сябе Радзівілы гэтак і не дамагліся жаданага. Землі, якія яны прасілі, шведы не саступалі. Януш прэтэндаваў цяпер на адны Біржы, якія хацеў зрабіць сталіцай Біржанскага княства, дзе адміністрацыя і даходы належалі б яму. Але, паводле дамовы, Біржы перадаваліся на час вайны шведам.
Цара непакоіла тое, што Януш Радзівіл перадае Літву пад пратэкцыю шведскага караля. Калі ліцьвіны абвясцяць Карла Густава вялікім князем літоўскім, дык з'явіцца яшчэ адзін прэтэндэнт на пасад Літвы. Права зброі - моцнае права, але права выбару - законнае права. Давядзецца ваяваць з яшчэ адным вялікім князем літоўскім. Калі ж весткі аб шведска-ліцьвінскім збліжэнні пацвердзіліся рэальнымі крокамі - Кейданскай дамовай, цар паспрабаваў разарваць яе. Насуперак папярэджанню патрыярха Нікана: «Радзівіла не клікаць: яго і так Бог пакіне»[198], - паслаў да Януша Васіля Ліхарова. «Пісаў ты да баяраў царскай вялікасці, - казаў Ліхароў, - і ў грамаце сваёй напісаўся шведскага караля і Вялікага Княства Літоўскага вялікім гетманам, віленскім ваяводам. Царскай вялікасці баяры і ваяводы здзіўляюцца, што ты так напісаў, паколькі Вялікае Княства Літоўскае і горад Вільня ніколі не бывалі за шведскім каралём. Вільня была польскага караля, а за яго няпраўды ўзяў гэты горад наш гаспадар, і цяпер Вільня і літоўскія гарады за нашым гаспадаром. Так ты дарыш шведскага караля чужым, а ў нашага гаспадара з шведскім каралём вечнае даканчэнне. Бліжні баярын і ваявода - князь Якаў Кудзенетавіч Чаркаскі загадаў табе казаць: калі ты хочаш быць віленскім ваяводам, дык пашукай гаспадаравай міласці да сябе і будзь у падданстве ў царскай вялікасці: гаспадар цябе пажалуе гетманствам літоўскім, ваяводствам Віленскім, усімі тваімі маёнткамі, ды, больш таго, пажалуе цябе вялікім сваім царскім жалаваннем, а вольнасці вашай і веры парушаць не загадае». Радзівіл нібыта апраўдваўся: «Жадаем мы быць у вялікага гаспадара ў падданстве, але пасланцаў нашых затрымалі, і ў павеце каля Вільні ратныя гаспадаравы людзі сялян, жонак і малых дзяцей сякуць усіх і хаты паляць; бачачы, што пасланцаў затрымалі, а польскі кароль нас пакінуў, я аддаўся ў падданства шведскаму каралю». Затое другое казаў царскаму паслу Гасеўскі: «Гаспадар паказаў бы міласць, узяў у польскага караля да свайго краю, што хоча, а нас пад польскім каралём не чапаў»[199].
Верагодна, што гэтыя перамовы адбыліся з ініцыятывы самога Януша Радзівіла, бо, як бачна, ён пісаў дагэтуль да баяраў. Навошта? Шведы засталіся незадаволенымі Кейданскай дамовай і намерваліся перагледзець яе на сваю карысць.
Радзівіл інсцэніраваў перамовы з царом, каб даць зразумець Дэлагардзі, што пры невыгодных для Літвы ўмоў вуніі яна можа падацца да Масковіі. Больш ад гэтых перамоў Януш нічога не чакаў. На другой сустрэчы з Ліхаровым Радзівіл даў зразумець аб немагчымасці прыняць царскую ўладу: «У нас думка наша ўся па-рознаму пайшла, ва ўсіх нашых людзей думкі розныя»[200]. Радзівіл казаў праўду, бо пасля Кейданаў ліцьвіны падзяліліся на тры лагеры - адны былі за цара, другія за Яна Казіміра, а трэція за шведскага караля. А вунію са Швецыяй большасць успрыняла насцярожана. «Не ведаем, як наперад будзем жыць, не прызвычыцца нам жыць у падданстве ў шведскага караля, мы шведскай мовы не ведаем, а шведы нашай мовы не ведаюць, да рускіх жа людзей мы прызвычаны: з імі жылі разам і мова ў нас адна была», - прызнавалася шляхта[201]. І вунію са шведамі ўспрымалі як часовую з'яву. «Дай Божа нядоўга пад гэтай пратэкцыяй заставацца», - выказаў агульную думку шляхты Ян Пачобут-Адляніцкі[202]. Ды і сам Януш лічыў Кейданскую вунію не вечнай і ў сваіх планах прадугледжваў магчымасць яе скасавання. «У Бога і ў света адмову мелі, што прынялі тую пратэкцыю, калі нас Літву выдалі і калі маскаль стаў каля Вільні, чаго Вялікая Польшча не мела; а мы з бяды, да чаго кінуцца мелі? Але яшчэ не канец, ратаваць нас магу і нам вольна адступіць», - пісаў Януш брату Багуславу[203]. Значыць, Януш збіраўся ратаваць Літву і ад шведскай пратэкцыі. Ды толькі вось як? Князь застаўся ў адзіноце. Мала таго, што такія ўплывовыя дагнітарыі, як жамойцкі староста Юрый Глябовіч, генерал артылерыі Юдыцкі, троцкі ваявода Мікалай Пац і другія, адмовіліся падпісвацца пад актам, дык і тыя, хто спачатку падтрымліваў яго, пачалі паціху адступацца. Гасеўскі адкрыта падбіваў жаўнераў супраць вялікага гетмана і ссылаўся з князем Чаркаскім наконт перамір'я. Багуслаў Радзівіл з'ехаў на Падляшша і там чакаў, чым усё закончыцца. Віленскі біскуп таксама заставаўся ўбаку. А шляхта без усялякай ахвоты прымала вунію. Аўтарытэт Януша падаў. І вось жаўнеры з дывізіі Гасеўскага, якая знаходзілася каля прускай мяжы ў Верзболаве, учынілі супраць вялікага гетмана канфедэрацыю. Не маючы магчымасці расправіцца з імі сілай, Радзівіл прыбегнуў да аблуды. Раіў у пісьме да Багуслава запрасіць канфедэратаў да сябе і «лбы ім паразбіваць казаў бы, учыніў бы такую рэч, дык у Літве ніхто супраць нас не піскнуў»[204]. А вернаму ўрадніку Герасімовічу раіў атруціць афіцэраў-канфедэратаў. «Дзеля Бога! Зычліва мне паслужыце, і сакрэтна, праз міласэрнасць Боскую, спаліце, што пішу, і калі хто нешта ўбачыць, адсылайце яго да мяне»[205].
Гасеўскі выехаў да сваёй дывізіі з мэтай узначаліць барацьбу з Радзівілам. Як толькі Януш даведаўся аб гэтым, дык паслаў у пагоню Камароўскага з 600 пешцамі. Камароўскі дагнаў польнага гетмана. «Не можаш як падскарбій ад'ехаць, бо войска не атрымала зарплаты», - заявіў Камароўскі[206]. Сапраўдную прычыну гвалтоўнага вяртання ў Кейданы Вінцэнт разумеў: Радзівіл узяў яго пад варту. Не далучыўся да «шведаў» і віцебскі ваявода Павел Сапега, які са сваімі харугвамі стаяў у Берасцейскім ваяводстве. Да яго сыходзіліся рэшткі ліцьвінскага войска, падначаліліся яму і канфедэраты. Так што Павел Сапега ўяўляў для Януша Радзівіла сур'ёзную пагрозу.
У кастрычніку прыехаў з Рыгі ўпаўнамоцны Дэлагардзі Скітэ да канчатковага падпісання акта вуніі. Аднак Янушу Радзівілу ўжо не было куды адступаць - і ён рашуча адстойваў ранейшы акт. Нават, болей таго, прапаноўваў сябе за главу выканаўчай улады ў Літве. Супраць выступілі жамойцкія прадстаўнікі: «Лепш загінуць, чым паддацца пад уладу Радзівіла»[207]. Скітэ паспрабаваў выключыць Радзівіла з перамоў і весці іх за яго спіной з прадстаўнікамі Жамойці. Аднак усе інтрыгі Скітэ не давалі плёну. Нават не падзейнічала і дэманстрацыя сілы - шведскае войска прайшло каля Кейданаў. Радзівіл стаяў на сваім. Нарэшце сам Дэлагардзі паспяшыў ратаваць становішча. Згубіць згоду Радзівіла - значыць сарваць падпісанне вуніі. І ён не спрачаўся, прыняў праект Радзівіла. 20 кастрычніка ў Кейданах абодва бакі заключылі канчатковы акт шведска-ліцьвінскай вуніі. Ад Літвы на гэты раз падпісаліся Януш Радзівіл, жамойцкі біскуп Парчэўскі, адміністратар віленскага біскупства Белазор, ліцьвінскі пісар Станкевіч, вендэнскі ваявода Мікалай Корф, земскі суддзя Млечка і яшчэ 1142 чалавекі дробных ураднікаў і шляхты Жамойцкай зямлі, Браслаўскага, Вількамірскага, Упіцкага і Ковенскага паветаў. Ці была законнай гэтая вунія? Не. Ніводзін з тых, хто падпісаў яе, не атрымаў паўнамоцтваў ад павятовых соймікаў і ад агульнага ліцьвінскага з'езда. Амаль поўнасцю праігнаравалі вунію і паны-рада. А раз так, дык не набыла яна характар законнага акта.
Няварта лічыць Януша Радзівіла і ягоных паслядоўнікаў здраднікамі, як гэта робяць польскія гісторыкі. Хіба здрадзілі яны сваёй дзяржаве, сваёй Айчыне? Не, Кейданскай вуніяй яны і хацелі выратаваць Літву ад поўнай загубы. А вось свайму ўладару, вялікаму князю літоўскаму Яну Казіміру, здрадзілі. Так. Але яны выбралі Айчыну, а не слугу яе, які не мог, або не жадаў, ёй служыць.
Асабіста для Януша Радзівіла вунія дала толькі спадзяванні на будучае. Шведы гарантавалі яму статут удзельнага князя, але сталіцу гэтага княства Біржы яны занялі. Праўда, яму дасталіся ўладанні каралеўскай Шавельскай эканоміі, якая прыносіла штогадовы прыбытак у 200 тысяч талераў - гэта нішто ў параўнанні з тым, што ён страціў у Літве. А ці верне страчанае? Абяцалі шведы даць яму войска 12 тысяч, ды пакуль не давалі. Так што застаўся Януш Радзівіл з надзеямі. Ні былога багацця, ні былога значэння і ўплыву, ні войска пад началам (усяго тысяча чужаземных наймітаў пры ім), ні добрага імя. Кароль, паранены ў сэрца «нязносным жалем» (здрадай Радзівіла), абвінавачваў яго: «Не толькі не змог затрымаць пад Вільняй цара маскоўскага, але горш учыніў, наклікаў войска шведскае на айчыну В.К.Л. і не толькі сябе з часткай войска, але і цэлае Княства Літоўскае з усімі абывацелямі аддаў у шведскую няволю»[208]. І насмешкай з самога сябе ўспрымаюцца подпісы Радзівіла: «Janusius Magnus Dux Litvaniae»*[209]. Дзе тая Літва, уладаром якой ён называў сябе?
* Вялікі князь Літвы.
Пасля захопу Вільні маскавіты і казакі працягвалі наступ. Былі ўзяты Трокі, Коўна, Горадня, Мерач, Ліда, Іўе, Любча, Мір, Карэлічы, Свержань, Стоўпцы, Наваградак, Нясвіж. Цяпер, калі Літва ўжо не супраціўлялася, яе новы ўладар метадычна знішчаў яе. Усюды, дзе праходзіла царскае воінства, лілася кроў і попел клаўся на зямлю. Князь Аляксей Трубяцкой, які ніяк не мог справіцца са Старым Быхавым, атрымаў ад цара загад ісці да Слуцка і Слоніма, а пасля ўверх па Нёману «месцы ваяваць, сёлы, і вёскі, і хлеб, і сена, і ўсялякія конскія кармы паліць, а людзей пабіваць і ў палон браць і зусім без рэшты спусташаць»[210].
Трубяцкой пастараўся. Ягоная раць вогненна-крывавым смерчам пракацілася па Літве. Гэтая пачвара з пекла на чале сваіх сатанінскіх памагатых заліла людской крывёю кожны свой крок на нашай зямлі. Попел пакрываў іх крывавыя сляды. Гэта ішла сама смерць! Ад Слуцка да Слоніма меч і агонь знішчыў жыццё «без рэшты». Святасць тапталася ботам варвараў і антыхрыстаў - славуты Жыровічскі манастыр быў разбураны і разрабаваны, святары пабіты. Толькі адзін Слуцак мужна выстаяў і выратаваў сябе ад згубы. «А ідучы, гаспадар, дарогаю сёла і вёскі, і хлеб і сена, і ўсялікія конскія кармы мы, халопы твае, па двух баках палілі і людзей пабівалі і ў палон бралі, а спусташалі зусім без рэшты, і па баках таму ж паліць і спусташаць пасылалі»[211].
Такім жа крывавым быў паход раці князя Дзмітрыя Валконскага на Палессе. Гэты край таксама не абмінула вайна. Яшчэ ў 1564 годзе тут з'явіліся ўкраінскія казакі на чале з Грышкам Чорным і дадалі крывавай славы сваім «подзвігам». «...Вялікія крыўды, марадзёрства, забойства насмерць і нязносныя шкоды пачынілі». «Хлопаў мучаць, насмерць забіваюць, маёмасць іх усю забіраюць, іншыя вёскі агнём паляць», - сведчылі відавочцы[212]. Забівалі і расстрэльвалі нават праваслаўных святароў. Людзей жывымі засыпалі зямлёй. У Тураве хлуслівымі абяцаннямі сабралі мяшчан і пасеклі іх. І вось зноў варожая навала пайшла на Палессе. Разрабаваны Давыд-Гарадок, Столін, высеклі і спустошылі Пінск. Аднак у баях з шляхецка-мяшчанскім апалчэннем пад Давыд-Гарадком і пры ўзяцці Пінска заваёўнікі панеслі велізарныя страты, таму Валконскі, не маючы сіл утрымаць край за сабой, адступіў у Кіеў.
Незаваёванымі заставаліся Стары Быхаў, Слуцак ды Берасце. Свабодным ад акупацыі было і Палессе. Шведы занялі Жамойць, Вількамірскі, Упіцкі, часткова Ковенскі і Браслаўскія паветы. Так што ўлада саманазванага ўладара пашырылася толькі на яго самога і на тых нямногіх, хто яшчэ ішоў за ім. Глыбокае расчараванне напаткала князя. Не такога чакаў ён выніку ад вуніі. Атрымалася, што шведы пад яе прыкрыццём авалодалі часткай Княства і паводзілі сябе, як заваёўнікі. А ваяваць з маскавітамі яны не збіраліся. Ды і Масква таксама. «Здаецца мне, што маскалі не хочуць біцца са шведамі», - дзяліўся Радзівіл са сваім сумным назіраннем з Багуславам[213]. І замест вызвалення Літвы шведскае войска на чале з Дэлагардзі рушыла на Прусію. У гэтым паходзе павінен быў удзельчаць са сваімі харугвамі і Януш Радзівіл. Аднак ён спыніўся на Падляшшы ў Тыкоцінскім замку. Адразу ж з'явілася войска Паўла Сапегі і абклала замак. Толькі не ўдалося яму выканаць сваё слова - захапіць здрадніка і паставіць яго перад судом Рэчы Паспалітай. Нечакана 31 снежня 1655 года Януш Радзівіл памёр. Рознае казалі пра яго смерць. Падазравалі, што князя атруцілі, бо на яго целе выступілі плямы. Казалі, што князь сам выпіў атруту. Нібыта ўбачыў на падваконні груганоў і прыняў гэта за дурны знак і наліў атруту ў кубак. Нібыта ў гарачцы казаў ён паднесці сябе да акна і клікаць сатану, каб аддацца ў яго ўладу. Нібыта крычаў ён, што яму яшчэ трэба шмат зрабіць. Калі ачуняў, папрасіў да сябе пратэстанцкага святара, аднак той спазняўся. Тады паклікаў ён ксяндза, мовіўшы, што не хоча памерці здраднікам.
Цела князя схавалі ў замкавых лёхах, каб усцерагчы яго ад ганьбы пераможцаў. Незлічонага багацця Радзівіла не ўбачылі. Была зброя пазалочаная і пасрэбраная, посуд, тыгровыя, львіныя і леапардавыя скуры, адзежа, сёдлы, 4 булавы з карункамі, але шкатул, напоўненых золатам і грашыма, не ўбачылі. Патраціўся князь да апошняга граша. А тое, што заставалася ў яго 4 тысячы злотых, ахвяраў Богу.
Смерць Януша Радзівіла аплакаў народ.
Устань, устань, Радзівіла,
А ўжо Вільня не наша.
А ўжо белага цара!
Здавалася людзям, што няма каму пасля яго смерці вызваліць Айчыну ад ворага. І ў народным уяўленні загінуў ён як герой.
Як узялі Радзівілу
Ды пад белыя плечы,
Як павялі Радзівілу
Ды да белага цара,
Радзівілу пакаралі,
З плеч галовачку знялі...[214]
А для афіцыйнай улады стаў ён здраднікам Айчыны. Але верыў ён, што нашчадкі зразумеюць яго і апраўдаюць. «Паколькі час усё адкрые»[215].
Знайшоўся ў Літве чалавек, які ўзяў на сябе святую місію - вызваліць Айчыну ад варожай навалы - Павел Сапега. Здавалася, сам лёс усцярог яго для вялікай справы. І вось, калі Літва клікала і чакала збаўцу, ён з'явіўся.
А дагэтуль нічым значным не вызначаўся Павел Сапега, і каб не вайна, дык, мабыць, непрыкметна і пражыў свой век.
Нарадзіўся ён прыкладна ў 1610 годзе ў сям'і ўсвяцкага старосты Яна Пятра Сапегі і Софіі Вэйгер - малодшы з чатырох братоў. Рос без бацькі, які памёр у 1612 годзе падчас паходу на Маскву, узначаліўшы войска Ілжэдзмітрыя ІІ. У юнацтве Павел ездзіў у Эўропу па навуку і ў 1631 годзе пасля заканчэння вучэння ў Брунсбургу вярнуўся на радзіму. Удзельнічаў Павел Сапега ў Смаленскай вайне 1632 - 1633 гадоў і кіраваў коннай харугвай. Пры штурме цвержы Белы Павел ледзь не загінуў. Ён вёў у бой харугву, як побач выбухнула міна. Выбух падхапіў яго ў паветра, і, страціўшы прытомнасць, Сапега ўпаў на зямлю. Кароль Уладзіслаў адзначыў мужнасць маладога ротмістра і ўзнагародзіў яго прывілеем на вёску Касцеевічы. Пасля быў Павел Сапега каралеўскім дваранінам. Нарэшце ў 1638 годзе атрымаў ён пасаду абознага - загадваць абозам ліцьвінскага войска. У 1645 годзе новая пасада - падстолій. А пасля смерці ў 1646 годзе віцебскага ваяводы Крыштофа Кішкі дасталася Сапегу Віцебскае ваяводства. Звычайны шлях на дзяржаўнай службе - прыступка за прыступкай, з году ў год падымаўся на вяршыню ўлады. Ні ўзлётаў, ні падзенняў. Рабіў тое, што патрабавала ад яго дзяржава, рабіў трывала і надзейна. Калі ўзначаліў ён полк ліцьвінскага падканцлера, свайго стрыечнага брата Казіміра Леона Сапегі, біўся з Крычаўскім пад Лоевам, біўся з Хмяльніцкім пад Зборавам, Берасцечкам і Жванцом. У бітве пад Берасцечкам ён на чале свайго палка разам з палком Юрыя Любамірскага ў сама цяжкі момант спынілі атаку татараў.
Службу Паўла Сапегі высока ацаніў Ян Казімір. У каралеўскім прывілеі адзначалася: «Заўсёды супраць ворагаў нашых і злучанай з імі татарскай арды, не шкадуючы свайго здароўя і значных дастаткаў сваіх на страту сабе і дагэтуль не перастае аддаваць»[1]. Узнагародзіў кароль Паўла Сапегу мястэчкам Ліёзны. Вось і ўсе заслугі. Клапаціўся ён і пра свой дастатак, судзіўся за пазыкі, якія яму не вярталі, спрачаўся за ўладанні. Быў двойчы жанаты. Першы раз на Софіі Зяновіч, з якой пражыў усяго год. Яна памерла ў 1639 годзе, нарадзіўшы дачку Тадору. А другі шлюб узяў у 1645 годзе з Ганнай Копаць. Нарадзіла яна чатырох сыноў Казіміра, Бенедыкта, Францішка і Лявона ды яшчэ чатырох дачок Катаржыну, Ганну, Тэрэзу і Софію. Дзеці падрасталі, а бацьку клопат - паставіць іх на ногі. Можа быць, прысвяціў бы Павел сябе сям'і, служыў сумленна дзяржаве... і адышоў бы ў нябыт, пакінуўшы пасля сябе толькі імя ў дакументах таго часу і гісторыя забылася пра яго. Але Айчыне патрэбны быў самаахвярны і мужны правадыр. У такім становішчы ўсе чакаюць яго, кажуць пра яго і рэдка хто возьме на сябе гэтую самаахвярнасць і мужнасць і прама не спытае «А чаму не я?» А таму што не гатовы, няма сіл, няма здольнасцей і сэрца не загарэлася, каб агонь свой перадаць іншым. Такім чалавекам трэба стаць. Сапега стаў правадыром, павёў за сабой, прыняў самаахвярнасць, мужнасць, адказнасць, клопат, трывогу, небяспеку, славу і ганьбу: «Праз удзячнасць мілай маёй маці - Айчыне. Не шкадаваў для яе фартун, здароўя і крыві маёй»[2].
Так ужо здарылася, што ў першы перыяд вайны з Масковіяй Павел Сапега знаходзіўся ў цені. Трэба думаць, каб Сапега не выехаў на сойм, дык давялося яму абараняць Віцебск.
А пасля Сапега знаходзіўся ў Берасці і збіраў там войска. Мабыць, не жадаў ён дапамагаць свайму палітычнаму саперніку Янушу Радзівілу, а можа, выконваў загад караля, які хацеў прыкрыць гэтай групоўкай «браму» ў Польшчу. Так ці інакш, а Сапега заставаўся ў баку ад галоўных падзей і накапляў сілы. Загадаў біць з свайго родавага срэбра і золата грошы і плаціць жалаванне жаўнерам. Браў вялікія пазыкі і ўсё аддаваў войску - агулам 600 000 злотых. І не дзіўна, што жаўнеры ішлі да яго. Сабраліся ў Берасце і тыя ліцьвінскія паны, якія засталіся вернымі Яну Казіміру - троцкі ваявода Мікалай Стэфан Пац, наваградскі ваявода Пётр Вяжэвіч, смаленскі ваявода Фёдар Абуховіч, князь Самуіл Лукомскі, Крыштоф Завіша, Жыгімонт Служка і многія іншыя. Далучыліся да Сапегі і канфедэраты. Так што меў войска ваявода каля 6 тысяч чалавек. 24 кастрычніка 1655 года жаўнеры аднадушна выбралі Паўла Сапегу рэгіментарам сабранага ім войска - найвышэйшым водцам. Гэта быў акт даверу і надзеі. Сапегу давяралі лёс Літвы, на яго спадзяваліся. І нельга не апраўдаць гэты давер, не спраўдзіць надзеі.
Войска Сапегі хвалявала і шведскага караля, і маскоўскага цара. Абодва хацелі перацягнуць віцебскага ваяводу на свой бок. Напрыканцы верасня ў Берасце з'явіўся пасланец Карла Густава - брат былога кароннага падканцлера Гараніма Радзіеўскага Мікалай. Шведскі кароль прапаноўваў Сапегу прыняць ягоную пратэкцыю. Што мог адказаць ён? Прапанову шведа Сапега не прыняў, але і не адхіліў яе. Нібыта і гатовы падацца да Карла Густава, ды вось не можа, а прычына таму Януш Радзівіл. «У якой партыі ёсць Радзівіл, я быць у ёй не магу»[3].
А следам на разведку ў Берасце адправіўся царскі стольнік Фёдар Рцішчаў. Нібыта шукаў ён Вінцэнта Гасеўскага для перамоваў, але сапраўды хацеў выведаць сілу і настрой Сапегі. Царскі пасланец заявіў Сапегу, што цар жадае мірнай пастановы. Павел не раскрываўся. Адказаў Рцішчаву, што ён ад імя ўсіх паноў б'е чалом вялікаму гаспадару, усея Вялікія і Малыя і Белыя Расіі самаўладцу аб пакоі, пакорліва б'е чалом за абвяшчэнае пажалаванне хрысціянскае. Пастанавілі да сустрэчы вялікіх паслоў спыніць з абодвух бакоў вайсковыя дзеі. Да цара разам з Рцішчавым адправіўся і пасланец Сапегі, які павёз умовы замірэння. Пад граматай Сапега падпісаўся як вялікі гетман літоўскі. Гэты тытул выклікаў незадавальненне цара і баяр. Яны лічылі сябе гаспадарамі Літвы. Сапегу і паслам адпісалі: «Вы ў сваёй грамаце просіце нас біць чалом за вас вялікаму гасудару, а Яна Казіміра, караля польскага, пішаце вялікім князем літоўскім, і гетман падпісаўся гетманам Вялікага Княства Літоўскага; але вам дакладна вядома, што дараваў Бог вялікаму гаспадару нашаму ўзяць у яго каралеўскай вялікасці ўсю Белую Русь і стольны горад Вільню, і гасудар наш учыніўся на ўсёй Белай Расіі, і на Вялікім Княстве Літоўскім, і на Валыні, і на Падоллі вялікім гасударом. Вам так пісаць няварта; лепш бы вам прасіць міласці ў яго царскай вялікасці і быць пад яго высокай рукой, а гасудар веры, правоў і вольнасцей вашых ні ў чым не загадае парушыць»[4]. Цар вырашыў паказаць Сапегу, хто цяпер уладар Літвы. Пакуль не пачаліся мірныя перамовы, Аляксей Міхайлавіч спяшаўся расправіцца з Сапежанскім войскам і заваяваць Берасцейскае ваяводства. Напрыканцы жніўня ён выправіў з Коўны на Берасцейшчыну групоўку Шарамецева і яшчэ некалькі палкоў - 18 тысяч чалавек[5]. Вялі маскавітаў ваяводы Ўрусаў і Барацянскі. У дапамогу ім Іван Залатарэнка адправіў 10 тысяч казакоў. Маскоўскія ваяводы, упэўненыя ў лёгкай перамозе, ішлі за лупам. Каб дасталося больш, забаранілі пад жахам смерці ваярам рабаваць, чым выклікалі ў іх абурэнне. А самі бралі ўсё, нават цэрквы «чысцілі» ад званоў да абразоў. Ваяводскі абоз, абцяжараны здабычай, ледзь цягнуўся і затрымліваў рух войска. Ваяры паміралі ад голаду. Ды гэта мала хвалявала ваявод.
13 лістапада 1655 года каля ракі Лясной непадалёку ад Берасця ворага сустрэў перадавы заслон Сапегі. Ліцьвіны, пастраляўшы праз раку, адступілі ў горад. Урусаў ужо лічыў Берасце сваім і паслаў наперад слуг выбіраць сабе двор. І не дачакаўшыся галоўнага войска, рушыў да Берасця. Вось тут і ўдарыў Павел Сапега. Ліцьвіны наляцелі на варожы аддзел і разграмілі яго. Ваяводы бясслаўна ўцяклі з-пад Берасця за Лясную. Сярод трафеяў пераможцам дастаўся і крыж, які даў ваяводам цар. Раніцай да маскоўскага абоза падступілі Сапежынскія жаўнеры і пачалі страляць з гармат. Ваяводы, сустрэўшы такі адпор, перапужаліся і загадалі свайму войску адступаць. Вось табе і лёгкая перамога. Але Сапега праследаваў маскавітаў.
У вёсцы Вярховічах, што ў 25 вярстах ад Берасця, маскавіты спыніліся. Сапега абышоў вёску і перагарадзіў ворагу дарогу да адступлення. Двое сутак трымаў Сапега маскавітаў у аблозе і патрабаваў капітуляцыі. Ваяводы збіраліся адступаць другой дарогай праз лясны гушчар і балоты. Супраць гэтага рашэння выступілі ваяры. Дарога небяспечная, масты раскіданы і на засадах шмат непрыяцеляў. Патрабавалі біцца. Няволяй ваяводы 27 лістапада павялі войска ў бой. Паводле рэляцыі, яны разграмілі ліцьвінаў, гналі іх шэсць вёрст, узялі чатыры гарматы і 28 сцягаў. Ды як яшчэ маглі яны ўтоіць ад цара ганебную паразу, як не хлуснёй пра неверагодную перамогу. А сапраўды... яны былі пераможаны. Левае крыло маскоўскага войска пад ударамі сапежынцаў уцякло з поля сечы разам з ваяводамі. Толькі праваму крылу ўдалося вырвацца з акружэння. Урусаў і Барацянскі прабіраліся праз Белавежскую пушчу. Аднак не ўратаваліся ад яшчэ адной паразы. Каля Новага Двара на маскавітаў напала апалчэнне ваўкавыскай і гарадзенскай шляхты пад даводствам берасцейскага ваяводы Яна Кунцэвіча і добра пабіла іх. Бясслаўна вярталіся ў Вільню ваяводы. Берасце так і не заваявалі. Першая буйная перамога ліцьвінскай зброі ў гэтай цяжкай і крывавай вайне. Істотна не перамяніла гэтая перамога становішча - па-ранейшаму вораг быў моцным, але абудзіла ў сэрцах патрыётаў надзею на вызваленне ад варожага нашэсця. З'явіўся новы правадыр, гатовы весці за сабой да перамог.
Як не дзіўна, гэтая перамога ўскладніла становішча Паўла Сапегі - прадбачыў ён новы паход царскай раці на Берасце. Таму разам са сваім стрыечным братам ліцьвінскім падканцлерам Леонам Казімірам Сапегам, а з імі ўся берасцейская групоўка выказалі жаданне прыняць шведскую пратэкцыю. Але не прымалі яе. Сапега чакаў далейшага ходу падзей і сабіраў сілы. Прыязджалі да яго і пасланцы брандэнбургскага курфюста Фрыдрыха Вільгельма, клікалі ўспупіць у антышведскую кааліцыю. Ім удалося нават завербаваць аддзелы Паклонскага і Невяроўскага, а вось Сапега адмовіўся. Слалі просьбу далучыцца да іх польскія канфедэраты. Пазней 17 студзеня 1656 года ўжо сам Ян Казімір, які вярнуўся ў Карону з Сілезіі, клікаў Сапегу да сябе: «...А сам з войскам, паправіўшы места Берасце, паводле першага загаду нашага... да нас што хутчэй пад Сандамір спяшайся і нам пра сябе часта вестку давай»[6]. Сапега не ішоў у Польшчу. Асцярожная палітыка чакання і нейтралітэту была апраўдана. Сапега атрымаў яшчэ адну перамогу - дыпламатычную. Нікому не паказваючы сваіх сапраўдных намераў, ён умела падтрымліваў ў Карла Густава і Аляксея Міхайлавіча мроі прыняцця іх улады, а тым самым усцярогся ад шведскага і маскоўскага ўдараў. Час, патрэбны для стварэння новага ліцьвінскага войска, Сапега выйграў. Сілы раслі. На пачатку 1656 года пад даводствам віцебскага ваяводы знаходзілася 8 тысяч жаўнераў і шляхты. Не бяздзейнічалі яны. Частку войска Сапега выпразіў на Тыкоцін, дзе засеў Януш Радзівіл. Ясна, чаму рэгіментар ліцьвінскага войска вырашыў расправіцца з вялікім гетманам, каб самому займець гетманскую булаву. Другую частку ў лютым 1656 года павёў на Падляшша - заняў Бельск і Бранск. Харугвы, якія перайшлі да шведскага караля, адна за другой далучаліся да Сапегі.
Цяпер сілы Паўла Сапегі пабольшалі да 12 тысяч чалавек[7]. Гэта ўжо было сапраўды войска - адроджанае ліцьвінскае войска. Вельмі спадзяваўся на яго Ян Казімір і пісаў да Сапегі, каб ішоў у Польшчу да Сандаміра. Ды толькі Павел не падначаліўся каралю, выслаў у Польшчу 2-тысячны аддзел пад зверхнасцю Палубінскага, а сам заставаўся на Падляшшы. Гэтую «ўпартасць» Сапегі можна растлумачыць, як своеасаблівы ціск на караля, каб вымусіць яго да надання пасад вялікага гетмана літоўскага і віленскага ваяводы. А што рабіць Яну Казіміру, як не саступіць - і Павел Сапега ў сярэдзіне лютага атрымаў жаданыя тытулы.
Аднак выканаць каралеўскі загад Сапега пакуль не мог. На Падляшшы з'явіўся Багуслаў Радзівіл. Сапега паспрабаваў перахапіць Радзівіла па дарозе на Тыкоцін. 26 лютага новы вялікі гетман выступіў з Бельска. Спазніўся. Радзівіл апярэдзіў яго, імкліва наляцеў на аддзел Крыштофа Сапегі і прагнаў яго ад Тыкоціна. Даведаўшыся пра гэта, Павел павярнуў войска назад. Можна лічыць гэтае рашэнне хібным - не запёр Радзівіла ў Тыкоціне і дазволіў яму свабодна дзейнічаць. Хоць, мабыць, Павел разглядаў паход Радзівіла як спробу Карла Густава скаваць ліцьвінскае войска, а таму і не ўвязваўся ў лакальныя сутычкі. У сакавіку 1656 года ён павёў войска супраць самога Карла Густава.
Сапраўды, здавалася, што Польшча ўслед за Літвой загіне. «На тое прыйшла Айчына наша, што ратуючыся загіне», - гэтак сумна вызначалі становішча Польшчы палякі[8]. Ворагі як хацелі, гэтак і крамсалі яе яшчэ жывое цела. Разбіўшы пад Гродакам войска Станіслава Патоцкага, маскоўскія і казацкія палкі занялі Люблін. Люблінскі магістрат ад імя мяшчан прысягнуў на вернасць цару. А ўся астатняя Польшча дасталася шведам - амаль без бою. Паспалітае рушэнне пад Усцем да апошняй хвіліны не верыла, што ідуць шведы. А калі тыя прыйшлі, дык некалькімі атакамі такі нагналі жах на шляхту, што яна здалася. А было шляхты аж 30 тысяч. А пасля ўжо здаваліся гарады і цэлыя землі. Не змагалася і новая сталіца Кароны - Варшава. Ян Казімір уцёк у Сілезію пад імператарскую ахову. Адзіны, хто біўся са шведамі, дык Стэфан Чарняцкі - чалавек з агнём замест сэрца. Ён гарэў і запальваў другіх. Канечне, сіл яму не хапала. І вымушаны быў слаўны воін пасля 23-дзённай абароны здаць Кракаў з умовай свабоднага выхаду.
Шведы занялі і Люблін і люблінцы цяпер прысягалі шведскаму каралю. Карл Густаў шукаў, чым яшчэ пажывіцца і... пасквапіўся на святыню палякаў Чанстахоўскі манастыр. І хоць не захапілі шведы манастыр, аднак закранулі рэлігійныя пачуцці католікаў. Калі згас агонь патрыятызму, дык успыхнуў агонь нянавісці да «герэтыкаў» пратэстантаў. Гэтая ўспышка нібыта абудзіла абыякавы да свайго лёсу народ і ён падняўся з каленяў. Вялікі маршалак Юрый Любамірскі і некалькі дыгнітарыяў клікалі караля ў Польшчу. І кароль набраўся мужнасці змагацца. З Аполя, дзе ён хаваўся, Ян Казімір 20 лістапада 1655 года разаслаў універсалы да шляхты і да «людзей усіх кандыцый і стану», заклікаючы да паўстання супраць ворага. Пісаў ён і ліцьвінам: «Каму Бог і вера яго пярвейшая над усім дабром, каму мілей слава народу, ніколі перад гэтым непарушаная, а цяпер знішчаная, каму вольнасць і свабоды іншым народам пажаданую літасць чыняць, супраць таго непрыяцеля Рэчы Паспалітай паўстаньце. Не чакайце водцаў і ваяводаў альбо такога парадку, якое права аб паспалітым рушэнні апісала»[9]. Дараваў ён здраднікам: «Кожнаму міла да айцоўскай ласкі нашай прымаем»[10]. У адказ на каралеўскі заклік у Тышоўцах 29 студзеня 1655 года абодва каронныя гетманы Стэфан Патоцкі і Стэфан Лянцкаронскі, якія прынялі шведскую пратэкцыю, склалі канфедэрацыю жаўнераў і шляхты і пастанавілі біцца «за веру і касцёл каталіцкі, за найяснейшага Яна Казіміра караля і пана нашага найміласцівага, за вольнасць правоў Рэчы Паспалітай»[11].
Ян Казімір прыехаў у Львоў. Юрый Любамірскі аддаў яму карону і каралеўскі скарбец. Барацьба зноў пачыналася. Карл Густаў гэтак і не зразумеў, што адбылося - баявы дух вярнуўся да палякаў. Ён і на гэты раз спадзяваўся на лёгкую перамогу. На чале 10-тысячнага войска шведскі кароль у 1656 годзе рушыў з Прусіі на Львоў. Лічыў, што гэтых сіл хопіць, каб расправіцца з Янам Казімірам. Але памыліўся. Не тая была ўжо Польшча, не тымі былі ўжо палякі - не палохаліся шведскай зброі. Біліся, а не здаваліся на міласць, ужо шведы зведалі на сябе сілу польскай зброі.
Сустрэўшы адпор, Карл Густаў павярнуў назад. Адышлі ад шведаў князь Вішнявецкі і Ян Сабескі. За імі следам перакінуўся пісар польны Ян Сапега з 3 тысячамі жаўнераў, а пасля і Канцэпольскі. Гэтак нечакана войска Чарнецкага пабольшала да 15 тысяч чалавек. Не пра перамогу цяпер думаў Карл Густаў, а як ацалець. Шведы спыніліся пад Сандамірам. Між тым Любамірскі з 10-тысячным корпусам заняў Сандамір і падступіў да гарадскога замка. Шведы ўзарвалі порах і разбурылі замак.
Падаспеў пад Сандамір і Павел Сапега - ён правёў 8 тысяч жаўнераў. Ліцьвінскае войска стала на правым беразе Сана. Такім чынам шведы апынуліся ў пастцы паміж рэкамі Віслай, Сан і Чорнай, атачоныя з усіх бакоў польскім і ліцьвінскім войскамі. Як тут вырвацца? Карл Густаў і не думаў пра гэта. Як бы пратрымацца да падходу бадэнскага марграфа Фрыдрыха, які ішоў левым берагам Віслы з 4500 жаўнерамі. Клікаў Карл Густаў на дапамогу з Варшавы свайго брата Яна Адольфа. А пакуль шведы хаваліся ў зямлю - капалі равы, траншэі, насыпалі шанцы. Паставілі батарэі. Бараніцца збіраліся ўпарта. З красавіка на нарадзе ў Сапегі водцы вырашылі блакадай вымусіць шведаў да капітуляцыі. Чарнецкі і Любамірскі выступяць насустрач бадэнскаму марграфу, а Сапега запэўніў, што не дасць шведам пераправіцца цераз Сан. Як высветлілася, рана хваліўся. Карл Густаў не чакаў расправы над сабой. Наступным днём ён нечакана атакаваў лагер Яна Сапегі, які стаяў на правым беразе Віслы пад Баранавым. Страціўшы 500 чалавек, Ян Сапега з рэшткамі свайго аддзела пераправіўся на другі бераг ракі. Гэта быў манеўр з мэтай падмануць ліцьвінскага гетмана. Шведскі кароль паказваў, што хоча пераправіццз цераз Віслу каля Баранава. Пэўна, Павел паверыў у гэты намер Карла Густава і не чакаў яго нападу. А кароль задумаў прарвацца менавіта цераз Сан. Каля вёскі Залессе ён загадаў будаваць мост. Дзень і ноч кіпела праца. І хутка мост злучыў шведскі бераг з выспай пасярод ракі. Аднак ліцьвіны выкрылі шведскія прыгатаванні. Са свайго берагу яны абстрэльвалі шведаў. Кароль непакоіўся, каб да ліцьвінаў не падаспелі палякі. Дзейнічаў ён рашуча. Адважыўся фарсіраваць Сан. І вось 5 красавіка а 6 гадзіне дня шведы з выспы з 50 гармат пачалі абстрэл ліцьвінскага берага. На трох шкутах 300 пешцаў паплылі да берага. Ліцьвіны адказвалі агнём гармат і мушкетаў. Адна куля ўпала каля ног шведскага караля. Шведаў не спынілі. Яны высадзіліся на бераг. Пустыя шкуты зноў вярнуліся на выспу і ўзялі на борт новых жаўнераў. Шведы збілі ліцьвінскі заслон і хутка дабудавалі мост. Ноччу ўсё шведскае войска пераправілася цераз Сан. Карл Густаў пайшоў да Варшавы. Як прызнаўся Сапега, «выслізнуў»[12]. І павёў войска ў пагоню за шведамі. Наступаў ім на пяткі. Пры пераправе цераз раку Вепрс разбіў шведскі ар'ергард. Кароль адчуваў на сваёй спіне дыханне пагоні, тады ён схітрыў. Паказаў, што накіраваўся на Люблін - пусціў у яго бок аддзел, а сам па-ранейшаму ішоў да Варшавы. Сапега падзяліў свае сілы, а сам павярнуў на Люблін. Каля горада ён нагнаў шведскі аддзел і разграміў яго. Караля не было. «Упусцілі славу вялікую, бо ў цягу вякоў рэдка выпадае гэткую здабычу набыць»[13]. Але ад Любліна Сапега не адступіў. Штурмам заваяваў горад. У баі загінуў сын дацкага караля Хрысціяна ІV Вальдэмар, які змагаўся за шведаў. Люблінцы зноў прысягнулі Яну Казіміру.
Тут у Любліне Сапегу знайшоў царскі пасланец Ліхароў. Прыехаў ён у Польшчу, каб выведаць становішча Яна Казіміра і перацягнуць на царскі бок Паўла Сапегу і каронных гетманаў. На царскую прапанову Сапега адказаў: «На гаспадарава жалаванне б'ю чалом: калі б я не чуў пра пана свайго караля, калі б ён не вярнуўся, дык я з усёй Літвой да царскай вялікасці пайшоў бы ў падданства: не мы яго пакінулі, а ён нас пакінуў. А цяпер чую, што ён да нас вярнуўся, прыехаў у Львоў ды ідзе на шведа, так я свайго пана караля, сваёй веры і свайго сапежынскага дома і права не магу пакінуць, здраднікам быць не хачу; гаспадар мяне назаве здраднікам, скажа: здрадзіў ты каралю, здрадзіш і мне; хутчэй сваё горла дам, а так не зраблю. Княства Літоўскае хацела царскай вялікасці, але Ўрусаў задраў нас і дамы нашы спустошыў. І цяпер усё Княства Літоўскае хоча міру з гаспадаром, а Польшча хоча больш міру з шведскім каралём»[14]. Ліхароў адправіўся ў Львоў да Патоцкага. Каронны гетман таксама адмовіўся падацца пад царскую руку. З гэтай паездкі царскі шпік зрабіў несуцяшальную вымову - Рэч Паспалітая не загінула.
Рэч Паспалітая не загінула, а змагалася. Чарнецкі пад Варкамі 5 красавіка ўшчэнт разбіў войска бадэнскага марграфа і рушыў на шведаў у Прусію. Паўсталі вялікапаляне. Любамірскі ішоў да Таруня. А Сапега з ліцьвінскім войскам выступіў на Варшаву. Абрадаваны кароль паверыў у перамогу над ворагам... «Як ужо ёсць з Боскай ласкі добры і шчаслівы пачатак», - пісаў ён Сапегу[15]. Але да перамогі было далёка
22 красавіка да Варшавы наблізіўся 4-тысячны ліцьвінскі корпус. Праз два дні з астатнім войскам падышоў Сапега. У горадзе запёрся фельдмаршал Вітанберг з 5 тысячамі нямецкіх і шведскіх жаўнераў. Яшчэ 600 пешцаў прывёў Багуслаў Радзівіл. Сапега не хацеў губляць сваіх людзей і не штурмаваў горад. Рана ці позна голад пагнаў бы гарнізон яму на паклон. Ды і Вітанберг пужаў, што ўзарве замак і касцёлы. Абодва войскі перастрэльваліся з гармат. Аднойчы Багуслаў Радзівіл зрабіў вылазку, ледзь не захапіў у намеце п'янага Сапегу. Але і Сапега адказаў зброяй. Ноччу 17 траўня ўдарыў па Варшаве. Шведы адбіліся і днём паўтарылі вылазку. Забралі дзве гарматы, а некалькі папсавалі. Больш за месяц трымаў Сапега Варшаву ў аблозе, пакуль не падышоў з войскам і паспалітым рушэннем Ян Казімір. 30 траўня ён стаў каля Варшаўскага прадмесця, а 6 чэрвеня пераправіўся цераз Віслу па пабудаваным Сапегам мосце. Вярнуліся з Прусіі Чарнецкі і Любамірскі. Падыходзілі збройныя аддзелы паспалітага люду. Так што каля Варшавы сабралася ці не 100 тысяч чалавек. Нечакана з'явіўся польны гетман літоўскі Вінцэнт Гасеўскі. Шведы перадалі яго на рукі брандэнбургскаму курфюсту Фрыдрыху Вільгельму, а ён уцёк. Загартаваны ў баях водца быў вельмі патрэбны ліцьвінам.
Вітанберг адмовіўся здаваць горад. Ваяўнічасць стараму фельдмаршалу падняла навіна, што на дапамогу падыходзіць генерал Дуглас, а хутка і сам кароль прыйдзе. Але Дуглас акапаўся пад Новым Дваром і адтуль назіраў за падзеямі.
Ян Казімір думаў пакінуць пад Варшавай ліцьвінаў, а самому рушыць на Прусію, каб перашкодзіць злучэнню Карла Густава з брандэнбургскім курфюстам Фрыдрыхам Вільгельмам. Але на вайсковай радзе водцы радзілі іншае. «Такі крок быў бы вельмі шкодны і небяспечны. Вайсковая слава на гэтым пацярпела б і кароль страціць найпякнейшую і найлатвейшую спасобнасць трыумфа над непрыяцелем, бо Варшава поўная найбагацейшых шведскіх лупаў, усякія вайсковыя асобы шведскія тут знаходзяцца і найзнакамітыя генералы Вітанберг, Аксенштэйн, Урангель, Горн і любімыя Карла Густава палкоўнікі. Кароль, заняўшы Варшаву, падсячэ карэнныя патугі шведскія»[16]. Было вырашана штурмаваць Варшаву.
Абвясцілі набор ахвотнікаў ісці на штурм. А іх хапала - 20 тысяч. Няма чаго дзівіцца, што большасць з іх былі ці абозная чэлядзь ці галота, якая прыстала да войска - вабілі «найбагацейшыя шведскія лупы». Ноччу па горадзе ўдарылі гарматы, а пасля натоўп валанцёраў пабег здабываць перамогу. Ніякага кіраўніцтва над імі не было. Хто як хацеў, так і біўся. Шведы адкінулі валанцёраў. Але калі 30 чэрвеня на штурм пайшло ўжо ўсё польска-ліцьвінскае войска, калі палякі і ліцьвіны з трох бакоў уварваліся ў горад і пачалі гнаць шведаў з іх пазіцый, Вітанберг запрасіў міру. Кароль патрабаваў капітуляцыі. А штурм працягваўся, хаця каралеўскі трубач і даваў адбой. Канечне, ірваліся да лупаў і спыніць рабаўнікоў было немагчыма. Яны забілі трубача і абіралі як маглі горад. Адступілі толькі тады, калі кароль паабяцаў выплаціць ім значную суму ўзнагароды. Яны і паверылі, і пабеглі да палаца, дзе спыніўся кароль. Як высветлілася, што кароль ніякіх грошай не заплаціць, чэрнь раскрычалася пагрозамі. Хітрыя прыдворныя накіравалі іх гнеў на армянскі базар, што знаходзіўся паблізу палаца. І чэрнь напярэймы пабегла рабаваць армянскіх купцоў. Бывае, што гарады бярэ не мужнасць, але прага здабычы.
1 ліпеня Вітанберг здаў горад. Насуперак сваім абяцанням Ян Казімір не адпусціў шведскіх генералаў, а звязеніў іх. «Чаго іншага спадзявацца ад каралеўскага слова», - заўважыў Вітанберг[17].
На сваю бяду кароль не змог выкарыстаць плён перамогі. Замест імклівага паходу ў Прусію, каб не даць ворагу ўзмацніцца, ён застаўся ў Варшаве. Нават Дугласа не разбіў. Недаравальная бяздзейнасць. А Карл Густаў часу не марнаваў. Сабраў раскіданае па гарнізонах войска. Заключыў саюз з брандэнбургскім курфюстам, паводле якога той атрымліваў Познаньскае, Калішскае, Ленчыцкае, Серадзскае ваяводствы і Вялюнскую зямлю ў Жамойці.
Дарэчы згадзілася шведскаму каралю і парада Радзівіла і Радзіеўскага. Ведалі шляхту - доўга ваяваць яна не будзе. Вось і раілі каралю не спяшацца, а шляхта пачне раз'язджацца з-пад Варшавы, тады можна і ўдарыць. Так яно і здарылася. Пакуль Ян Казімір вырашаў з сенатарамі што рабіць, у каго прасіць дапамогі, каго нацкаваць на шведаў, войска таяла - шляхта і паспольства падаваліся па дамах. Як не дзіўна, бараніць сталіцу Польшчы засталіся ліцьвіны і ўкраінцы - харугвы Рускага, Валынскага, Белзкага, Любельскага, Падляшскага ваяводстваў і войска Паўла Сапегі.
Дапамог Яну Казіміру крымскі хан, які прыслаў 6 тысяч татараў на чале з Казі-агой. Так што войска Рэчы Паспалітай было каля 30 тысяч чалавек. У тым ліку і 5 тысяч ліцьвінаў.
Напрыканцы ліпеня шведскі кароль і брандэнбургскі курфюст падышлі да Варшавы. Першы ўдар меркавалі нанесці па ліцьвінскім войску, якое стаяла ў Варшаўскім прадмесці пад Прагай, а пасля пераправіцца цераз Віслу і ўдарыць па польскаму войску - расправіцца з абодвума паасобку. І вось 28 ліпеня а 10 гадзіне раніцы Паўлу Сапегу паведамілі, што шведы рушаць на ліцьвінскі лагер. Гетман падняў войска і ўшыхаваў яго да бою. Вечарам шведы і немцы паказаліся на полі перад лагерам. Ішлі яны павольна пад барабанны грукат і спевы труб. Вёў атрад 25-гадовы кузін караля граф Тот. Падпусціўшы непрыяцеля, ліцьвіны абстралялі яго з гармат. Заціхла музыка, зблыталіся шэрагі. Ліцьвіны пагналі шведаў і немцаў прэч, толькі цемра спыніла пагоню. Гэткім бясслаўем закончыўся і штурм трох шанцаў. Пад адным з іх Карл Густаў кінуўся спыняць уцёкі сваіх жаўнераў - не спыніў. Але не такім быў шведскі кароль, каб палохацца няўдач. Калі на вайсковай нарадзе генералы пачалі скардзіцца на нялёгкае становішча і раіць адступленне, кароль гнеўна адказаў: «Бачу, вам здаецца непадобным, каб пры сустрэчы з такім моцным і адважным непрыяцелем не ўцякаць, ведайце я навучу вас, як можна з Боскай дапамогай і поле і перамогу ўзяць»[18]. І так, Карл Густаў вырашыў зноў атакаваць ліцьвінскі лагер. Толькі навуку перамогі паказалі яму ліцьвіны. Наступным днём 29 ліпеня адбыўся новы бой. Павел Сапега асабіста хацеў узначаліць атаку конніцы. Ды вось недарэчнасць - упаў з каня і зламаў нагу. Павёў вершнікаў Аляксандар Палубінскі. Было іх усяго 1200 гусараў. Наляцелі на правае крыло шведаў і зламалі іх супраціўленне і пагналі перад сабой. Усё шведскае войска пачало адступаць. Але кароль не спужаўся. «Цяпер няма іншай рады, як перамагчы або загінуць!» - усклікнуў ён да жаўнераў[19]. Сам кінуўся ў бой. Прама да караля прабіўся гусар Якуб Кавалеўскі і ўдарыў яго дзідай. Вастрыё слізгнула паміж грудзьмі і левай рукой. Выратаваў караля Багуслаў Радзівіл, які застрэліў гусара з пісталета. Уражаны смеласцю ліцьвіна Карл Густаў прызнаўся: «Калі б я меў падобных, хаця б дзесяць тысяч, не толькі турка, але заваяваў бы цэлы свет»[20].
Шведы акрыялі і ўдарылі на ліцьвінаў. Вось тут бы ім дапамагчы. Не прайшлі пасілкі. Польскія аддзелы, убачыўшы паражку ліцьвінаў, не захацелі біцца. І шведы высеклі амаль усіх гусараў. Толькі 8 чалавек ацалела. Нават татары, якія зайшлі ў тыл шведскага войска, ужо не выправілі становішча. Пасланая Карлам Густавам конніца прагнала іх. Ян Казімір, каб кіраваць бітвай, бегаў з шабляй і заклікаў жаўнераў да гераізму. А яны не пайшлі на ворага.
І гэты бой не закончыўся ні перамогай ні паразай. Ян Казімір згубіў веру ў сваіх жаўнераў і вырашыў загадзя падрыхтавацца да ўцёкаў.
Вечарам ён загадаў збірацца да выезду з Варшавы. Гэтая навіна ўстрывожыла жаўнераў. А калі ўбачылі, як са сталіцы пакацілі вазы, дык ужо не сумняваліся - кароль уцякае. Ноччу палова польскага войска пайшла ад Варшавы. Раніцай, хаваючыся ў густым тумане, паспалітае рушэнне, не зважаючы на просьбы і пагрозы караля, пабегла. Пайшлі і 12 конных палкоў пад даводцтвам Стэфана Чарнецкага. А за ім і астатнія падаліся. Шведы, не разумеючы гэтых манеўраў, паволі падступалі да ліцьвінскага абозу. У такім становішчы Павел Сапега вырашыў за лепшае таксама адступіць і захаваць сваё войска ад разгрому.
Жаўнеры беглі да моста цераз Віслу, змяталі выстаўлены каралём заслон. На мосце ў гэты час тварылася несусветнае: людзі лезлі адзін на аднаго, штурхалі нецярпліва пярэдніх у спіны. Гетмана кароннага Станіслава Патоцкага спіхнулі ў ваду. Мост падламаўся пад цяжарам. Шмат жаўнераў патанула, пайшлі на дно дзесяць гармат. Трагедыя была б больш жахлівай, каб не вазы, што загарадзілі шведам дарогу на мост. Войска паспела да падыходу непрыяцеля пераправіцца на другі бераг і падпаліць мост.
Гэтак без бою Карл Густаў дамогся перамогі і заняў Варшаву. Праўда, гэтая перамога каштавала яму занадта дорага, бо панёс вялікія страты. І хаця польскае і ліцьвінскае войскі адступілі, але не былі разбітымі. Невыпадкова, што неўзабаве Карл Густаў запрасіў міру, ды атрымаў адмову ад Яна Казіміра. Шведскі кароль пакінуў Варшаву. А палякі і ліцьвіны зноў перайшлі ў наступ. Польскае войска граміла шведскія аддзелы ў Вялікай Польшчы. Восенню на Прусію выступіла ліцьвінскае войска Паўла Сапегі і крымскія татары - агулам 20 тысяч чалавек.
Брандэнбургскі курфюст Вільгельм Фрыдрых паслаў насустрэчу сваё войска, умацаванае шведскімі палкамі. Быў з імі са сваім аддзелам і Багуслаў Радзівіл. Кіраваў аб'яднанымі сіламі граф Вальдэцка. Пад Просткамі 8 кастрычніка авангард пад началам Вінцэнта Гасеўскага разграміў брандэнбруска-шведскі корпус. Татарская конніца бродам перайшла раку Піс і ўдарыла з тылу па непрыяцелю, а Гасеўскі з ліцьвінамі імкліва атакаваў з фронту. Немцы і шведы гэтак і не змаглі абараніцца. Тыя, хто ўцёк, лічылі Боскім цудам сваё выратаванне. Загінула 3 тысячы непрыяцельскіх жаўнераў. Каля 7 тысяч трапілі ў татарскі палон. Не пашчасціла і Багуславу Радзівілу, яго таксама схапілі татары. Князь не прызнаваўся, хто ён такі. Але яго пазнаў слуга пана Вайніловіча. А той з 40 вершнікамі наляцеў на татараў і адбіў Радзівіла. Гасеўскі і размаўляць не стаў са здраднікам і загадаў расстраляць яго. Выратаваў князя ягоны брат, падчашы ліцьвінскі Міхайла Радзівіл - узяў да сябе. Татарам заплацілі 3 тысячы дукатаў. Не такую суму чакаў ад Радзівіла Казі-ага і пакрыўдзіўся - павёў татараў у Крым. А Гасеўскі застаўся без патрэбнай дапамогі. Так што шведы і немцы ў наступнай бітве 12 кастрычніка каля Філіпава добра пашкаматалі ліцьвінскі авангард - знішчылі 500 чалавек. Падчас бітвы ўцёк Багуслаў Радзівіл. Гэтая няўдача паўплывала на планы Гасеўскага. Ён павярнуў на Падляшша. Па дарозе разграміў шведскі полк. Калі ж курфюст прапанаваў польнаму гетману замірэнне, дык з ахвотай пагадзіўся. Узамен прасіў выпусціць з няволі ягоную сям'ю, якая сядзела ў Кралеўцы. І 8 лістапада ў Вержболаве яны падпісалі замірэнне.
Пачатак выгнання шведаў з Рэчы Паспалітай быў зроблены з чынным удзелам адроджанага Паўлам Сапегам ліцьвінскага войска.
Задума Януша Радзівіла распаліць вайну паміж Масковіяй і Швецыяй апраўдалася. Цар Аляксей Міхайлавіч злаваўся на Карла Густава. Шведскім паслам, якія прыехалі ў Маскву, баяры незадаволена заяўлялі, што кароль стаіць за злодзея, лісліўца і здрадніка Радзівіла. Давалі зразумець, што цар не задаволены нападам шведаў на Польшчу і Літву. Маўляў, дзе толькі сутыкнуліся два гаспадары, як Швецыя абавязкова дзеля пажытку ўлезе ў барацьбу. Цар не хацеў упускаць спрыяльнага моманту заваяваць Лівонію і Карэлію. 17 траўня 1656 года шведскім паслам абвясцілі, што з-за каралеўскія няпраўды парушана вечнае дакачэнне - гэта было абвяшчэнне вайны. Адно войска пайшло да Фінскай затокі. Сам цар 15 ліпеня павёў з Полацка галоўныя сілы на Рыгу. 31 ліпеня маскавіты захапілі Дынабург, дзе высеклі ўсіх людзей. Свой новы набытак цар назваў Барысаглебавым. Пасля быў узяты Кукейнос і пераіменаваны ў Царэвіча Дзмітрыя. Маскоўскае войска абклала Рыгу. Больш за месяц доўжылася аблога. Дзень і ноч маскавіты білі па гораду з гармат. Аднак Магнус Дэлагардзі не здаваў Рыгу. Мала таго, дык ноччу 2 кастрычніка шведы напалі на маскоўскі лагер. Страты ад гэтай вылазкі былі такімі вялікімі, што цар зняў аблогу. Маскавіты вярнуліся ў Полацак. Весці вайну на два франты не хапала сіл і цар пайшоў на перамовы з Янам Казімірам. У замірэнні была зацікаўлена Польшча і Літва, каб пераможна завяршыць вайну з Швецыяй. І вось 12 жніўня 1656 года непадалёк ад Вільні ў вёсцы Нямежы пачаліся перамовы. Да згоды ніяк не прыходзілі. Князь Адоеўскі, які ўзначальваў царскую дэлегацыю, патрабаваў Вялікага Княства і вялізарнай кантрыбуцыі. У сваю чаргу польска-ліцьвінская дэлегацыя хацела вяртання ўсіх заваяваных царом земляў і кампенсацыі за прынесеныя страты. Адоеўскі адказаў: «Што вялікаму гаспадару даў Бог, таго ён ніколі не саступіць»[21]. Таму не дзіўна, што справа зацягнулася на месяцы - спрачаліся і патрабавалі. Нарэшце маскоўскі бок выклаў царскі план - выбранне цара на польскі пасад. Пра Літву і не нагадалі. З ёй для маскавітаў было ўсё ясна. «Вялікае Княства Літоўскае пад царскай рукой зацвердзілася»[22]. Але з гэтым не пагаджаліся камісары. Па-ранейшаму патрабавалі вяртання Літвы, Белай і Малой Расіі. Цар нават хацеў падкупіць Вінцэнта Гасеўскага і паслаў да яго Артамона Мацвеева з хабарам - сабалёвымі футрамі ды 700 рублямі. Артамонаў прасіў польнага гетмана схіліць камісараў пагадзіцца на мяжу па рэках Бярэзіне і Бугу. «Не толькі мне сенатараў пераканаць і памянуць аб гэтай справе нельга, назавуць здраднікам», - адказаў Гасеўскі[23].
Прапанову цара абмеркаваў сенат. Выбару не было. Ян Казімір і сенатары пагадзіліся на выбранне цара або царэвіча пры ўмове аднаўлення Палянаўскай дамовы 1634 года. Але цар гэтую ўмову не прымаў. Без Малой і Белай Расіі ён не заключыць мір. Мяжу вызначыць на Бярэзіне, Полацак, Віцебск, лівонскія гарады застаюцца за Масковіяй. Зноў тупік. Камісары не адступаліся ад Літвы і Ўкраіны. Вырашылі, справу выбрання цара адкласці да сойма, а пакуль затрымаць раць з абодвух бакоў, са шведскім каралём не мірыцца. Гэтак упершыню Масковія стала саюзнікам Літвы і Польшчы, ненадзейным, але саюзнікам. Хоць якая, але дапамога Рэчы Паспалітай. Два яе спрадвечных ворагі цяпер біліся паміж сабой.
Замірэнне не прынесла ў Літву мір. Вайсковых кампаній не адбывалася. Толькі куды больш спусташальным і жахлівым была варожая акупацыя. Нічога не змянілася. Маскавіты рабавалі, секлі, гналі ў палон. Нявольніцкія рынкі Астрахані не паспявалі распрадаваць ліцьвінскіх нявольнікаў, якіх куплялі ў Турцыю, у Сярэднюю Азію і на арабскі ўсход.
Адно бачылі ў Літве: «Трупаў поўна на дарогах, вёскі, мястэчкі, сядзібы папаленыя, беднай хаткі цяжка пабачыць цэлай»[24]. Людзей касілі эпідэміі. А пасля наступіў голад, «які працягваўся аж да жніва 1657 года, так што галодныя людзі катоў, сабак і ўсякую здыхляціну елі, а пад канец людзей рэзалі і целы іх елі, нават вылежацца ў дамавінах людскім трупам не давалі»[25].
І ў такіх жахлівых умовах Літва па-ранейшаму змагалася з ворагам. Бараніўся ад украінскіх казакоў Стары Быхаў. У адным з баёў загінуў гетман Іван Залатарэнка. Як толькі аслабла ўлада, казакі перапіліся і кінуліся разбірацца з старшынамі. А тыя без літасці пабілі бунтаўшчыкоў. Уладу ўзяў Іван Нячай, які абвясціў сябе «палкоўнікам беларускім». Аднак казакам даводзілася нялёгка. Маскоўскія ваякі дабраліся і да іх. Нападалі, рабавалі. Крывавымі слязамі плакаліся цару казакі: «Вялікія нясцерпныя крыўды, спусташэнне і няміласцівыя смяротныя забойствы... ад розных ратных людзей начальных церпім»[26]. Украінцы ўцякалі дадому, а ліцьвінскія казакі пераходзілі на бок партызан. А полымя партызанскай барацьбы разгаралася ўсё ярчэй. Сяляне, мяшчане, шляхта, казакі паўставалі супраць заваёўнікаў. Сапраўднае войска меў Дзяніс Мурашка, якое граміла маскавітаў і здраднікаў-шляхціцаў у Менскім і Наваградскім ваяводствах. На Бабруйшчыне дзейнічаў вялікі партызанскі аддзел палкоўніка Аскіркі. Не давалі супакою акупантам полацкія і віцебскія партызаны князя Самуэля Лукамскага (500 чалавек), шляхціца Мажэйкі (600 чалавек), студэнта Сцяпана Шалупіна. Білі партызаны ворага ў Амсціслаўскім, Крычаўскім, Рослаўскім, Магілеўскім, Ашмянскім, Смаргонскім, Віленскім паветах. Улада заваёўнікаў трымалася толькі па гарадах, за сценамі якіх яны хаваліся.
Павел Сапега пасля вяртання з Польшчы рыхтаваўся да новых баёў і збіраў пад свае сцягі берасцейскую і пінскую шляхту. Штурмам узяў Сапега 28 лютага 1657 года Тыкоцін, а Гасеўскі - Біржы. У красавіку ён правёў з'езд ліцьвінскіх дыгнітарыяў, на якім было абвешчана паспалітае рушэнне і ўхвалены новыя падаткі на войска. «Іду супраць непрыяцеля і тое чыніць буду, чаго абарона захавання хвалы і вольнасцей шляхецкай патрабуе», - заявіў Павел Сапега ва ўніверсале ад 2 траўня 1657 года[27].
Але зноў кароль прасіў дапамогі.
Сядзеў ён у Гданьску і баяўся трапіць у шведскую аблогу. Польскае войска бунтавала з-за нявыплаты жалавання. Адзін Чарнецкі са сваёй дывізіяй застаўся пры каралі. Ды яшчэ вось ліцьвінскі аддзел прыйшоў. Чарнецкі вызваліў дарогу з Гданьска і кароль уцёк з-пад носа шведскага генерала Штэнбоўка. Шведы кінуліся ў пагоню. Дагналі Чарнецкага, які прыкрываў караля. І нялёгка было б яму, каб пачаў біцца. Вось тут даведаўся Штэнбоўк, што ліцьвінскае войска з Паўлам Сапегам наляцела на Прусію пад Кралевец. Шведы кінуліся ратаваць Прусію. Павел Сапега, унікаючы сустрэчы з непрыяцелем, адвёў войска на Падляшша. А кароль, пазбавіўшыся пагоні, выратаваўся ад небяспекі. Аднак зноў давялося ратаваць Польшчу ад новага ворага - на гэты раз ад семіградскага князя Юрыя Ракашы.
Шведскі кароль знайшоў сабе новых саюзнікаў - Багдана Хмяльніцкага і Юрыя Ракашы. Казацкі гетман расчараваўся ў сваіх надзеях на цара, а Ракашы пасквапіўся на шчодрыя абяцанні шведскага караля. Спісаліся і дамовіліся, што каму дастанецца ад Рэчы Паспалітай. На пачатку 1657 года прадстаўнікі трох уладароў з'ехаліся ў мястэчка Шамос-Уйвара, дзе і падпісалі пагадненне. Шведскі кароль браў Вялікую Польшчу, Лівонію, Гданьск, Жамойць, а Ракашы назначалася Малая Польшча, Вялікае Княства Літоўскае, Мазовія і Чырвоная Русь, Хмяльніцкаму заставалася Ўкраіна, Валынь і Падолле, а Багуслаў Радзівіл павінен атрымаць Наваградскае ваяводства. У адказ Ян Казімір заручыўся саюзам з пераемнікам імператара Фердынанда вугорскім каралём Леапольдам. Такім чынам у вайну ўступілі Семіграддзе і Імперыя.
У студзені 1657 года Ракашы рушыў на Польшчу. Да 20-тысячнага войска далучыліся 12 тысяч казакоў. Цар паслаў да Ракашы папярэджанне, каб не хадзіў на Польскае каралеўства, якое палякі прапаноўвалі яму. «Калі цар лічыць Польшчу сваім набыткам, дык мы можам пад рукой гэта лепш вырашыць»[28]. У Літву Ракашы паслаў універсалы, у якіх заклікаў ліцьвінаў выбраць яго вялікім князем літоўскім. Агітаваў за семіградскага князя троцкі ваявода Стэфан Пац. Аднак Літва чакала слова Паўла Сапегі. Ліцьвінская шляхта, а таксама шляхта Люблінскага ваяводства і Дарагічанскага павета на сваім з'ездзе ў Бельску пастанавілі: «З кім будзе гетман Павел Сапега, з тым будуць і яны»[29]. Сапега застаўся верным Яну Казіміру.
Праз Карпаты семіградскае войска выйшла да Львова. Хаця мяшчане і не здалі горад, але абяцалі прызнаць Ракашы сваім уладаром. Пасля Ракашы заняў Кракаў. А з Прусіі з 17 тысячамі ішоў Карл Густаў. Злучыўшы свае сілы, абодва ўладары авалодалі Люблінам. На гэты раз люблінцы прысягнулі ўжо семіградскаму князю. Польскае войска пад даводствам Патоцкага адступіла да Берасця. Сюды павялі свае войскі Карл Густаў і Ракашы. Для абодвух было важна пакончыць з Берасцейскім ваяводствам - аплотам ліцьвінскага супраціўлення. Палякі падаліся да Сандаміра. 7 траўня нямецкая пяхота, якая складала берасцейскі гарнізон, здала Берасце. Павел Сапега не змог перашкодзіць гэтаму - не паспеў. Даведаўшыся пра падзенне Берасця, гетман спыніўся з войскам у Камянцы. Але неўзабаве з'явілася надзея вярнуць горад. Планы Карла Густава змяніліся - не да заваёвы Берасцейшчыны было. Стала вядома, што імператарскае войска вось-вось выступіць на дапамогу Польшчы, а Данія абвясціла вайну Швецыі. Карл Густаў пакінуў 3 чэрвеня Берасце і пайшоў у Прусію. А войска Ракашы пачало развальвацца. Жаўнеры грызліся паміж сабой за здабычу. Казакі, нарабаваўшыся, не хацелі ваяваць. З цяжкасцю Ракашы паразумеўся з казацкімі водцамі, але дазволіў адправіць на Ўкраіну вялізарны абоз нарабаванага. Нарэшце ён таксама пакінуў Берасце і павёў сваё войска ў Варшаву. У Берасце застаўся моцны гарнізон з нямецкай пяхоты і вугорскай конніцы пад началам Гаўдзі. Хоць і меў Сапега 8 тысяч жаўнераў, але на аблогу не рашаўся. Спадзяваўся ён на дапамогу маскавітаў. «Толькі б царская вялікасць прыслаў бы ратных людзей і ён Берасце абклаў бы»[30]. «Ратных людзей» цар не прыслаў. А Ян Казімір заклікаў Сапегу ісці следам за Ракашы і біць яго з тылу. Тады, каб не спыняць войска пад Берасцем. Сапега загадаў падчашаму Міхайлу Радзівілу набраць аддзел з «абывацелей Берасцейскага ваяводства» і ў зручны час «учыніць эксперымент: спешыўшы людзей, падабрацца як мага цішэй, каб ніхто і пяра не выстрымнуў» і захапіць горад[31]. Радзівіл паспяхова справіўся з пастаўленай задачай.
Ліцьвінскі напад вымусіў Гаўдзі здаць горад. Сапега падзякаваў Міхайлу Радзівіла «як ад сваёй асобы, гэтак і ад усёй Рэчы Паспалітай за зробленую працу пры адбіранні Берасця, за што ўся Айчына павінна адплаціць... удзячнасцю»[32].
Сам Павел Сапега на чале ліцьвінскага войска рушыў наўздагон Ракашы. І справядлівы дакор Сапегу выказвалі ліцьвіны: «Лепш Карону, а не Княства Літоўскае пільнуе»[33].
Фартуна здрадзіла семіградаскаму князю. Так імкліва змянялася становішча, што з пераможцы ён ператварыўся ва ўцекача. Так, становішча змянілася. Любамірскі са сваім аддзелам наляцеў на Семіграддзе і агнём і мячом спустошыў край. У маніфесце ён апраўдваў сваю жорсткасць помстай Ракашы за спусташэнне Польшчы. Турэцкі султан, баючыся ўзмацнення Масковіі, паслаў на Ўкраіну крымскага хана. Імператарскае войска ішло на Кракаў. Трэба было ратавацца. Ракашы пабег з Варшавы. Па пятах за ім увязалася конніца Чарнецкага. Пад Меджыбожам на Валыні семіградскае войска трапіла ў пастку. Дарогу перагарадзіў Любамірскі, які вяртаўся з Семіграддзя, з тылу насядаў Чарнецкі, з поўначы - ліцьвінскае войска Сапегі, а з поўдня - польскае войска Патоцкага. Першымі пабеглі казакі, за імі разбеглася і палова семіградскага войска. А тыя, хто застаўся з князем, не хацелі біцца. Ракашы лаяўся, пагражаў, кляў іх, але дарэмна. Давялося яму прасіць міру. 23 ліпеня пад вёскай Чорны Востраў была падпісана капітуляцыя Ракашы. Семіградскі князь адмаўляўся ад сваіх заваёў і прэтэнзій на Малую Польшчу і Літву, вяртаў нарабаванае і абяцаў выплаціць кантрыбуцыю ў мільён злотых. Войска абеззбройваецца і знаходзіцца ў палоне. І сам Ракашы трапіў бы ў палон, каб не адкупіўся - 200 тысяч злотых заплаціў Любамірскаму, Патоцкаму, Сапегу і Чарнецкаму. Авантура правалілася - а расплачваўся за яе Ракашы дорага. Выратаваўся ад зброі палякаў і ліцьвінаў, але спапяліў яго гнеў турэцкага султана. Незадаволены васалам султан пазбавіў яго пасада. Ракашы яшчэ змагаўся за ўладу, але быў асуджаны на паразу. У 1660 годзе туркі разбілі яго, і ён паранены ў баі памёр.
Услед за Ракашы сышоў з тэатра гісторыі Багдан Хмяльніцкі - 15 жніўня 1657 года некаранаваны ўладар Украіны памёр.
Раіў Хмяльніцкі выбраць гетманам Івана Выгоўскага. Казацкія старшыні заявілі, што, апроч Юрыя Хмяльніцкага, ніхто не будзе гетманам. І бацька перадаў 16-гадоваму сыну знакі гетманскай годнасці і блаславіў на гетманства. У апеку над Юрыем назначыў ён камісію на чале з Іванам Выгоўскім. Ад таго, якую палітыку павядзе новы казацкі гетман, залежала і расстаноўка сіл ва Ўсходняй Эўропе. Пра гэта польскія і ліцьвінскія правадыры падумалі загадзя. Адразу пасля перамогі над Ракашы Любамірскі, Патоцкі, Сапега і Чарнецкі распрацавалі праект звароту казакоў да Кароны. Дзеля гэтага казацкаму гетману трэба ад імя караля прапанаваць удзельнае княства, а старшынам - шляхецтва, калі яны адракуцца ад цара. Украіна будзе ператворана ў асобную дзяржаву - Вялікае княства Рускае, злучанае вуніяй з Рэччу Паспалітай. Пераемнікам Хмяльніцкага бачылі Івана Выгоўскага - ліцьвінскага шляхціца, які стаў першым чалавекам у казацкім войску. Разлічвалі на яго самалюбства. І абяцанне тытула «князя рускага» завабіла яго ў хітрасплеценае павуцінне інтрыгі. Выгоўскі даў згоду і дачакаўся смерці Хмяльніцкага. А юны Юрый быў яму не сапернік. Лёгка пераканаў ён малодшага Хмяльніцкага адмовіцца ад гетманства і адправіцца ў Кіеў працягваць вучобу. Юрый і сам баяўся ўлады, што звалілася на яго, і з радасцю пазбавіўся ад яе. Выгоўскі забраў з гетманскай скарбніцы мільён рублёў і купіў галасы казацкай рады.
Гэтак, Іван Выгоўскі атрымаў гетманскую булаву. З дапамогай татараў ён разбіў палтаўскага палкоўніка Пушкара, які выступаў супраць яго, і стаў уладаром Украіны. 9 верасня 1658 года ў Гадзячы Выгоўскі і казацкія старшыні падпісалі з каралеўскімі камісарамі дамову аб вяртанні Ўкраіны ў склад Рэчы Паспалітай. Паводле гэтай дамовы, з Кіеўскага, Браслаўскага і Чарнігаўскага ваяводстваў утварылася дзяржава - Вялікае княства Рускае, якое аб'ядноўвалася з Рэччу Паспалітай з правам мець грошы, войска, урады. Абвяшчалася роўнасць праваслаўнай і каталіцкай цэркваў, амністыя шляхце, якая перайшла на бок казакоў.
Умацавала Рэч Паспалітая і міжнароднае становішча - заключыла саюз з Даніяй супраць Швецыі. Удалося вярнуць ад шведскага караля брандэнбургскага курфюста. За дапамогу супраць шведаў Ян Казімір саступіў курфюсту герцагскую Прусію і гарады Маенбург, Быгом і Эльбінг, а Фрыдрых Вільгельм вяртаў Познань.
У Рэчы Паспалітай нарэшце з'явілася добрая магчымасць асіліць крывавую бяду.
Сапега пасля вяртання з паходу на Ракашы размясціў сваю дывізію на Берасцейшчыне, а сам на пачатку 1658 года адправіўся ў Варшаву. На з'ездзе дыгнітарыяў вырашылі набраць 30 тысяч жаўнераў. Мелі намер палякі абкласці Тарунь і ў дапамогу сабе бралі 3 тысячы ліцьвінскай конніцы Крыштофа Сапегі. Гасеўскі павінен дзейнічаць у Лівоніі, Павел Сапега рушыць на Ўкраіну, каб падтрымаць Патоцкага. Такім чынам, ліцьвінскае войска падзялілі на тры часткі, што значна паніжала ягоную моц. Але сапраўдным няшчасцем для войска былі інтрыгі Яна Казіміра. Апасаючыся Паўла Сапегі, кароль вывеў з-пад яго ўлады Гасеўскага.
Паўтарылася гісторыя адносін Януша Радзівіла і Гасеўскага, якая прынесла колькі шкоды Літве.
На гэтым з'ездзе вырашылі шукаць прымірэння са Швецыяй, каб ваяваць з Масковіяй, калі цар будзе патрабаваць кароны. Аднак ліцьвінскія паслы заявілі, што калі палякі не хочуць дапамагчы абараніць Літву, дык яны проста вымушаны прыняць царскую ўладу. Заява напужала польскіх дыгнітарыяў. Трэба было трымаць слова перад царом - абмеркаваць на сойме ягонае выбранне ў каралі.
У Маскву адправіўся вястун з паведамленнем, што сойм пачнецца 10 ліпеня 1658 года. Цар ужо губляў надзею. Ян Казімір пад рознымі падставамі адцягваў правядзенне сойма - відавочна, што не хацеў выканаць свайго абяцання. І вось добрая вестка. Цар сабраў вялікае пасольства з баярамі Мікітам Адоеўскім, Фёдарам Валконскім, Пятром Шарамецевым і дзякам Алмазам Івановым для новых перамоў з каралеўскімі камісарамі ў Вільні. Сярод каралеўскіх камісараў быў і Павел Сапега. Да яго ў Ружаны паслы прыслалі Дзяніса Астаф'ева. Астаф'еў спытаў Сапегу: «Пагалоска пранеслася, быццам пасланы да вялікага гаспадара ў Маскву Адам Саковіч: ці ад вас, гетманаў літоўскіх, ён пасланы, а ці ведаеш ты, ад каго ён пасланы і з чым?» Сапега адказаў пасля доўгага маўчання. Пэўна, не гаваркі быў гетман. «Пасланы ён ад нас, з майго дазволу, паслаў яго Гасеўскі з тым, калі нашы не паспеюць зрабіць на сойме па-свойму, асіляць нас каронныя, паставяць на тым, што раней мірыцца з шведам, тады няма чаго рабіць, перамяніць нельга». - «Пагалоска ў нас такая ёсць, што з вамі каронныя не цягнуць і рознь у вас пачалася», - казаў Астаф'еў. Сапега адказаў: «За грэх наш ва ўсіх у нас рознь, перш за ўсё скажу табе: кароль з намі ідзе няпраўдаю, а ўсё водзіць яго каралева, ад яе ў нас і ўся смута, а з кароннымі ў нас рознь ад таго: яны сабе пакою хочуць, а нам не дапамагаюць. Паслы прыйшлі з многіх дзяржаў, каралева паехала пра ўсё з імі дамаўляцца, а мы нічога пра гэта не ведаем, дзе быць тут дабру? Нам шкада каронных, а каронным шкада нас, сам ведаеш, як не шкадаваць? Змяшаліся мы з імі вераю і пажаніліся - яны ў нас, а мы ў іх, і маетнасцямі змяшаліся». - «Калі, аднак, будзе не мера, дык як лічыце - адступіцеся ад іх або не?». Сапега зноў доўга абдумваў адказ. «Як хто хоча, а я не адступлю». - «У нас такая пагалоска носіцца, што Саковіч з тым і да вялікага гаспадара пайшоў, што хочаце адступіць ад кароны». Сапега адказаў: «Як сабе хочуць, паслалі мы Саковіча і што яму я загадваў, ад тых слоў не адмаўляюся і на смерць і нікога не зганьблю; я не такі чалавек; па-мойму, што казаць, тое і рабіць, а чаго не рабіць, таго няма чаго і казаць; а яшчэ свой розум у галаве маеце, самі мяркуйце; болей табе нічога не скажу; з чым Саковіч пасланы, аб тым ведаюць у нас у Літве чалавек з дзесяць сенатараў; сам ведаеш, гэтая справа вялікая і страшная, што пры жывым гаспадары другога шукаем... Я не такі чалавек, ад сваіх слоў не выракаюся, ды і таго не хачу, каб ад хітрасці кроў хрысціянская пралілася і мне давялося б на тым свеце даваць адказ Богу; лепш патрачу ўсё апошняе сваё панства ды менш адказу Богу аддам. Стаў я на ўсёй сваёй праўдзе і памерці хачу; усё ў сябе страціў, са скрухі знясілеў, не чую на сабе галавы, сэрца ўсё ссохла»[34]. Тлумачыць гэтае прызнанне Паўла Сапегі, пэўна, залішне.
Саковіч быў пасланы да цара абвясціць, што гетман і ўсё паспольства Вялікага Княства Літоўскага не жадаюць выбіраць ні вугорскага, ні французскага каралёў, а жадаюць цара - няхай цар загадае сваім паслам дамовіцца пра выбары з гетманамі. Калі ж кароль і Карона не прымуць гэтаю дамову, дык гетманы і ўсё паспольства адмовяць каралю ў падданстве і не будуць у злучэнні з Каронай, а пойдуць у падданства цару. Пасля гэтага пераходу Княству павінны належаць Валынь, Падолле і Падляшша. Царская вялікасць павінен трымаць у падданстве гетманаў і ўсё ліцьвінскае паспольства паводле іх правоў і вольнасцей. Каб курляндскі герцаг і брандэнбургскі курфюст былі з царом і Княствам у злучэнні, а з шведамі і палякамі не злучаліся. Таксама і запарожскія казакі былі б у злучэнні з Літвой. Ад сябе асабіста Вінцэнт Гасеўскі прасіў вялікую булаву пасля смерці Паўла Сапегі, ды яшчэ ўзнагароды 100 тысяч чырвонцаў, Магілеў і некалькі лівонскіх гарадоў.
Гэтая ініцыятыва гетманаў нарадзілася з-за палітыкі палякаў. Польскія дыгнітарыі перш за ўсё клапаціліся пра выратаванне Польшчы - «сабе пакою хочуць». І гатовы былі ахвяраваць Літвой. І вось ліцьвіны думалі, як самім ацалець. Цар адказаў гетманам, каб яны з'ехаліся з вялікімі пасламі і дамовіліся аб добрапачатай справе. Абяцаў трымаць усіх сенатараў і Рэч Паспалітую ў міласцівым жалаванні пры правах і вольнасцях.
Каб не дапусціць сепаратных перамоў Літвы з Масковіяй, кароль паслаў сваіх камісараў у Вільню. Але яны яўна не спяшаліся. Сапега і Гасеўскі знаходзіліся пры войску. Прачакаўшы сем тыдняў, царскія паслы пакінулі Вільню. У той жа дзень іх дагналі вестуны з навіною, што камісары ўжо едуць у Вільню. Адоеўскі адказаў, што царскія паслы жылі ў Вільні сем тыдняў без справы, час з'езду мінаваў па іх камісарскай нядбайнасці. Паслы адправіліся далей. Вайна аднавілася.
Ваявода Юрый Далгарукі ў жніўні 1658 года рушыў з войскам на Жамойць. Камісары пабеглі з Вільні ў Слонім. Далгарукі пісаў ім, што новыя перамовы можна пачаць толькі пасля таго, як яны саступяць цару ўсю Літву і выдадуць ліцьвінскую шляхту, якая знаходзіцца ў войску або пры каралі. Тады кароль загадаў Сапегу наступаць на Вільню. Гасеўскі паспяшаў з Лівоніі ў Жамойць. 9 верасня дывізія Гасеўскага напала на корпус Далгарукага пад Коўнам. Ноччу па мосце пераправіліся цераз Нёман 3 казацкія харугвы, полк райтараў і 6 харугваў драгуноў і зайшлі ў тыл маскавітам. Днём непрыяцель сустрэў ліцьвінаў у баявым шыхце. Першай атакай ліцьвінская конніца збіла з месца маскавітаў. Яны кінуліся ратавацца, але паламаўся мост і многія патанулі ў рацэ. Маскоўская пяхота схавалася за вазы, а чалавек 200 заселі на двары нейкага маёнтка. Ліцьвіны запалілі двор і агнём выгналі ворага адтуль. Між тым маскавіты паправілі мост і накіравалі з Коўна на дапамогу сваім 5-тысячны аддзел. Цяпер ужо ўцякалі ліцьвіны, пакуль і Гасеўскі не паслаў у бой свежыя сілы. Пабеглі маскавіты. Выратавалі іх ногі і вялікі дождж. Перабраўшыся на другі бераг, яны знішчылі мост. Страты былі не малыя - 1500 чалавек. Далгарукі адступіў да Вільні.
А ў Менску да паслоў прыйшла царская грамата з загадам вяртацца ў Вільню і весці з камісарамі добрую справу. Але добрая справа ніяк не ладзілася. Паслы патрабавалі ўсю Літву. «А калі царскай вялікасці Літоўскае Вялікае Княства патрэбна, дык у яго ратныя людзі гатовы, і ў каралеўскай вялікасці таксама ёсць ратныя людзі. Літву трэба здабываць крывёю, а не пасольствам», - адказалі камісары[35].
Гэтак і спрачаліся паміж сабой. Паслы пагаджаліся вярнуць ліцьвінскія землі па Бярэзіну, а камісары не адступалі ад свайго. Зрэшты яны дзейнічалі паводле каралеўскай інструкцыі - зацягваць перамовы. Чакалі перамогі Выгоўскага над царскім войскам на Ўкраіне і падыходу пад Вільню ліцьвінскага войска, што давала камісарам вялікія козыры ў перамовах. Ужо было зразумела, што царская спроба атрымаць каралеўскую карону не ўдасца. Хаця сойм пацвердзіў элекцыю цара, але пастанавіў, што ён павінен прыняць каталіцызм. Чаго, канечне, цар не зрабіў бы. Аднак няўдачы ў вайне вымусілі б яго на ўступкі.
Тым часам Гасеўскі з 1200 вершнікамі падышоў пад Вільню і спыніўся ў сяле Веркі. Падыходзіў да Вільні і Сапега. Пад Меднікамі сапежынцы абклалі аддзел драгунаў. Паслы патрабавалі ад камісараў зняцця аблогі. Камісары адказалі: «Па нашай просьбе гетман Павел Сапега вызваліць драгунаў з аблогі, загадае іх адпусціць да Масквы, а не ў палкі, а што пры іх зброя, зелле і свінец, то ўсё загадае ў іх забраць». У адказ паслы заявілі: «З князем Юрыем Аляксеевічам Далгарукім ратных людзей шмат, будуць драгуны выратаваны і без гетманскага водпуска; кровапраліцце пачнецца ад вашай нязгоды, а нашаму вялікаму гаспадару па ягонай праўдзе Бог дапаможа»[36]. На гэтым перамовы закончыліся. Паслы загадалі Далгарукаму, каб ён выступіў супраць ліцьвінскага войска. Гэтак было разарвана перамір'е.
Сапега паслаў Далгарукаму прапанову: «Суняць хрысціянскую кроў і бою не чыніць»[37]. Заўтра камісары прыедуць да паслоў і дамовяцца аб добрай справе. Пэўна, гетман хацеў выйграць час, каб аб'яднацца з Гасеўскім, бо камісары гэтак і не аднавілі перамовы. Паслы 19 кастрычніка пакінулі Вільню. Цяпер Далгарукі мог дзейнічаць.
21 кастрычніка 1658 года ноччу ён выйшаў з Вільні і накіраваўся на Веркі. Гасеўскі, папярэджаны віжамі, першы атакаваў непрыяцеля і пагнаў яго. Аднак Далгарукі паслаў два пяхотныя палкі, якія і спынілі ліцьвінаў. Пяць гадзін доўжыўся бой. Маскавіты перамаглі. Акружонага з усіх бакоў Гасеўскага захапілі ў палон. Ад радасці ўсе маскавіты, што знаходзіліся ў Вільні, паспяшалі віншаваць Далгарукага з перамогай. Перацалавалі ваяводу. Гасеўскага падвялі да Далгарукага пад трыумфальныя стрэлы гармат. Следам плёўся поп з крыжом у руках і спяваў гімн у царскі гонар. Ахоўваць польнага гетмана Далгарукі прыставіў тысячу чалавек.
За паразу і зняволенне Гасеўскага вінавацілі Сапегу, маўляў, не дапамог і выдаў польнага гетмана ворагу.
Можа, Сапега і не ведаў пра гэты бой, а можа, наўмысна не пайшоў на дапамогу, але галоўнай прычынай была нязгода паміж гетманамі. Нязгода, якую справакаваў сам кароль, вывеўшы Гасеўскага з-пад улады Сапегі.
Увесь віленскі павет ахапіла паўстанне. Шляхта, якая прысягнула цару, паднялася на ворага. Далгарукі апынуўся, як у аблозе. Жаўнеры «агаладалі» і пачалі разбягацца. Большасць уцекачоў пабілі па дарогах мужыкі. Толькі паспешлівым адступленнем можна было выратаваць войска ад распаду. Далгарукі адступіў з-пад Вільні, чым выклікаў незадавальненне цара.
Адначасова з паразай Гасеўскага ліцьвіны саступілі шведам у Курляндыі. Генерал Дуглас у лістападзе 1658 года заняў Мітаву і звязеніў курляндскага герцага Якуба Кетлера разам з жонкай, дачкой брандэнбургскага курфюста. На пачатку 1659 года ўся Курляндыя апынулася пад шведам. Жамойці пагражала шведскае нашэсце, а з другога боку на яе нацэліліся маскавіты. Вырашыў цар пакончыць і з Берасцейскім ваяводствам - месцам знаходжання Сапежынскай дывізіі. Ужо рыхтавалася да паходу шматлікае войска. Апошні аплот Літвы павінен быць знішчаны.
Становішча Літвы яшчэ больш пагоршылася пасля таго, як шведскі кароль і цар заключылі 30 снежня 1658 года замірэнне на тры гады. Пачаўся новы наступ. Перш за ўсё пакончылі з Старым Быхавам. 14 снежня 1658 года пасля штурму гэты горад паў перад маскавітамі. І адпомсцілі непакорлівым абаронцам - большасць з іх пазабівалі, астатніх забралі ў няволю. «Палкоўніка беларускага» Нячая, які бараніўся ў фартэцыі з казакамі, выслалі ў Сібір.
Напрыканцы 1658 года рушыла ў паход 10-тысячная раць князя Івана Хаванската з мэтай заваёвы яшчэ не скораных земляў Літвы - Жамойці і Берасцейшчыны. Ліцьвінскае войска гэтак і не аб'ядналася. Дывізія Гасеўскага, кіраўніцтва над якой узяў паводле загаду Сапегі абозны Самуэль Камароўскі, білася са шведамі ў Жамойці. Сапежынцы трымалі ў аблозе Горадню. Але і Хаванскі падзяліў свае сілы.
Адна групоўка на чале з Нашчокіным рушыла на Жамойць, а другая з Хаванскім - на Берасцейшчыну. Здавалася, што і цяпер будзе тое самае - маскавіты лёгка перамагаюць і бяруць горад за горадам.
Сапраўды, маскавіты занялі Браслаўскі, Ашмянскі і Вількамірскі паветы. Аднак ліцьвінам пасля перамогі над Вярховічамі вярнулася былая вера ў сябе. І перамогі былі... Самуэль Камароўскі каля Біржаў разбіў 2-тысячны маскоўскі аддзел, а пасля абклаў у Чадосах корпус Нашчокіна. Нарэшце 9 сакавіка 1659 года пасля доўгай аблогі маскавіты здалі Паўлу Сапегу Горадню. Паступова ініцыятыва пераходзіла на бок ліцьвінаў. Але маскавіты былі яшчэ моцнымі. Хаванскі захапіў Ліду, Слонім, а 22 снежня здалася і Горадня. Маскоўская раць рушыла на Падляшша. У Заблудаве заваёўнікі пасеклі людзей, якія маліліся ў касцёле, і разрабавалі мястэчка. Павел Сапега, які знаходзіўся з сям'ёй у Заблудаве, паспеў выслізнуць з-пад самага носа непрыяцеля і адправіўся ў Юрбарг. Хаванскі падзяліў свой корпус на некалькі аддзелаў, каб хутчэй і зручней расправіцца з Берасцейскім ваяводствам. Ён ўзяў Камянец і 7 студзеня 1659 года падышоў да Берасця. Горад бараніў гарнізон у 2 тысячы жаўнераў пад началам Свянцінскага. Першы штурм абаронцы адбілі. Паўторны штурм адбыўся ўначы 13 студзеня. Горад маскавіты здабылі толькі тады, калі амаль усе абаронцы загінулі. Каля брамы адзін са сведкаў налічыў 700 трупаў ліцьвінскіх жаўнераў. У Берасці Хаванскі паставіў гарнізон у 800 чалавек і пайшоў да Наваградка. Наваградская шляхта, ратуючыся ад крывавага пакарання, схілілася перад Хаванскім. Ваяводу паднеслі падарункі: залаты ланцуг, пакрытыя золатам даспехі, дыяменты. Здабычы нахапаў ён багата. Калі верыць сведкам, дык везлі яе 15 тысяч вазоў.
Яшчэ адну перамогу атрымалі маскавіты каля Пружанаў. Сын Хаванскага, Пётр, разбіў 15 студзеня 1659 года аддзел Міхайлы Абуховіча. Сам Абуховіч, паранены ў твар і галаву, адчайна змагаўся. Нават калі пад ім упаў конь, не здаваўся, забіў сем і параніў дзесяць царскіх жаўнераў.
Для канчатковай заваёвы Берасцейшчыны заставалася ўзяць Ляхавічы. У пабудаванай Хадкевічамі фартэцыі замкнулася мясцовая шляхта з Мікалаем Юдыцкім. Цар паслаў Хаванскаму яшчэ 3 тысячы ваяроў. Але і галоўны штурм 24 траўня 1966 года закончыўся паразай і стратай 2 тысяч чалавек. Хаванскі з абразам святога Мікалая, які павесіў на грудзі, натхняў сваіх ваякаў на геройства. Але цуда не адбылося. Раззлаваны ваявода разламаў абраз. Відаць, і Бог адвярнуўся ад гэтых змагароў за «святую праваслаўную веру».
На поўначы трэба было абараняць Жамойць ад шведаў. Самуэль Камароўскі заключыў у траўні 1659 года замірэнне з Нашчокіным і рушыў да курляндскай мяжы. 18 траўня пад Жыдыкамі ліцьвіны разбілі шведскі аддзел генерала Дугласа. Камароўскі, злучыўшыся з брандэнбургскім корпусам Шёнейха, абклаў Галынду. Сіл не хапала. Ян Казімір пісаў Паўлу Сапегу даць Камароўскаму 12 харугваў. А Сапега стараўся зліквідаваць падзел ліцьвінскага войска на дзве асобныя дыдвізіі. Ён паслаў у жамойцкую дывізію Юрыя Глябовіча, каб той пераняў уладу ад Камароўскага і злучыўся с сапежынцамі. Гэтаму рашэнню ўспрацівіўся і сам Камароўскі і Ян Казімір. Тады Сапега выправіў усю сваю дывізію пад началам сваяка Палубінскага, які не дапусціў пераход сапежынцаў да «жамойтаў». А па-другое, паводле задумы Сапегі, Палубінскі як старэйшы па званню павінен узначаліць і жамойцкую дывізію і тым самым пакончыць са шкодным падзелам войска. Задуму Сапегі сарвалі афіцэры Камароўскага - адмовіліся падпарадкавацца Палубінскаму.
Дуглас паспрабаваў адцягнуць увагу ліцьвінаў ад Курляндыі і зрабіў набег на Жамойць, спаліў Крэтынгу і Шкуды. Аднак ні Камароўскі, ні Палубінскі не паддаліся на гэты манеўр. Дуглас вярнуўся ў Курляндыю, падступіў да Галдыны і быў адкінуты ліцьвінамі ад горада.
19 верасня 1659 года Галдына здалася, 25 верасня здалася Віндава, 18 кастрычніка - Шкрунды. Праз два дні памёр слаўны Самуэль Камароўскі. Сапежынцы не прапусцілі шанцу зліквідаваць жамойцкую дывізію, агітавалі «жамойтаў» пераходзіць да іх, давалі вялікія абяцанні і грошы. «Жамойты» не пагаджаліся на аб'яднанне. Рэгімантарам Жамойцкай дывізіі з-за старанняў ліцьвінскага канцлера Крыштофа Паца стаў ягоны стрыечны брат Міхайла Пац. Нібыта ён прынясе свае службы Паўлу Сапегу і цярпліва аднясецца да «ягонага вострага гумару, які Рэч Паспалітая зносіць»[38]. Канечне, гэта былі толькі добрыя пажаданні. А сапраўды, Крыштоф Пац імкнуўся прыцягнуць да высокіх пасад сваякоў. Пацы набіралі сілу, а пасля таго як Радзівілы згубілі ў Княстве першынство, толькі Сапегі супрацьстаялі ім. Цяпер гэтае супрацьстаянне двух мацнейшых фамілій перакінулася і на войска. Выбранне Міхайла Паца рэгімінтарам адбылося за спіной Паўла Сапегі, нават не спыталі ягонага меркавання.
Зразумела, чаму вялікі гетман адмоўна паставіўся да Міхайлы Паца. Зноў варажнеча паміж водцамі. Ды яшчэ ўскладнілі становішча жаўнеры - утварылі канфедэрацыю і пастанавілі служыць да канца лістапада 1659 года.
Сапежынцаў адвёў ад канфедэрацыі Палубінскі, заплаціўшы ім жалаванне. А без іх падтрымкі і жамойты пагадзіліся служыць. Усе гэтыя падзеі не дазвалялі Паўлу Сапегу на роўных біцца з Хаванскім. І тады, калі маскавіты авалодалі амаль усёй Берасцейшчынай, Ян Казімір у снежні загадаў Палубінскаму ісці супраць Хаванскага. Сапега хацеў выцягнуць з Курляндыі і Міхайлу Паца. Рэгімінатар жамойцкай дывізіі слухаў сваяка канцлера Крыштофа Паца, а той наказваў заставацца ў Курляндыі. Але няма худа без дабра. Затое сумеснымі намаганнямі сапежынцы вызвалілі ад шведаў Курляндыю. Заставаліся Мітава і Боўск.
6 студзеня 1660 года сапежынцы атакавалі Мітаву. Схаваўшыся за рухомыя шчыты з бярвенняў, мушкецёры падабраліся да замкавых сцен і адкрылі агонь. Ударылі па замку і гарматы. Шведы спынілі супраціўленне і на ганаровых умовах 10 студзеня здалі сталіцу Курляндыі. Шведскі гарнізон, без гармат і амуніцыі, быў адпушчаны на волю. Падыходзілі сапежынцы і пад Рыгу. Дзве тысячы вершнікаў непадалёк ад горада падсцераглі пасланы за імі ў пагоню шведскі аддзел і знішчылі яго. І каб Палубінскі дапамог Міхайлу Пацу (а на гэтую дапамогу той спадзяваўся і прыслаў да сапежынцаў здабываць Мітаву некалькі сваіх харугваў), дык паў бы і Боўск. Палубінскі павёў было сапежынцаў да Боўска, але па загаду караля вярнуўся ў Літву. Жамойцкая дывізія засталася пад Боўскам. Нарэшце 8 сакавіка пасля чатырохмесячнай аблогі жамойцкая дывізія адступіла ад горада і стала ў Земігаліі.
Важныя падзеі адбываліся і на Ўкраіне. Тут гетман Выгоўскі і крымскі хан Магмет-Гірэй разбілі маскоўскае войска князя Трубяцкога. Маскавіты здабывалі Канатоп, калі 7 ліпеня 1659 года на іх напалі казакі і нечакана адступілі. Трубяцкой, зведзены ў зман малалікасцю непрыяцеля, паслаў за ім 10 тысяч конніцы. Казакі павялі маскавітаў на засаду, дзе стаялі асноўныя сілы Выгоўскага і крымскага хана. Палова маскоўскай конніцы загінула, а палова трапіла ў палон. Параза так напалохала цара, што ён паспешліва пачаў будаваць зямельныя ўмацаванні вакол Масквы - чакаў казацкага паходу. Аднак Выгоўскаму было не да маскавітаў. Левабярэжная Ўкраіна не прызнавала яго. Чарнігаўскі, кіеўскі і лубенскі палкі прысягнулі цару. Трубяцкой акрыяў ад паразы і сабраў вакол сябе недругаў Выгоўскага. Са згоды ваяводы на казацкага гетмана выступіў дзядзька Юрыя Хмяльніцкага Якім Сомка з 10-тысячным войскам. Выгоўскі спадзяваўся на дапамогу Патоцкага, які стаяў каля Белай Царквы. Палякі не дапамаглі. У бітве пад Хмельнікам Выгоўскі быў разбіты і ўцёк у Польшчу. Новым гетманам казакі выбралі Юрыя Хмяльніцкага. Здавалася, маскавіты авалодалі становішчам на Ўкраіне.
Куды больш значным за вайсковыя перамогі быў поспех дыпламатыі Рэчы Паспалітай. 3 траўня 1660 года ў Аліве быў заключаны мір з Швецыяй. Паводле дамовы, Швецыя захоўвала за сабой Лівонію, Дынабургскае ваяводства па-ранейшаму заставалася за Рэччу Паспалітай. Ян Казімір адмовіўся ад сваіх праў на шведскую карону, а Швецыя ад сваіх заваёваў у Прусіі. Курляндыя вярталася пад пратэктарат Рэчы Паспалітай, курляндскі герцаг вызваляўся з шведскай няволі. Рэч Паспалітая выстаяла ў гэтай вайне, цяпер заставалася адбіцца ад маскавітаў.
На пачатку пераломнага 1660 года Павел Сапега зазначыў: «Княства Літоўскага, на мой жаль, вялікае няшчасце не пакідае»[39]. Падстаў для сумнай высновы хапала. Хаванскі гаспадарыў на Берасцейшчыне і супрацьстаяць яму Сапега не мог. Жаўнеры, не атрымаўшы жалавання, не хацелі ісці за гетманам. Але гэта было толькі падставай - вельмі ж не падабаўся ім круты нораў водцы, ягоныя суровыя расправы з марадзёрамі. «Як д'ябла, гетмана баяліся», - прызнаваліся жаўнеры[40]. У сакавіку яны стварылі канфедэрацыю ў Драгічыне і выбралі сваім маршалкам варшанскага харунжага Самуела Кміціча (правобраз славутага Кміціца з рамана Генрыха Сянкевіча «Патоп»), які хацеў паддацца пад цара. З гэтым не пагадзіўся Палубінскі і адвёў свой полк ад канфедэратаў. Пазней, у траўні, да Палубінскага далучыліся яшчэ 23 харугвы. Так што канфедэрацыя фактычна распалася. Аднак Палубінскі не ішоў пад уладу вялікага гетмана. Міхайла Пац трымаў жамойцкую дывізію ў Курляндыі і таксама не слухаўся Сапегі. Пад яго даводствам былі тыя сілы, якія ён сабраў за свой кошт. Як тут быць? «Я ўвесь на фартуны і на здароўе нямала зруйнаваны, не стамляюся абрачаць зычлівага старання майго на тое, каб Айчыну ў такім цяжкім становішчы неўзабаве можна было выратаваць; аднак, калі ласкі Боскай не будзе, а кароль ЯМ. не дадасць паўнамоцтваў у спосабах ратунку, не магу я добра служыць», - прызнаваўся Павел Сапега ў лісце да кракаўскага біскупа Трэбіцкага[41]. Адзінае, чаго хацеў ён, дык перадачы яму поўнай улады над усім ліцьвінскім войскам. Не, Ян Казімір іграў сваю гульню - не даваць узвысіцца некаранаваным уладарам Літвы. Жамойцкая дывізія па-ранейшаму заставалася пад началам Міхайла Паца, а дакладней ягонага брата канцлера. Сапега гнеўна наракаў на Пацаў, лепш дбаюць пра Курляндыю, чым пра Літву.
Пацы перш за ўсё дбалі пра сябе. Міхайла Пац, паводле інструкцыі свайго брата канцлера, патрабаваў ад курляндскага маршалка Румлема грошы за Мітаву і Боўск, а таму не выводзіў жамойцкую дывізію з Курляндыі. І тым не менш Павел Сапега к лету сабраў 8 тысяч жаўнераў. Да яго далучыліся Палубінскі і Кміціч. На дапамогу рушыў і Стэфан Чарнецкі з 6 тысячамі жаўнераў. У чэрвені абедзве дывізіі сустрэліся каля Мсцібова і пайшлі да Слоніма.
Маскавіты, баючыся паўстання, загналі слонімскіх мяшчан у касцёлы і цэрквы і пусцілі агонь, каб спаліць іх жывымі. Пэўна, сам Бог быў на баку няшчасных ахвяр - праліўны дождж патушыў агонь. 25 чэрвеня жаўнеры Чарнецкага выбілі маскавітаў з мястэчка. У той жа дзень ліцьвінскія харугвы пад Зэльвай, Галынкай і Дзярэчыным разбілі тры непрыяцельскія раз'езды.
З'яўленне палякаў падбадзёрыла ліцьвінаў - не хацелі саступіць ім славы. Сапега рушыў да Жыровіч, адтуль выслаў 13 харугваў пад началам Кміціча і Ліпніцкага ў бок Ляхавіч, дзе знаходзіўся Хаванскі. Каля вёскі Палонка ліцьвінскі раз'езд спаткаўся з маскоўскім раз'ездам і пачаўся бой. Пасілкі, якія падаспелі да ліцьвінаў, вырашылі вынік - маскавіты пабеглі. Гналі іх дзве мілі аж да самай Мышы. Уцекачы і паведамілі Хаванскаму аб набліжэнні Сапегі. 27 чэрвеня Хаванскі павёў сваё войска насустрач. Паводле прызнання саміх маскавітаў, яно налічвала 46 тысяч[42]. Хаця ўзяты ў палон ваявода Шчарбаты называў меншую лічбу - 24 тысячы[43]. «Нашага войска сціплая грамада была; праўду мовіць, далёка меней ад паловы непрыяцельскага, бо нас не было і восем тысяч», - пісаў пазней Павел Сапега[44].
Тройчы пасылаў гетман вестуноў да Чарнецкага і вымусіў яго паспяшацца. Пад самы вечар польская дывізія пакінула Слонім. Мясцовыя жанчыны са слязамі бласлаўлялі жаўнераў на перамогу і маліліся за іх Богу.
Уначы Чарнецкі прыйшоў да Палонкі, дзе стаяла Сапежынская дывізія. Падступіла да вёскі і маскоўскае войска. Каб усцерагчыся ад нечаканага нападу, запалілі некалькі хат - полымя асвяціла начную цемру. Усю ноч жаўнеры стаялі на пагатове. Пад раніцу змораныя сном клаліся прама на траву паспаць якую гадзіну, але не выпускалі з рук конскіх цуглей. Як трохі развіднела, затрубілі пад'ём. Войска выступіла з Палонкі і наблізілася да маскоўскай раці, якая стаяла на другім беразе невялікай рачулкі.
У цэнтры размясцілася дывізія Чарнецкага, а па краях - сапежынцы, правы - пад водцтвам Вайніловіча, а левы - Палубінскага. Уздоўж шэрагаў праехалі на конях святары, спавядалі жаўнераў. Па традыцыі кожны воін рыхтаваўся сустрэць смерць па-хрысціянску.
А 8 гадзіне Хаванскі пачаў бітву. Пасылаючы наперад ваяводу Нашчокіна, ён зычыў яму: «Каб мне пастараўся жыўцом дастаць Чарнецкага і Палубінскага, каб Гасеўскі меў бы з кім забаўляцца»[45]. Першай рушыла харугва «беларускай» шляхты, якая служыла цару, на чале з нейкім шляхціцам Слонскім. «Беларусы» пачалі перапраўляцца цераз рэчку. Польскія жаўнеры прывіталі іх кулямі. Слонскі, збіты з каня, быў злоўлены, а пасля пасаджаны на палю. Следам Хаванскі паслаў 6 тысяч пешцаў. Яны сталі лёгкай здабычай гусарскіх харугваў. Гусары ліха наскочылі на маскоўскіх жаўнераў, не далі ім і на бераг выбрацца. Сяклі прама ў вадзе. Маскавіты кінуліся назад. Тады ўсё ліцьвіна-польскае войска рушыла наперад. Баявы запал не спынілі ні кулі, ні ядры. Усе праглі перамогі. Абганялі адзін аднаго. За рэчкай прабіраліся праз балота. Коні вязлі аж пад бруха. Маскавіты прамой наводкай расстрэльвалі з гармат і мушкетаў смельчакоў. Удзельнік гэтай бітвы Ян Пасак успамінаў: «Таварыша аднаго, які каля мяне стаяў, як ударыла куля коню ў лоб, аж агнём пырскнула, таварыш паляцеў да гары з сядла, вышэй чым на тры локці, і нічога яму»[46]. Асабліва цяжкай пераправа выдалася на левым крыле, дзе дзейнічалі харугвы Палубінскага. Але жаўнеры адолелі і агонь непрыяцеля, і твань, што перагароджвала шлях, і ўступілі ў бой. Маскавіты наскочылі на ліцьвінаў і паспрабавалі акружыць іх. «Язда нам з тылу заскочыла, з той вялікай небяспекі правы Бог сам цудоўна мяне з яго міласцю панам пісарам выратаваў, бо ўжо нас было ціснулі», - успамінаў Сапега[47]. Не толькі Бог выратаваў, а гераізм.
Тым часам цэнтр і правае крыло таксама перайшлі ў наступ. На прывым крыле жаўнеры выйшлі прама на фальварак, дзе засела з 4 гарматамі маскоўская пяхота. «Упала забітымі шмат жаўнераў, шмат атрымалі раненні. Але яшчэ з большым імпэтам пайшлі мы на іх, бо бачылі, што ледзь не ўсе загінем, калі б тыл паказалі, і як невідушчыя лезлі ў агонь, ды так з імі змяшаліся, як зярно з сечкай, бо ўжо цяжка было іначай»[48]. Маскавітаў выбілі з фальварка і пагналі ў чыстае поле, дзе справу завяршыла конніца. Хаванскі паспрабаваў пераламіць ход бітвы і кінуў у бой свежыя сілы. Князь Трубяцкой ўзначаліў атаку 10 баярскіх палкоў і 3 тысяч рэйтараў.
Палякам і ліцьвінам не было куды адступаць - за спіной балота і рэчка - верная загуба. Трэба было выстаяць і яны выстаялі. Біліся за дваіх. З абодвух бакоў лілася кроў. Сам Трубяцкой палез у гушчу сечы і атрымаў шабляй у лоб. Слугі падхапілі свайго нешчаслівага ваяводу і пацягнулі з поля. А следам і баярскія дзеці ратаваліся. Пералом надышоў тады, калі ў фланг маскоўскага войска ўдарылі харугвы правага крыла пад даводствам Вайніловіча. Некалькі харугваў нават зайшло маскавітам у тыл. Падмацаваныя дапамогай Чарнецкага харугвы левага крыла, дзе знаходзіўся Сапега, пачалі гнаць маскавітаў. Рэшта пяхоты (каля 3 тысяч чалавек) засела ў бярэзніку і ўпарта баранілася. Калі скончыўся порах, пабеглі і яны. У поле іх і нагналі. «Але цяжка было раз'юшаным пахолікам звязаць рукі і выбілі яны 3 тысячы да аднаго», - пісаў Сапега[49]. «Цяжка той крыві людской у купе бачыць, як там было, бо люд вельмі густа слаўся і так гінуў, што труп на труп падаў, а каторага кроў лілася струменем, як па густым дажджы вада»[50].
Маскоўскае войска было разгромлена. Хаванскі, якому двойчы дасталася шабляй па галаве, разам з двума сынамі ўцёк. Праз дзень прыбег у Менск, забраў адтуль паслоў і паспяшаў далей. Так напужаўся, што перавёў дых толькі ў Смаленску. Каб замаўчаць памеры катастрофы, ваявода ў рэляцыі цару нахлусіў, што маючы 5 тысяч быў пераможаны непрыяцелем у 20 тысяч. Аднак цара не падмануў. Аляксей Міхайлавіч добра ведаў, што каля Палонкі адбылася сапраўдная катастрофа. У знак жальбы абвязаў галаву чорнай стужкай.
Паводле прызнання палоннага князя Шчарбатага, загінула 16 тысяч[51]. Шмат трапіла ў палон. Толькі за тых, якіх узяў сабе Чарнецкі, ён атрымаў 2 мільёны выкупных. Сапега вырашыў абмяняць палонных на Гасеўскага, і сваіх жаўнераў.
Высланы ў пагоню варшанскі харунжы Кміціч знішчыў каля Міра аддзел пяхоты ў 1500 жаўнераў. Мірскі гарнізон здаўся без бою. Яшчэ 2 тысячы драгунаў палягло пад ліцьвінскай зброяй каля сяла Жукаў Барок пад Нёманам.
Сціпла прамаўчаў пра свае заслугі Павел Сапега і адзначаў, што гэта перамога ўсяго войска. «Ахвоту, працу і непараўнальную дзейнасць войска цяжка выказаць. Сэрца радуецца, гледзячы, як іх Бог падбадзёрыў і ўсе спадзяюцца і надзею нашу праз іх справуюць. Яго міласць пан ваявода рускі (Чарнецкі), як зацны і вялікі водца, на гэтай працы з неба мне вызначаны сябар, прызнаюся, што мяне абедзвюма рукамі шчыра падтрымліваў, як зацны кавалер, усяк дапамагаў. Яго міласць пісар польны ВКЛ (Палубінскі) і рукой, і сэрцам, і радай заўсёды ў кожным выпадку, калі мы ўжо не раз у руках непрыяцеля былі, засведчыў тое, што ён верны брат і зацны сын Айчыны»[52]. Затое Стафан Чарнецкі адзначыў чынны ўклад і Сапегі: «Гетман мужна здароўя свайго не шкадаваў і супраць непрыяцеля працавіта стаяў»[53].
Вызначальная бітва, пераломная. «Вялікая ласка Боская і вялікім цудам сталася гэтая вікторыя - пачатак да далейшых вікторый і пастрахам вялікім для непрыяцеля сталася», - пісаў удзельнік гэтай «вікторыі», сябар панцырнай харугвы Лось[54].
З поля сечы пад вечар саюзнае войска выступіла на Ляхавічы. Праўда, Сапега хацеў прывесці ў лад сваю дывізію і адкладваў выступ на раніцу. Чарнецкі рашуча заявіў: «Калі ты з войскам сваім не рушыш, пайду я з маім у імя Боскае»[55]. Так што і Сапега пайшоў.
Маскавіты ўцякалі з-пад Ляхавіч, пакінулі ўвесь абоз, абложную артылерыю, запасы прадуктаў і нарабаванае. 29 ліпеня Ляхавічы былі вызвалены, а ў Менск увайшлі 12 конных харугваў, пасланых Чарнецкім на ратаванне каралеўскіх камісараў. Тыя прынялі іх за маскавітаў - надта ж перапужаліся. Але, калі пазналі сваіх, радасна закрычалі: «Бог справядлівы, Бог ласкавы, нашы, нашы!»[56]. Гэтак пачаўся пералом у вайне.
Нядоўга адпачываў Сапега ў Ляхавічах. Неўзабаве выступіў у паход і вызваліў ад ворага Койданава, а 3 ліпеня Наваградак. А пасля разам з Чарнецкім прыйшлі да Менска. Тут на вайсковай радзе з удзелам камісараў было вырашана працягваць паход. Для зручнасці войска падзялілася. Чарнецкі ў палове ліпеня абклаў Барысаў, які абараняла 900 жаўнераў, і прастаяў каля горада 2 месяцы. Сапега падступіў да Шклова, а полк Палубінскага выслаў пад Смаленск. На Полаччыне дзейнічалі харугвы Мурашкі і Аскіркі, набраныя з мужыкоў. Мяшчане Амсціслава ўпусцілі ў горад харугву палкоўніка Ліпскага. Маскоўскіх жаўнераў адпусцілі, але па дарозе на іх напалі партызаны і вёрст 40 гналі да самога Рослава. Адчыніў браму Крычаў.
Тым часам Сапега атрымаў вестку ад Палубінскага, які быў каля Смаленска, што 6000 маскавітаў ішлі на яго полк. Сапега паспяшаў на дапамогу і паклікаў Чарнецкага. У пачатку жніўня абодва водцы разбілі маскоўскі корпус. У палон трапіў і ваявода Аляксей Хаванскі. А пасля да ліцьвінаў пераходзілі адзін за адным гарады: Шклоў, Ворша, Копысь, Свядасць, Іказнь, Браслаў. Нарэшце і Міхайла Пац не вытрымаў сваёй бяздзейнасці і з 3 тысячамі выступіў з-пад Вільні. Замак здабываць застаўся аддзел на чале з Казімірам Жаромскім. Аднак з Сапегам рэгімантар жамойцкай дывізіі не злучыўся, а прыйшоў да Воршы, дзе і спыніўся. А Сапега з Чарнецкім абклалі Магілеў. У горадзе засеў 2-тысячны гарнізон. Аднаго разу маскавіты разам з ахвотнікамі з мяшчан зрабілі вылазку, каб разбурыць мост цераз Дняпро. Ды вылезлі на сваю згубу - сапежынцы ўсіх «у пень пасціскалі і патапілі»[57].
Не марнаваў часу і цар. У Смаленску паспешліва фарміравалася новае войска. Узначаліў гэтае войска князь Юрый Далгарукі. З Полацка дапамагаць яму павінен быў Іван Хаванскі, які меў 12-тысячны корпус. Ды яшчэ 25 тысяч казакоў вёў да Далгарукава Васіль Залатарэнка. Такім чынам да восені маскавіты сабраліся сіламі і намерваліся вярнуць страчаную перавагу.
У пачатку верасня Далгарукі рушыў да Магілева. З Полацка ішоў Хаванскі. Падыходзілі і казакі. Даведаўшыся аб гэтым, магілеўцы ачунялі духам і заявілі Сапегу і Чарнецкаму: «Ідзіце на тых, што ідуць з Далгарукім, калі іх паб'еце, мы паддадзімся вам»[58]. Так, вынік гэтай бітвы замацоўваў за пераможцамі не толькі стратэгічную, але і псіхалагічную перавагу.
Войскі сустрэліся за дзве мілі ад Магілева каля рэчкі Бася. Сапегу нарэшце ўдалося схіліць Паца да сумесных дзеяў. Жамойцкая дывізія падначалілася вялікаму гетману. Да войска далучыліся паўстанцы Дзмітрыя Мурашкі і некалькі тысяч валанцёраў. Агулам Сапега і Чарнецкі мелі 12 тысяч жаўнераў[59].
Паводле дадзеных віжоў, войска Далгарукага налічвала 25 тысяч конніцы і 20 тысяч пяхоты[60].
Бітвы не пачыналі. Маскавіты заявілі: «Мы тут прыйшлі мірыцца, а не біцца, таму на заўтра просім, каб вашы старэйшыя галовы прыехалі на размову»[61]. Сапега і Чарнецкі паверылі і 6 кастрычніка пад аховай выехалі ў поле для перамоваў. У маскоўскі лагер была паслана дэлегацыя. Аднак маскавіты толькі рассмяяліся: «Не, мы размоў не патрабуем, хіба іх патрабуеце вы»[62]. Свайго яны дамагліся і паспелі акапацца і ўмацаваць лагер.
Адказ маскавітаў раззлаваў ліцьвінаў і палякаў - не стрымаліся. Некалькі сот вершнікаў падскочыла да самага лагера. Аднак маскавіты зрабілі вылазку і намерваліся акружыць іх - давялося адступаць. Гэтую падзею Далгарукі распісаў цару як слаўную перамогу. Маўляў, разбіў Сапегу.
Наступным днём водцы раіліся. Адны раілі, у тым ліку і Сапега, сустрэць ворага на сваім беразе, другія з Чарнецкім і Палубінскім настойлівалі на тым, каб пераправіцца цераз рэчку і ўдарыць першымі, не даць казакам злучыцца з маскавітамі. Лепш апярэдзіць, чым быць апярэджанымі. Ноччу 8 кастрычніка войска пераправілася цераз Басю і стала на другім беразе. Правае крыло трымаў са сваёй дывізіяй Чарнецкі, левае крыло - жамойцкая дывізія Міхайлы Паца, а сярэдзіну заняў Сапега. Мурашка са сваімі людзьмі і валанцёры схаваліся ў засадзе за гарой. Было пабудавана пяць шанцаў, на якіх паставілі гарматы. Раніцай Сапега паслаў да маскавітаў трубача - выклікаў на бой. І яны прынялі выклік. Апоўдні Далгарукі рушыў свае палкі. Па шэрагах ліцьвіна-польскага войска ўдарылі 25 гармат. У адказ грымнула 20 гармат. Бітва пачалася. Зайгралі трубы. Ваяры, спяваючы гімн Ogloriosa (О вялікаслаўныя), пайшлі насустрач ворагу. Святары бласлаўлялі іх на перамогу.
Маскавіты падступалі, схаваўшыся за вялікія рухомыя шчыты - гуляй-гарады. А было іх 12 тысяч пешцаў. Галоўны ўдар наносіўся па правым крыле. Сам Чарнецкі браў удзел у сечы. Сапега, убачыўшы цяжкае становішча правага крыла, паслаў туды дапамогу - паўтары тысячы жаўнераў. Яны імкліва наляцелі на маскавітаў з фланга і пагналі іх з поля. Бітва спынілася. Адно стралялі маскоўскія гарматы. Сапега і Чарнецкі паслалі да Далгарукава: «Мы прыйшлі сюды для таго, каб біцца, а не лайдачыць, вечар блізка». Далгарукі пагардліва адказаў: «Што каму смерць адпусціць, няхай таго не мае за крыўду. Што вас напаткае, то вас не міне. Хоць вечар недалёка, але маю я такое войска, што вас можа супакоіць і за гадзіну і падзяліць, каму што будзе належыць, цэлага дня на тое не патрэбна»[63]. Усё войска паслаў ваявода ў бой. Тады Сапега і Чарнецкі схітрылі - загадалі Мурашку выйсці з засады і стаць на левым крыле. Нібыта прыбыло новае войска. Выйшлі біцца і чэляднікі з абозу пад сваімі харугвамі. Гэты манеўр надаў мужнасці жаўнерам - не такім цяпер малалікім здавалася іх войска.
Зноў маскавіты пад сховай гуляй-гарадкоў падступілі да ліцьвіна-польскага войска. Адначасова білі з гармат. Сапега хацеў першым ударыць па маскавітам, але тыя апярэдзілі вялікага гетмана і напалі на правы край, дзе быў Чарнецкі. Палякі прынялі ўдар. Разгарэлася сеча і ў цэнтры, і на левым крыле. Мурашка са сваімі паўстанцамі і валанцёрамі спыніў татарскія харугвы. Кожны воін быў героем. Не дарэмна прызнаваўся Пасак, што за ўвесь час службы не бачыў такой мужнасці ліцьвінаў. «Калі б заўсёды хацелі так шчыра біцца, быў бы ўвесь свет пад іх моцай»[64].
На правым крыле Чарнецкі павёў у бой конніцу. Праціналі маскавітаў дзідамі, а калі дзіды ламаліся, секлі палашамі. Разарвалі непрыяцельскія шэрагі і пагналі ворага аж да лагера. На левым крыле перайшоў у наступ Пац. Захапіліся пагоняй, што не ўбачылі цяжкага становішча ў цэнтры, дзе на Сапегу населі галоўныя сілы маскавітаў. Конніца не вытрымала націску і павярнула назад, растаптала конямі пяхоту. Тут наляцелі маскавіты і перабілі ацалелых пешцаў. Сам гетман з шабляй у руках быў у гушчары сечы. Пад ім забілі каня і Сапега цудам выратаваўся ад смерці. Ад горшага дывізію выратавала ноч. Маскавіты адступілі.
Абодва бакі панеслі значныя страты. У Далгарукава загінула каля 4 тысяч жаўнераў. А сапежынская дывізія згубіла 500 чалавек пяхоты. Меншыя страты былі ў Чарнецкага і Паца. «Аднак многа не далічыліся мы пад вечар з тых, хто вітаўся з намі ўранку «Дзень добры», што мусіла пацвердзіць даўнюю прыпавесць, дзе дрэвы сякуць, там трэскі лятуць»[65]. І кожны бок лічыў, што перамога за ім. Прынамсі, наступным днём ліцьвінскія і польскія жаўнеры радаснымі спевамі і гарматнымі стрэламі святкавалі перамогу. Маскавіты падумаўшы, што да іх ідуць казакі, выступілі з лагера ў поле. Але, ўбачыўшы з-за чаго падняўся шум, вярнуліся назад.
Наступныя дні прайшлі мірна. Абодва войскі стаялі ў лагеры. Неўзабаве Чарнецкі выступіў са сваёй дывізіяй пад Шклоў, каб не даць Хаванскаму злучыцца з Далгарукавым. І вось 24 кастрычніка ў маскоўскім лагеры ўсчаўся вэрхал: трашчалі мушкеты, грымелі гарматы, гучалі радасныя крыкі - ад грукату дрыжэла зямля. У ліцьвінскім лагеры не ведалі што і падумаць: ці не прыйшла да маскавітаў дапамога, ці не разбіта варожае войска на Ўкраіне. Супакоіў ліцьвінаў палонны. Радаваліся маскавіты царскай міласці. Напісаў цар Далгарукаву, што ўзнагародзіць за перамогу. «Самі не ведаеце, якое будзеце мець пажалаванне ад вялікасці царскай»[66].
Сапега не стаў марнаваць часу каля Далгарукава, пакінуў трымаць яго полк Палубінскага і дывізію Паца, а сам таксама выступіў на Хаванскага. Сам ваявода спыніўся ў лагеры каля Чарэі і вырашыў тут абараняцца. Пад Чарэю Сапега выправіў аддзел у тры тысячы вершнікаў на чале з Кміцічам. Каля Друцка Кміціч натрапіў на засаду. Маскавіты наляцелі на раз'езд. На шчасце ў гэты час да Чарэі ішоў са сваім корпусам Чарнецкі. Пачуўшы шум бою, палякі сходу пераправіліся цераз халодныя воды Дняпра. Пераможцы-маскавіты, якія дабівалі ліцьвінаў, спазналі пераменлівасць вайсковай фартуны і самі сталі лёгкай здабычай воінаў Чарнецкага. Абрадаваны Кміціч выбег з нейкай будыніны, дзе ён абараняўся ад ворага, і адчайна закрычаў да збаўцаў ад нямінучай смерці: «Дзеля Бога ратуйце!»[67]. Выратавалі!
Даведаўшыся ад уцекачоў (з трохтысячнага маскоўскага аддзелу засталося толькі восем чалавек) аб няслаўнай паразе, Хаванскі ўпаў духам. Ноччу ён падняў войска і паспяшыў за моцныя сцены Полацка. Услед за ім Сапега паслаў пагоню на чале са сваім пляменнікам Крыштофам. Ліцьвіны насядалі на хвост маскоўскага войска. І маскавіты дзень і ноч беглі да Полацка. Жах валодаў імі. «Не ведама, ад Бога за наша паграшэнне або яны, ворагі, сваёй злоснай хітрасцю, чарадзействам і валхаваннем жах напусцілі», - тлумачыў Хаванскі цару прычыну баязлівасці сваіх ваякаў[68]. Канечне, ні чарадзействам ні валхаваннем напужалі «ворагі» маскавітаў, а трыумфам сваёй зброі.
Далгарукі намагаўся выправіць становішча. Ён засеў у Магілеве і адтуль пасылаў моцныя аддзелы на Крычаў, Амсціслаў і Шклоў. І калі Крычаў і Амсціслаў узялі, дык Шклоў бараніўся. Аблогай кіраваў Петр Далгарукі і вельмі ж хацеў дагадзіць бацьку перамогай. 24 лістапада Далгарукі зняў аблогу. Аднак па дарозе паміж Шкловам і Магілевам на яго напалі Міхайла ІІац і палкоўнік Ліпніцкі і разбілі ўшчэнт. Нешчаслівы ваявода з купкай недабіткаў прыбег хавацца ў Магілеў. Яшчэ адну перамогу святкавалі ліцьвіны - 18 снежня пасля аблогі аддзела палкоўніка Бялінскага здалося Берасце.
Пацярпела сакрушальную паразу маскоўскае войска і на Ўкраіне. Перш за ўсё быў перацягнуты на бок Рэчы Паспалітай Юрый Хмяльніцкі. Аднак свой пераход казацкі гетман адклаў на зручны час. Між тым Патоцкі сабраў у Тарнопалі 30-тысячнае войска. Юрый Любамірскі прывёў да яго палкі з Прусіі. Да палякаў далучыўся са сваімі памочнікамі Іван Выгоўскі. Прыйшлі і крымскія татары - 40 тысяч на чале з Нурадзінам-Салтанам. Кіеўскі ваявода Васіль Шарамецеў меў 30 тысяч чалавек.
У сярэдзіне верасня 1660 года маскоўскае войска каля Любара сутыкнулася з польскім войскам. Маскавіты акапаліся ў лагеры. 12 дзён яны адбіваліся ад атак палякаў і татараў і нарэшце 27 верасня перад світанкам пакінулі абоз. Маскавіты заперліся за сценамі Чуднова. Хмяльніцкі са сваім войскам з'явіўся толькі цяпер. Пры пасрэдніцтве Нурадзіна-Салтана Хмяльніцкі падпісаў з палякамі дамову, гэтак называемую «Чудноўскую камісію», і прысягнуў каралю. Ён паслаў ліст да наказнога гетмана Цацуры з паведамленнем пра заключаны з Польшчай мір і заклікаў пакінуць маскавітаў. А калі Цацура ўбачыў Хмяльніцкага ў польскім лагеры, дык на чале 2 тысяч казакоў ірвануўся з свайго табара. Уход Цацуры нанёс апошні ўдар маскоўскаму войску. Яшчэ 11 дзён яно абаранялася, а пасля здалося. Палонных разам з Шарамецевым палякі аддалі татарам узамен за памінкі. Татары палову палону перабілі, а другую палову ўгналі ў Крым. Шарамецеў тры месяцы прасядзеў у кайданах у ханскім палацы. Цар не выкупіў свайго вернага «халопа». Гэтак і правёў былы царскі ваявода ў татарскай няволі 22 гады.
Развіць свой поспех палякі не змаглі. Жаўнеры, не атрымаўшы жалавання, не хацелі біцца. Патоцкі павёў войска назад.
Сакрушальныя паразы падарвалі вайсковую моц Масковіі. Яна яшчэ будзе ваяваць, яшчэ будзе трымацца за захопленае, яшчэ будзе адчайна супраціўляцца, але гэта будзе барацьба асуджанага на паразу.
Здавалася, што перамога блізка. Хоць маскавіты і трымалі шэраг гарадоў у Літве: Коўна, Горадню, Магілеў, Віцебск, Полацак, Стары Быхаў, аднак ужо не адчувалі сябе гаспадарамі Літвы. Ліцьвінскія аддзелы абклалі Коўну, Горадню і Барысаў. Нібыта ў аблозе апынуліся маскоўскія гарнізоны ў Віцебску і Полацку, бо ліцьвінскія жаўнеры і партызаны завалодалі наваколлем і не прапускалі ў гэтыя гарады абозы з прадуктамі. На лясных дарогах нападалі на заваёўнікаў партызаны. Успыхнула паўстанне ў Магілеве. Мяшчане загадзя змовіліся расправіцца з гарнізонам. І калі ў назначаны дзень 1 лютага 1661 года ўдарыў звон, магілеўцы са зброяй накінуліся на маскавітаў. Узначаліў паўстанне бурмістр Язэп Левановіч, які першы з мячом ката ў руках напаў на маскоўскіх жаўнераў, якія рабавалі гарадскі рынак. Паўстанцы ўрываліся ў дамы, дзе стаялі жаўнеры, і секлі іх. Галоўныя сілы залогі згуртаваліся вакол сваіх ваявод і пачалі ўжо цясніць магілеўцаў. У гэты момант падаспелі адбітыя з турмы палонныя і ўдарылі па ворагу. Паўстанцы перамаглі. Увесь непрыяцельскі гарнізон (7 тысяч чалавек) быў знішчаны, а ваяводы Сымон Гарчакоў, Мацей Палуехтаў, стралецкі галава Сафон Чэкін і шмат афіцэраў трапілі ў палон. Паўсталі і крычаўцы і вызвалілі свой горад ад ворага. У Дзісне таксама ўспыхнула паўстанне, мяшчане высеклі гарнізон. Вызвалілі свой горад і жыхары Себежа.
Рыхтаваліся да паўстання і палачане. Пісалі да Паўла Сапегі, што здадуць яму Полацак, калі ён прыйдзе да горада.
Каб выратаваць становішча, цар павёў перамовы са Швецыяй. Дзеля «вечнага міру» ён адмаўляўся ад сваіх заваёваў у Лівоніі.
21 чэрвеня 1661 года ў Кардзісе шведскія і маскоўскія дыпламаты заключылі мір. Вызваліліся значныя сілы, якія цар кінуў у Літву. У Полацак і Смаленск пачалі прыбываць новыя палкі. Цар не шкадаваў сродкаў для ўзбраення. З Галандыі везлі вялікія партыі мушкетаў.
Зусім іншае хвалявала Яна Казіміра. Пад ціскам жонкі кароль вымушаны быў займацца выбарам сабе спадкаемца. Паколькі сваіх дзяцей Бог не даў, дык каралева насілася з планам элекцыі герцага Ангенскага і выданнем за яго сваёй пляменніцы. На сойме, які адбыўся ў траўні, Ян Казімір выступіў з прарочымі словамі. «Хацеў бы я быць лжэпрарокам. Але ўсё гэта пагражае бядой Айчыне. Няма сумнення, што без своечасовага выбару спадкаемца Рэч Паспалітая стане здабычай чужых народаў: Расія і польская русь возьмуць сабе роднаснае з імі мовай і верай Вялікае Княства Літоўскае. Брандэнбургу дастанецца Вялікая Польшча, аб Прусіі ён ці дамовіцца са шведамі або справіцца мячом; аўстрыйскі дом, пры ўсіх добрых намерах, не адмовіцца ад Кракава, бо кожны захоча атрымаць частку Польшчы сілаю зброі, чым валодаць усім каралеўствам, абароненаму прывілеямі супраць улады манарха»[69]. Прадказанне збудзецца праз стагоддзе. Элекцыя стала падставай для новай палітычнай барацьбы. Другая бяда - пустая скарбніца. Войску не было чым плаціць. Польскія жаўнеры ўтварылі канфедэрацыю на чале з маршалкам Свідэрскім і пакляліся не разыходзіцца, пакуль не атрымаюць жалавання. У такім становішчы сенатары выступалі на сойме за мір з Масковіяй, хаця б і ўступкай ліцьвінскіх земляў па Бярэзіну. Тады Павел Сапега, якога падтрымалі ўсе ліцьвінскія сенатары, папярэдзіў, калі палякі жадаюць учыніць з царом мір і аддадуць яму заваяваныя гарады, дык «яны, Княства Літоўскае, учыняць вайну з Каронай Польскай»[70]. Папярэджанне падзейнічала: «Калі вам учынілася спусташэнне і міру не жадаеце, і вы стойце самі за Княства Літоўскае»[71]. Так што Літва павінна была весці вайну сваімі сіламі.
Аднак і войска Вялікага Княства ў верасні ўтварыла канфедэрацыю, гэтак званы Братэрскі звязак. Жаўнеры адмовіліся падначальвацца гетманам і афіцэрам. Больш за ўсё абураліся на Сапегу, маўляў, замест іх інтарэсаў «сабе мільёны за экспансію вымагаў і на пэўнае дабро Рэчы Паспалітай і таксама на шавельскую эканомію атрымаў запіс»[72]. Раззлаваных жаўнераў не хвалявала, што тыя 100 тысяч злотых і наданні - сціплая кампенсацыя вялікаму гетману, які, «не чакаючы фартуны, дастаткаў сваіх і без ніякага для сябе прыбытку, не толькі ўласнасць сваю аддаваў, але і ў розных крэдыторах вялікія сумы на тыя высокія патрэбы браў і ахвотна лажыў», як адзначана ў каралеўскім прывілеі[73]. Чалавек, які ў сама цяжкі момант стварыў новае ліцьвінскае войска, абвінавачваўся ў хцівасці. Дасталося і другім начальнікам. Іх таксама бэсцілі. Толькі за спробу адгаварыць канфедэратаў яны забілі ротмістра Крыштофа Адахоўскага.
Жаўнеры выбралі сваім правадыром Казіміра Жаромскага. Кароль хацеў прымусіць жаўнераў адмовіцца ад канфедэрацыі. Але каралеўскаму пасланцу яны заявілі: «Лепш прышліце яго мосць пана канцлера літоўскага з пенядзямі»[74]. А пенядзяў у караля не было, і тады ён вырашыў зброяй задушыць канфедэрацыю. Дзеля гэтага вёў ён з сабой у Літву дывізію Чарнецкага. Далучыўся да караля і Павел Сапега. Па дарозе была занята пакінутая маскавітамі Горадня. Здаліся і віленскія замкі. З гарнізона засталося ўсяго 78 чалавек. Абараняцца безнадзейна. Ваявода Мышэцкі хацеў узарваць замкі. Але свае ж звязалі яго і здаліся Сапегу. Ваявода выбраў сам сабе смяротную кару. Усё роўна - і дома чакаў бы яго меч ката, як гэта здарылася з гарадзенскімі ўцекачамі.
А між тым Іван Хаванскі выступіў з Полацка на чале 20-тысячнага войска. Колькі разоў біты ваявода гарэў жаданнем слаўнай перамогай пазбавіцца ад ганьбы былых паразаў. Пад Глыбокім каля вёскі Кушлікі 4 лістапада адбылася бітва. Дзякуючы Чарнецкаму, які са сваёй дывізіяй прыйшоў на дапамогу канфедэратам, Хаванскі быў разбіты. Толькі з некалькімі жаўнерамі ён уцёк у Полацак.
Але перамога дасталася нялёгка. У ранішнім тумане абодва ліцьвінскіх крылы, якія пайшлі ў атаку, натыкнуліся на гатовыя да бою палкі. Правае крыло, дзе былі сапежынцы на чале з паручнікам Вязеніем, абстраляла непрыяцельская пяхота. Са стратамі вершнікі адступілі. Загінуў і Вязеній. Падаспела пяхота, якая павяла перастрэлку. Аднак левае крыло, якое складалі «жамойты» на чале з Жаромскім, наляцела на конніцу і пагнала яе з поля. У цэнтры змагалася дывізія Чарнецкага. Маскавіты двойчы пераходзілі ў наступ і двойчы іх адбівалі. А трэцім разам разарвалі іх шэрагі. Падчас уцёкаў загінула 6 тысяч маскоўскіх ваяроў.
Кароль пасля бітвы прыехаў з Глыбокага да канфедэратаў. Сустрэлі яго ўрачыста і кінулі да ног 130 маскоўскіх сцягаў. Аднак не схіліў кароль канфедэратаў ісці ў паход на Маскву. Расчараваны Ян Казімір адправіўся ў Польшчу. А канфедэраты сталі на зіму ў Кобрыне ды Слоніме. У 1661 годзе быў вызвалены Гомель. Але маскавіты па-ранейшаму трымалі ў сваіх руках усходнюю Літву. Толькі, пэўна, яны разумелі, што іх улада хутка скончыцца, таму па царскаму загаду ператварылі край у пустыню. Смаленскі ваявода Пётр Далгарукі даносіў цару: «Тыя ўсе месцы ад тваіх ратных людзей па Дняпру паваяваны і сёлы спалены і жылецкіх людзей нікога няма»[75]. Агонія, якая адцягвала час паразы. Сіл ваяваць няма - гэта зразумеў і цар. Вялікая і багатая краіна знясілела пад цяжарам крывавай вайны. А войска распадалася на вачах і ад паразаў, і ад масавых уцёкаў. У траўні 1662 года давялося нават пакідаць Барысаў, бо немагчыма было ўтрымаць гэты горад. Цар жадаў міру.
У сакавіку 1662 тода прыехаў у Варшаву царскі пасланнік Несцераў з прапановай пачаць мірныя перамовы і на гэты час заключыць замірэнне. Сенатары адказалі, што калі цар верне Ўкраіну, а таксама Полацак, Віцебск, Барысаў і Дынабург, дык кароль пойдзе на перамовы. Цар саступаў толькі Барысаў. Што ж, трэба было зброяй вызваляць захопленае.
«Кароль і ўся Рэч Паспалітая замірэння заключыць не жадаюць», - паведамілі сенатары[76]. Адзінае, пра што дамовіліся, - абмен палоннымі. Гэтак, з палону вярнуўся польны гетман Вінцэнт Гасеўскі, а разам з ім палкоўнік Невяроўскі і Абуховіч і 212 чалавек, за якіх кароль вызваліў князёў Восіпа і Сымона Шчарбатых, Рыгора Казлоўскага, Івана Акінфова і Аляксея Хаванскага ды яшчэ 438 чалавек.
Вяртанне Гасеўскага радасна віталі жаўнеры жамойцкай дывізіі, але пад уладу яго не ішлі. Братэрскі звязак заставаўся верным сваёй пастанове. Супрацьстаянне войска і дзяржавы працягвалася. Спадзявалася каралева Марыя Людвіга на Гасеўскага, што ён падтрымае герцага Ангенскага і справіцца з канфедэрацыяй, апазіцыйнай яе плану. За свае паслугі атрымаў ён добрую плату - 18 тысяч франкаў, ды яшчэ каралева паабяцала 100 тысяч талераў адразу пасля элекцыі. А паколькі Павел Сапега выступаў супраць французскай кандыдатуры, дык у прыдворных колах сур'ёзна думалі, як перадаць пасаду вялікага гетмана вернаму двару Гасеўскаму. І калі канфедэраты забілі Гасеўскага, падазравалі, што іх рукамі Павел Сапега ўбраў свайго саперніка.
Сапраўды, здавалася, што за спінамі забойцаў польнага гетмана стаіць Сапега. Падазронай была адмова Сапегі ўзначаліць вайскова-скарбавую камісію, нібыта наўмысна падстаўляў Гасеўскага пад гнеў канфедэратаў. А яны наракалі на камісію - справа аплаты не рушылася, але затое «доўгія гадзіны на дзень банкеты і яўнае марнаванне, ведама крадуць скарб, нядбальства ў клопаце аб жаўнеры»[77]. Падазравалі Гасеўскага ў жаданні ліквідаваць Братэрскі звязак ды яшчэ і ў дзяржаўнай здрадзе. Не давяралі і Жаромскаму. Дастаткова кінуць іскру, каб успыхнуў гнеў. І кінуў іскру мазырскі маршалак Канстанцін Катоўскі, які і хацеў заняць месца маршалка канфедэрацыі. Ён і падняў канфедэратаў супраць Гасеўскага і Жаромскага. Знайшлася і добрая падстава. Гасеўскі па просьбе рыжскага губернатара Сінары даў загад каменданту Друйскага гарнізона прапусціць па Дзвіне рыжскія стругі з канаплёй і льняным семем. Дастаткова, каб паверыць намове, што нібыта стругі везлі царскія грошы - плата Гасеўскаму за садзейнічанне цару ўтрымаць Смаленскую і Северскую землі. Катоўскі выкарыстаў момант. На патаемнай нарадзе ён са сваімі паплечнікамі пастанавілі расправіцца з Гасеўскім і Жаромскім. Наступным днём у Волпе трубамі абвясцілі сход канфедэратаў. Ну, а запаліць гнеў было няцяжка. Катоўскі паведаміў канфедэратам, што Гасеўскі і Жаромскі змаўляюцца з каралём, каб напусціць на канфедэратаў казакоў або татараў. Вось і ліст канцлера Паца да польнага гетмана паказаў. Пісаны гайным шыфрам - лічбамі, гэты ліст і ёсць сведчанне змовы камісіі з каралём. Нагадаў Катоўскі і выпадак з стругамі - вось і здрада. І канфедэраты ўжо не сумняваліся ў віне Гасеўскага. Гнеў загарэўся. Але пакараць смерцю польнага гетмана? Такога яшчэ не бывала і на такое канфедэраты не адважыліся. «Узяць, але не забіць»[78]. Не такі чакаў прысуд Катоўскі. Таму наступным днём ён усё ж вырваў з часткі канфедэратаў смяротны прысуд Гасеўскаму і Жаромскаму. 25 лістапада з Волпы прыбыў у Вільню конны аддзел у 500 чалавек на чале з Багданам Хлявінскім і Янам Навашынскім. Жаромскага ўзялі ў касцёле, нават не далі даслухаць імшу. Вывелі з касцёлу і звязалі. За Жаромскага заступіўся толькі ягоны сын, які выстраліў з пісталетаў па канфедэратах. Тыя паспешліва пасадзілі маршалка на каня і павезлі з сабой. Каб ён не супраціўляўся, ударылі чаканам па галаве. За горадам маршалка без літасці пасеклі шаблямі і кінулі ягонае цела на зямлі.
Другая частка карнікаў з Хлявінскім уварвалася ў рэзідэнцыю Гасеўскага. На ягонае няшчасце, варта пасля начной службы пайшла адпачываць. Польны гетман застаўся без абароны.
Апошнія дні ён хварэў і ляжаў у ложку. Так што ні супраціўляцца, ні ўцячы не мог. Гетману паведамілі, што войска выклікае яго на кола ў Волпу даць справаздачу аб працы скарбавай камісіі. Гасеўскі адмаўляўся - не можа ўчыніць волю рыцарства, бо хворы. У адказ пачуў, што ў войску знойдзецца лекар. Гетман падняўся з ложку і апрануўся. Павезлі яго ў карэце. А Хлявінскі заявіўся да Паўла Сапегі. Распавёў аб узяцці Гасеўскага і Жаромскага і прасіў узначаліць камісію, але пра вырак канфедэратаў прамаўчаў. Паводзіны Сапегі выклікаюць непаразуменне: ніякай дапамогі Жаромскаму і Гасеўскаму не ўчыніў. Адно з двух: ці ўсё гэта дзеялася з ягонай волі, ці ён сапраўды не мог ім дапамагчы?
28 лістапада непадалёк ад мястэчка Астрына карэту з Гасеўскім сустрэлі канфедэраты. Выказалі нібыта волю войска, каб яго міласць не жыў. Гасеўскі, які пад прымусам выйшаў з карэты, адказаў: «Дзеля Бога. Мосці панове брацце, прашу правадзіце мяне да войска, няхай мяне судзяць. Калі што вінен, сам сцягну шыю маю пад меч катаўскі, калі я будучы гетманам так шмат гадоў найменшага пахоліка без суду не страціў, а Ваша мосць мяне, гетмана, гэтак хоча забіць?». Канфедэраты былі непахіснымі: «Ужо гэта іначай не зменіш, маліся, Ваша мосць, калі захочаш, маеш каплана, бо мы далей спрачацца з Вашай мосцю не будзем». І мужны гетман заплакаў. «Не можа быць іначай, Міласцівыя панове, не можа, не можа, не можа! - азірнуўся на двух сваіх слуг і мовіў: - Будзьце ласкавы, брацце, глядзіце, як гетман памірае»[79]. Палову гадзіны адпусцілі Гасеўскаму на малітву. Спяшаліся. Першым стрэліў у гетмана Навашынскі. Куля трапіла ў галаву. Гасеўскі ўпаў і сканаў. А ўслед стралялі другія, пакуль не аціх гнеў на чалавека, які верай і праўдай, здароўем і крывёю ўсё сваё жыццё служыў Айчыне. Ганебная і нягодніцкая справа «злых сыноў забытага сумлення»[80]. А яны пасля злачынства ноч п'янствавалі.
Падазрэнне ў забойстве Жаромскага і Гасеўскага падала на Паўла Сапегу. Падстаў хапала: і тое, што вялікі гетман не абараніў іх, і тое, што галоўныя спраўцы гэтай чорнай справы былі з сапежынскай дывізіі, і тое, што Сапега быў палітычным супраціўнікам Гасеўскага. І віна Паўла Сапегі даказвалася прызнаннем Стэфана Невяроўскага, што той падкупіў частку канфэдэратаў. Аднак двор не высвятляў сапраўдную ролю Сапегі ў гэтай справе, бо хацеў шантажыраваць вялікага гетмана, каб ён не падтрымліваў Юрыя Любамірскага і каралеўскую апазіцыю.
Сам жа Сапега адмаўляў свой удзел у забойстве і асуджаў забойцаў. У сваім пасланні да войска пісаў: «Не толькі сама нявінная кроў слаўнай памяці яго мосці пана падскарбія ВКЛ і яго мосці пана маршалка вайсковага заклікае да кары над тымі, якія ў ёй тыранскую руку зафарбавалі, але і я з асаблівага абавязку майго хацеў бы, каб падобных задум не знаходзілася ў нашай Айчыне і тых, якія былі б іх спраўцамі»[81].
Больш праўдападобна, што за спінамі забойцаў стаяла імператарская палітыка, якая жадала правесці на пасад Рэчы Паспалітай свайго стаўленіка. Прынамсі, канфедэраты атрымлівалі грошы ад аўстрыйскіх дыпламатаў з просьбай не распускаць канфедэрацыю. Зразумела, што намаганні Гасеўскага пакончыць з Братэрскім звязкам непакоілі імператара Фердынанда ІІІ. Аднак тайна забойства Гасеўскага і Жаромскага засталася тайнай.
Падзея гэтая раскалола канфедэрацыю на былыя дывізіі - Сапежанскую і Жамойцкую. Паколькі галоўныя спраўцы расправы былі сапежынцы, дык жамойты ўскладалі на іх усю віну. Жамойцкая дывізія перайшла ў Жамойць. Вось тут і нанёс удар Міхайла Пац. З невялікім аддзелам ён нечакана наляцеў у Вільню і схапіў правадыроў канфедэрацыі Катоўскага, Хлявінскага, Невяроўскага і другіх. Уцёк адзін Навашынскі, які падаўся да маскавітаў. Напужанае начальства Жамойцкай дывізіі ратавалася прысягай на вернасць Рэчы Паспалітай. А за начальствам схіліліся і жаўнеры. 5 траўня 1663 года Жамойцкая дывізія падпісала пагадненне з каралеўскай камісіяй на чале з Паўлам Сапегам аб роспуску канфедэрацыі. Паводле гэтай дамовы, усім канфедэратам, апроч забойцаў Жаромскага і Гасеўскага, даравалася амністыя. Войска атрымлівала 5 мільёнаў злотых. Жамомты без рады з сапежанцамі спалілі акт канфедэрацыі. Сваім правадыром яны выбралі Міхайлу Паца. Цяпер, калі за караля былі дывізіі Чарнецкага і Паца, ён вырашыў сілай разграміць польскіх канфедэратаў. Чарнецкі і Пац мусілі выступіць на іх. Навіна гэта аслабіла цвёрдасць палякаў і яны 2 ліпеня распусцілі канфедэрацыю. Нядоўга пратрымаліся і сапежанцы. Яны таксама здаліся і 4 жніўня падпісалі пагадненне аб роспуску канфедэрацыі. Павел Сапега зноў узначаліў дывізію. Аднак па-ранейшаму войска Вялікага Княства было раз'яднана на дзве часткі. Польным гетманам Ян Казімір назначыў Міхайлу Паца насуперак жаданню Паўла Сапегі і Радзівілаў. Сапега прапаноўваў сваіх братанічаў Крыштофа і Яна, а таксама Палубінскага. Вялікі князь не зважаў на волю вялікага гетмана, паколькі ён быў у апазіцыі да двара. Параза. Так, у барацьбе з Пацамі за першынства ў Літве Сапегі атрымалі паразу. А галоўнае - супрацьстаянне паміж гетманамі не дазваляла аб'яднацца войску Княства. Гэтую паразу Сапега перажываў цяжка. «Яго міласць пан ваявода віленскі ці з хваробы, ці з якой меланхоліі замкнуўся ў Сокалаве ды нікога да сябе не пускае. Нават і самой ягамосьці (жонкі Ганны з Копцяў) не вольна бываць, пакуль ён не пажадае. Прыехаў быў Яго міласць пан падканцлер (Аляксандар Нарушэвіч), маючы штосьці да канфедэрацыі. Два дні чакаў, не ўбачыўшы ад'ехаў»[82].
Для Сапегі надышлі не лепшыя дні. Каралева ўсяляк намагалася зліквідаваць ліцьвінскую апазіцыю і цэліла на яе главу - Паўла Сапегу. Усё хацела пазбавіць яго даводства над ліцьвінскім войскам. А ён аб'яднаў вакол сябе Радзівілаў, Сапегаў, падканцлера Адама Нарушэвіча, Палубінскага, троцкага ваяводу Стэфана Паца - яны падтрымлівалі кандыдатуру браўшвейскага князя Яна Фрэдэрыка. Хаця незразумела, чаму Сапега пасылаў да Людвіга дэ Кондэ (бацькі герцага Ангенскага) біскупа Тэадора Скумінтовіча з прапановай выставіць сваю кандыдатуру на карону Рэчы Паспалітай. Ці гэта была спроба вялікага гетмана перахапіць ініцыятыву ў двара і пасадзіць на пасад свайго кандыдата? Ці гэта хітры ход з мэтай пасварыць бацьку з сынам? Незразумела. Місія Скумінтовіча закончылася безвынікова. Людвіг дэ Кондэ не прыняў прапановы Сапегі. Так ці інакш, але Сапега заставаўся главой ліцьвінскай апазіцыі. Кароль не без падстаў апасаўся, што Сапега адмовіцца ўдзельнічаць у вайне з Масковіяй. Важна было перацягнуць яго на свой бок. Ян Казімір «падкупіў» Сапегу наданнем ягоным сынам пасад - Казіміру Яну маршальства дворнага, а Бенедыкту - падстольства. А канцлер Крыштоф Пац прапаноўваў план прымірэння Сапегі з Пацам праз шлюб дачкі гетмана з Міхайлам Пацам. Сапега пагадзіўся злучыць сваю дывізію з каралеўскім войскам. Аднак усё ж, трэба думацб, не ўступкі караля паўплывалі на рашэнне вялікага гетмана, але абавязак «асірачонай айчыне прыслугі»[83]. І як ён прызнаваўся Чарнецкаму: «Сіроцтва краёў беларускіх... і маё не меней сцінае сэрца. Але што з тым чыніць, калі Айчына на такую прыходзіць нешчаслівасць?»[84]. Што чыніць? Тое, што яму па сілах. І стары гетман павёў сваіх воінаў у новы паход.
Гэты паход, паводле планаў караля, павінен быў закончыцца вызваленнем Украіны.
Разам з дзвюма ліцьвінскімі дывізіямі (Паца і Сапегі) войска Рэчы Паспалітай дасягала каля 32 тысяч чалавек. Павінны былі дапамагаць верныя каралю казакі з новым гетманам Цяцерай. (Юрый Хмяльніцкі не вытрымаў цяжару гетманскай улады і пайшоў у манастыр.) Маскоўскае войска разам з казакамі налічвала каля 215 тысяч чалавек. Два гады перадышкі цар выкарыстаў як мае быць - сабраў апошнія сілы.
Паход пачаўся 11 жніўня 1663 года. Да палякаў далучыліся крымскія татары і казакі з Цяцерай. Мінуўшы Кіеў, войска пераправілася цераз Дняпро. Некалькі невялічкіх мястэчак здаліся каралю. Затрымалася войска каля Глухава. Дарэмна пацяшаліся над гэтай казацкай цвержай французскія інжынеры. Гарматы не маглі разбіць закутых у лёд валоў, а гранаты не запальвалі прыхаваных навозам будынкаў. Пасля аднаго з прыступаў палякі захапілі вал, але агонь казакоў спыніў іх перад ровам. Між тым да Глухава падышоў пасаджаны царом на запарожскае гетманства Брухавіцкі. Імклівай атакай казакі Брухавіцкага загналі польскую конніцу ў лагер. Пачалася паніка. Палякі кінулі лагер, гарматы і абоз і на чале з каралём адышлі ноччу з-пад Глухава і накіраваліся да Сеўска.
Ліцьвінскае войска спяшалася на злучэнне. На жаль, з-за хваробы Павел Сапега застаўся ў Быхаве, які вызвалілі самі мяшчане. Дывізію ўзначаліў Палубінскі. З Амсціслава сапежанцы ішлі да Сеўска. Сюды вёў сваю дывізію і Міхайла Пац. Некаторы час (1-12 студзеня 1664 года) ён здабываў Рослаў, але гэтак і не здабыў. Пад Бранскам 17 студзеня Жамойцкая дывізія разграміла полк рэйтараў. Шлі па маскоўскай зямлі з агнём і мячом. Сам Пац запаліў дом першай на шляху слабады - даў дазвол жаўнерам паліць і сцінаць.
Аднак Сеўск выстаяў. На вайсковай нарадзе кароль і водцы вырашылі вяртацца назад. І голад пагражаў, і блізкая адліга, і вораг - князь Чаркаскі з гетманам Брухавіцкім паволі падступілі да Сеўска. Лепш адступіць. 25 студзеня 1664 года войска Рэчы Паспалітай стала каля Ноўгарад-Северскага. Следам (3 сакавіка 1664 года) да горада падышлі маскоўскія палкі князя Рамаданоўскага і казакі Брухавіцкага. Яны спыніліся ў лесе за рэчкай Дзясной. Шэсць дзён доўжылася гэтае супрацьстаянне. Жаўнеры прама на полі начавалі, гатовыя ў любы момант уступіць у бой. Нарэшце 9 сакавіка кароль даў загад адыходзіць. Кароннае войска з Чарнецкім павярнула на Ўкраіну, а сам кароль з ліцьвінамі праз Старадуб пайшоў на Магілеў. Паход, на які было столькі спадзяванняў, закончыўся няўдачай. Кароль быў незадаволеным. «Таго ўжо не адступлю і пайду супраць цара, злучыўшы ўсе войскі. Калі мне кароннае войска не дапаможа, вазьму харугвы свае і пайду да літоўскага войска»[85]. Аднак палякі жадалі пакою, каб і астатняя Рэч Паспалітая не ператварылася ў руіну.
Ваявода Чаркаскі, які кінуўся ў пагоню, дзейнічаў нерашуча і выпусціў ліцьвінскае войска. Адно - дагнаў у крычаўскіх лясах дывізію Паца і разграміў ар'ергарад - полк Хрысціяна Людвіга Калкстайна. Тры дні дывізія прабіралася праз пушчу да Крычава.
Чаркаскі, баючыся засады, не палез у пушчу. Гэта і выратавала змучаную і галодную дывізію ад разгрому. К лету Пац аднавіў сілы і 16 чэрвеня каля Смалян разбіў корпус Хаванскага. На гэты раз ваявода выратаваўся тым, што схаваўся пад мост.
Усё відавочней станавілася, што перамога пакрысе схілялася на бок Рэчы Паспалітай.
Цар запрасіў міру. 11 чэрвеня 1664 года ў вёсцы Дуравічы каля Смаленска пачаліся перамовы. Цяпер цар гатовы быў саступіць Полацак, Дынабург і задняпроўскія землі. Ды толькі каралеўскія камісары на чале з жамойцкім старостам Юрыем Глябовічам патрабавалі вяртання ўсіх захопленых земляў. «Не саступім ні кроку зямлі, пакуль шабля пры нас на баку; вы пабралі нашыя гарады падчас нашага бяссілля, калі ў нас было шмат непрыяцелей; і хоць пан Бог за грахі нас і пакараў, аднак ад усіх непрыемнасцей вызваліў, засталіся ў нас непрыяцелем адны вы; мы і з вамі хочам міру, толькі вярніце нам усё, а не вернеце, і мы будзем шукаць сваё шабляю»[86]. Гэтак і не дамовіліся. Перамовы былі перанесены на лета 1665 года. А за гэты час цар хацеў зброяй «літоўскіх людзей прыводзіць да міру». Маскоўскія жаўнеры ўшчэнт спустошылі Падняпроўе і Падзвінне, палілі сёлы і выводзілі людзей у палон. У чэрвені 1666 года маскоўскае войска пад даводствам князя Юрыя Чаркаскага падышло да Магілева. Абарону горада ўзначаліў Міхайла Пац. 15 чэрвеня цэлы дзень перастрэльваліся з гармат. Адно з ядраў трапіла прама ў намёт ваяводы. Гэтак знайшоў сваю смерць князь Юрый Чаркаскі. Той жа ноччу маскавіты ўбраліся з-пад Магілева.
Гэтыя высілкі ўжо не ўратавалі цара - вайну ён прайграў. І мір быў бы заключаны раней і на выгодных для Рэчы Паспалітай умовах, калі б не ўнутраныя звадкі. Юрый Любамірскі падняў супраць караля шляхту Вялікай Польшчы. Цар, даведаўшыся аб гэтым, заявіў, што ніякіх саступак не будзе. А калі казацкі палкоўнік Пятро Дарашэнка за гетманскі чын прызнаў сябе васалам турэцкага султана, дык з'явілася пагроза вайны з Портай. Міжволі трэба было хутчэй заключаць мір з Масковіяй. І вось 20 студзеня 1667 года на 35-ай сустрэчы ў вёсцы Андрусава каля Смаленска каралеўскія і царскія ўпаўнамоцныя зацвердзілі прысягай заключанае перамір'е. Паводле Андрусаўскай дамовы, паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй устанаўлівалася замірэнне да чэрвеня 1680 года, пасля чаго абодва бакі павінны падпісаць «вечны мір». Масковіі дасталася Смаленскае і Чарнігаўскае ваяводствы, Старадубскі павет і Левабярэжная Ўкраіна. Рэч Паспалітая вяртала сабе Кіеў, Правабярэжную Ўкраіну, Віцебскае, Полацкае і Лівонскае ваяводствы. Цар абяцаўся вызваліць захопленых у палон людзей і вярнуць нарабаваныя каштоўнасці. Але вынікі гэтай жахлівай вайны былі трагічнымі для Літвы.
Ад масавых забойстваў заваёўнікаў, вываду ў палон, эпідэмій і голаду насельніцтва Літвы (у межах сучаснай Беларусі) зменшылася больш чым напалову: з 2 мільёнаў 900 тысяч чалавек да 1 мільёна 350 тысяч[87]. Уся Літва пакрылася попелам спаленых сёлаў і мястэчак. Гарады ляжалі ў руйнаваннях.
Павел Сапега не дажыў да перамогі.
30 снежня 1665 года ў сваім Ружанскім палацы вялікі гетман памёр. Завяшчаў пахаваць сябе без усялякіх урачыстасцей у Берасцейскім касцёле дамініканцаў, якому ахвяраваў 80 тысяч злотых, каб манахі маліліся «за яго і за душы забітых на фартэцыі Берасцейскай праз Маскву»[88].
Пахавалі Паўла Сапегу ў Бярозаўскім кляштары картэзіянцаў, побач з другімі Сапегамі.
«LIBERATOR LITVANIAE» - вызваліцель Літвы - назвалі вялікага гетмана сучаснікі[89].
«Калі Вялікае Княства Літоўскае захавалася ў цэласці і адабрана з непрыяцельскіх рук, то гэта ўсё Паўла Сапегі дзейнасць»[90]. І не толькі яго, але і жаўнераў, і шляхты, і сялян, і мяшчан, якія біліся за сваю Айчыну, - усяго народа.
1492-1506 гг. - Уладаранне ў Вялікім Княстве Літоўскім і Рускім Аляксандра Казіміравіча.
6 жніўня 1506 г. - Перамога войска ВКЛ на чале з Міхайлам Глінскім над войскам Крымскага ханства.
1506-1544 гг. - Уладаранне ў ВКЛ Жыгімонта Казіміравіча.
1507-1508 гг. - Мяцеж Міхайлы Глінскага.
Сакавік 1508 г. - Пачатак вайны ВКЛ з Масковіяй.
22 ліпеня 1508 г. - Бітва войска ВКЛ з маскоўскім войскам каля Дняпра пад Воршай.
15 лістапада 1508 г. - Ад'езд у Масковію Міхайлы Глінскага разам з групай ліцьвінскіх феадалаў.
19 верасня 1508 г. - Заключэнне «вечнага міру» паміж ВКЛ і Масковіяй.
1509 г. - Далучэнне да Масковіі Пскова.
Восень 1510 г. - Набег крымскіх татараў на ВКЛ.
28 красавіка 1512 г. - Перамога войска ВКЛ і Польшчы на чале з Канстанцінам Астрожскім над татарскім войскам крымскага хана Менглі-Гірэя каля Вішняўца.
Снежань 1512 г. - студзень 1513 г. - Аблога маскоўскім войскам Смаленска.
Чэрвень 1513 г. - Другая аблога Смаленска.
1514 г. - Нямецка-Маскоўскі саюз супраць ВКЛ і Польшчы.
29 чэрвеня 1514 г. - Узяцце маскавітамі Смаленска.
8 верасня 1514 г. - Перамога войска ВКЛ пад кіраўніцтвам К.Астрожскага над войскам Масковіі каля Воршы.
Верасень 1514 г. - Аблога Смаленска войскам ВКЛ. Выкрыццё змовы смалян супраць маскоўскага панавання.
Лета 1515 г. - Венская сустрэча імператара Максіміліяна, вугорскага караля Ўладзіслава Казіміравіча і польскага караля, вялікага князя літоўскага Жыгімонта Казіміравіча. Працяг вайны паміж Літвой і Масковіяй.
Лета 1516 г. - Набег крымскіх татараў на Галіцыю, Падолле і Валынь. Дыпламатычная місія імператарскага пасла Сігізмунда Гэрбэрштайна.
1517 г. - Пасольства Альбрэхта Гаштольда з «вялікай казной» да крымскага хана Мухамеда-Гірэя.
20 верасня - 6 кастрычніка 1517 г. - Аблога ліцьвінскага войска на чале з К.Астрожскім Апочкі.
20 красавіка 1518 г. - Шлюб Жыгімонта Казіміравіча з Бонай Сфорца.
Чэрвень 1518 г. - Параза маскоўскага войска пад Полацкам.
2 жніўня 1519 г. - Бітва пад Сакалем польска-ліцьвінскага войска з войскам Крымскага ханства.
14 верасня 1522 г. - Падпісанне пяцігадовага замірэння паміж Літвой і Масковіяй.
1524 г. - Заваёва ліцьвінскім войскам на чале з К.Астрожскім Ачакава.
1525 г. - Прызнанне Жыгімонтам Старым вялікім князем літоўскім свайго сына Жыгімонта Аўгуста.
27 студзеня 1527 г. - Перамога ліцьвінскага войска на чале з К.Астрожскім над войскам крымскіх татараў на рацэ Гальшанцы.
Жнівень 1534 г. - Пачатак вайны Літвы з Масковіяй.
Восень 1534 г. - Паход Маскоўскага войска на Літву.
Лета 1535 г. - Вызваленне Гомеля і Старадуба ад маскоўскага панавання.
Люты 1536 г. - Параза ліцьвінскага атрада пад Себежам. Напад маскавітаў на ваколіцы Любеча і Віцебска.
25 сакавіка 1537 г. - Падпісанне пяцігадовага замірэння паміж ВКЛ і Масковіяй. Пераход Гомеля да Літвы, а Старадуба - да Масковіі.
6 кастрычніка 1544 г. - Перадача Жыгімонтам Казіміравічам на Берасцейскім сойме ўлады ў ВКЛ Жыгімонту Аўгусту.
1544-1572 гг. - Уладаранне ў ВКЛ вялікага князя Жыгімонта Аўгуста.
1547 г. - Віленскі сойм. Пацверджанне ранейшых прывілеяў Полацкай, Віцебскай і Валынскай землям.
Ліпень 1547 г. - Патаемны шлюб Жыгімонта Аўгуста з Барбарай Радзівіл.
Восень 1549 г. - Набег крымскіх татараў на Валынь.
Красавік 1550 г. - Ваўкавыскі сойм. Выступленне ліцьвінскай шляхты супраць вуніі з Польшчай.
9 снежня 1550 г. - Каранацыя Барбары Радзівіл на каралеву польскую.
Ліпень 1556 г. - «Пазвольская вайна».
14 верасня 1557 г. - Заключэнне саюзнага пагаднення паміж ВКЛ і Лівоніяй.
Студзень 1558 г. - Пачатак Лівонскай вайны. Паход маскоўскага войска на Лівонію.
31 жніўня 1559 г. - Ліцьвіна-лівонскі ўклад аб сумесных дзеях супраць Масковіі, прыняты на Віленскім сойме.
1560 г. - Увод у Лівонію ліцьвінскага войска.
8 кастрычніка 1561 г. - Рашэнне лівонскіх станаў аб далучэнні Лівоніі да Літвы.
15 кастрычніка 1561 г. - Згода Віленскага сойма на далучэнне Лівоніі да Літвы.
28 лістапада 1561 г. - Зацверджанне на Віленскім сойме акта далучэння Лівоніі да Літвы.
5 сакавіка 1562 г. - Роспуск Лівонскага ордэна.
Красавік 1562 г. - Напад маскоўскага войска на Ўсходнюю Літву (Віцебскую зямлю).
Восень 1562 г. - Віцебская канфедэрацыя. Патрабаванне шляхты заключыць вунію Літвы з Польшчай.
15 лютага 1563 г. - Здача Полацка маскавітам.
Студзень 1564 г. - Абмеркаванне вуніі паміж Літвой і Польшчай на Варшаўскім сойме.
26 студзеня 1564 г. - Перамога на рацэ Вула ліцьвінскага войска на чале з Мікалаем Рудым над маскоўскім войскам.
1 ліпеня 1564 г. - Прыняцце на Бельскім сойме другога Статута ВКЛ.
Лета 1564 г. - Набег крымскіх татараў на Валынь і Падолле.
Сакавік 1565 г. - Узбройны выступ ліцьвінскай шляхты на чале з Мікалаем Радзівілам Чорным дзеля «абароны свабод Літвы».
5 кастрычніка 1566 г. - Устанаўленне ў Лівоніі ўлады ліцьвінскай адміністрацыі.
Кастрычнік 1566 г. - Вендэнская вунія. Далучэнне Лівоніі да ВКЛ.
26 снежня 1566 г. - Зацверджанне Гарадзенскім соймам акта Вендэнскай вуніі.
10 студзеня 1569 г. - Адкрыццё Люблінскага сойма.
1 сакавіка 1569 г. - Ад'езд ліцьвінскай дэлегацыі з Люблінскага сойма.
12 сакавіка 1569 г. - Універсал Жыгімонта Аўгуста аб далучэнні Валыні і Падляшша да Польшчы.
5 чэрвеня 1569 г. - Універсал Жыгімонта Аўгуста аб далучэнні Кіеўскага ваяводства да Польшчы.
27 чэрвеня 1569 г. - Заключэнне Люблінскай вуніі - аб'яднанне Польшчы і Літвы ў адзіную Рэч Паспалітую.
1 ліпеня 1569 г. - Абвяшчэнне акта Люблінскай вуніі.
7 ліпеня 1572 г. - Смерць Жыгімонта Аўгуста, апошняга ўладара з дынастыі Ягайлавічаў. Пачатак безгаспадарства ў Рэчы Паспалітай.
5 красавіка 1573 г. - Выбранне каралём польскім і вялікім князем літоўскім і рускім Генрыха Валуа.
28 чэрвеня 1574 г. - Уцёкі Генрыха Валуа ў Францыю. Другое безгаспадарства.
1 лістапада 1574 г. - Пастанова Віленскага сойма аб выбранні ўладаром Рэчы Паспалітай Эрнэста Габсбурга.
7 лістапада 1575 г. - Другі Варшаўскі элекцыйны сойм.
12 снежня 1575 г. - Абвяшчэнне «імператарскай» партыяй каралём польскім і вялікім князем літоўскім і рускім імператара Максіміліяна ІІ. Абвяшчэнне польскай шляхтай каралём польскім і вялікім князем літоўскім і рускім Сцяпана Батуры.
1 траўня 1576 г. - Каранацыя Сцяпана Батуры ў Кракаве на караля польскага і вялікага князя літоўскага.
1576-1586 гг. - Уладаранне ў Рэчы Паспалітай Сцяпана Батуры.
Ліпень-жнівень 1577 г. - Заваёва маскоўскім войскам лівонскіх земляў Рэчы Паспалітай.
7 ліпеня 1578 г. - Прывілей Сцяпана Батуры на пераўтварэнне віленскага езуіцкага калегіума ў акадэмію.
21 кастрычніка 1578 г. - Перамога ліцьвінска-шведскага войска на чале з Андрэем Сапегам над маскоўскім войскам пад Вендэнам.
Жнівень 1579 г. - Аблога войскам Рэчы Паспалітай Полацка.
30 жніўня 1579 г. - Здача маскавітамі Полацка.
Верасень 1579 г. - Узяцце маскоўскіх цвержаў Сокала і Туроўлі і вызваленне Полацкай зямлі.
Чэрвень-жнівень 1580 г. - Паход войска Рэчы Паспалітай на Вялікія Лукі. Вызваленне Ўсвятаў.
14 верасня 1580 г. - Узяцце Вялікіх Лук.
Жнівень 1581 г. - Стварэнне апеляцыйнага гаспадарскага суда Трыбунала Вялікага Княства.
Жнівень 1581 г. - студзень 1582 г. - Аблога войскам Рэчы Паспалітай Пскова.
6 студзеня 1582 г. - Заключэнне замірэння на 10 гадоў паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй у Яме Запольскім.
1582 г. - Увод у Рэчы Паспалітай Грыгарыянскага календара.
1585 г. - Праект вуніі Рэчы Паспалітай з Масковіяй.
12 снежня 1586 г. - Смерць у Горадні караля польскага і вялікага князя літоўскага Сцяпана Батуры.
19 жніўня 1587 г. - Абвяшчэнне на Варшаўскім элекцыйным сойме групоўкай кароннага канцлера Яна Замойскага каралём польскім і вялікім князем літоўскім Жыгімонта Вазы.
22 жніўня 1587 г. - Абвяшчэнне на Варшаўскім элекцыйным сойме групоўкай Збароўскіх каралём польскім і вялікім князем літоўскім Максіміліяна Габсбурга.
2 кастрычніка 1587 г. - Прызнанне на Віленскім сойме незаконным выбранне абодвух «намінатаў».
1587-1588 гг. - Барацьба за карону Рэчы Паспалітай паміж Максіміліянам Габсбургам і Жыгімонтам Вазай.
28 снежня 1587 г. - Каранацыя ў Кракаве Жыгімонта Вазы на Каралеўства польскае і Вялікае Княства Літоўскае.
24 студзеня 1588 г. - Перамога пад Бычыным войска Яна Замойскага над войскам Максіміліяна Габсбурга.
27 студзеня 1588 г. - Прыняцце Жыгімонтам Вазай ліцьвінскіх умоў прызнання яго вялікім князем літоўскім.
28 студзеня 1588 г. - Зацверджанне Жыгімонтам Вазай ІІІ Статута літоўскага.
1588-1632 гг. - Уладаранне ў Рэчы Паспалітай Жыгімонта Вазы.
1594-1596 гг. - Казацка-сялянскі мяцеж на Ўкраіне і Літве пад кіраўніцтвам Севярына Налівайкі.
Восень-зіма 1595 г. - Паход Севярына Налівайкі на Літву. Узяцце мяцежнікамі Петрыкавіч, Слуцка і Магілева.
8 лютага 1600 г. - Пачатак вайны паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй.
Студзень-люты 1600 г. - Узброены канфлікт паміж Радзівіламі і Хадкевічамі.
Верасень 1600 - сакавік 1601 г. - Пасольства Льва Сапегі ў Маскву. Праект вуніі паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй
23 чэрвеня 1601 г. - Кокенгаўзенская бітва. Зняцце шведамі аблогі Кокенгаўзена.
Жнівень 1601 г. - Абарона Рыгі ліцьвінскім войскам пад началам Яна Кароля Хадкевіча ад шведскага войска Карла Судэрманскага.
Лета 1604 г. - Марская блакада шведскім флотам Рыгі.
25 верасня 1604 г. - Перамога ліцьвінскага войска пад началам Яна Кароля Хадкевіча над шведскім войскам Андрэя Ліндэрсона пад Белым Каменем.
Кастрычнік 1604 г. - Паход Ілжэдзмітрыя на Маскву.
Верасень 1605 г. - Другі паход Карла Судэрманскага на Рыгу.
27 верасня 1605 г. - Перамога ліцьвінскага войска на чале з Янам Хадкевічам над шведскім войскам Карла Судэрманскага каля Кірхгольма.
Чэрвень 1605 - травень 1606 гг. - Праўленне ў Масковіі Ілжэдзмітрыя.
1606-1607 гг. - Рокаш Мікалая Жабрыдоўскага і Януша Радзівіла супраць Жыгімонта Вазы.
6 ліпеня 1607 г. - Разгром ракашан каля Гузава.
Вясна 1608 г. - З'яўленне Ілжэдзмітрыя ІІ - «тушынскага вора».
Чэрвень 1608 г. - Новы паход Карла Судэрманскага на Лівонію.
Верасень 1609 г. - Пачатак вайны Рэчы Паспалітай з Масковіяй.
19 верасня 1609 г. - Аблога Смаленска.
3 чэрвеня 1611 г. - 24 чэрвеня 1610 г. - Перамога войска Рэчы Паспалітай на чале з Станіславам Жулкеўскім над маскоўскім войскам каля Клушына.
27 жніўня 1610 г. - Абранне царом Уладзіслава Вазы.
1611 г. - Паход войска Рэчы Паспалітай на чале з Янам Карлам Хадкевічам на Маскву.
1-2 верасня 1612 г. - Баі войска Хадкевіча з апалчэннем Дзмітрыя Пажарскага каля Масквы.
Восень-зіма 1612 г. - Паход Жыгімонта Вазы на Маскву.
1613 г. - Абранне на царскі пасад Міхайла Раманава.
Восень 1615 г. - Баі ліцьвінскага войска з маскоўскім войскам каля Смаленска.
Вясна-лета 1617 г. - Паход шведскага караля Густава Адольфа на Лівонію.
Восень 1617 - восень 1618 гг. - Паход Уладзіслава Вазы на Маскву за «царскім вянцом».
11 студзеня 1618 г. - Заключэнне Дэўлінскага замірэння паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй. Адыход да Рэчы Паспалітай Смаленскай, Чарнігаўскай і Северскай земляў.
Верасень 1620 г. - Цацорская вайна. Параза польскага войска ад турэцкага войска ў Малдавіі.
Лета 1621 г. - Паход шведскага караля Густава Адольфа на Лівонію.
2 верасня - 8 кастрычніка 1621 г. - Хоцінская вайна. Перамога войска Рэчы Паспалітай на чале з Янам Карлам Хадкевічам над турэцкім войскам султана Асмана ІІ.
15 верасня 1621 г. - Узяцце шведамі Рыгі.
8 кастрычніка 1621 г. - Заключэнне міру паміж Рэччу Паспалітай і Турэцкай імперыяй.
Лістапад 1623 г. - Паўстанне ў Віцебску супраць вуніяцкага біскупа Язафата Кунцэвіча.
1625-1629 гг. - Вайна Рэчы Паспалітай са Швецыяй.
26 верасня 1629 г. - Заключэнне замірэння паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй у Альтмарку. Страта Рэччу Паспалітай Лівоніі і берагавой часткі Прусіі.
1633 г. - Выбранне каралём польскім і вялікім князем Літоўскім Уладзіслава ІV Вазы.
1633-1648 гг. - Уладаранне ў Рэчы Паспалітай Уладзіслава ІV Вазы.
1633-1634 гг. - Смаленская вайна паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй.
27 траўня 1634 г. - Палянаўскі мір.
Вясна 1648 г. - Пачатак нацыянальна-вызваленчай вайны на Ўкраіне.
1648-1649 гг. - Казацка-сялянскія паўстанні ў Літве.
20 лістапада 1648 г. - Выбранне каралём польскім і вялікім князем літоўскім Яна Казіміра Вазы.
1648-1668 гг. - Уладаранне ў Рэчы Паспалітай Яна Казіміра Вазы.
31 ліпеня 1649 г. - Перамога войска ВКЛ на чале з Янушам Радзівілам над казацка-сялянскім войскам Станіслава Міхайлы Крычаўскага каля Лоева.
4 жніўня 1650 г. - Узяцце Кіева войскам ВКЛ.
27 верасня 1650 г. - Белацаркоўскае пагадненне.
1652 г. - Першы «Лібэрум вета» на сойме.
8 студзеня 1654 г. - Пераяслаўская рада.
Лета 1654 г. - Напад Масковіі на Рэч Паспалітую.
1654-1667 гг. - Вайна паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай.
12 жніўня 1654 г. - Бітва пад Шкловам.
23 жніўня 1654 г. - Параза войска ВКЛ пад Шапялевічамі.
23 верасня 1654 г. - Здача Смаленска.
Кастрычнік 1654 г. - травень 1665 г. - Контрнаступленне войска ВКЛ у Падзвінні і Падняпроўі. Аблога Магілева.
Вясна-восень 1655 г. - Другі «государев поход» на ВКЛ.
Ліпень 1655 г. - Пачатак вайны паміж Швецыяй і Рэччу Паспалітай.
8 жніўня 1655 г. - Заваёва маскавітамі сталіцы ВКЛ Вільні.
20 кастрычніка 1655 г. - Заключэнне шведска-ліцьвінскай вуніі ў Кейданах.
25 лістапада 1655 г. - Перамога ліцьвінскага войска Паўла Сапегі над маскоўскім войскам пад Вярховічамі ў Берасцейскім ваяводстве.
6 красавіка 1656 г. - Бітва шведскага войска Карла Густава з ліцьвінскім войскам Паўла Сапегі каля Сандаміра.
28-30 ліпеня 1656 г. - Бітва за Варшаву.
8 кастрычніка 1656 г. - Перамога ліцьвіна-татарскага войска над шведска-брандэнбургскім войскам каля Простак у Прусіі.
Студзень-ліпень 1657 г. - Паход семіградскага князя Юрыя Ракашы на Рэч Паспалітую.
9 верасня 1658 г. - Гадзяцкая дамова.
3 траўня 1660 г. - Заключэнне міру паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй у Аліве.
28 чэрвеня 1660 г. - Перамога ліцьвіна-польскага войска над маскоўскім войскам каля Палонкі.
8 кастрычніка 1660 г. - Бітва ліцьвіна-польскага войска з маскоўскім войскам каля рэчкі Басі.
Верасень 1661 г. - жнівень 1663 г. - Канфедэрацыя войска ВКЛ - Братэрскі звязак.
4 лістапада 1661 г. - Перамога ліцьвіна-польскага войска над маскоўскім войскам каля Кушлікаў.
20 студзеня 1667 г. - Заключэнне замірэння паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй у Андрусаве. Адыход да Масковіі Смаленскай зямлі і Левабярэжнай Украіны.
1. Герберштейн С. Записки о Московии. М., 1988. С.87.
2. Акты, относящиеся к истории Западной России (Далее: АЗР). СПб., 1848. Т.2. С.43.
3. Полное собрание Русских летописей. (Далее: ПСРЛ). Т.32. М., 1975. С.102.
4. Подлинный родослов Глинских князей // Временник императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн.10. М., 1851. С.195.
5. Там же.
6. Там же. С.196.
7. Там же.
8. Бычкова М.Е. Родословие Глинских из Румянцевского собрания // Записки отдела рукописей. Вып.38. М., 1977. С.114.
9. Память // Записки отдела рукописей. Вып.38. С.121.
10. Wolff J. Kniaziowie Litewsko-ruscy od konca czternastego wieku. Warszawa, 1895. S.83-84.
11. Герберштейн С. Указ. соч. С.188.
12. Архив Маркса и Энгельса. Т.8. С.160.
13. Память. С.121.
14. Малиновский И. Сборник материалов, относящихся к истории панов-рады Великого княжества Литовского. Томск, 1901. С.381.
15. Там же.
16. Там же.
17. Там же. С.382.
18. Там же.
19. Герберштейн С. Указ. соч. С.188.
20. ПСРЛ. Т.32. С.170.
21. Stryjkowski М. Kronika Polska, Litewska, Zmodzka i wszystkiej Rusi. T.2. Warszawa, 1846. S.322.
22. ПСРЛ. Т.32. С.171.
23. ПСРЛ. М., 1980. Т.35. С.167.
24. Stryjkowski М. Op. cit. T.2. S.333.
25. Ibid. S.334-335.
26. Литвин М. О нравах татар, литовцев и московитов // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып.1. Киев, 1890. С.13.
27. АЗР. Т.2. С.43, 49.
28. Там же. С.43.
29. Там же. С.49.
30. Русская историческая библиотека. (Далее: РИБ). СПб., 1903. Т.20. С.559.
31. ПСРЛ. Т.32. С.102.
32. Зимин А.А. Россия на пороге нового времени. М., 1972. С.79.
33. ПСРЛ. Т.32. С.102.
34. Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России. (Далее: АЮЗР). СПб., 1863. Т.1. С.35.
35. АЗР. Т.2. С.22-23.
36. Хрестоматия по истории Белоруссии. Мн., 1977. С.29.
37. Русский временник / Советские архивы. М., 1970. No.5. С.70.
38. Там же.
39. Там же.
40. Грушевській М. Історія Украіны-Руси. Т.4. Львів, 1904. С.243.
41. Stryjkowski М. Ор. cit. T.2. S.346.
42. Русский временник. С.71.
43. АЗР. Т.2. С.49.
44. Там же.
45. ПСРЛ. Т.32. С.103.
46. Бауер В. Сношения России с Германскими императорами в конце XV и начале XVI столетий // Журнал Министерства Народного Просвещения. (Далее: ЖМНП). СПб., 1870. Ч.CXLVIII. С.77.
47. Герберштейн С. Указ. соч. С.189.
48. Hew zeyttung anff Litten vund von den Mockowitter // Чтения в императорском обществе истории и древностей Российских. Кн.3. СПб., 1906. С.3.
49. АЗР. Т.2. С.69.
50. Саксонские сношения с польским королем касательно посольства Хр.Шлейница в Москву 1511-1514 гг. // Труды Тульской губернской ученой архивной комиссии. Кн.1. Тула, 1915. С.14.
51. Там же. С.15.
52. Карамзин Н.М. История Государства Российского. Кн.3. Ростов-на-Дону, 1990. С.13.
53. Зимин А.А. Указ. соч. С.155.
54. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.27.
55. Зимин А.А. Указ. соч. С.155.
56. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.27.
57. Иоасафовская летопись. (Далее: ИЛ). М., 1957. С.193.
58. Кузнецов А.Б. Борьба русского государства за Смоленск и его освобождение в 1514 г. / Исследования по истории, этнографии и археологии Мордовской АССР. Саранск, 1966. Вып.30. С.151.
59. Hew Zeyttung anff Litten vund von den Moskowitter. S.6.
60. Ibid. S.6.
61. ИЛ. С.195.
62. Bielski М. Kronika wszystkiego Swiata. Krakow, 1564. S.45.
63. Герберштейн С. Указ. соч. С.69.
64. Устюжский летописный свод. (Далее: УЛС). М.-Л., 1950. С.105.
65. Зимин А.А. Указ. соч. С.165.
66. Stryjkowski М. Ор. cit. Т.2. S.376.
67. Герберштейн С. Указ. соч. С.190.
68. Там же. С.191.
69. Зимин А.А. Указ. соч. С.299.
70. Герберштейн С. Указ. соч. С.260.
71. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.69.
72. Корсакова В., Глинский М.Л. // Русский Биографический словарь. М., 1916. С.327.
73. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.122.
74. Герберштейн С. Указ. соч. С.88.
75. Петрей П. Описание Великого княжества Русского // Чтения в императорском обществе истории и древностей Российских. СПб., 1866. No.1-3. С.120.
1. Ярушевич А. Ревнитель православия князь Константин Иванович Острожский и православная Литовская Русь в его время. Смоленск, 1897. С.212.
2. Stryjkowski М. Ор. cit. Т.2. S.261.
3. Максимович М.А. Собрание сочинений. Киев, 1876. Т.1. С.166-168.
4. ПСРЛ. Т.35. С.123.
5. Историческое и дипломатическое собрание дел, происходящих между Российскими Великими князьями и бывшими в Крыме татарскими царями с 1462 по 1533 год // Записки Одесского общества истории и древностей. Одесса, 1863. Т.5. С.228.
6. Stryjkowski М. Ор. cit. Т.2. S.305.
7. Ярушевич А. Указ. соч. С.46.
8. Хроника Быховца. М., 1965. С.112.
9. Там же.
10. Сагановіч Г. Айчыну сваю баронячы. Мн., 1992. С.29.
11. Wojciechowski Z. Zygmunt Stary (1506-1548). Warszawa, 1979. S.112.
12. Pulaski К. Stosunki z Mendli-Girejem. Krakow-Warszawa, 1881. S.175.
13. Stryjkowski М. Ор. cit. T.2. S.366.
14. Ibid.
15. Ibid. S.367.
16. Ibid. S.367-368.
17. Ibid. S.368.
18. Wojciechowski Z. Ор. cit. S.114.
19. Герберштейн С. Указ. соч. С.70.
20. Stryjkowski М. Ор. cit. Т.2. S.381.
21. Ярушевич А. Указ. соч. С.234.
22. Stryjkowski М. Ор. cit. Т.2. S.381.
23. Ibid.
24. Ibid. S.382.
25. ПСРЛ. Т.35. С.127.
26. Выпісы з Беларускае літаратуры. Менск, 1926. С.103-104.
27. Ярушевич А. Указ. соч. С.212-213.
28. Замысловский Е. Описание Литвы, Самогитии, Русии и Московии // ЖМНП. 1880. Ч.CCXI. С.86.
29. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.47.
30. Герберштейн С. Указ. соч. С.86.
31. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.39.
32. Малиновский И. Указ. соч. С.153.
33. Там же. С.156.
34. Псковские летописи. М., 1955. Вып.1. С.100.
35. Gwagnina A. Kronika Sarmacyey Eoropskieu // Zbior dzieopisow Polskich. Warszawa, 1768. S.285.
36. Ярушевич А. Указ. соч. С.168.
37. Wojciechowski Z. Ор. cit. S.270.
38. Малиновский И. Указ. соч. С.417.
39. Документы архива Министерства иностранных дел в Москве. М., 1916. С.71.
40. Сагановіч Г. Указ. соч. С.60.
1. Kuchowicz Z. Barbara Radziwillowna. Lodz, 1976. S.12.
2. Kotlubaj Е. Galerja Nieswiezska potretow Radziwillowskich. Wilno, 1857. S.8.
3. ПСРЛ. Т.35. С.132.
4. Улащик Н.Н. Введение в изучение Белорусско-Литовского летописания. М., 1985. С.162.
5. Stryjkowski М. Ор. cit. Т.1. S.371.
6. Дневник посольства главного начальника госпиталей Тевтонского ордена графа Конрада Кибурга к великому князю Литовскому Витовту // Записки Новороссийского ун-та. Одесса, 1868. Вып.1. Т.2. С.13.
7. Jasnowski J. Mikolaj «Czarny» Radziwill (1515-1565). Warszawa, 1939. S.394.
8. Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры. Мн., 1959. С.191.
9. Kolankowski L. Zygmunt August wielki ksiaze Litwy do roku 1548. Lwow, 1913. S.79.
10. Lulewicz Н. Radziwill Mikolaj zwany Czarnym // Polski Slownik Biograficzny. Wroclaw, 1987. T.30/2. Z.125. S.336.
11. Kolankowski L. Ор. cit. S.103.
12. Ibid. S.102-103.
13. Малиновский И. Указ. соч. С.215.
14. АЗР. Т.2. С.335.
15. Stryjkowski М. Ор. cit. Т.2. S.398.
16. Малиновский И. Указ. соч. С.306.
17. Kolankowski L. Ор. cit. S.148.
18. АЗР. Т.2. С.175.
19. Kolankowski L. Ор. cit. S.92.
20. Kuchowicz Z. Ор. cit. S.96.
21. Jasnowski J. Ор. cit. S.40.
22. ПСРЛ. Т.35. С.171.
23. Kuchowicz Z. Ор. cit. S.126.
24. Kolankowski L. Polska Jagiellonow. Warszawa, 1936. S.332.
25. Kolankowski L. Zygmunt August. S.327.
26. Trzecieski A. Dialog о malzenstwe. Wroclaw, 1958. S.473.
27. ПСРЛ. Т.35. С.171.
28. Kolankowski L. Zygmunt August. S.327.
29. ПСРЛ. Т.35. С.172.
30. Станкевіч А. Лісты // Хрысьціянская Думка. 1993. No.1. С.135.
31. Jasnowski J. Op. cit. S.16.
32. Kolankowski L. Zygmunt August. S.343.
33. Ibid. S.344.
34. ПСРЛ. Т.35. С.172.
35. Там же.
36. Kuchowicz Z. Op. cit. S.171.
37. Ibid. S.96.
38. Jasnowski J. Op. cit. S.35.
39. Kuchowicz Z. Op. cit. S.171.
40. Kolankowski L. Zygmunt August. S.344.
41. Jasnowski J. Op. cit. S.38.
42. Kuchowicz Z. Op. cit. S.181.
43. Ibid.
44. Jasnowski J. Op. cit. S.41.
45. Kuchowicz Z. Op. cit. S.208.
46. Jasnowski J. Op. cit. S.66.
47. Kuchowicz Z. Op. cit. S.218.
48. Любавский М.К. Литовско-Русский сейм. М., 1901. С.520.
49. Jasnowski J. Op. cit. S.398.
50. Сборник императорского Русского исторического общества. (Далее: Сб. РИО). СПб., 1887. Т.59. С.462.
51. Там же. С.482.
52. Летопись Рюссова // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. Т.2. Рига, 1879. С.319.
53. Там же.
54. Сб. РИО. Т.59. С.549.
55. Там же.
56. РИБ. Т.30. Юрьев, 1914. С.591.
57. Пичета В.И. Аграрная реформа Сигизмунда-Августа в Литовско-Русском государстве. М., 1958. С.418.
58. Сб. РИО. Т.59. С.531.
59. Анушкин А. На заре книгопечатания в Литве. Вильнюс, 1970. С.31.
60. Соловьев С.М. История России с древнейших времен. Кн.3. М., 1989. С.596.
61. Jasnowski J. Op. cit. S.217-218.
62. Ibid. S.203.
63. Мартос А. Беларусь в исторической, государственной и церковной жизни. Мн., 1990. С.230.
64. Сб. РИО. Т.59. С.548.
65. Там же.
66. Там же. С.574.
67. Там же. С.580.
68. Jasnowski J. Op. cit. S.249.
69. Сб. РИО. Т.59. С.601.
70. Там же.
71. Там же. С.603.
72. Там же. С.614.
73. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.276.
74. Летопись Рюссова // Сб. материалов и статей по истории Прибалтийского края. Т.3. Рига, 1880. С.136.
75. Любавский М.К. Указ. соч. С.625.
76. Там же. С.619.
77. Там же.
78. Геденштейн Р. Записки о московской войне. СПб., 1884. С.88.
79. Jasnowski J. Op. cit. S.398.
80. Сб. РИО. СПб., 1892. Т.71. С.97.
81. Там же.
82. Там же. С.100.
83. Там же. С.106-107.
84. Там же. С.108.
85. Там же.
86. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.295.
87. Витебская старина. Т.4. Ч.1. Витебск, 1885. С.119.
88. Сб. РИО. Т.71. С.123.
89. Витебская старина. Т.4. Ч.1. С.53.
90. Сб. РИО. Т.71. С.123.
91. Dzialynski L. Zrodlopisma do dziejow unii korony Polskiej i W. ks. Lit. Cz.2. Od.1. Poznan, 1861. S.247.
92. Дневник Люблинского сейма 1569 г. СПб., 1869. С.201.
93. Там же. С.668.
94. Dzialynski L. Op. cit. S.304-305.
95. Ibid. S.354.
96. Kutzeba S., Semkowicz W. Akta unji Polski z Litwa. Krakow, 1932. S.185.
97. Юхо I. Крыніцы Беларуска-Літоўскага права. Мн., 1991. С.193.
98. Любавский М.К. Указ. соч. С.678.
99. Jasnowski J. Op. cit. S.383.
100. Ibid. S.399.
101. Ibid.
102. Ibid. S.392.
103. Ibid. S.390.
1. Малиновский И. Указ соч. С.79.
2. Послания Ивана Грозного. М.-Л., 1951. С.206.
3. Boniecki A. Poczet rodow w wielkiem ksiestwie Litewskiem w XV i XVI wieku. Warszawa, 1883. S.20.
4. Малиновский И. Указ. соч. С.78.
5. Stryjkowski М. О poczatkach. Warszawa, 1978. S.241-243.
6. АЗР. Т.3. СПб., 1848. С.109.
8. Малиновский И. Указ. соч. С.50.
9. Любавский М. К. Указ. соч. (Приложения). С.118.
10. Витебская старина. Т.4. Ч.1. С.130.
11. Малиновский И. Указ. соч. С.50.
12. Там же.
13. РИБ. Т.30. С.433.
14. Там же.
15. Сб. материалов и статей по истории Прибалтийского края. Т.3. С.160.
16. РИБ. Т.30. С.434.
17. Малиновский И. Указ. соч. С.79.
18. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.3. С.592.
19. Витебская старина. Т.4. Ч.1. С.89.
20. Там же. С.91.
21. Там же.
22. Там же.
23. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.3. С.593.
24. Малиновский И. Указ. соч. С.79.
25. Послания Ивана Грозного. С.206.
26. Biblioteka Pizarzow Polskich. Krakow, 1890. S.44.
27. Любавский М.К. Указ. соч. (Приложения). С.217.
28. Дневник Люблинского сейма. С.14.
29. Там же. С.12-13.
30. Там же. С.13.
31. Там же. С.17.
32. Там же. С.660.
33. Там же.
34. Там же. С.29.
35. Там же. С.663.
36. Там же. С.37.
37. Там же. С.50.
38. Там же. С.19.
39. Там же. С.67.
40. Там же. С.75-77.
41. Там же. С.93.
42. Там же. С.114.
43. Там же. С.119.
44. Там же. С.121.
45. Там же. С.129.
46. Там же. С.181.
47. Там же. С.431.
48. Там же. С.264.
49. Там же. С.265.
50. Там же. С.293-295.
51. Там же. С.300.
52. Там же.
53. Там же. С.301.
54. Там же. С.277.
55. Там же. С.285.
56. Лаппо И.И. Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория (1569-1586) Т.1. СПб., 1901. С.42.
57. Там же. С.43.
58. Там же.
59. Там же.
60. Дневник Люблинского сейма. С.395.
61. Там же. С.396.
62. Там же.
63. Там же. С.402.
64. Там же. С.405.
65. Там же. (Предисловие). С.3.
66. Там же. С.408.
67. Там же. С.409.
68. Там же. С.424-425.
69. Там же. С.458.
70. Там же. С.446.
71. Там же. С.449.
72. Там же. С.454-455.
73. Там же. С.463.
74. Там же. С.467-471.
75. Там же. С.478-480.
76. Там же. С.480.
77. Там же.
78. Там же. С.481-483.
79. Там же. С.484.
80. Там же.
81. Там же. С.485.
82. Unia Litwy z Polska. Warszawa, 1919. S.23.
83. Дневник Люблинского сейма. С.634.
84. Старажытная Беларуская літаратура. Мн., 1990. С.187.
85. Трачевский А. Польское Безкоролевье по прекращению династии Ягелонов. М., 1869. С.6.
86. Сб. РИО. Т.71. С.804.
87. Трачевский А. Указ. соч. С.95-96.
88. Там же. С.182.
89. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.3. С.599-600.
90. Трачевский А. Указ. соч. (Примечания). С.101.
91. Уманец Ф.М. Вырождение Польши. СПб., 1872. С.71.
92. Трачевский А. Указ. соч. С.114.
93. Там же. С.241.
94. Там же. С.242.
95. Там же. С.230.
96. Там же. С.232.
97. Там же. С.422.
98. Там же. С.423-424.
99. Там же. С.427.
100. Там же. С.436.
101. Там же. С.453.
102. Там же. С.475.
103. Там же. С.475-476.
104. Там же. С.476.
105. Там же. С.482-484.
106. Там же. С.485.
107. Там же. С.494.
108. Там же. С.504.
109. Уманец Ф.М. Русско-литовская партия в Польше // ЖМНП. 1875. Ч.CLXXXII. С.233.
110. Лаппо И.И. Указ. соч. С.119.
111. Уманец Ф.М. Русско-литовская партия в Польше. С.254.
112. Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. (Далее: АС). Т.4. Вильна, 1867. С.19.
113. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.3. С.609.
114. АС. С.19.
115. Orzelski A. Bezkrolewie ksiagos mioro czyli dzieje Polski od zgonu Zygmunta Augusta R. 1572 do R. 1576. Т.2. SPb., Mohylew, 1856. S.110.
116. Ibid. S.107.
117. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.3. С.617.
118. Там же. С.614.
119. Вержбовский Ф. Отношения России и Польши в 1574-1578 годах по донесениям папского нунция В.Лауре // ЖМНП. 1882. Ч.CCXXXII. С.226.
120. Orzelski A. Op. cit. Т.3. S.238.
121. Лаппо И.И. Указ. соч. С.165.
122. Hejdenstejn R. Dzieje Polski od smierci Zygmunta Augusta do roku 1594. Т.1. SPb., 1857. S.265.
123. Лаппо И.И. Указ. соч. С.165.
124. Форстен Г.В. Балтийский вопрос в XVI-XVII столетиях (1544-1648). Т.1. СПб., 1893. С.667.
125. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.405.
126. Летопись Рюссова. Т.3. С.275.
127. Послания Ивана Грозного. С.206.
128. Еўлашоўскі Ф. Успаміны // Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. Мн., 1983. С.45.
1. AC. T.4. С.IX.
2. Кавалёў С. Героіка-эпічная паэзія Беларусі і Літвы канца XVI ст. Мн., 1993. С.59.
3. Сб. РИО. Т.71. С.804.
4. AC. T.7. С.47.
5. Дневник Люблинского сейма. С.67.
6. AC. T.7. С.47.
7. Витебская старина. Т.4. Ч.1. С.129.
8. Там же. С.123-125.
9. АЗР. Т.3. С.134.
10. Кавалёў С. Указ. сач. С.64.
11. АЗР. Т.3. С.195.
12. Уманец Ф.М. Русско-литовская партия в Польше. С.255.
13. Уманец Ф.М. Вырождение Польши. С.338.
14. Уманец Ф.М. Русско-литовская партия в Польше. С.259.
15. AC. T.4. С.12-13.
16. Лаппо И.И. Указ. соч. С.42.
17. Уманец Ф.М. Вырождение Польши. С.338.
18. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.3. С.624.
19. Kraszewski J. Wilno od poczatkow jego do roku 1750. Wilno, 1840. S.296.
20. Ibid.
21. Новодворский В. Борьба за Ливонию между Москвою и Речью Посполитою (1570-1582). СПб., 1904. С.90.
22. Васильевский В. Польская и немецкая печать о войне Батория с Іоаном IV // ЖМНП. 1889. Ч.CCLXI. С.137.
23. Lulewicz Н. Radziwill Mikolaj zwany Rudym // Polski Stownik Biograficznu. T.30/2. Z.125. S.331.
24. Скрынников Р.Г. Иван Грозный. М., 1975. С.223.
25. Гейденштейн Р. Указ. соч. С.42.
26. Витебская старина. Т.4. Ч.1. С.151.
27. Там же. С.152.
28. ПСРЛ. Т.32. С.118.
29. Книга посольская метрики Великого княжества Литовского. М., 1843. Т.2. С.61.
30. Еўлашоўскі Ф. Указ. сач. С.46.
31. Тамсама. С.47.
32. Тамсама. С.48.
33. Васильевский В. Указ. соч. С.369.
34. Скрынников Р.Г. Указ, соч. С.225.
35. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.3. С.636.
36. Дневник второго похода Стефана Батория на Россию (1580). М., 1897. С.44.
37. Коялович М.О. Дневник последнего похода Стефана Батория на Россию (Осада Пскова) и Дипломатическая переписка того времени, относящаяся главным образом к заключению Запольского мира (1581-1582). СПб., 1867. С.148.
38. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.438-439.
39. Там же. С.433.
40. Там же. С.434.
41. Там же. С.438-439.
42. Кавалёў С. Указ. сач. С.69.
43. Коялович М.О. Указ. соч. С.92.
44. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.3. С.642.
45. AC. T.4. С.201.
46. Коялович М.О. Указ. соч. С.27.
47. AC. T.4. С.191.
48. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.442.
49. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.3. С.641.
50. Новодворский В. Указ. соч. С.245.
51. Дневник последнего похода Стефана Батория на Россию (Осада Пскова). Псков, 1882. С.152-153.
52. Коялович М.О. Указ. соч. С.119.
53. Там же. С.125-126.
54. Поссевино А. Исторические сочинения о России XVI в. М., 1983. С.96.
55. Карамзин Н.М. Указ. соч. Кн.3. С.448.
56. Там же. С.453.
57. Кавалёў С. Указ. сач. С.63.
Ян Кароль Хадкевіч
1. Naruszewicz A. Historya Jana Karola Chodkiewicza. T.1. Warszawa, 1805. S.18.
2. Старажытная беларуская літаратура. С.202.
3. Еўлашоўскі Ф. Указ. сач. С.55.
4. Korrespondencie Jana Karola Chodkiewicza // Biblioteka ordynacyi Krasinskich. T.1. Warszawa, 1875. S.32, 34.
5. Исторические корни дружбы и единения украинского и белорусского народов. Киев, 1978. С.47.
6. Брянцев П. История Литовского государства. Вильно, 1889. С.451.
7. Исторический архив. 1956. No.2. С.148.
8. Еўлашоўскі Ф. Указ. сач. С.57.
9. Тамсама.
10. Старажытная беларуская літаратура. С.212.
11. Анушкин А. Указ. соч. С.137.
12. Archiwum domu Sapiehow. Т.1. Lwow, 1892. S.119.
13. Брянцев П. Указ. соч. С.453.
14. Анушкин А. Указ. соч. С.137.
15. АЮЗР. Т.2. СПб., 1865. С.58.
16. Бутвиловский И. Эпизод из виленской хроники начала XVII века // Вестник Западной России. Вильна, 1868. Кн.II. Т.4. С.217.
17. Кондратович Л. История польской литературы. Т.2. М., 1862. С.477.
18. Форстен Г.В. Указ. соч. Т.2. СПб., 1894. С.42.
19. Летопись Ниенштеда // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. Т.4. Рига, 1883. С.103.
20. Korrespondencie Jana Karola Chodkiewicza. S.36.
21. Ibid. S.37.
22. Летопись Ниенштеда. С.107.
23. Там же. С.108.
24. Herbst S. Wojna inflancka 1603-1604 // Studia historica w 35-Lecia pracy naukowej Henryka Lowmianskiego. Warszawa, 1958. S.300.
25. Летопись Ниенштеда. С.116.
26. Sliwinski A. Jan Karol Chodkewicz hetman wielki Litewski. Warszawa, 1922. S.57.
27. Naruszewicz A. Op. cit. T.1. S.118.
28. Ibid. S.122.
29. Sliwinski A. Op. cit. S.63.
30. Летопись Ниенштеда. С.120.
31. Naruszewicz A. Op. cit. T.1. S.139.
32. Ibid. S.135.
33. Ibid. S.134.
34. Ibid. S.156.
35. Старажытная беларуская літаратура. С.217.
36. Korrespondencie Jana Karola Chodkiewicza. S.42.
37. Ibid. S.43.
38. Naruszewicz A. Op. cit. T.1. S.178.
39. Korrespondencie Jana Karola Chodkiewicza. S.54.
40. Ibid. S.50.
41. Naruszewicz A. Op. cit. T.1. S.216-217.
42. Korrespondencie Jana Karola Chodkiewicza. S.67.
43. Ibid. S.65.
44. Naruszewicz A. Op. cit. T.1. S.225.
45. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. М., 1989. С.463.
46. Старажытная беларуская літаратура. С.230.
47. Wyprawa krola i. m. do Moskwy k.p. l609 // PИБ. T.1. СПб., 1872. С.514.
48. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.543.
49. Там же. С.641.
50. Korrespondencie Jana Karola Chodkiewicza. S.82-83.
51. Historya Dmitra falszywego // РИБ. T.l. C.263.
52. Naruszewicz A. Op. cit. T.2. S.61.
53. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.639.
54. Historya Dmitra falszywego. S.306.
55. Korrespondencie Jana Karola Chodkiewicza. S.92.
56. Naruszewicz A. Op. cit. T.2. S.61.
57. Historya Dmitra falszywego. S.318.
58. Каргалов В.В. Полководцы XVII в. М., 1990. С.139.
59. Historya Dmitra falszywego. S.318-321.
60. Ibid. S.324.
61. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.662.
62. Historya Dmitra falszywego. S.335, 337.
63. Ibid. S.348-350.
64. Ibid. S.352.
65. Ibid. S.333.
66. Naruszewicz A. Op. cit. T.2. S.56.
67. Ibid.
68. Ibid. S.62.
69. АЗР. Т.4. СПб., 1851. С.500.
70. Там же.
71. Там же. С.443.
72. Korrespondencie Jana Karola Chodkiewicza. S.72.
73. Naruszewicz A. Op. cit. T.2. S.125.
74. Ibid. S.127.
75. Ibid. S.134.
76. Собеский Я. История Хотинского похода 1621 г. / Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып.2. Киев, 1896. С.44.
77. Там же. С.45.
78. Алекберли М. Хотинская война (1621). Черновцы, 1957. С.52.
79. Черняк Е.Б. Вековые конфликты. М., 1988. С.73.
80. Литвин М. Указ. соч. С.19.
81. Собеский Я. Указ. соч. С.47.
82. Там же. С.50.
83. Tretiak J. Historja wojny Chocimskiej (1621). Krakow, 1921. S.74.
84. Naruszewicz A. Op. cit. T.2. S.404, 407.
85. Собеский Я. Указ. соч. С.52.
86. Tretiak J. Op. cit. S.76; Титлевский М. О разрушении мира и о початку войны Турецкой // Летопись Самоила Величка. Т.1. Киев, 1848. С.6.
87. Naruszewicz A. Op. cit. T.2. S.402-403; Собеский Я. Указ. соч. С.537.
88. Алекберли М. Указ. соч. С.82.
89. Собеский Я. Указ. соч. С.52.
90. Титлевский М. Указ. соч. С.6.
91. Naruszewicz A. Op. cit. T.2. S.405.
92. Алекберли М. Указ. соч. С.73.
93. Анасян А.С. Отголоски битв при Хотине (1621) в Армянских источниках // Великая дружба. Ереван, 1954. С.228.
93а. Баплан Г. Описание Украины / Мем. Вып.2. С.324.
94. Tretiak J. Op. cit. S.157.
95. Sliwinski A. Op. cit. S.133.
96. Naruszewicz A. Op. cit. T.2. S.216-217.
97. Ibid. S.221-222.
98. Собеский Я. Указ. соч. С.55-56.
99. Там же. С.55.
100. Там же. С.58.
101. Челеби Э. Книга путешествий. М., 1961. С.50.
102. Naruszewicz A. Op. cit. T.2. S.222.
103. Собеский Я. Указ. соч. С.65.
104. Там же. С.68.
105. Там же. С.69-70.
106. Анасян А.С. Указ. соч. С.229.
107. Титлевский М. Указ. соч. С.7.
108. Алекберли М. Указ. соч. С.86.
109. Там же. С.88.
110. Собеский Я. Указ. соч. С.75.
111. Там же. С.76-77.
112. Титлевский М. Указ. соч. С.10.
113. Там же. С.11.
114. Там же. С.12.
115. Анасян А.С. Указ. соч. С.235.
116. Артамонов С.Д. История зарубежной литературы XVI-XVII вв. М., 1978. С.257.
117. Собеский Я. Указ. соч. С.86.
118. Там же. С.96-98.
119. Tretiak J. Op. cit. S.157.
120. Собеский Я. Указ. соч. С.100.
121. Tretiak J. Op. cit. S.169.
122. Собеский Я. Указ. соч. С.101-104.
123. Там же. С.104.
124. Титлевский М. Указ. соч. С.19.
125. Собеский Я. Указ. соч. С.106.
126. Там же. С.116.
127. Алекберли М. Указ. соч. С.112.
128. Tretiak J. Op. cit. S.157.
129. Алекберли М. Указ. соч. С.118.
130. Naruszewicz A. Op. cit. T.l. S.11.
131. Ibid. Т.2. S.61.
1. Мамонич Л. На герб ясновельможного пана, его милости, пана Лео Сапеги // Анталогія беларускай паэзіі. Т.1. Мн., 1993. С.57.
2. Памятники русской старины в западных губерниях. Вып.7. СПб., 1885. С.249.
3. Kognowicki К. Zywot Lwa Sapiehy. Sanok, 1856. S.2.
4. Ibid. S.4.
5. Sapiehowie. T.1. Petersburg, 1890. S. V; Boniecki A. Op. cit. S.300.
6. Siarezynski Obraz panowania krola Zygmunta III. S.154.
7. Саверчанка I. Канцлер Вялікага княства. Мн., 1992. С.9.
8. Kognowicki К. Ор. cit. S.141.
9. Archiwum domu Sapiehyw. Т.1. S.3.
10. Лаппо И.И. Литовский статут 1588 г. Т.1. Ч.1. Каунас, 1934. С.459-460.
11. Archiwum domu Radziwillow. T.8. Krakow, 1885. S.246.
12. Kognowicki К. Ор. cit. S.141.
13. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.197.
14. Поссевино А. Указ. соч. С.192.
15. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.197.
16. Archiwum domu Radziwillow. Т.8. S.174
17. Ibid. S.175-176.
18. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.196-197.
19. Сб. материалов и статей по истории Прибалтийского края. Т.4. С.182.
20. Флоря Б.И. Русско-польские отношения и политическое развитие Восточной Европы во второй половине XVI - начале XVII в. М., 1978. С.138.
21. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.202.
22. Там же. С.203.
23. Еўлашоўскі Ф. Указ. сач. С.52.
24. Archiwum domu Radziwillow. T.8. S.185. 25. Ibid.
26. Dyjaryusze sejmowe R. 1587. Krakow, 1887. S.3.
27. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.208.
28. Флоря Б.И. Указ. соч. С.145.
29. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.209.
30. Там же. С.210.
31. Archiwum domu Radziwillow. Т.8. S.32.
32. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.211.
33. Там же. С.214.
34. Шмурло Е.Ф. Россия и Италия. Вып.2. СПб., 1913. Т.2. С.523.
35. Archiwum domu Radziwillow. T.8. S.179.
36. Флоря Б.И. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в конце XVI - начале XVII в. М., 1973. С.25.
37. Dyjaryusze sejmowe R. 1587. S.102.
38. Флоря Б.И. Русско-польские отношения и политическое развитие Восточной Европы. С.189.
39. Bielski J. Dalszy ciag kroniki polskiej. Warszawa, 1851. S.57-58.
40. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.217.
41. Там же. С.218.
42. Лаппо И.И. Литовский статут 1588 г. Ч.2. Каунас, 1936. Т.1. С.184.
43. Там же. С.186.
44. Там же. С.188.
45. Bielski J. Ор. cit. S.60.
46. Archiwum domu Sapiehow. Т.1. S.22.
47. Archiwum domu Radziwillow. T.8. S.212.
48. Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588. Мн., 1989. С.44.
49. Тамсама.
50. Тамсама.
51. Тамсама. С.47.
52. Лаппо И.И. Великое княжество Литовское. С.225.
53. Брянцев П. Указ. соч. С.397.
54. Статут. С.43.
55. Лабынцаў Ю. Пачатае Скарынам. Мн., 1990. С.231.
56. Archiwum domu Radziwillow. T.8. S.195.
57. Статут. С.43.
58. Юхо I. Указ. сач. С.88.
59. Лабынцаў Ю. Указ. сач. С.236.
60. Статут. С.44.
61. Тамсама.
62. Тамсама. С.47.
63. Тамсама. С.47-48.
64. Тамсама. С.48.
65. Форстен Г.В. Указ. соч. Т.2. С.9-10.
66. Кондратович Л. Указ. соч. С.197.
67. Archiwum domu Radziwillow. T.8. S.189.
68. Ibid. S.190.
69. Ibid. S.191.
70. Ibid.
71. Ibid. S.192.
72. Ibid. S.193.
73. Ibid. S.198.
74. Ibid. S.191.
75. Сб. материалов и статей. Т.4. С.82.
76. Старажытная беларуская літаратура. С.200.
77. Сб. материалов и статей. Т.4. С.96.
78. Там же. С.97.
79. Летопись Ниенштеда. С.77.
80. Archiwum domy Radziwillow. Т.8. S.206.
81. Archiwum domy Sapiehow. T.1. S.70.
82. Саверчанка I. Указ. сач. С.43.
83. Шкялёнак М. Леў Сапега // Спадчына. 1991. No.1. С.73-75.
84. Kognowicki К. Ор. cit. S.103.
85. Памятники философской мысли Белоруссии XVII - первой половины XVIII в. Мн., 1991. С.78-79.
86. АЗР. Т.4. СПб., 1851. С.191.
87. Мамонич Л. Епикграма // Анталогія беларускай паэзіі. Т.1. С.57.
88. Archiwum domu Sapiehow. T.1. S.73.
89. Лаппо И.И. Люблинская уния и третий Литовский статут // ЖМНП. 1917. Ч.LXIX. С.134.
90. Памятники философской мысли. С.76.
91. Archiwum domu Sapiehow. T.1. S.225.
92. Kognowicki К. Op. cit. S.39.
93. Шпилевский П. Посольство Льва Сапеги в Москву в 1600 году // ЖМНП. 1850. Ч.LXVIII. С.111-112; Казберук Ул. Мастацкі дакумент сярэднявечча / Спадчына. 1992. No.2. С.41-45.
94. Trebicki W. Poselstwo Lwa Sapiehy w roku 1600 do Moskwy. Grodno, 1846. S.12.
95. Шпилевский П. Указ. соч. С.101-102.
96. Archiwum domu Sapiehow. T.1. S.84-85.
97. Archiwum domu Radziwillow. T.8. S.228.
98. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.350.
99. Шпилевский П. Указ. соч. С.111.
100. Tuszkowski К. Poselstwo Lwa Sapiehy w Moskwie 1600 r. Lwow, 1927. S.54.
101. Archiwum domu Sapiehow. T.1. S.258.
102. Tuszkowski K. Ор. cit. S.60-61.
103. Кавалёў С. У пошуках вечнага мipy // Спадчына. 1992. No.2. С.33.
104. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.354.
105. Там же.
106. Сб. РИО. М., 1912. Т.137. С.56.
107. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.392.
108. Скрынников Р.Г. Самозванцы в России в начале XVII века. Григорий Отрепьев. Новосибирск, 1990. С.68.
109. Archiwum domu Sapiehow. T.1. S.406.
110. Archiwum domu Radziwillow. T.8. S.233.
111. Любавский М. Литовский канцлер Лев Сапега о событиях смутного времени. М., 1901. С.15-16.
112. Записки гетмана Жолкевского о Московской войне. СПб., 1871. С.10.
113. Wyprawa krola i. m. do Moskwy r. p. 1609. S.428-431.
114. Niemcewicz J. Dzieje panowania Zygmunta III. Warszawa, 1819. T.2. S.583.
115. Записки гетмана Жолкевского (Приложения). С.107.
116. Каргалов В.В. Указ. соч. С.192.
117. Wyprawa krola i. m. do Moskwy r. p. 1609. S.460-461.
118. Ibid. S.468.
119. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.542.
120. Kognowicki К. Ор. cit. S.51.
121. Акты исторические. (Далее: АИ). Т.2. СПб., 1841. С.356.
122. Платонов С.Ф. Очерки по истории смуты в Московском государстве XVI-XVII вв. СПб., 1899. С.429.
123. Записки гетмана Жолкевского. С.97.
124. АИ. Т.2. С.357.
125. Сб. РИО. М., 1913. Т.142. С.176.
126. Костомаров И. Смутное время Московского государства в начале XVII столетия. СПб., 1868. Т.3. С.71.
127. Там же. С.74-75.
128. Там же. С.79.
129. Там же. С.80.
130. Там же. С.101.
131. Там же. С.106-107.
132. Там же. С.168.
133. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.4. С.619.
134. Archiwum domu Radziwillow. Т.8. S.253.
135. Любавский М. Указ. соч. С.11.
136. Сб. РИО. Т.142. С.570.
137. Niemcewicz J. Op. cit. Wroclaw, 1836. Т.3. S.117-119.
138. Ibid. S.119.
139. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.5. М., 1990. С.109.
140. Niemcewicz J. Op. cit. T.3. S.133-134.
141. Archiwum domu Radziwillow. T.8. S.277.
142. Ibid. S.275.
143. Kognowicki К. Op. cit. S.87.
144. Ibid. S.95.
145. Ibid. S.97.
146. Ibid. S.102.
147. Ibid. S.131.
1. Kotlubaj E. Zycie Janusza Radziwilla. Wilno i Witebsk, 1859. S.234.
2. Wisner H. Dzialalnosc wojskowa Janusza Radziwilla. 1648-1655 // Rocznik Bialostocki. 1976. T.13. S.54.
3. Ibid. S.54.
4. Kotlubaj E. Op. cit. S.240.
5. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.5. С.154.
6. Записки гетмана Жолкевского. С.223.
7. Отрывки Дневника о войне царя Михаила Федоровича с польским королем Владиславом 1632-1633. РИБ. Т.1. С.751-752.
8. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.5. С.168.
9. Русско-белорусские связи. Мн., 1953. С.284.
10. Pamietniki Albrychta Stanislawa X. Radziwilla. T.1. Poznan, 1839. S.325-327.
11. Старажытная беларуская літаратура. С.297.
12. Kotlubaj E. Op. cit. S.52.
13. Ibid. S.336.
14. Кулиш П.А. Отпадение Малороссии от Польши (1340-1654). М., 1888. Т.2. С.85.
15. Боплан Г. Описание Украины // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып.2. С.303.
16. Ластоўскі В. Гісторыя беларускай (Крыўскай) кнігі. Каўнас, 1926. С.536; Пичета В.И. Белоруссия и Литва XV-XVI вв. М., 1961. С.574.
17. Голубовский П. Печенеги, Торки и Половцы до нашествия татар. Киев, 1884. С.210.
18. Исторические корни дружбы. С.47.
19. Боплан Г. Указ. соч. С.304.
20. Костомаров H. Богдан Хмельницкий. Т.1. СПб., 1859. С.65.
21. АЗР. СПб., 1853. Т.5. С.82.
22. Машкевич Б. Дневник // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып.2. С.418.
23. Документы об Освободительной войне украинского народа 1648-1654 гг. Киев, 1965. С.44.
24. АЮЗР. СПб., 1861. Т.3. С.402.
25. АЗР. Т.5. С.81.
26. Летопись Самовидца. М., 1846. С.11.
27. Кулиш П.А. Указ. соч. Т.2. С.215-216.
28. Там же. С.279.
29. АЗР. Т.5. С.84.
30. Документы. С.118.
31. АЮЗР. Т.3. С.375.
32. Документы. С.104.
33. Абецедарский Л.С. Белоруссия и Россия XVI-XVII вв. Мн., 1988. С.102.
34. Pamietniki do panowania Zygmunta III, Wladyslawa IV i Jana Kazimierza. Warszawa, 1846. T.2. S.101.
35. АЮЗР. Т.3. С.247.
36. Pamietniki Albrychta Radziwilla. T.2. S.252.
37. Костомаров H. Указ. соч. Т.1. С.357.
38. АЮЗР. Т.3. С.297.
39. Pamietniki Albrychta Radziwilla. T.2. S.351.
40. Документы. С.173.
41. Там же. С.211.
42. Машкевич Б. Указ. соч. С.434-435.
43. Там же. С.435.
44. Воссоединение Украины с Россией 1654 год. Т.2. М., 1953. С.107.
45. Там же. С.108.
46. Машкевич Б. Указ. соч. С.435.
47. АЮЗР. Т.3. С.298.
48. Документы. С.212.
49. Там же.
50. Там же. С.213.
51. АЮЗР. Т.3. С.403.
52. Летопись Самовидца. С.14.
53. Kotlubaj E. Op. cit. S.366.
54. Wisner H. Op. cit. S.76.
55. Абецедарский Л.С. Указ. соч. С.121.
56. Kotlubaj E. Op. cit. S.371.
57. АЮЗР. Т.3. С.398.
58. Kotlubaj E. Op. cit. S.368.
59. Ibid.
60. Ibid. S.417.
61. Ibid. S.368.
62. Ibid. S.369.
63. Ibid. S.419.
64. Ibid. S.370.
65. Ibid. S.371.
66. АЮЗР. Т.3. С.394.
67. Документы. С.784.
68. Там же. С.294.
69. Wisner H. Op. cit. S.72.
70. Костомаров H. Указ. соч. Т.2. С.32.
71. Документы. С.378.
72. Кулиш П.А. Указ. соч. С.278.
73. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.5. С.531.
74. Костомаров H. Указ. соч. Т.2. С.59.
75. Документы. С.517.
76. Воссоединение. Т.2. С.66.
77. Документы. С.517.
78. Там же. С.456.
79. Там же. С.518.
80. Абецедарский Л.С. Указ. соч. С.132.
81. Kotlubaj E. Op. cit. S.167.
82. Wisner H. Op. cit. S.85.
83. Костомаров H. Указ. соч. Т.2. С.196.
84. АЮЗР. Т.3. С.472.
85. Костомаров H. Указ. соч. Т.2. С.180.
86. Документы. С.548.
87. Костомаров H. Указ. соч. Т.2. С.200.
88. Там же. С.202.
89. Там же. С.204.
90. Там же. С.199.
91. Документы. С.580.
92. Там же.
93. Воссоединение. М., 1954. Т.3. С.402.
94. Пануцэвіч В. З гісторыі Белаpyci або Крывіччыны-Літвы. Т.1. Chicago, 1965. С.139.
95. Костомаров H. Указ. соч. Т.2. С.230.
96. Там же. С.240.
97. Там же. С.241.
98. Там же. С.242.
99. Там же. С.244.
100. Там же. С.247.
101. Там же. С.248.
102. Документы. С.620.
103. Костомаров H. Указ. соч. Т.2. С.252.
104. Там же. С.252-253.
105. Там же. С.256-258.
106. Там же. С.260.
107. Кулиш П.А. Указ. соч. Т.3. М., 1889. С.325.
108. Там же.
109. Wasilewski T. Radziwill Janusz // Polski Stownik Biograficzny. 1987. T.30/2. Z.125. S.212.
110. Костомаров H. Указ. соч. Т.2. С.267.
111. Кулиш П.А. Указ. соч. Т.3. С.335.
112. Костомаров H. Указ. соч. Т.2. С.285.
113. АЮЗР. Т.3. С.490-491.
114. Там же. С.491.
115. Костомаров H. Указ. соч. Т.2. С.338.
116. Там же. С.338-339.
117. Kotlubaj E. Op. cit. S.352.
118. Воссоединение. Т.3. С.322.
119. АЮЗР. СПб., 1889. Т.14. С.502.
120. Там же. Т.8. (Прибавления). С.277.
121. Воссоединение. Т.3. С.23-24.
122. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.5. С.571.
123. Там же. С.574.
124. Мальцев А.Н. Россия и Белоруссия в середине XVII века. М., 1974. С.25, 29.
125. Kotlubaj E. Op. cit. S.192; Kubala L. Wojna Moskiewska R. 1654-1655. Warszawa, 1910. S.218.
126. Мальцев А.Н. Указ. соч. С.39.
127. Kubala L. Op. cit. S.220.
128. Wisner H. Op. cit. S.92.
129. Kubala L. Op. cit. S.253.
130. Wisner H. Op. cit. S.91.
131. Воссоединение. Т.3. С.558.
132. AC. Вильна, 1870. Т.8. С.366.
133. Витебская старина. Т.4. Ч.2. С.348.
134. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.5. С.600.
135. Витебская старина. Т.4. Ч.2. С.13-19, 42; АЮЗР. Т.14. С.108.
136. Kubala L. Op. cit. S.253-254.
137. Ojczyste spominki w pismach do dziejow dawnej Polski. Krakow, 1845. Т.l. S.109.
138. Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. (Далее: АВАК). Вильна, 1909. Т.34. С.9.
139. Ojczyste spominki. T.l. S.109.
140. Ibid. S.113.
141. Ibid. S.110.
142. Витебская старина. Т.4. Ч.2. С.369.
143. Ojczyste spominki. Т.1. S.116.
144. Wasilewski T. Op. cit. S.213.
145. Kotlubaj E. Op. cit. S.372-373.
146. АЮЗР. Т.14. С.137.
147. Там же.
148. Там же. С.130.
149. Там же. С.154.
150. Там же. С.150.
151. Там же. С.447.
152. Там же. С.412.
153. Morzy J. Kryzys demograficzny na Litwe i Bialorusi w drugiej polowie XVII wieku. Poznan, 1965. S.38.
154. АЮЗР. T.14. С.446.
155. Нарысы гісторыі Беларусі. Мн., 1994. Ч.1. С.210.
156. АЮЗР. Т.14. С.331-334.
157. Kubala L. Op. cit. S.237.
158. Сагановіч Г. Невядомая вайна. Мн., 1995. С.31.
159. Kubala L. Op. cit. S.237.
160. Нарысы гісторыі Беларусі. Ч.1. С.211.
161. Русско-белорусские связи. С.327.
162. АЮЗР. Т.14. С.542.
163. Там же. С.467.
164. Kubala L. Op. cit. S.255.
165. Ibid. S.261-262.
166. АЮЗР. Т.14. С.467.
167. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.5. С.616.
168. Нарысы гісторыі Беларусі. Ч.1. С.213.
169. Витебская старина. Т.4. Ч.2. С.42.
170. Мальцев А.Н. Указ. соч. С.68.
171. Kubala L. Op. cit. S.274.
172. АЮЗР. Т.14. С.551.
173. Kubala L. Op. cit. S.274.
174. Ibid. S.276.
175. АЮЗР. Т.14. С.543, 578.
176. Там же. С.578.
177. Kubala L. Op. cit. S.278.
178. Мелешко В.И. Могилев в XVI - середине XVII в. Мн., 1988. С.254.
179. Kubala L. Op. cit. S.278.
180. Ibid. S.374.
181. Ibid. S.281.
182. Мальцев А.Н. Указ. соч. С.93.
183. Wisner H. Op. cit. S.105.
184. Kotlubaj E. Op. cit. S.372.
185. АЮЗР. Т.14. С.747.
186. Там же. С.750.
187. Kotlubaj E. Op. cit. S.388.
188. Мальцев А.Н. Указ. соч. С.93.
189. Kubala L. Op. cit. S.287.
190. Ibid. S.284-285.
191. Мальцев А.Н. Указ. соч. С.94-95.
192. Kubala L. Op. cit. S.288.
193. Мальцев А.Н. Указ. соч. С.93.
194. АЮЗР. Т.14. С.757.
195. Kotlubaj E. Op. cit. S.207-208.
196. Ibid. S.210.
197. Ibid. S.212.
198. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.5. С.624.
199. Там же.
200. Там же.
201. Там же.
202. Pamietnik Jana Wladyslawa Poczobuta Odlanickiego (1640-1684). Warszawa, 1987. S.118.
203. Kotlubaj E. Op. cit. S.387-388.
204. Kubala L. Op. cit. S.244.
205. Ibid.
206. Medeksza St. Ksiega pamietnicza wydarzen zasztych na Litwe 1654-1668. Krakow, 1875. S.17.
207. Wisner Н. Rok 1655 na Litwie a petraktacje ze Szwecja i kwestia wyznaniowa // Odrodzenie i reformacja w Polsce. 1981. T.26. S.97.
208. АВАК. T.34. С.99.
209. Kubala L. Wojna Szwecka w R. 1655-1656. Lwow, 1913. S.92.
210. Нарысы гісьорыі Беларусі Ч.1. С.220.
211. Тамсама.
212. АВАК. Т.34. С.23, 32.
213. Kotlubaj E. Op. cit. S.387.
214. Гарэцкі М. Гісторыя беларускае літаратуры. Мн., 1992. С.66.
215. Kotlubaj E. Op. cit. S.388.
1. Sapiehowie. SPb., 1891. T.2. S.82.
2. Ibid. S.86.
3. Rachuba A. Pawel Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX.1655-II.1656) // Acta balticoslawica. 1977. No.11. S.86.
4. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.5. С.622.
5. Boguslawski К. Zycia slawnych Polakow. Wilno, 1814. T.2. S.216.
6. Rachuba A. Op. cit. S.101.
7. Ibid. S.103.
8. Plebanski J. Jan Kazimierz Waza Maria Ludwika Gonzaga. Warszawa, 1862. S.329.
9. Ibid. S.310-311.
10. Ibid. S.311.
11. Rudawski J. Historja Polska. T.2. PSb, Mogulew, 1855. S.73.
12. Korzon T. Dzieje wojen i wojskowosci w Polsce. T.2. Lwow, 1923. S.378.
13. Rudawski J. Op. cit. T.2. S.91.
14. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.5. С.627-628.
15. Korzon Т. Op. cit. Т.2. S.91.
16. Kubala L. Wojna Szwecka. S.342.
17. Ibid. S.349.
18. Kubala L. Wojna Brandenburska i najazd Rakoczego w roku 1656 i 1657. Lwow. S.16.
19. Ibid. S.19.
20. Krajewski М. Dzieje Panowanie Jana Kazimierza od roku 1656 do jego abdukacie w roku 1668. T.1. Warszawa, 1846. S.6.
21. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.5. С.634.
22. Там же. С.635.
23. Там же. С.640.
24. Medeksza St. Op. cit. S.18.
25. Цадроўскі Я. Успаміны / Помнікi мемуарнай літаратуры Белаpyci. XVII ст. С.128.
26. АЗР. Т.3. С.540.
27. АВАК. Т.34. С.105.
28. Павлищев Н.И. Польская анархия при Яне Казимире и война за Украину. Т.2. СПб., 1878. С.207.
29. Акты Московского государства. (Далее: АМГ). СПб., 1894. Т.2. С.564.
30. Там же. Т.2. С.584.
31. Ткачев М. Замки Белоруссии. Мн., 1987. С.52.
32. Там же. С.53.
33. Medeksza St. Op. cit. S.159.
34. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.6. М., 1991. С.40-41.
35. Там же. С.43.
36. Там же. С.44.
37. АМГ. Т.2. С.613.
38. Codello A. Wydarzenia wojenne na Zmudzi i w Kurlandii (1656-1660) // Przeglad Historyczny 1966. T.LVII. Z.l. S.58.
39. Kubala L. Wojny Dunskie i Pokoj Oliwski 1657-1660. Lwow, 1922. S.624.
40. Ibid. S.360.
41. Ibid. S.624.
42. Pamietniki Jana Chryzostoma Paska. Lwow, 1898. S.98.
43. Kubala L. Wojny Dunskie. S.363, 511.
44. Ibid. S.363.
45. Pamietniki Paska. S.91.
46. Ibid. S.92.
47. Kubala L. Wojny Dunskie. S.365.
48. Pamietniki Paska. S.92.
49. Kubala L. Wojny Dunskie. S.365.
50. Pamietniki Paska. S.98.
51. Kubala L. Wojny Dunskie. S.366.
52. Ibid. S.367.
53. Ibid.
54. Pamietniki Losia towarzycza chorugwi pancernej. Krakow, 1858. S.54.
55. Pamietniki Paska. S.102.
56. Ibid. S.100.
57. ПСРЛ. Т.35. С.243.
58. Kubala L. Wojny Dunskie. S.370.
59. Pamietnik Poczobuta. S.140.
60. Ibid.
61. Ibid.
62. Ibid. S.142.
63. Pamietniki Paska. S.112.
64. Ibid. S.114.
65. Pamietnik Poczobuta. S.145.
66. Ibid. S.146.
67. Pamietniki Paska. S.125.
68. АМГ. СПб., 1901. Т.3. С.208.
69. Павлищев Н.И. Указ. соч. Т.2. С.285-286.
70. АМГ. Т.3. С.420.
71. Там же.
72. Godello A. Konfederacja wojskowa na Litwe w r. 1659-1663 // Studia i materialy do historii wojskowosci. I960. T.6. Cz.l. S.32.
73. Sapiehowie. T.2. S.84.
74. Pamietnik Poczobuta. S.55.
75. АМГ. Т.3. С.446-447.
76. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.6. С.117.
77. Rachuba A. Zabojstwo Wincentego Gosiewskiego i jego polityczne nastepstwa // Przeglad Historyczny. 1980. T.71. Z.4. S.707.
78. Pamietniki Paska. S.175.
79. Ibid. S.176-178.
80. Ibid. S.178.
81. Medeksza St. Op. cit. S.430.
82. Rachuba A. Zabojstwo Wincentego Gosiewskiego. S.715.
83. Pamietniki Paska. S.218.
84. Ibid.
85. Zbior pamietnikow dziejow Polskich. Warszawa, 1859. T.4. S.140.
86. Соловьев С.М. Указ. соч. Кн.6. С.163.
87. Карпачев А.М., Козловский П.Г. Динамика численности населения Белоруссии во второй половине XVII-XVIII вв. // Тез. докл. и сообщ. Х секции симпоз. по аграрной истории Восточной Европы. М., 1968. С.99.
88. Sapiehowie. T.2. S.267-268.
89. Boguslawski К. Op. cit. T.2. S.217.
90. Ibid. T.2. S.217.