epub
 
падключыць
слоўнікі

Жан-Поль Сартр

Начальнікава дзяцінства

«Я проста чароўны ў гэтым анёльскім гарнітурчыку». Гэта пані Парцье так сказала маме: «Ваш сынуля сапраўдны цуд! Ён проста чароўны ў гэтым анёльскім гарнітурчыку». Пан Буфардзье падцягнуў Люсьена да сябе і, паставіўшы між каленяў, палашчыў за плечы. «Ды гэта ж дзяўчынка, — з усмешкай прамовіў ён. — Ану, як цябе зваць? Жакліна, Люсьена, Марго?» Люсьен густа пачырванеў і буркнуў: «Мяне зваць Люсьен». Ён быў і сам ужо не вельмі ўпэўнены, што ён не дзяўчынка: вельмі многія абдымалі і цалавалі яго, называючы пры гэтым паненкай, і ўсе лічылі, што ён вельмі прыгожанькі ў гэтай доўгай блакітнай сукенцы з празрыстымі крылцамі, з голымі да плечаў ручкамі і такімі бялявымі кудзеркамі. Люсьен баяўся, каб людзі раптам не вырашылі, што ён болей не хлопчык, бо тады пярэч — не пярэч, ніхто цябе слухаць не будзе, І яму ніколі ўжо не дазволяць расставацца з сукенкай, хіба што перад сном, а раніцай, прачынаючыся, ён зноў будзе бачыць яе ў нагах каля ложка. А калі днём ён захоча піпі, яму трэба будзе яе задзіраць, як Нанеце, і садзіцца на кукішкі. І ўсе будуць казаць яму: «Мілая мая любачка». «А можа, ужо так і ёсць, можа, я ўжо дзяўчынка?» Усярэдзіне ён адчуваў такую млявасць і слодыч, што яму рабілася нават крыху млосна; словы зляталі з яго губ, прамоўленыя вельмі мяккім, вельмі пяшчотным голасам, і, абыходзячы госцяў, ён раздорваў кветкі вельмі зграбнымі, плаўнымі рухамі; яму так і карцела пацалаваць сябе ў згін рукі каля локця. Ён падумаў: усё гэта не па-сапраўднаму, гэта быццам. Яму вельмі падабалася, калі штось было быццам, а больш за ўсё ён навесяліўся ў апошні дзень перад вялікім постам; яго прыбралі тады ў П'еро, і яны з Рыры лёталі, гарлалі, скакалі паўсюль і хаваліся пад сталамі. А мама дала яму лёгенькага плескача ларнетам і сказала: «Я ганаруся сваім сынулькам». Яна была самавітая і прыгожая — сярод усіх паняў яна была сама высокая і найтаўсцейшая. Калі Люсьен прабягаў каля доўгага, пакрытага белай сурвэткай буфета, тата, які стаяў якраз побач і піў з келіха шампанскае, ухапіў яго і, падняўшы на рукі, сказаў: «Ну што, паночку!» Люсьену захацелася заплакаць і сказаць: «Ну!» І ён папрасіў апельсінавага напітку, бо той быў вельмі халодны і яму заўсёды забаранялі яго піць. Яму налілі ўсяго на два пальцы ў зусім маленькую шкляначку. Смак у напітку быў дзіўны і ліпкі, але ён быў зусім не такі ўжо халодны. Люсьен раптам прыгадаў, як яму, калі ён быў хворы, давалі піць з апельсінавым напіткам рыцыну. Ён загаласіў і супакоіўся толькі тады, калі апынуўся ў машыне, між мамай і татам. Мама прыціскала Люсьена да сябе, яна была цёплая і духмяная, і мяккая ў сваёй ядвабнай сукенцы. Час ад часу ў машыне ўсё рабілася белае, нібы крэйда, Люсьен пачынаў лыпаць вачыма, браткі на мамінай кофце вынырвалі з прыцемку, і ён раптам адчуваў іх водар. Ён трошкі яшчэ ўсхліпваў, але ўсярэдзіне адчуваў прыемную вынегу, і казытанне, і нейкую ледзь прыкметную ліпкую слодыч, як у апельсінавага напітку; яму хацелася паплюхацца ў сваіх маленькіх начоўках, і каб мама мыла яго гумовай вяхоткай. Яму дазволілі легчы ў мамінай і татавай спальні, як тады, калі ён яшчэ быў немаўлятка; ён смяяўся, рыпеў спружынамі на маленечкім ложку, і тата сказаў: «Ён вельмі ўзбудзіўся». Яму далі трошкі вады, настоенай на апельсінавых кветках, і ён убачыў тату без пінжака.

Назаўтра Люсьен быў упэўнены, што нешта забыў. Ён выдатна памятаў сон, які яму сніўся: тата і мама былі ў анёльскім адзенні. Люсьен голы сядзеў на гаршку, граў на бубне, а тата і мама ляталі вакол — гэта быў нейкі кашмар. Але да сну было нешта яшчэ: Люсьен, відаць, прачынаўся. І калі ён стараўся ўспомніць, то бачыў доўгі чорны тунель, асветлены маленькай сіняю лямпачкай, вельмі падобнай да начніка, што кожны вечар запальвалі ў бацькоўскім пакоі. І недзе ў самай глыбіні гэтага чорна-сіняга змроку нешта адбывалася — нешта белае. Ён сеў на падлогу каля мамы і ўзяў бубен. Мама сказала: «Золатка маё, ты чаго глядзіш на мяне такімі вочкамі?» Люсьен апусціў вочы і, ударыўшы ў бубен, крыкнуў: «Бом-бом-тарабом!» А калі мама адвярнула галаву, пачаў пільна яе разглядаць, нібы бачыў упершыню. Вядома, ён пазнаваў і сінюю сукенку з палатнянаю ружай, і твар. Але цяпер нешта было трошкі іначай. Раптам яму падумалася, што — вось-вось, ён крыху яшчэ пра гэта падумае і знойдзе, чаго шукаў. Тунель асвяціўся бледна-шэрым агнём, стала відаць, як там нешта варушыцца. Люсьен спалохаўся і закрычаў: тунель знік.

— Што з табой, мілая мая ясачка? — спытала мама. Яна апусцілася побач на калені і глядзела занепакоена.

— Я дурэю, — сказаў Люсьен.

Ад мамы добра пахла, але ён баяўся, каб яна да яго не дакранулася: яна здавалася яму нейкай дзіўнай. Зрэшты, і тата — таксама. Ён вырашыў, што болей ніколі не будзе спаць у іхнім пакоі.

Наступнымі днямі мама нічога не заўважала. Як і звычайна, Люсьен як хвосцік бегаў паўсюль за ёю, трымаючыся за спадніцу, балбатаў, як сапраўдны маленькі мужчына, і аднойчы папрасіў расказаць пра Чырвонага Каптурка. Мама ўзяла яго на калені і, падняўшы палец, з усмешкаю пачала сур'ёзна распавядаць пра воўка і старую бабульку. Люсьен глядзеў на маму, паўтараючы: «А што тады?» — і час ад часу кратаў кудзеры, што звісалі маме на шыю; але слухаць яе не слухаў, ён думаў — ці сапраўдная гэта яго мама? Калі яна скончыла казку, ён папрасіў:

— Мама, раскажы, як ты была дзяўчынка.

І мама пачала расказваць. Але можа быць, яна хлусіла. Можа быць, раней яна была хлопчык, і на яе ўвесь час надзявалі сукенкі — як на Люсьена тым вечарам, — і яна іх так і пачала насіць, прыкідваючыся дзяўчынкай. Ён ціхутка памацаў прыгожыя маміны рукі, якія пад ядвабам здаваліся мяккімі, нібы масла. А што будзе, калі з мамы здымуць сукенку і яна надзене татавы штаны? Можа быць, у яе адразу пачнуць расці чорныя-чорныя вусы? Ён з усяе сілы сціснуў маміны рукі; у яго было такое ўражанне, што зараз проста ў яго на вачах яна ператворыцца ў якога страшнага звера ці, можа, абярнецца ў тую барадатую цётку, што ён бачыў на кірмашы. Мама засмяялася, шырока разявіўшы рот, і Люсьен убачыў яе ружовы язык і глыбокую глотку: там было слізка і брыдка, і яму захацелася плюнуць.

— Ха-ха-ха! — смяялася мама. — Як ты мяне ціснеш, маленькі ты мой чалавечак. Ану, сцісні яшчэ мацней. Так моцна, як любіш.

Люсьен узяў прыгожую маміну руку, унізаную сярэбранымі пярсцёнкамі, і пакрыў яе дробнымі буськамі. Але назаўтра, калі мама сядзела побач і, трымаючы яго за рукі, каб ён не ўпаў з гаршка, сказала: «А-а-а, Люсьен, а-а-а, патужся, маё золатка, прашу цябе», — ён раптам перастаў тужыцца і, пераводзячы дых, спытаў: «А ты напраўду мая сапраўдная мама?» Яна адказала: «Дурненькі», — і запыталася, ці хутка ў яго што-небудзь выйдзе. З гэтага дня Люсьен быў упэўнены, што мама з ім грае камедыю, і ўжо ніколі больш не казаў, што ажэніцца з ёй, калі вырасце. Зрэшты, у яго не было ніякага ўяўлення, у чым была гэта камедыя: можа быць, той ноччу з тунелем прыйшлі зладзеі і проста з ложка ўкралі яго маму і тату, а замест іх падклалі вось гэтых? Ці, можа, тата і мама былі сапраўдныя, але ўдзень яны выконвалі ролю, а ўначы рабіліся зусім іншыя? Ён мала здзівіўся, калі раптам, прачнуўшыся ў калядную ноч, убачыў, як яны хаваюць у каміне цацкі. Назаўтра яны гаварылі пра Каляднага дзеда, і Люсьен рабіў выгляд, што верыць, але думаў, што гэта таксама ўваходзіць у ролю: гэтыя цацкі яны, напэўна, укралі. У лютым у яго пачалася шкарлятына, і ён вельмі весела бавіў час.

Калі Люсьен ачуняў, у яго ўзнікла прывычка гуляць у сірату. Ён сядаў пад каштанам, пасярод парослай траўкай палянкі, набіраў поўныя жмені зямлі і думаў: «Быццам я сірата, і мяне завуць Луі. І быццам я не еў ужо цэлых шэсць дзён». Пакаёўка Жэрмена клікала яго снедаць, і тады ён гуляў далей за сталом; тата і мама нічога не заўважалі. Яны былі быццам зладзеі, якія ўкралі яго, каб зрабіць сабе памагатага, такога ж зладзюжку. Але ён, як толькі паснедае, уцячэ і ўсіх іх выдасць. Ён еў і піў вельмі мала: некалі ў кніжцы «Прытулак Анёла-Заступніка» ён прачытаў, што, калі вельмі згаладалы чалавек есць першы раз, ён павінен з'есці зусім трошкі. Яго забаўляла, што ўсе вакол таксама гуляюць. Мама і тата гулялі, быццам яны мама і тата; мама гуляла, быццам вельмі хвалюецца, што яе золатка так мала есць, а тата гуляў, быццам чытае газету і часам круціць перад носам у Люсьена пальцам і кажа: «Балябом, паночку!» І Люсьен таксама гуляў, але ўрэшце ўжо сам не ведаў у што. У сірату? Ці ў тое, што ён Люсьен? Ён зірнуў на графін. Усярэдзіне зіхацеў маленькі чырвоны зайчык, які скакаў у вадзе, і здавалася, што туды, у ваду, трапіла татава рука: яна была вялізная і святлівая, з маленькімі чорнымі валасінкамі на пальцах. У Люсьена раптам узнікла ўражанне, што графін таксама гуляе, быццам ён графін. За ўсё снеданне ён так амаль і не дакрануўся да ежы і адвячоркам быў настолькі галодны, што ўкраў добры тузін сліў, ад якіх ледзь не захварэў на нестраўленне. Тады ён падумаў, што яму надакучыла гуляць у Люсьена.

Зрэшты, перашкодзіць сабе ў гэтым ён быў няздольны, і яму ўвесь час здавалася, што ён гуляе. Яму хацелася быць такім, як пан Буфардзье — такім жа сур'ёзным і непрыгожым. Калі пан Буфардзье прыходзіў да іх на абед і, схіляючыся да мамінай рукі, казаў: «Маё шанаванне, мілая пані», — Люсьен стаяў пасярод гасцінай і глядзеў на яго вачыма, поўнымі захаплення. Але ўсё, што адбывалася з Люсьенам, было несур'ёзна. Калі ён падаў і набіваў гузак, ён нават часам пераставаў плакаць і думаў: «Ці мне сапраўды такая ўжо вава?» Тады яму рабілася яшчэ сумней, і ён яшчэ мацней плакаў. Аднойчы, калі ён пацалаваў маму ў руку і прамовіў: «Маё шанаванне, мілая пані», — мама ўскудлаціла яму валасы і сказала: «Гэта нядобра, маё мышанё, нельга смяяцца з дарослых». Люсьен быў зусім збіты з панталыку. Трошкі важнасці яму ўдавалася набыць толькі ў першую і трэцюю пятніцу месяца. Гэтымі днямі да мамы ў госці прыходзіла шмат розных паняў, сярод якіх дзве ці тры заўсёды былі ў жалобе: Люсьену падабаліся гэтыя пані ў жалобе, асабліва калі ў іх былі вялікія ступакі. Дый увогуле ён любіў быць сярод дарослых: яны былі такія паважныя — з імі ніколі не ўзнікала думкі, што яны могуць забыцца ў ложку за такімі рэчамі, якія робяць маленькія хлопчыкі; на іх заўсёды надзета столькі і такога цёмнага, што нават немагчыма ўявіць, што ў іх пад усім гэтым ёсць. Калі яны збіраюцца разам, яны ядуць усякае рознае, і нават смех у іх такі важны; і ўсё так прыгожа, як на імшы. Яны ставіліся да Люсьена, як да сапраўднай асобы. Пані Куфэн садзіла яго сабе на калені і, мацаючы за лыткі, абвяшчала: «Гэта найчароўнейшы красунчык, якога я калі-небудзь бачыла». Потым яна пачынала распытваць, што яму падабаецца, цалавала яго і пыталася, што ён хоча рабіць, калі вырасце. А ён то адказваў, што будзе вялікім генералам, як Жана д'Арк, і забярэ ў немцаў Эльзас-Латарынгію, то хацеў быць місіянерам. І кожны раз ён шчыра верыў у тое, што кажа. Пані Бэс была высокая і дужая кабета з маленькімі вусікамі. Яна куляла Люсье на на спіну і, лашчачы, прымаўляла: «Вось мая маленькая лялечка». Люсьен быў зачараваны, ён дадушы смяяўся і курчыўся пад казытлівымі ласкамі і ўяўляў сябе чароўнай маленькаю лялечкай, зробленай для дарослых; яму хацелася, каб пані Бэс распранула яго, памыла і паклала спаткі ў маленькай калысцы, як гумовага галышыка. І часам пані Бэс казала: «А лялечка ў нас размаўляе?» — і раптам націскала яму на жывот. Тады Люсьен прыкідваўся завадной лялькай і сціснутым голасам прамаўляў: «Піп», — і яны абое смяяліся.

Аднойчы кюрэ, які кожную суботу прыходзіў да іх на сняданак, спытаў, ці любіць ён сваю маму. Люсьен абажаў сваю прыгожую мамачку і свайго татулю, які быў такі дужы і добры. Ён зірнуў свяшчэнніку ў вочы і адказаў: «Люблю!» — з такім надзьмутым і ўпартым выглядам, што ўсе разам засмяяліся. Галава ў свяшчэнніка была падобная да маліны — уся чырвоная і бародаўчатая, і на кожнай бародаўцы расло па адной валасіне. Ён сказаў Люсьену, што гэта добра і што заўсёды трэба любіць сваю маму, а потым спытаў, каго Люсьен любіць болей — маму ці Пана Бога. Люсьен не змог здагадацца адразу, які трэба даць адказ, ён затрос бялявымі кудзеркамі, забрыкаў нагамі і закрычаў: «Бом-тарарара-бом!» А дарослыя адразу пачалі гаманіць пра сваё, нібыта яго не было. Тады ён схапіў свой трысняговы кіёк, кінуўся ў сад і праз заднюю фортку выбег за агароджу.

Натуральна, Люсьен ніколі не павінен быў выходзіць з саду, гэта было забаронена, і звычайна ён быў паслухмяны хлопчык, але ў той дзень яму хацелася пасваволіць. Ён задзірліва зірнуў на вялікі куст крапівы; адразу было відаць, што тут — забароннае месца: мур быў крыху чарнаваты, крапіва — злая і шкодная, і пад самым кустом крапівы нагадзіў сабака; вакол пахла раслінамі, сабачым калам і цёплым віном. Люсьен пачаў сцябаць крапіву кіёчкам і закрычаў:

— Я люблю маю маму, я люблю маю маму!

Ён бачыў, як у крапівы ламаюцца і мізэрна панікаюць сцябліны і як іх белаватыя, пакрытыя пушыстымі валосікамі шыйкі раскудзельваюцца на дробныя валаконцы, выпускаючы белы сок. Ён чуў, як нейкі тонкі і самотны галасок крычыць: «Я люблю маю маму, я люблю маю маму». Побач лётала і гудзела тоўстая сіняя муха: муха была гнаявая, і Люсьен вельмі яе баяўся; ноздры яму распіраў моцны, забаронны, гнілосны і спакойны пах. Ён паўтарыў яшчэ раз:

— Я люблю сваю маму!

Але голас здаўся яму чужы, ён жудасна напалохаўся і без аглядкі кінуўся назад у гасціную. Пачынаючы з гэтага дня Люсьен быў упэўнены, што не любіць мамы. Ён адчуваў сябе вінаватым і таму зрабіўся яшчэ больш ласкавы, ён лічыў, што трэба ўсё жыццё рабіць выгляд, быццам любіш сваіх бацькоў, іначай усе будуць цябе лічыць злосным вісусам. Пані Флёр'е заўважала, што з кожным днём сын з ёю ўсё больш пяшчотны; тым летам якраз пачалася вайна, тата пайшоў біцца на фронце, і мама ў сваёй журбе была шчаслівая ўжо тым, што Люсьен зрабіўся такі ўважлівы. Надвячоркам, калі яна з цяжкай душою сядзела ў садзе на раскладным шэзлонгу, ён бегаў у пакой па падушку, якую падсоўваў ёй пад галаву, ці пакрываў капаю ногі, а яна, адбіваючыся, смяялася: «Ды мне будзе горача, мой ты чалавечак, які ж ты клапатлівы!» Тады ён, ледзь пераводзячы дых, імпэтна цалаваў яе і казаў: «Мая мамачка! Мая!» — і потым бег пад каштан. Аднойчы, седзячы пад каштанам, Люсьен сказаў: «Каштан!» — і счакаў. Але нічога не адбылося. Мама ляжала на верандзе, яна здавалася зусім маленькаю ў цяжкай, задушлівай цішыні. Пахла цёплай травой, можна было б пагуляць у падарожніка, які апынуўся ў дрымучым лесе, але ў Люсьена ўжо знікла ахвота гуляць. Паветра дрыжала па-над чырвоным грэбенем мура, сонца ляжала пякучымі плямамі на зямлі і на руках у Люсьена.

— Каштан!

Было вельмі дзіўна: калі Люсьен казаў маме: «Мая прыгожая мамачка! Мая!» — мама ўсміхалася; калі ён аднойчы назваў Жэрмену «дурында», Жэрмена заплакала і паскардзілася яго маме. А калі ён казаў: «Каштан», — абсалютна нічога не адбывалася. Ён прамармытаў цераз зубы:

— Гадкае дрэва! — і не трацячы надзеі, счакаў зноў.

Але ўбачыўшы, што дрэва не варухнулася, паўтарыў гучней:

— Гадкае дрэва, гадкі каштан, чакай, я табе пакажу!

І ён ударыў яго некалькі разоў нагамі. Але дрэва стаяла спакойна — так, нібыта было драўлянае. За абедам Люсьен сказаў маме:

— А ведаеш, мама, дрэвы, аказваецца, драўляныя.

У той дзень пані Флёр'е не атрымала ліста з паўдзённаю поштай і суха адказала сыну:

— Не строй з сябе дурня.

Люсьен абярнуўся ў бядовага шкодніка. Ён ламаў усе цацкі, каб паглядзець, як яны зроблены, скрэмзаў на фатэлі падлакотнік татавым лязом і ў гасцёўні скінуў на падлогу старажытную грэчаскую статуэтку, бо яму карцела даведацца, што ў яе ўсярэдзіне; на прагулцы ён ссякаў кійком галоўкі ў раслін і кветак і кожны раз быў вельмі расчараваны: усе рэчы здаваліся яму бязглуздымі, яны ў сапраўднасці нібыта не існавалі. Мама часта пыталася ў яго, паказваючы на кветку ці дрэва:

— А гэта як называецца?

Але Люсьен адно круціў галавой і адказваў:

— Ніяк гэта не называецца, гэта наогул — нішто.

Рэчы былі зусім не вартыя ўвагі. Намнога цікавей было выдзіраць ножкі ў коніка: тады ён пачынаў дрыжаць у пальцах, нібы ваўчок, а калі яму націснуць на брушка, адтуль вылазіла жоўтая вадкасць. Але ўсё роўна: конікі не крычалі. Люсьену вельмі хацелася памучыць якога-небудзь звярка, які б крычаў, калі яму зробіш балюча, — курыцу, напрыклад; але ён не адважваўся да іх падыходзіць.

У сакавіку вярнуўся з вайны тата: ён быў начальнік, і таму генерал сказаў, што пан Флёр'е будзе намнога карыснейшы на чале завода, чым у акопе, як немаведама хто. Пан Флёр'е заўважыў, што Люсьен вельмі змяніўся, і аб'явіў, што не пазнае свайго паночка. Люсьен нібыта ўпаў у дрымоту, ён адказваў млява і марудна, заўсёды трымаў палец у носе ці дыхаў сабе на далонь і потым пачынаў яе нюхаць. Кожны раз яго трэба было маліць, каб ён справіў патрэбы. Цяпер у прыбіральню ён хадзіў сам, але павінен быў пакідаць дзверы трошкі адчыненыя, каб мама ці Жэрмена падыходзілі час ад часу яму памагчы. Ён цэлымі гадзінамі сядзеў на троне і аднойчы настолькі засумаваў, што заснуў. Доктар сказаў, што хлопчык вельмі хутка расце, і выпісаў умацавальнага. Мама хацела была навучыць Люсьена новым гульням, але Люсьен лічыў, што і так іх ужо досыць ведае і што ўсе яны ўрэшце аднолькавыя і вартыя адна другой. Ён часта хадзіў надзьмуты, і гэта таксама была гульня, але даволі забаўная. У ёй трэба было прымушаць хвалявацца маму і адчуваць сябе заўсёды самотным і нейкім пакрыўджаным, трэба было не надта добра чуць, што табе кажуць, хадзіць нібыта з зашытым ротам і глядзець вакол мутным позіркам. Усярэдзіне тады рабілася так цёпла і мякка, як увечары, калі залазіш пад коўдру, і адчуваеш пах свайго цела, і думаеш, што ты ва ўсім свеце — адзін. Нарэшце Люсьен ужо не мог не дзьмуцца, і калі тата кплівым тонам казаў яму: «Ну-у, якія ў нас бэбахі-мэмахі!» — ён качаўся па падлозе і рыдаў. Ён нярэдка яшчэ круціўся ў гасцёўні, калі да мамы прыходзілі госці, але цяпер, калі яму падстрыглі бялявыя кудзеркі, дарослыя ўжо не звярталі на яго столькі ўвагі, а калі і звярталі, то каб прачытаць мараль ці расказаць павучальную гісторыю. Таму, калі да іх у Фероль, уцякаючы ад бамбёжак, прыехалі яго стрыечны брат Рыры са сваёй прыгожаю мамай, цёткаю Бертай, Люсьен быў вельмі рады і паспрабаваў навучыць Рыры таксама гуляць у бэбу. Але той быў вельмі заклапочаны сваёю нянавісцю да бошаў, і апроч таго — у ім яшчэ адчувалася дзіцё, хоць ён на цэлыя шэсць месяцаў быў старэйшы за Люсьена. Увесь твар у Рыры быў у рабацінні, і яму не заўсёды ўдавалася ўсё як след зразумець. Але менавіта яму Люсьен даверыў, што ён — самнамбул. Ёсць людзі, якія ўстаюць сярод ночы, і размаўляюць, і гуляюць, не прачынаючыся; Люсьен прачытаў гэта ў кніжцы «Маленькі ўсёзнайка» і тады ж падумаў, што, напэўна, ёсць нейкі сапраўдны Люсьен, які ходзіць, гаворыць і па-сапраўднаму любіць сваіх бацькоў уначы, а калі настае раніца, усё забывае і зноў пачынае прыкідвацца, што ён Люсьен. Спачатку ён сам верыў у гэтую выдумку толькі напалову, але аднойчы яны пайшлі да зарасніку крапівы, і Рыры паказаў там Люсьену свой піцэк і сказаў:

— Паглядзі, які ён у мяне вялікі, я ўжо дарослы хлопчык, а калі ён зусім вырасце, я буду мужчына і пайду біцца з бошамі, у акопах.

Рыры здаўся Люсьену вельмі пацешным, і ён аж пакаціўся ад смеху.

— Ану, пакажы свой, — сказаў Рыры.

Яны параўналі, і Люсьенаў аказаўся меншы. Але Рыры махляваў: ён трошкі адцягваў свой, каб зрабіць яго крыху даўжэйшым.

— У мяне большы, — сказаў Рыры.

— Ну і што, — спакойна адказаў Люсьен, — а я затое самнамбул.

Рыры не ведаў, што такое самнамбул, і Люсьен вымушаны быў яму растлумачыць. Скончыўшы тлумачэнні, ён падумаў: «Значыць, я такі сапраўды самнамбул», — і яму жудасна захацелася заплакаць. Яны спалі ў адным ложку і дамовіліся, што гэтаю ноччу Рыры спаць не будзе, каб сачыць за Люсьенам, а калі той устане, Рыры запомніць усё, што ён будзе казаць.

— А пасля ты мяне пабудзіш, і мы паглядзім, ці буду я што-небудзь памятаць.

Увечары Люсьен доўга не мог заснуць, і калі пачуў побач сапенне, вымушаны быў сам будзіць свайго брата.

— Адчапіся, — буркнуў Рыры.

— Прачынайся! Рыры, ты ж павінен глядзець, як я ўстану.

— Дай паспаць, — прамовіў Рыры, ледзь варочаючы языком.

Люсьен пачаў яго трэсці і шчыкаць праз начную сарочку. Рыры дрыгнуў нагамі, прачнуўся і так застаўся ляжаць, шырока расплюшчыўшы вочы, з дзіўленай застылай усмешкай. Люсьен пачаў марыць пра ровар, які яму абяцаў купіць тата, пачуў свіст цягніка, і потым раптам увайшла пакаёўка і рассунула фіранкі, было восем гадзін раніцы. Люсьен так і не даведаўся, што ён робіць уначы. Гэта было вядома аднаму Богу, бо Бог бачыў усё. Люсьен укленчваў у царкве на малітоўнай лавачцы і стараўся быць паслухмяны, каб мама пасля імшы пахваліла яго; але Бога ён ненавідзеў; Бог ведаў пра Люсьена болей, чым сам Люсьен. Ён ведаў, што Люсьен не любіць ні мамы, ні таты і што ён толькі прыкідваецца паслухмяным, а сам па вечарах мацае ў ложку піцэк. На шчасце, Бог не мог усяго памятаць, бо на свеце ёсць столькі маленькіх хлопчыкаў. І калі Люсьен стукаўся лбом і казаў: «Тако-так», — Бог адразу забываў усё, што бачыў. Апроч таго, Люсьен стараўся запэўніць Бога, што любіць маму, і часам паўтараў у думках: «Як я люблю сваю мілую мамачку!» Але ўсё роўна нейкі куточак у ім заўжды заставаўся не вельмі ў гэтым упэўнены, і пан Бог, натуральна, бачыў гэты куточак. У такім выпадку выйграваў Ён. Але часам у тое, што кажаш, удавалася паглыбіцца цалкам. Трэба было, добра артыкулюючы, вельмі хутка прамовіць: «О! Як я люблю сваю мамачку!» — і ўбачыць маміна аблічча, і адчуць сябе такім расчуленым, і цьмяна-цьмяна думаць, што пан Бог на цябе глядзіць, а пасля пра гэта ўжо нават зусім не думаць, і тады ў вушах пачыналі скакаць словы: мама, мама, МАМА. Вядома, усё гэта доўжылася ўсяго толькі імгненне, — амаль гэтаксама, як тады, калі Люсьен стараўся ўтрымаць крэсла ў раўнавазе, паставіўшы яго на дзве ножкі. Але калі якраз у гэты момант сказаць: «Така-тук», — пан Бог быў абдураны: ён бачыў усё толькі добрае і гэта заставалася ў яго памяці назаўжды. Але хутка такая гульня надакучыла Люсьену: яна патрабавала вялікага намагання, і ўрэшце ніколі немагчыма было цалкам упэўніцца, выйграў пан Бог ці прайграў. Пасля першай Люсьенавай прычасці кюрэ сказаў пра яго, што гэта сама пабожны хлопчык усяго катэхізіса. Люсьен хутка ўсё цяміў і меў добрую памяць, але ў галаве ў яго заўсёды стаяў туман.

Прасвятленне прыходзіла па нядзелях. Туманная смуга развейвалася, калі Люсьен з татам ішлі прагуляцца па Парыжскай дарозе. На Люсьене быў прыгожы марацкі гарнітур, яны сустракалі татавых рабочых, і тыя віталіся з татам і сынам, а тата падыходзіў да іх, і яны казалі: «Дзень добры, пане Флёр'е», — і: «Дзень добры, маленькі пане». Люсьену рабочыя падабаліся: яны былі ўсе дарослыя, але не такія, як іншыя. Перш за ўсё, яны называлі яго панам. І апроч таго — заўсёды хадзілі ў картузах. У іх былі вялікія рукі з коратка падстрыжанымі пазногцямі, і Люсьену здавалася, што яны ў іх патрэсканыя і вельмі баляць. У рабочых быў адказны і паважны выгляд. Дзядзьку Буліго, напрыклад, нельга было б пацягаць за вус: тата пасварыўся б тады на Люсьена. Але калі дзядзька Буліго гутарыў з татам, то заўсёды здымаў картуз, а тата і Люсьен стаялі ў шапках, і тата казаў густым, усмешлівым голасам:

— Ну што, куме Буліго, чакаем сыночка? І калі яму будзе дазволена паказацца на свет?

— У канцы месяца, пане Флёр'е, дзякуй, пане Флёр'е.

Дзядзька Буліго ўвесь свяціўся ад радасці, ён ніколі б сабе не дазволіў даць Люсьену плескача па азадку ці назваць жабянём, як гэта рабіў пан Буфардзье. Люсьен ненавідзеў пана Буфардзье — за тое, што той быў такі брыдкі. А калі бачыў дзядзьку Буліго, на душы ў яго рабілася так пяшчотна і яму хацелася быць добрым. Аднойчы, калі яны вярталіся са шпацыра, тата ўзяў Люсьена сабе на калені і растлумачыў, што такое начальнік. Люсьену было цікава, як тата размаўляе з рабочымі на заводзе, і тата паказаў. Голас у яго вельмі змяніўся.

— А я таксама буду начальнік? — спытаўся Люсьен.

— Вядома, дзеля гэтага я цябе і зрабіў.

— А кім я буду кіраваць?

— Ну, калі я памру, ты зробішся гаспадаром майго завода і будзеш кіраваць маімі рабочымі.

— Але ж яны таксама памруць.

— Ну, значыць, ты будзеш кіраваць іх дзецьмі, і табе трэба будзе навучыцца рабіць гэта так, каб яны цябе слухаліся і любілі.

— Тата, а што трэба рабіць, каб мяне любілі?

Тата крыху задумаўся і сказаў:

— Перш за ўсё ты павінен ведаць усіх на імя.

Люсьен быў гэтым глыбока ўсхваляваны, і калі да іх у дом прыбег сын майстра Марэля, каб паведаміць, што яго бацьку адсекла два пальцы, Люсьен гутарыў з ім сур'ёзным спагадлівым голасам і глядзеў проста ў вочы, называючы хлопца па прозвішчы. Мама сказала, што ганарыцца сваім сынулькам, бо ён такі добры і чулы.

Потым быў падпісаны мір, тата кожны вечар уголас чытаў газету, усе гаманілі пра расейцаў, нямецкі ўрад і перадзелы, і тата паказваў Люсьену на карце краіны; Люсьен правёў сама нудны год у сваім жыцці — яму больш падабалася, калі была вайна; цяпер жа ва ўсіх быў бесклапотны выгляд, і агеньчыкі, што гарэлі ў вачах у пані Кафэн, пагаслі. У кастрычніку 1919 года пані Флёр'е аддала Люсьена ў школу св. Ёзэфа, дзе ён меў вучыцца экстэрнам.

У кабінеце абата Жэрамэ было цёпла, Люсьен стаяў побач з абатавым крэслам, трымаў рукі за спінай і мужна нудзіўся. «Хутка ўжо мама пойдзе?» — думаў ён. Але пані Флёр'е не збіралася пакуль што ісці. Яна сядзела на самым краёчку зялёнага фатэля, наставіўшы на абата ёмістыя грудзі, і гаманіла тым спешлівым і меладычным галасочкам, які ўзнікаў у яе заўсёды, калі яна злавалася і не хацела гэтага паказаць. Абат гаварыў марудна, прамоўленыя ім словы здаваліся намнога даўжэйшымі, чым у другіх людзей, нібыта раней, чым іх вымавіць, ён абсмоктваў іх, як цукровыя ледзяшы. Ён тлумачыў маме, што Люсьен добры, ветлівы і працавіты хлопчык, але страшэнна да ўсяго абыякавы, і пані Флёр'е адказвала, што гэта вельмі яе засмучае, бо яна спадзявалася, што перамена ў асяроддзі пойдзе на карысць яе сыну. Яна спытала, ці гуляе ён, прынамсі, на перапынках.

— На жаль, пані, не, — адказаў абат, — нават гульні, здаецца, яго не цікавяць.

Люсьен падумаў: «Яны гутараць пра мяне». Яны — гэта былі дзве дарослыя асобы, і ён складаў прадмет іх гамонкі, як вайна, нямецкі ўрад ці Пуанкарэ; яны гаманілі важнымі галасамі і выказвалі наконт яго розныя меркаванні. Але нават гэтая думка не парадавала Люсьена. Яго вушы гудзелі ад пявучых маміных слоў і ліпкіх, абсмоктаных слоў абата, і яму хацелася плакаць. На шчасце, пачуўся званок, і яго адпусцілі. Але на ўроку геаграфіі ён адчуваў сябе яшчэ ўзбуджана і папрасіўся ў абата Жакена схадзіць у прыбіральню: яму вельмі карцела парухацца.

Свежасць, самота і добры пах прыбіральні адразу яго супакоілі. І хоць яму зусім не хацелася, ён сеў дзеля ачысткі сумлення на кукішкі і, падняўшы голаў, пачаў чытаць надпісы, якімі былі скрэмзаны дзверы. Сінім алоўкам нехта на іх напісаў: «Барато — клоп». Люсьен усміхнуўся: сапраўды, Барато клоп, ён такі малюпасенькі, і кажуць, зусім ужо болей не вырасце ці вельмі трошкі, бо бацька ў яго карантыш, ледзь не карлік. Люсьен падумаў, ці чытаў гэты надпіс Барато, і вырашыў, што яшчэ не: іначай ён быў бы выцерты. Барато наслініў бы палец і цёр, цёр бы словы, пакуль бы яны не зніклі. Люсьен павесялеў, уявіўшы, як а чацвёртай гадзіне Барато прыйдзе ў прыбіральню, спусціць свае маленькія аксамітныя майткі і прачытае: «Барато — клоп». Можа, ён ніколі раней не задумваўся, што ён такі маленькі. Люсьен даў сабе слова з першага ж перапынку заўтрашнім ранкам называць Барато клапом. Ён устаў і на правай сцяне прачытаў другі надпіс, зроблены тым самым сінім алоўкам: «Люсьен Флёр'е — шардзіна». Ён старанна выцер яго і вярнуўся ў клас. «Сапраўды, — падумаў ён, азіраючы прыяцеляў, — яны ўсе ніжэйшыя за мяне». І яму зрабілася няёмка.

«Шардзіна».

Люсьен сядзеў за сваім маленькім пісьмовым столікам з чырвонага дрэва. Жэрмена была ў кухні, мама яшчэ не вярнулася. Каб выправіць арфаграфію, ён напісаў на чыстай паперы: «Жардзіна». Але слова здалося надта знаёмым і не выклікала ніякага ўражання. Ён клікнуў:

— Жэрмена, Жэрмена, дарагая!

— Ну што вам яшчэ? — спытала Жэрмена.

— Жэрмена, я хачу, каб вы напісалі на гэтай паперы: «Люсьен Флёр'е — жардзіна».

— Ды вы здурнелі, пане Люсьен?

Люсьен абняў яе за шыю рукамі.

— Ну, Жэрмена, Жэрменачка, ну, калі ласка.

Жэрмена засмяялася і выцерла зашмальцаваныя пальцы аб фартух. Пакуль яна пісала, Люсьен стараўся на яе не глядзець, а потым адразу схапіў ліст, панёс яго ў спальню і доўга там разглядаў. Почырк у Жэрмены быў востры, і Люсьену здавалася, што нечый сухі голас кажа яму ў самае вуха: «Жардзіна». Ён падумаў: «Я высокі». Яго душыў сорам: ён быў гэткі ж высокі, як Барато — карапуз, і іншыя з гэтага кпілі ў яго за спінай. Перад ім нібыта раскрылі лёс: дагэтуль ён лічыў натуральным, што яму даводзіцца глядзець на сяброў зверху ўніз. Але цяпер раптам ён быў нібыта асуджаны на ўсю рэшту жыцця — быць высокім. Увечары ён запытаўся ў таты, ці можна паменшаць, калі захочаш гэтага з усяе сілы. Але пан Флёр'е адказаў, што не: у іх сям'і ўсе былі высокія і дужыя і Люсьен яшчэ падрасце. Люсьен быў у роспачы.

Калі маці паклала яго ў ложак і падаткнула коўдрай, ён пачакаў, пакуль яна выйдзе, устаў і падышоў да люстра. «Я высокі», — падумаў ён. Але глядзецца ў люстра было дарэмна: там нічога было не відно, ён быў ні высокі, ні нізкі. Ён прыўзняў крыху начную сарочку і зірнуў на свае ногі; яму ўявілася, як Касціль кажа Эбрару: «Ты глянь, якія ў жардзіны даўжэзныя ногі». Гэта яго рассмяшыла. Але ў пакоі было холадна, і Люсьена перасмыкнула. І адразу нехта сказаў: «У жардзіны гусіная скура!» Тады Люсьен высока задраў падол, і яны ўбачылі яго пуп і ўсе прычындалы, а ён хутка пабег да ложка і шмыгнуў пад коўдру. Сунуўшы руку пад сарочку, ён падумаў, што Касціль яго бачыць і кажа: «Гэй, вы паглядзіце, што робіць гэтая жардзіна!» Ён круціўся і варочаўся ў ложку і мармытаў пад нос: «Жардзіна, жардзіна», — пакуль пад пальцамі не пачало трошкі свярбець і пячы.

Наступнымі днямі яму ўвесь час рупіла папрасіцца ў абата перасесці на заднюю парту. Гэтае жаданне яго мучыла праз Касціля, Вінкельмана і Буасэ, якія сядзелі ззаду і зырыліся яму ў карак. Люсьен добра адчуваў свой карак, але бачыць яго не мог і часта зусім забываў. І калі ён, стараючыся як мага лепш адказаць абату, чытаў на памяць маналог Дона Дыегі, іншыя, седзячы ззаду, глядзелі яму ў карак і маглі ціха хіхікаць, думаючы: «Які ён у яго худы, аж дзве жыліны тырчаць». Люсьен высільваўся, напаўняючы свой голас пачуццем, каб выказаць Дона Дыегава абурэнне, — са сваім голасам ён рабіў усё, што хацеў, — але карак тым часам заставаўся на месцы, спакойны і невыразны, як у таго, хто адпачывае, і Басэ яго бачыў. Перасесці Люсьен усё ж не рашыўся, бо апошняя лава прызначалася лайдакам, але лапаткі і патыліца яму ўвесь час свярбелі, і ён безупынку чухаўся.

Люсьен прыдумаў новую гульню: раніцай, адзін, як дарослы, падмываючыся ў прыбіральні, ён любіў уяўляць, што за ім хто-небудзь падглядае ў замочную шчыліну: Касціль, ці Жэрмена, ці дзядзька Буліго. Тады ён нібы незнарок пачынаў паварочвацца то так, то сяк, каб яго ўбачылі з усіх бакоў, а часам ставаў на карачкі і, павярнуўшыся да дзвярэй задам, выпінаў яго, каб ён зрабіўся круглы і смешны; а пан Буфардзье быццам па-воўчы падкрадваўся, каб прыставіць яму клізму-анэму. Аднойчы, седзячы ў прыбіральні, Люсьен пачуў нейкае шорганне: гэта Жэрмена вашчыла ў калідоры буфет. Сэрца ў яго спынілася, ён ціха адчыніў дзверы і выйшаў са спушчанымі на пяты штанамі і задранаю да паясніцы кашуляй. Каб не страціць раўнавагі, ён вымушаны быў рухацца невялікімі скачкамі. Жэрмена зірнула на яго безудзельным вокам.

— Вы чаго гэта — бегаеце ў мяху? — спытала яна.

Люсьен гнеўна падцягнуў штаны, кінуўся ў спальню і ўпаў на ложак.

Пані Флёр'е была глыбока засмучаная, яна часта казала мужу:

— Ён жа быў такі мілы, такі зграбненькі, калі быў маленькі, а цяпер, ты толькі зірні, які няўклюда. Ну ці ж гэта не прыкра!

Пан Флёр'е кідаў на Люсьена няўцямны позірк і адказваў:

— Гэта ўзроставае.

Люсьен не ведаў, куды падзець сваё цела: што б ён ні рабіў, у яго ўвесь час было ўражанне, што цела сунецца адразу ва ўсе бакі, прычым абсалютна насуперак яго волі.

Люсьену падабалася ўяўляць, што ён нябачны, і ўрэшце ён займеў звычку падглядаць у замочныя шчыліны — каб адпомсціць іншым і каб пабачыць цішком, як яны складзены. Аднойчы ён убачыў маці, калі яна падмывалася. Яна сядзела на бідэ і нібыта спала; вядома, яна зусім не думала ў гэты час ні пра сваё цела, ні нават пра выраз аблічча; яна і не здагадвалася, што за ёй назіраюць. Вяхотка сама па сабе гуляла па гэтым забытым целе, рухі былі марудныя, млявыя, і здавалася, яна вось-вось зараз спыніцца. Маці нацерла вяхотку мылам, і яе рука знікла між ног. Твар у яе быў спакойны, амаль журботны; вядома, яна думала пра нешта зусім іншае — можа быць, пра выхаванне Люсьна ці пра пана Пуанкарэ. Але ў той самы час яна была гэтай грузнай ружовай масай, гэтым вялізным целам, што грувасцілася на фаянсавым бідэ.

Другі раз, зняўшы пантофлі, Люсьен паціху ўзышоў да паддашка, дзе жыла Жэрмена. Ён убачыў служанку ў доўгай зялёнай сарочцы, што спадала да самых пят; Жэрмена прычэсвалася перад маленькім люстэркам і млява ўсміхалася свайму адбітку. Люсьена разабраў такі жудасны смех, што ён ледзь паспеў подбегам спусціцца назад. У салоне ён таксама пачаў усміхацца і курчыць грымасы перад вялікім люстрам, але ўрэшце яго апанаваў нечуваны страх.

Неўзабаве Люсьен ужо цалкам пагрузіўся ў дрымоту. Праўда, гэтага ніхто не заўважыў, апроч пані Кафэн, якая цяпер называла яго сваім «спячым прыгажуном». Нейкі вялікі паветравы камяк, які Люсьен не мог ні праглынуць, ані выплюнуць, безупынку распінаў яму рот: гэта быў яго позех. Калі ён заставаўся адзін, камяк рос усярэдзіне і прыязна лашчыў гартань і язык, рот разяўляўся шырока-шырока, і слёзы цяклі па шчоках: гэта былі вельмі прыемныя хвіліны. І хоць цяпер яго ўжо не так забаўляла, калі ён сядзеў у прыбіральні, затое яму вельмі падабалася чхаць — гэта яго абуджала: нейкае імгненне ён глядзеў вакол усмешлівым позіркам і потым зноў засынаў. Люсьен навучыўся распазнаваць розныя віды сну: узімку ён садзіўся каля каміна і нахіляўся галавой да агню; калі галава чырванела і добра падпражвалася — з яе раптам усё вылятала; ён называў гэта «засынаць галавой». А раніцай у нядзелю ён залазіў у ванну і, наадварот, — засынаў праз ногі: ён паволі апускаўся ў ваду, і сон ціхім плёхкатам падымаўся па яго нагах і сцёгнах. Цела засынала і здавалася пад вадой зусім белым, надзьмутым, нібы паветравы шар, і было падобнае да варанай курыцы, а над ім плавала бялявая галава, поўная вучоных словаў: тэмп, тэмпера, тампліер, сейсміка, іканаборац. На ўроку сон быў празрысты і рассечаны маланкамі: «А што, па-вашаму, ён мог зрабіць супраць трох?» Першы: Люсьен Флёр'е. «Што такое трэцяе саслоўе: нішто». Першы: Люсьен Флёр'е, другі: Вінкельман. Па алгебры першы быў Пэльро, у яго было толькі адно яйцо, другое не апусцілася; ён браў па два су за пагляд і дзесяць — каб дакрануцца. Люсьен даў дзесяць, пасля завагаўся, нерашуча працягнуў руку, але так і пайшоў, не памацаўшы. Потым яго мучыў такі жорсткі дакор, што ён часам не мог заснуць больш за гадзіну. Геалогія ў яго ішла горш за гісторыю: першы Вінкельман, другі Флёр'е. Па нядзелях ён разам з Касцілем і Вінкельманам выпраўляўся на шпацыр на роварах. Ровары кацілі па мучным пыле сярод рудых палёў, што стагналі ад спёкі; дужыя Люсьенавы ногі жвава круцілі педалі, але санлівы дарожны пах удараў у галаву, ён прыпадаў да руля, і вочы ў яго рабіліся зусім ружовыя і самі заплюшчваліся. Тройчы Люсьен даставаў першы прыз за руплівасць. Яго ўзнагароджвалі «Фабіолай, або Рэлігіяй катакомбаў», «Духам хрысціянства» і «Жыццём кардынала Лавіжры». Пасля летніх канікулаў Касціль навучыў усіх дзвюм выдатным песням — «Мецскі артылерыст» і «De Profundis Morpionihus». Люсьен вырашыў яго пераплюнуць і, прачытаўшы ў бацькавай Медыцынскай энцыклапедыі артыкул пра «Матку», падрабязна растлумачыў таварышам, як у жанчын усё зроблена, зрабіўшы нават на дошцы малюнак; Касціль заявіў, што гэта паскудства, але пасля яны не маглі без рогату чуць пра трубы, і Люсьен з задавальненнем думаў, што ва ўсёй Францыі не знайсці вучня другога класа ці нават класа рыторыкі, які гэтак жа добра, як ён, ведаў бы жаночыя органы.

Пераезд Флёр'е ў Парыж быў успышкаю магнію. Кінатэатры, аўтамабілі, вуліцы не давалі Люсьену заснуць. Ён навучыўся адрозніваць «вуазэн» ад «пакарда», «хіспана-сюіза» ад «ролс-ройса» і пры выпадку любіў гаманіць пра машыны з нізкай пасадкай; ужо болей за год ён хадзіў у доўгіх штанах. Каб узнагародзіць сына за паспяховае заканчэнне першай паловы цыкла на ступень бакалаўра, бацька паслаў яго ў Англію; Люсьен убачыў разбухлыя ад вады лугі і белыя скалы, пазаймаўся боксам з Джонам Латымерам і навучыўся плаваць на адным баку, але аднойчы ранкам ён прачнуўся ў былой дрымоце, і ўсё пачалося зноў: у Парыж ён вярнуўся заснулы. У падрыхтоўчым класе матэматыкі ў ліцэі Кандрасэ было трыццаць сем вучняў. Восем сярод іх лічылі, што паспелі ўжо набрацца розуму, былі сапраўдныя вісусы і да астатніх ставіліся звысоку, як да малявак. Вісусы пагарджалі Люсьенам да першага лістапада, але ў дзень Усіх Святых Люсьен пайшоў на шпацыр з сама вялікім вісусам, Гары, і неяк між іншым падзяліўся з ім сваімі шырокімі анатамічнымі ведамі. Гары быў ашаломлены. У банду вісусаў Люсьен не ўвайшоў, таму што бацькі не дазвалялі яму гуляць па вечарах, але цяпер яго адносіны з імі былі як у роўнага з роўнымі.

Кожны чацвер да іх на вуліду Райнуар прыходзіла снедаць цётка Берта з сынам. Яна вельмі растаўсцела, зрабілася сумная і ўвесь час уздыхала, але рукі і твар у яе па-ранейшаму заставаліся гладкія, белыя, і Люсьену хацелася ўбачыць яе распранутаю. Кладучыся спаць, ён уяўляў, што гэта было быццам зімнім вечарам у Булонскім лесе і быццам яе знайшлі голую на якой-небудзь прасецы, яна дрыжала, скрыжаваўшы на грудзях рукі, і ў яе была гусіная скура, а нейкі падслепаваты прахожы кратаў яе кійком і казаў: «Што гэта яшчэ тут такое?» Са сваім стрыечным братам Люсьен не заўсёды ладзіў: Рыры быў цяпер прыгожы і нават крыху занадта зграбны малады чалавек, ён вывучаў філасофію ў Лаканалі, але нічога не разумеў у матэматыцы. Люсьен не мог пазбавіцца ад думкі, што Рыры, якому мінула сем гадоў, усё яшчэ клаў у штаны, а потым хадзіў, шырока, як качка, раскірэчыўшы ногі, і гэтак бязвінна казаў, пазіраючы светлымі вачыма на маму: «Ды ну, мама, нічога я не зрабіў, ну праўда». Люсьену было брыдка браць Рыры за руку. Але ён стараўся быць з братам прыязны і тлумачыў яму свае заданні па матэматыцы; яму часта даводзілася перамагаць сябе, каб не раззлавацца, бо Рыры быў надта няцямлівы. Але Люсьен ніколі не даваў сабе волі і захоўваў роўны і вельмі спакойны тон. Пані Флёр'е лічыла, што ў Люсьена шмат далікатнасці, але цётка Берта ніякай удзячнасці яму не выказвала. Калі ён прапаноўваў растлумачыць Рыры які-небудзь урок, яна чырванела і, ёрзаючы на крэсле, адказвала:

— Ды не, не, ты вельмі добры, мілы Люсьен, але Рыры ўжо вялікі. Ён і сам усё можа, калі захоча; не трэба, каб ён прывыкаў разлічваць на іншых.

Аднойчы пані Флёр'е нечакана сказала Люсьену:

— Можа быць, ты думаеш, што Рыры табе ўдзячны за ўсё, што ты робіш? Дык вось, мой маленькі, — не; ён кажа, што ты задзіраеш нос, Мне гэта твая цётка Берта сказала.

Маці гаварыла вельмі мілагучным тонам і з вельмі лагодным выглядам, і Люсьен зразумеў, што яна шалее ад гневу. Гэта яго цьмяна заінтрыгавала, але ён не знайшоў, што адказаць. Назаўтра і паслязаўтра ён быў вельмі заняты ўрокамі, і гэта гісторыя вылецела ў яго з галавы.

Але ў нядзелю раніцай ён раптам адклаў пяро і падумаў: «Хіба я задзіраю нос?» Была адзінаццатая гадзіна, Люсьен сядзеў за сталом і глядзеў на ружовых чалавечкаў на крэтоне, якімі былі абабітыя сцены; ён адчуваў на левай шчацэ сухую, запыленую цеплыню першага красавіцкага сонца і на правай — густое, цяжкае цяпло радыятара. «Хіба я задзіраю нос?» Адказаць было цяжка. Люсьен пастараўся прыгадаць сваю апошнюю сустрэчу з Рыры і бесстаронне ацаніць свае паводзіны. Ён схіліўся тады да Рыры і з усмешкай прамовіў: «Цяміш? Калі не цяміш, стары, дык не бойся, так і скажы, — мы зараз усё ўладзім». Крыху пазней, зрабіўшы памылку ў нейкіх надта ўжо далікатных разважаннях, ён хмыкнуў: «Часам і са мною здараецца». Гэты выраз ён наследаваў ад свайго бацькі і лічыў яго вельмі забаўным. Але ўвогуле ўсё гэта было не варта трох грошаў. Люсьен зноў падумаў: «Хіба я задзіраў нос, калі казаў яму гэта?» Ён так доўга шукаў адказу, што раптам перад ім узнікла нешта белае, круглае і мяккае, як абрывак воблака: гэта была тая думка, што ўзнікла ў яго ў той дзень, — ён сказаў: «Цяміш?» — і яна сядзела ў яго ў галаве, хоць ён не мог ні ўсвядоміць яе, ні апісаць. Ён зрабіў адчайнае намаганне ўбачыць гэтае воблака, але нечакана адчуў, як некуды падае ўніз галавой, і апынуўся ў густым тумане; ён нават сам быў гэтым туманам, гэтым белым, вільготным, гарачым мроівам, ад якога пахнула пральняй. Яму хацелася вырвацца з воблака, адступіць назад, але смуга не адпускала. Ён падумаў: «Гэта я, Люсьен Флёр'е, я ў сваім пакоі, я раблю задачу па фізіцы, сёння нядзеля». Але думкі раставалі ў мроіве і рабіліся такія ж самыя белыя. Ён схамянуўся і пачаў пільна разглядаць чалавечкаў на шпалерах: дзве пастушкі, два пастухі і Амур. Потым знянацку сказаў сам сабе: «Я... я...» — нешта ледзь чутна шчоўкнула, і ён прачнуўся ад доўгага сну.

Нічога прыемнага ў гэтым не было: пастухі адразу адскочылі назад, і Люсьену здалося, што ён глядзіць на іх у перакулены бінокль. Замест былога млявага здзіўлення, якое было такім мяккім і так салодка хуталася ў свае ж складкі, цяпер узнікла вельмі бадзёранькая, няўпэўненасць, якая пыталася: «Хто я?»

«Хто я? Я гляджу на стол, гляджу на сшытак. Мяне зваць Люсьен Флёр'е, але гэта толькі імя. Я задзіраю нос. Ці не задзіраю носа. Чорт, у гэтым няма ніякага сэнсу.

Я добры вучань. Не. Гэта прытворства: добры вучань любіць працаваць, а я — не. Я не тое што адчуваю да працы агіду, але мне на яе начхаць. Мне начхаць на ўсё. Я ніколі не буду начальнікам». Ён з трывогай падумаў: «Але хто ж я тады буду?» Прайшоў пэўны час; ён пачухаў шчаку і міргнуў левым вокам, бо яго асляпляла сонца: «Што я такое, што я?» Вакол быў толькі туман, ён закручваўся слупам і не хацеў раскрывацца. «Я!» Ён зірнуў удалечыню; слова звінела ў яго ў галаве, і потым здалося, быццам там нешта ўгадваецца, накшталт цёмнага спічака піраміды, грані якой знікаюць з вачэй, нешта там было ўдалечыні, у тумане. Люсьена перасмыкнула, рукі ў яго дрыжалі: «Так і ёсць, — падумаў ён, — так і ёсць! Я быў у гэтым упэўнены: я не існую».

Наступнымі месяцамі Люсьен часта стараўся зноўку заснуць, але яму не ўдалося. Ён спраўна спаў уначы па дзевяць гадзін у суткі, але рэшту часу быў жвавы і ўсё болей і болей няўпэўнены. Бацькі казалі, што ён ніколі так добра не выглядаў. А ён, часам прыгадваючы, што нічога начальніцкага ў ім няма, адчуваў сябе рамантычна, і яму хацелася гадзінамі гуляць пад месяцам, але бацькі ўсё яшчэ не дазвалялі яму выходзіць увечары. Тады ён клаўся ў ложак і мераў тэмпературу: тэрмометр паказваў 37,5 ці 37,6, і Люсьен з горкаю радасцю думаў, што бацькі лічаць яго здаровым. «Я не існую». Ён заплюшчваў вочы і даваў волю ўяўленню: «Існаванне толькі ілюзія; і калі я ведаю, што не існую, значыць, мне досыць заткнуць вушы, ні пра што не думаць, і я перайду ў нябыт». Але ілюзія была вельмі моцная.

Як бы там ні было, Люсьен цяпер меў над людзьмі прыхаваную перавагу — ён ведаў сакрэт. Той жа Гары, напрыклад, існаваў не больш за Люсьена, але досыць было паглядзець, як ён фыркае і сапе перад сваімі паклоннікамі, каб адразу зрабілася ясна, што ён верыць у сваё існаванне цвёрда, як сталь. І пан Флёр'е таксама не існаваў, ні Рыры, наогул — ніхто: увесь свет быў толькі камедыяй без актораў. Атрымаўшы адзнаку 15* за даклад «Мараль і навука», Люсьен задумаў напісаць «Трактат пра нябыт».

* У Францыі дваццацібальная сістэма адзнак.

Ён уяўляў, што людзі, прачытаўшы яго, пачнуць знікаць адзін за адным, як ваўкалакі за першымі пеўнямі. Але раней чым пачаць трактат, ён хацеў ведаць думку свайго настаўніка філасофіі — Павіяна.

— Прабачце, пане, — спытаў Люсьен, калі ўрокі скончыліся, — ці можна даказаць, што мы не існуем?

Павіян адказаў, што не.

— Гогіта, — сказаў ён, — эрга сум. Вы існуяце ўжо таму, што сумняваецеся ў сваім існаванні.

Люсьена гэта не пераканала, але пісаць трактат ён перадумаў. У ліпені ён без асаблівага бляску здаў экзамен на ступень бакалаўра і вярнуўся з бацькамі ў Фероль. Няўпэўненасць яго так і не пакінула, заняўшы месца былой любові чхаць.

Дзядзька Буліго памёр, і настрой думак у рабочых пана Флёр'е вельмі змяніўся. Яны атрымлівалі цяпер вялікі заробак, і іх жонкі куплялі сабе ядвабныя панчохі. Пані Буфардзье расказвала пані Флёр'е жудасныя навіны:

— Мая пакаёўка казала, што бачыла ўчора ў мясной лаўцы малую Ансіому, дачку аднаго рабочага вашага мужа. Памятаеце, мы яшчэ ёй дапамагалі, калі ў яе памерла маці. Цяпер яна пабралася з наладчыкам Баперцюі. Дык вось, уяўляеце, яна брала курыцу за дваццаць франкаў! І якім тонам! Ім усяго ўжо мала, яны хочуць, каб у іх было ўсё, як у нас.

Цяпер, калі Люсьен хадзіў з бацькам на шпацыр, рабочыя, заўважыўшы іх, толькі ледзь дакраналіся да картузаў, а некаторыя, каб не вітацца, наогул пераходзілі вуліцу. Аднойчы Люсьен сустрэў сына Буліго, Жуля, але той нават выгляду не падаў, што яго пазнае. Люсьен быў трошкі абражаны. Гэта быў добры выпадак, каб даказаць, што ты — начальнік. Ён уперыўся ў Жуля арліным позіркам і рушыў на яго, заклаўшы рукі за спіну. Але Буліго гэта зусім не збянтэжыла: ён зірнуў на Люсьена пустымі вачыма і, свішчучы, прайшоў міма. «Ён мяне не пазнаў», — вырашыў Люсьен. Але гэта яго вельмі расчаравала, і наступнымі днямі ён яшчэ больш, чым раней, думаў, што свет не існуе.

Маленькі рэвальвер пані Флёр'е ляжаў у левай шуфлядзе камода. Ёй падарыў яго муж у кастрычніку 1914-га перад тым, як пайсці на фронт. Люсьен узяў яго і доўга круціў у руках: ён быў падобны да цацкі — залачоная руля, дзяржанне з маціцовымі бляшкамі. Каб пераканаць людзей, што яны не існуюць, разлічваць на філасофскі трактат немагчыма. Тут патрэбен учынак, і ўчынак сапраўды адчайны, які мог бы развеяць усякую двухсэнсоўнасць і паказаць у яркім святле рэальны нябыт гэтага свету. Гучны выбух, на дыване — маладое цела ў крыві, некалькі словаў, накрэмзаных на лісточку паперы: «Я забіваю сябе, таму што не існую. І вы, браты мае, вы таксама — нішто!» Людзі прачытаюць у ранішніх газетах — і ўбачаць: «Падлетак адважыўся!» Усе будуць страшэнна збянтэжаныя, і кожны спытае ў сябе: «А я? Ці я існую?» У гісторыі ўжо вядомы — напрыклад, пасля публікацыі «Вертэра» — падобныя эпідэміі самазабойстваў: Люсьен падумаў, што французскае слова «martyr»* па-грэчаску азначае «сведка».

* Маrtyr (франц.) — пакутнік.

Няхай ён быў занадта чуллівы, каб зрабіцца начальнікам, але не настолькі, каб з яго не выйшаў пакутнік. Цяпер ён часта заходзіў у будуар сваёй маці і разглядаў рэвальвер, нібыта ўпадаючы ў агонію. Часам ён нават закусваў залачоную рулю і моцна сціскаў у пальцах дзяржанне. Але ўвогуле ён быў даволі вясёлы і думаў, што ўсе сапраўдныя начальнікі адчувалі спакусу самазабойства. Напрыклад, Напалеон. Люсьен не хаваў ад сябе, што дайшоў да астатняй ступені роспачы, але спадзяваўся, што выйдзе з гэтага крызісу з загартаванай душой, і з цікаўнасцю прачытаў «Мемарандум св. Елены». Тым не менш трэба было прыняць рашэнне: апошні тэрмін сваім ваганням Люсьен прызначыў на 30 верасня. Дні, якія набліжалі яго да гэтае даты, былі неймаверна цяжкія; безумоўна, пералом мусіў быць дабратворны, але патрабаваў ад Люсьена такога напружання волі, што часам ён пачынаў баяцца, што аднойчы не вытрывае і зламаецца, як шкляны. Ён ужо не адважваўся дакранацца да рэвальвера; ён толькі выцягваў шуфляду, трошкі падымаў матчыну камбінацыю і доўга глядзеў на маленькага халоднага і настырнага монстра, што патанаў у ружовым ядвабе. На шчасце, шматлікія клопаты, звязаныя з пачаткам навучальнага года, адцягнулі яго ўвагу: бацькі паслалі яго ў ліцэй св. Луі, дзе ён мусіў вучыцца на падрыхтоўчых курсах у Цэнтральную школу. Ён хадзіў у прыгожай пілотцы з чырвоным шляком і значком і спяваў:

 

Поршань рухае магутныя машыны,

Поршань рухае вагоны й цягнікі...

 

Такое новае «поршневае» званне напаўняла Люсьена гордасцю; апроч таго, іх клас быў непадобны да іншых: у ім былі свае традыцыі, свой цырыманіял, і гэта была сіла. Напрыклад, быў такі звычай, калі за пятнаццаць хвілін да канца заняткаў па французскай мове чый-небудзь голас пытаўся: «Хто такі сірар?» І ўсе глуха адказвалі: «Казёл!» На што той жа голас пытаўся зноў: «Хто такі агрон?» І ўсе адказвалі крыху гучней: «Казёл!»*

* Поршань, сірар, агрон — мянушкі студэнтаў Вышэйшых навучальных устаноў, адпаведна: Цэнтральнай школы (цывільная інжынерыя), Школы Сэн-Сіра (вайсковая інжынерыя) і Вышэйшай сельскагаспадарчай школы.

Тады пан Бэцюн, які быў амаль сляпы і насіў чорныя акуляры, паварочваўся і стомлена прамаўляў: «Панове, прашу вас!» Колькі хвілін панавала поўная цішыня, вучні пераглядваліся са змоўніцкімі ўсмешкамі, і потым хто-небудзь крычаў: «А хто такі поршань?» — і ўсе хорам гарлалі: «Гэта файны тып!» У падобныя моманты Люсьен адчуваў сябе як наэлектрызаваны. Кожны вечар ён падрабязна паведамляў бацькам пра падзеі дня, і калі казаў: «І тады ўвесь клас зарагатаў» ці: «Увесь клас вырашыў аб'явіць Мейрынезу байкот», — словы апальвалі яму рот, як глыток гарэлкі. Тым не менш першыя месяцы былі цяжкія: Люсьен праваліўся на кантрольных па фізіцы і матэматыцы, і прыяцелі ў яго, калі браць у асабістым плане, былі ўвогуле не надта прыязныя: усе яны жылі на стыпендыю і ў большасці сваёй былі зубрылы і несумленныя хлусы з благімі манерамі.

— Сярод іх няма ніводнага, з кім бы мне хацелася сябраваць, — прызнаўся Люсьен бацькам.

— Тыя, хто вучыцца на стыпендыю, — задуменна адказаў пан Флёр'е, — складаюць пасля інтэлектуальную эліту, але начальнікі з іх выходзяць кепскія, бо яны прапускаюць адзін важны этап.

Пачуўшы пра «кепскіх начальнікаў», Люсьен раптам адчуў, як яму непрыемна кальнула ў сэрцы, і наступнымі днямі ён зноў пачаў думаць пра самазабойства. Але запалу цяпер у яго было менш, чым на канікулах.

У студзені клас быў узбударажаны з'яўленнем новага вучня, якога звалі Берліяк: ён хадзіў у зялёных ці бэзавых пінжаках з закругленымі па апошняй модзе плячыма, у кашулях з кругленькімі каўнерыкамі і штанах, якія можна было пабачыць толькі на кравецкіх малюнках, — такіх вузкіх, што было незразумела, як ён іх надзяе. З самага пачатку ён вызначыўся як найгоршы па матэматыцы.

— А мне напляваць, — заявіў ён, — я літаратар і матэматыкай займаюся дзеля самазмярцвення.

Праз месяц ён пакарыў усіх: ён раздаваў кантрабандныя цыгарэты, паведаміў, што мае жанчын, і паказваў лісты, якія яны яму прысылалі. Увесь клас вырашыў, што гэта шыкоўны тып і што з яго не трэба смяяцца. Люсьена захаплялі Берліякавы манеры і элегантнасць, але той ставіўся да Люсьена з пагардай і называў «багацейскім сынком».

— Урэшце, — сказаў аднойчы Люсьен, — гэта лепш, чым каб я быў сынок бядняцкі.

— А ты, хлопча, і цынік, — адказаў Берліяк і назаўтра прынёс яму пачытаць адну сваю паэму:

«Штовечар Каруза лавіў сваім ротам сырыя салёныя вочы, у астатнім жа ён быў сціплы, нібыта вярблюд. А нейкая дама, зрабіўшы букет з вачэй сваіх крэўных, закінула вочы на сцэну. Усе прыхіляюцца перад гэтым узорным учынкам. Але не забудзьце, што час яе славы прадоўжыўся трыццаць сем хвілін: ад першага «брава» і якраз да імгнення, калі ў Оперы згасла вялікая люстра (а потым ёй давялося на павадку весці свайго аслеплага мужа, лаўрэата шматлікіх турніраў, і той замяніў баявымі крыжамі ружовыя дзіркі арбіт). Запомніце ж вось што: усе тыя з нас, хто з'есць надта многа чалавечага мяса ў кансервах, — памруць ад цынгі».

— Выдатна, — разгублена прамовіў Люсьен.

— Я раблю іх па новай тэхніцы, — абыякавым тонам сказаў Берліяк, — «аўтаматычнае напісанне».

Праз некалькі дзён пасля гэтага ў Люсьена ўзнікла жгучае жаданне памерці, і ён вырашыў параіцца з Берліякам.

— Што мне рабіць, — спытаў ён, выклаўшы ўсе абставіны.

Берліяк слухаў вельмі ўважліва; у яго была паскудная звычка абсмоктваць палец і мазаць слінаю скулле на твары — так, што аблічча нарэшце пачынала блішчаць там і сям, як дарога пасля дажджу.

— Рабі як хочаш, — урэшце адказаў ён, — гэта не мае ніякага значэння, — потым падумаў яшчэ і дадаў, націскаючы на кожнае слова: —Нічога ніколі не мае ніякага значэння.

Люсьен быў крыху расчараваны, але зразумеў, што Берліяк глыбока ўзрушаны, бо ў наступны чацвер той запрасіў яго павячэраць да сваёй маці. Пані Берліяк была вельмі ласкавая, на левай шчацэ ў яе было колькі бародавак і сініх радзімак.

— Разумееш, — сказаў Берліяк, — сапраўдныя ахвяры вайны — гэта мы.

Люсьен падзяляў яго думку, і яны пагадзіліся, што належаць да пакутніцкага пакалення. Дзень пагасаў, Берліяк, падаткнуўшы пад голаў скрыжаваныя рукі, ляжаў на канапе. Яны палілі ангельскія цыгарэты і круцілі на грамафоне пласцінкі. Люсьен пачуў песні Софі Такер і Ола Джонсана. Іх агарнула мяккая меланхолія, і Люсьен падумаў, што Берліяк яго найлепшы сябар. Раптам Берліяк спытаў, ці ведае ён штось пра псіхааналіз, голас у яго гучаў вельмі сур'ёзна, і ў поглядзе адчувалася важнасць.

— Пакуль мне не споўнілася пятнаццаць, я жадаў сваю маці.

Люсьен адчуў сябе ніякавата; ён баяўся пачырванець, і яму чамусьці прыгадаліся бародаўкі на твары ў пані Берліяк; ён ніяк не мог зразумець, як можна было яе пажадаць. Але калі яна прынесла ім бутэрброды, Люсьен быў цьмяна ўсхваляваны і паспрабаваў уявіць пад жоўтым швэдарам яе грудзі. Калі яна выйшла, Берліяк прамовіў сцвярджальным голасам:

— Табе, натуральна, таксама хацелася пераспаць са сваёй маці.

Ён не пытаўся, ён канстатаваў. Люсьен паціснуў плячыма і буркнуў:

— Натуральна.

Назаўтра яму пачувалася неспакойна — ён баяўся, каб Берліяк не пачаў зноў гэтай размовы. Але ўрэшце яму ўдалося сябе супакоіць. «Як бы там ні было, — падумаў ён, — Берліяк скампраметаваў сябе болей, чым я». Яго вельмі вабіла тая навуковасць, якую набылі цяпер іх адносіны. У наступны чацвер ён пайшоў у бібліятэку св. Жэнеўевы і прачытаў працу Фрэйда пра сон. Гэта было сапраўднае адкрыццё. «Дык, значыць, вось яно што, — паўтараў сам сабе Люсьен, ходзячы наманы па вуліцах, — вось, значыць, што». Ён купіў «Уводзіны ў псіхааналіз» і «Псіхапаталогію паўсядзённага жыцця», і яму ўсё зрабілася ясна. Гэтае дзіўнае ўражанне, што ён не існуе, і гэтая пустата, што так доўга трывала ў яго свядомасці, яго вечная санлівасць, і яго няўпэўненасць, і бясплённыя намаганні пазнаць сябе, якія нязменна натыкаліся на заслону туману... «Д'ябал, — падумаў ён, — у мяне ж комплекс». Ён расказаў Берліяку, што ў дзяцінстве ўяўляў сябе самнамбулам і што рэчы заўсёды здаваліся яму не зусім рэальнымі.

— Напэўна, — вырашыў ён, — у мяне комплекс дамашняй замкнёнасці.

— Штых у штых як у мяне, — адказаў Берліяк, — у нас хатні комплекс.

Яны завялі звычку тлумачыць усе свае сны і нават сама нязначныя ўчынкі, але Берліяк расказваў заўсёды столькі гісторый, што Люсьен нават трошкі падазраваў, што ён іх выдумляе ці, прынамсі, прыхарошвае. Тым не менш яны добра разумелі адзін аднаго і з абсалютнаю аб'ектыўнасцю разбіралі сама далікатныя сітуацыі; яны прыйшлі да агульнай думкі, што носяць вясёлую маску, каб ашукваць іншых, але ўсярэдзіне іх душа жорстка пакутуе. Люсьен пазбыўся нарэшце разгубленасці. Ён з прагнасцю накінуўся на псіхааналіз, бо лічыў, што гэта якраз тое, што яму падыходзіць, і цяпер адчуваў сябе болей упэўнена. Яму ўжо не трэба было хвалявацца і безупынна шукаць у свядомасці прыкметных праяваў свайго характару. Сапраўдны Люсьен быў глыбока схаваны ў падсвядомым, пра яго можна было толькі гадаць і думаць, без магчымасці ўбачыць, — як пра каго-небудзь дарагога, але непрысутнага. Люсьен цэлымі днямі разважаў пра свае комплексы і з пэўнай гордасцю ўяўляў той змрочны, жорсткі і бязлітасны свет, які панаваў пад полагам яго свядомасці.

— Разумееш, — казаў ён Берліяку, — звонку я быў нібыта звычайны, сонны і абыякавы да ўсяго хлапчук, які нічога асаблівага сабой не ўяўляе. І нават усярэдзіне, ведаеш, усё было настолькі да гэтага падобна, што я сам ужо ледзь не паверыў. Але ўсё-такі я адчуваў, што ёсць нешта іншае.

— Заўсёды ёсць нешта іншае, — адказаў Берліяк.

І яны ганарыста ўсміхнуліся адзін аднаму. Люсьен склаў паэму пад назваю «Калі развеецца туман», і Берліяк прызнаў яе файнай, але папракнуў Люсьена за тое, што ён напісаў яе правільным вершам. Тым не менш яны вывучылі паэму на памяць, і калі хацелі намякнуць на свае палавыя інстынкты, казалі: «Крабы, што схаваліся пад полагам туману», — а потым проста: «Крабы», — і падміргвалі адзін другому. Але ўрэшце Люсьену, калі ён заставаўся адзін і асабліва ўвечары, усё гэта пачало здавацца крыху страшнаватым. Ён ужо не адважваўся зірнуць сваёй маці ў твар, і калі цалаваў яе перад сном, баяўся, каб нейкая цёмная сіла не перавяла яго пацалунак і не накіравала яго пані Флёр'е ў вусны. Ён нібыта адчуваў усярэдзіне прыхаваны вулкан і цяпер пачаў ставіцца да сябе з асцярогай, каб не растрывожыць той ліхой і змрочнай душы, што адкрылася яму так нечакана. Ён ведаў усё, на што яна здольная, і баяўся яе жудаснага абуджэння. «Я баюся сам сябе», — думаў ён. Шэсць месяцаў назад ён адмовіўся ад сваіх інтымных уцех — яны прыгняталі яго, і апроч таго, ён быў вельмі загружаны працай, — але ўрэшце зноў вярнуўся да іх: кожны мусіць каціцца па сваім адхоне; ва ўсіх Фрэйдавых кнігах было шмат гісторый пра няшчасных юнакоў, у якіх пачаліся нервовыя прыступы ад таго, што яны надта рэзка парвалі са сваімі прывычкамі. «Ці не звар'яцеем мы так нарэшце?» — пытаўся ён у Берліяка. І сапраўды, часам, сустракаючыся па чацвяргах, яны адчувалі сябе крыху ненармальна: у Берліякаў пакой нібы неўпрыкмет запаўзаў хітры прыцемак, яны цэлымі пачкамі палілі цыгарэты з дамешкам опіуму, і рукі ў іх пачыналі дрыжаць. Тады нехта адзін моўчкі ўставаў, па-воўчы крадучыся, ішоў да дзвярэй і паварочваў выключальнік. Жоўтае святло напаўняла пакой, і яны падазрона ўзіраліся адзін у аднаго.

Хутка Люсьен заўважыў, што яго сяброўства з Берліякам грунтуецца на нейкім непаразуменні: ніхто, вядома, не адчуваў так, як ён, усяго патэтычнага хараства Эдыпава комплексу, але перш за ўсё ён бачыў у ім адзнаку магутнай страсці, якую спадзяваўся пазней накіраваць на іншыя мэты. А Берліяку, здавалася, наадварот — падабаўся такі яго стан, і ён не хацеў яго пазбывацца. «Гамон нам з табой, — з гордасцю казаў ён, — марнікі мы, нічога з нас ніколі не выйдзе». «Ніколі нічога», — рэхам азываўся Люсьен. Але ўсярэдзіне ў яго ўсё кіпела.

Вярнуўшыся з велікодных канікул, Берліяк расказаў Люсьену, што ў Дыжоне яны з маці жылі ў гатэлі ў адным пакоі: аднойчы ён устаў вельмі рана і падышоў да матчынага ложка; маці яшчэ спала, і ён прыўзняў яе коўдру. «Начная сарочка ў яе задзерлася», — хіхікаючы, паведаміў Берліяк. Пачуўшы такое, Люсьен не змог перамагчы пэўнай пагарды да свайго сябра, і яму зрабілася вельмі самотна. Вядома, нічога кепскага ў тым, што ў цябе ёсць комплексы, няма, але трэба ўмець своечасова ад іх пазбаўляцца: як можа дарослы ўжо чалавек браць на сябе адказнасць і кіраваць людзьмі, калі ў яго яшчэ захавалася дзіцячае стаўленне да палавых адносін? Люсьен пачаў усур'ёз хвалявацца: яму хацелася папытаць парады ў якой кампетэнтнай у падобных пытаннях асобы, але ён не ведаў, да каго звярнуцца. Берліяк часта казаў яму пра нейкага сюррэаліста, якога звалі Вержэр, той быў вельмі дасведчаны ў праблемах псіхааналізу і, здаецца, меў на Берліяка вялікі ўплыў, але пазнаёміцца з ім Берліяк Люсьену ніколі не прапаноўваў. Люсьен быў таксама вельмі расчараваны, бо разлічваў, што Берліяк звядзе яго са сваімі знаёмымі дзеўкамі: ён спадзяваўся, што, калі ў яго будзе прыгожанькая каханка, гэта натуральна і само сабой памяняе хаду яго думак, але Берліяк цяпер больш не аказваўся пра сябровак. Часам яны хадзілі гуляць па Вялікіх бульварах і забаўляліся, праследуючы некаторых дзяўчат, але гаманіць з імі не адважваліся. «Што ты хочаш, стары, — казаў Берліяк, — мы не з той пароды, каб ім падабацца. Бабы чуюць у нас нешта, што іх палохае». Люсьен не адказваў; Берліяк пачынаў яму назаляць. Ён часта адпускаў вельмі непрыстойныя жарты ў адрас Люсьенавых бацькоў, называючы іх панам і пані Даўгалыжскімі. Люсьен выдатна разумеў, што ўвогуле сюррэаліст павінен пагарджаць буржуазіяй, але пані Флёр'е неаднойчы запрашала Берліяка ў госці і заўсёды ставілася да яго з даверам і дружалюбнасцю; нават калі гэта і не выклікала ў Берліяка ўдзячнасці, то хоць бы звычайны клопат захоўваць прыстойнасць павінен быў забараніць яму гаварыць пра яе такім тонам. Апроч таго, Берліяк быў проста невыносны са сваёю маніяй пазычаць грошы, якія ніколі не аддаваў: у аўтобусе ў яго ніколі не аказвалася дробязі, а ў кавярні за выпітае і з'едзенае ён браўся фундаваць толькі адзін раз з пяці. Аднойчы Люсьен адкрыта яму заявіў, што не разумее гэтага: на яго думку, прыяцелі павінны падзяляць выдаткі, калі выходзяць у горад разам. Берліяк глыбакадумна зірнуў на яго і прамовіў: «Я так і думаў: ты яшчэ на анальнай стадыі», — ён растлумачыў Люсьену фрэйдысцкае ўраўненне «экскрэменты=золата» і фрэйдысцкую тэорыю скупасці. «Мяне вось што цікавіць, — сказаў ён, — да якога ўзросту мамка цябе падцірала?» Яны ледзьве не пасварыліся.

У маі Берліяк пачаў прагульваць заняткі ў ліцэі, і Люсьен пасля ўрокаў сустракаўся з ім у бары на вуліцы Пцішан, дзе яны частаваліся вермутам «Круцыфікс». Аднойчы ў аўторак, прыйшоўшы ў бар у другой палове дня, Люсьен заспеў Берліяка за столікам, на якім стаяў ужо апарожнены келіх.

— А, прыйшоў, — сказаў Берліяк. — Слухай, мне трэба чухаць, а пятай гадзіне я мушу быць у зубнога. Ты мяне пачакай, ён тут побач, мне ўсяго на паўгадзінкі.

— О'кэй, — адказаў Люсьен, апускаючыся на крэсла. — Франсуа, дайце мне белага вермуту.

У гэты момант у бар увайшоў чалавек, які, заўважыўшы іх, неяк дзіўна ўсміхнуўся. Берліяк пачырванеў і паспешліва ўстаў. «Хто б гэта мог быць?» — падумаў Люсьен. Паціскаючы незнаёмаму руку, Берліяк стаяў так, каб загарадзіць ад яго Люсьена; ён гаварыў хуткім і трошкі прыглушаным голасам, але мужчына адказаў вельмі выразна:

— Ды ну, хлопча, не, не, ты так і застанешся, відаць, вечным блазнам.

Адначасова ён прыўстаў на дыбачкі і са спакойнай упэўненасцю пачаў разглядаць Люсьена паверх Берліякавай галавы. На выгляд яму было гадоў трыццаць пяць, у яго быў крыху бледны твар і чароўная бялявая шавялюра. «Несумненна, гэта Бержэр, — падумаў Люсьен, і сэрца ў яго забілася, — Які ж ён прыгожы!»

Нясмела настойлівым жэстам Берліяк паспрабаваў узяць незнаёмца за локаць.

— Хадземце са мной, — сказаў ён, — мне зараз трэба да зубніка, гэта зусім побач.

— Але ты, па-мойму, з сябрам, — адказаў той, не зводзячы з Люсьена вачэй, — і табе, напэўна, трэба нас пазнаёміць.

Люсьен устаў і шырока ўсміхнуўся. «Дастаў!» — падумаў ён; шчокі ў яго гарэлі. Берліякава шыя раптам правалілася ў плечы, і на нейкае імгненне Люсьену здалося, што зараз той адмовіцца іх знаёміць.

— Ну дык што, назаві ж мяне пану, — сказаў Люсьен вясёлым голасам.

Але не паспеў ён закончыць фразы, як кроў прыліла яму да скроняў, і яму захацелася праваліцца скрозь зямлю, Берліяк крута павярнуўся і, не гледзячы ні на каго, прабалбатаў:

— Люсьен Флёр'е, ліцэйскі прыяцель; пан Ашыл Бержэр.

— Пане, я захапляюся вашымі творамі, — слабым голасам прамовіў Люсьен.

Бержэр узяў яго руку ў свае доўгія і тонкія далоні і прымусіў сесці. Запанавала маўчанне; Бержэр ахунаў Люсьена цёплым ласкавым позіркам і ўсё не выпускаў рукі.

— Вы нечым усхваляваны? — мякка спытаўся ён.

Люсьен прачысціў голас і, зірнуўшы Бержэру ў вочы, выразна прамовіў:

— Я ўсхваляваны!

У яго было ўражанне, нібы толькі што ён прайшоў іспыт нейкага таемнага пасвячэння. Пэўную хвіліну Берліяк яшчэ нерашуча стаяў, але потым са злосцю зноў сеў на месца і кінуў шапку на стол. Люсьену карцела расказаць Бержэру пра сваю спробу самазабойства; гэта быў той чалавек, з якім трэба было гаварыць адкрыта і без падрыхтоўкі. Але пры Берліяку ён не адважваўся і ўжо адчуваў да сябра нянавісць.

— У вас ёсць ракі*? — спытаў Бержэр у гарсона.

* Ракі — рысавая гарэлка.

— Не, няма ў іх, — паспешліва адказаў Берліяк. — Карчомка нішто, але са спіртнога адзін толькі вермут.

— А што гэта там у вас такое жоўтае, у тым вунь графіне? — з вольнай і мляваю самаўпэўненасцю спытаўся Бержэр.

— Гэта белы «Круцыфікс», — адказаў гарсон.

— Ну што ж, наліце мне гэтага.

Берліяк увесь час ёрзаў на крэсле: здавалася, яго раздзірала дваістае пачуццё — жаданне пахваліцца сваімі сябрамі і, адначасова, боязь прыўзнесці Люсьена сабе ж на шкоду. Нарэшце ён усё-такі прамовіў змрочным і гордым голасам:

— Ён хацеў пакончыць жыццё самагубствам.

— Ды ну! — сказаў Бержэр. — Я разумею.

Зноў запанавала маўчанне: Люсьен сціпла апусціў вочы і толькі і думаў, ці хутка зматаецца Берліяк.

Бержэр раптам зірнуў на гадзіннік.

— А што твой зубнік? — спытаў ён.

Берліяк нехаця ўстаў.

— Схадзіце са мной, Бержэр, — умольна папрасіў ён, — гэта зусім побач.

— Навошта, ты ж вернешся. А я пакуль пасяджу з тваім сябрам.

Берліяк замуляўся, пераступаючы з нагі на нагу.

— Давай-давай, бяжы, — уладна сказаў Бержэр, — мы цябе тут пачакаем.

Калі Берліяк пайшоў, Бержэр устаў і бесцырымонна сеў побач з Люсьенам. Люсьен доўга расказваў яму пра самагубства, паведаміў, што жадаў сваю маці і што зацыкліўся на садысцка-анальнай стадыі, што ў душы яму нічога не міла і ўсё ў ім — адна камедыя. Берліяк слухаў моўчкі, глыбакадумна пазіраючы на Люсьена, і той адчуваў асалоду ад таго, што яго разумеюць. Калі ён скончыў, Бержэр па-сяброўску абняў яго рукою за плечы, і Люсьен адчуў водар адэкалону і ангельскага тытуню.

— Ведаеце, Люсьен, як я называю ваш стан?

Люсьен з надзеяй зірнуў на Бержэра; і не ашукаўся ў сваіх спадзяваннях.

— Я называю яго Збянтэжанасцю, — сказаў Бержэр.

Збянтэжанасць: слова пачыналася ласкава і бела, як месячнае святло, і толькі канечнае «асць» адлівала меддзю барабанных талерак.

— Збянтэжанасць... — прамовіў Люсьен.

Ён адчуваў сябе важна і ўсхвалявана, як тады, калі паведаміў Рыры, што ён — самнамбул. У бары было цёмна, і толькі дзверы шырока адчыняліся на вуліцу, у бялявы і святлівы вясенні туман; скрозь далікатны водар, што ішоў ад Бержэра, да Люсьена далятаў цяжкі пах змрочнае залы, пах віна і сырога дрэва. «Збянтэжанасць... — думаў ён. — Што мне цяпер рабіць?» Ён яшчэ добра не разумеў, што перад ім адкрылі — добрую якасць ці нейкую новую хваробу; ён толькі бачыў перад самымі сваімі вачыма спрытныя Бержэравы вусны, за якімі то хаваўся, то зноў узнікаў бліскучы залаты зуб.

— Мне падабаюцца людзі, якія жывуць у збянтэжанасці, — казаў Бержэр, — і па-мойму, вам выпала незвычайная ўдача. Бо вам гэта, урэшце, дадзена. А вы зірніце на гэтых парсюкоў. Якія яны ўпэўненыя, непахісныя. Іх трэба было б кінуць да чырвоных мурашак, каб тыя іх крыху пацвялілі. Вы ведаеце, што робяць гэтыя руплівыя казявачкі?

— Ядуць чалавечыну, — адказаў Люсьен.

— Менавіта! Яны вызваляюць шкілет ад чалавечага мяса.

— Зразумела, — сказаў Люсьен. І дадаў: — А я? Што рабіць мне?

— Нічога, дзеля ўсяго святога, — з камічным спалохам адказаў Бержэр. — І галоўнае — не сядзець так непахісна, як гэтыя. Прынамсі, — смеючыся, дадаў ён, — калі не патрапіце на паль. Вы чыталі Рэмбо?

— Н-не, — прызнаўся Люсьен.

— Я пазычу вам «Азарэнні». Слухайце, нам трэба яшчэ абавязкова сустрэцца. Калі вы не заняты ў чацвер, заходзьце да мяне гадзіне а трэцяй, я жыву на Манпарнасе, на вуліцы Кампань-Прэмьер, дом 9.

У наступны чацвер Люсьен быў у Бержэра, а ў маі ўжо пачаў хадзіць да яго ледзь не кожны дзень. Берліяку яны дамовіліся казаць, што бачацца раз на тыдзень: яны хацелі быць з ім і шчырыя, і не надта яго засмучаць. Але Берліяк усё роўна быў не ў сабе; аднойчы ён, хіхікаючы, сказаў Люсьену:

— Ну што, завялі ўжо шуры-муры? Ён табе пра занепакоенасць, ты яму пра самагубства, і пайшло: выдатна, чаго там!

Люсьен незалюбіў.

— Папрашу заўважыць, — чырванеючы, сказаў ён, — што пра маё самагубства першы сказаў якраз ты.

— О-хо-хо! — адказаў Берліяк. — Ды гэта толькі, каб табе пасля сорамна не было, што ты сам расказаў.

Яны пачалі сустракацца радзей.

— Усё, што мне падабалася ў ім, — прызнаўся аднойчы Люсьен Бержэру, — усё гэта ён пазычаў у вас. Цяпер я гэта выдатна бачу.

— Берліяк — малпа, — смеючыся, сказаў Бержэр, — гэта мяне да яго і вабіла. Вы, дарэчы, ведаеце, што яго бабка па маці жыдоўка? Гэта шмат чаго праясняе.

— Вядома, — пагадзіўся Люсьен і потым дадаў: — Зрэшты, ён файны хлопец.

Бержэрава кватэра была поўная розных пацешных рэчаў: тут стаялі фарбаваныя драўляныя зэдлікі ў выглядзе жаночых ног з сядзеннямі з чырвонага аксаміту, красаваліся мурынскія статуэткі, ашчацінены шыпамі пояс цноты з каванага жалеза, гіпсавыя грудзі, утырканыя маленькімі лыжкамі, а на пісьмовым стале ляжалі гіганцкая бронзавая блыха і ўкрадзены з касцярні ў Містры манаскі чэрап, якім гаспадар карыстаўся, як прэс-папье. Сцены замест шпалераў былі спрэс абклееныя лістамі, у якіх паведамлялася пра смерць сюррэаліста Бержэра. Нягледзячы на гэта, кватэра пакідала ўражанне разумнага камфорту, і Люсьену падабалася часам паляжаць на мяккай канапе ў палільным пакоі. Але больш за ўсё яго здзіўляла мноства фацэцій з падвохам, якія былі сабраны ў Бержэра на адной этажэрцы; сярод іх былі замерзлая вадкасць, чхальны парашок, зудлівая шчэць, нятонучы цукар, д'ябальскае дзярмо, нявесціны падвязкі. Размаўляючы з Люсьенам, Бержэр браў дзярмо двума пальцамі і доўга, сур'ёзна яго разглядаў.

— Гэтыя жарты, — казаў ён, — маюць рэвалюцыйную сутнасць; яны хвалююць. У іх больш зруйнавальнай сілы, чым у Поўным зборы твораў Леніна.

Люсьен здзіўлена і зачаравана глядзеў то на яго прыгожы і неспакойны твар з запалымі вачыма, то на доўгія і тонкія пальцы, якія так грацыёзна трымалі беззаганна зымітаваны кал. Бержэр часта гутарыў з ім пра Рэмбо і пра «пастаяннае парушэнне пачуццяў».

— Калі вы, праходзячы па плошчы Згоды, здолееце выразна і ў любы час убачыць мурынку, якая, укленчыўшы, ссе абеліск, — вы зможаце нарэшце сказаць, што вам удалося разбурыць знешні дэкор і вы — уратаваны.

Ён пазычыў яму пачытаць «Азарэнні», «Песні Мальдарора» і творы маркіза дэ Сада. Люсьен шчыра стараўся ўсё ўразумець, але многае яшчэ не паддавалася яго ўсведамленню. Ён быў вельмі шакаваны, што Рэмбо, як аказалася, педэраст, і прызнаўся ў гэтым Бержэру. Але той рассмяяўся: «Ну і што? Хлопча?» Люсьену зрабілася вельмі няёмка, ён пачырванеў і на нейкае імгненне нават адчуў да Бержэра нянавісць. Але ўрэшце перамог сябе і, падняўшы галаву, са шчыраю прастатой прызнаў:

— Я сказаў глупства.

Бержэр палашчыў яго па валасах; здавалася, Люсьенавы словы яго расчулілі.

— Гэтыя вялікія, палахлівыя вочы, — сказаў ён, — вочы маленькай козачкі... Сапраўды, Люсьен, вы сказалі глупства. Педэрастыя ў Рэмбо — якраз і ёсць найпершае і геніяльнае парушэнне яго пачуццяў. Менавіта гэтаму мы і абавязаныя, што чытаем яго паэмы. Верыць, што ёсць нейкія спецыфічныя аб'екты сексуальнай прыхільнасці і што гэтыя аб'екты — жанчыны, толькі таму што ў іх паміж ног ёсць дзірка, — гэта гнюсная і наўмысная памылка ўсіх непахісных. Вось, зірніце!

Ён выняў з шуфляды ў стале тузін зжаўцелых здымкаў і кінуў іх на калені Люсьену. Люсьен убачыў жудасных голых шлюх, якія смяяліся шчарбатымі ратамі і рассоўвалі свае падобныя да разбухлых губ ляжкі, выстаўляючы паміж ног нешта накшталт парослага імхом языка.

— Я купіў гэты наборчык у Бу-Саадзе, за тры франкі, — сказаў Бержэр. — Дык вось, калі вы будзеце цалаваць гэтым бабам у задніцу, вас усё роўна будуць лічыць сынком з добрай сям'і і проста скажуць, што вы жывяце па-халасцяцку. Бо гэта — жанчыны, разумееце? А я вам кажу, што першае, што трэба зрабіць, — гэта пераканаць сябе, што аб'ектам сексуальнага пачуцця можа быць усё: швацкая машынка, прабірка, конь ці чаравік. Вось я, — сказаў ён з усмешкай, — я кахаўся з мухамі. А яшчэ ведаў аднаго марскога пехацінца, які спаў з качкамі. Браў, заціскаў ім галаву ў шуфлядзе, потым моцна трымаў за лапы — і давай!

Бержэр нібы незнарок ушчыкнуў Люсьена за вуха і завяршыў:

— Качкі ад гэтага дохлі, і іх потым з'ядаў батальён.

Пасля падобных размоў галава ў Люсьена нібыта гарэла полымем, і ён думаў, што Бержэр — геній, але часам, прачынаючыся ўначы мокры ад поту, ён бачыў перад вачыма пачварныя, гнюсныя прывіды і пытаўся ў сябе, ці добры ўплыў робіць на яго гэты чалавек. «Я зусім адзін! — стагнаў ён, выкручваючы сабе рукі. — Нікога, нікога, хто б мог мне параіць, падказаць, ці на правільным я шляху!» Калі ён дойдзе так да канца, калі ён сапраўды дойдзе да парушэння ўсіх пачуццяў, ці не страціць ён пад нагамі грунт, ці не ўпадзе! Аднойчы, калі Бержэр доўга гаманіў з ім пра Андрэ Брэтона, Люсьен прашаптаў, як у сне:

— Так, але што, калі потым я ўжо не здолею павярнуць назад?

Ад нечаканасці Бержэр скалануўся.

— Павярнуць назад? Але хто кажа, што трэба вяртацца? Калі вы звар'яцееце — тым лепш. Потым, як кажа Рэмбо, «прыйдзе жудасны натоўп другіх працавікоў».

— Я так і думаў, — сумна прамовіў Люсьен.

Ён заўважыў, што іх доўгія размовы прыносяць зусім іншы вынік, чым той, на які спадзяваўся Бержэр: як толькі Люсьен лавіў у сабе нейкае надта далікатнае пачуццё, нейкае незвычайнае ўражанне, яго пачынала трэсці. «Ну ўсё, пачынаецца», — думаў ён. Ён з задавальненнем бы пагадзіўся, каб у яго засталіся толькі сама ардынарныя, сама грубыя адчуванні; цяпер на душы яму рабілася вольна толькі ўвечары, калі ён быў дома, з бацькамі: гэта было яго адзінае сховішча. Яны гутарылі пра Брыяна, пра варожасць немцаў і кошт жыцця, пра тое, як прайшлі роды ў кузіны Жаны, і Люсьен з асалодай абменьваўся з імі думкамі сама банальнага разумнага сэнсу. Аднойчы, вярнуўшыся пасля сустрэчы з Бержэрам, ён машынальна зачыніў дзверы ў сваім пакоі на ключ і засунуў зашчапку. Заўважыўшы за сабой гэты рух, ён хацеў быў спачатку пасмяяцца, але ўрэшце не здолеў заснуць усю ноч: ён зразумеў, што яму страшна.

І ўсё-такі ні за што на свеце ён не перастаў бы хадзіць да Бержэра. «Ён гіпнатызуе мяне», — думаў Люсьен. Ён бязмежна цаніў той далікатны і такі своеасаблівы дух таварыскасці, які Бержэр здолеў стварыць і падтрымліваць паміж імі. Захоўваючы заўсёды мужчынскі і амаль грубаваты тон, Бержэр умеў даць Люсьену адчуць і нават, калі так можна сказаць, — убачыць дотыкам сваю ласку: ён, напрыклад, часта перавязваў яму гальштукі і ўшчуваў пры гэтым за неахайства ці прычосваў прывезеным з Камбоджы залатым грабянцом. Ён раскрыў Люсьену прыгажосць яго цела і растлумачыў няскладнае, але такое замілавальнае хараство юнацтва.

— Вы — Рэмбо, — казаў ён Люсьену. — Калі ён прыехаў у Парыж, каб сустрэцца з Верленам, у яго былі вашы вялікія рукі, і такі ж здаровы, румяны твар, як у сялянскага хлопца, і такое ж зграбнае, кволае цельца бялявай дзяўчынкі.

Ён загадаў Люсьену расшпіліць каўнер, раскрыць кашулю і, падвёўшы сканфужанага юнака да люстра, прымусіў яго любавацца чароўным спалучэннем чырвані шчок з беласцю шыі; потым, лёгкай рукою правёўшы Люсьену па сцёгнах, ён з сумам сказаў:

— Трэба было б канчаць жыццё ў дваццаць год.

Люсьен часта цяпер разглядаў сябе ў люстры і вучыўся радавацца сваёй юнай і такой яшчэ няскладнай зграбнасці. «Я Рэмбо», — думаў ён па вечарах, млява распранаючыся перад сном. І яму пачынала верыцца, што жыццё ў яго будзе кароткае і трагічнае, як у занадта прыгожай кветкі. У такія хвіліны яму здавалася, што некалі вельмі даўно ў яго ўжо былі падобныя думкі, і з падсвядомасці ў яго ўсплывала нейкая бязглуздая карціна: ён, зусім маленькі, у доўгай блакітнай сукенцы з анёльскімі крылцамі раздае кветкі на ліцытацыі ў дапамогу бедным. Ён глядзеў на свае даўгія ногі і з усмешкаю думаў: «Няўжо ў мяне сапраўды такая пяшчотная скура?» І аднойчы ён не стрымаўся і правёў губамі ад запясця да ямкі на згіне локця, уздоўж такой чароўнай, тонкай блакітнай жылкі.

Калі ён наступны раз прыйшоў да Бержэра, яго чакаў непрыемны сюрпрыз: у Бержэра быў Берліяк. Ён займаўся тым, што адкройваў кавалачкі ад нейкага чарнаватага камяка, падобнага на грудку зямлі. Хлопцы не бачыліся ўжо дзесяць дзён і цяпер холадна паціснулі адзін аднаму рукі.

— Бачыў, што ёсць, — сказаў Берліяк. — Гэта гашыш. Зараз перасыплем яго тытуньком і ў люлечкі: пачуцце — цымус. Табе таксама знойдзецца.

— Дзякуй, — сказаў Люсьен, — вялікай ахвоты не маю.

Два яго сябры засмяяліся, і Берліяк, скінуўшы на Люсьена злым вокам, прамовіў з настойлівасцю ў голасе:

— Ды ты здурнеў, стары. Пакаштуй, ты ўяўлення не маеш, як гэта прыемна.

— Я табе сказаў, што не, — паўтарыў Люсьен.

Гэты раз Берліяк змаўчаў і толькі ўсміхнуўся з выглядам перавагі. Люсьен заўважыў, што Бержэр таксама ўсміхаецца, і, тупнуўшы нагой, заявіў:

— Я не хачу, не хачу марнаваць сам сябе і лічу ідыёцтвам нашпігоўвацца розным смеццем, ад якога толькі тупееш!

Словы зляцелі ў яго мімаволі, і калі да яго дайшоў сэнс сказанага і ён уявіў, што можа падумаць пра яго Бержэр, яму захацелася забіць Берліяка, і ён ледзь не заплакаў.

— Ты проста буржуйскі сынок, — паціснуўшы плячыма, працадзіў Берліяк, — ты толькі робіш выгляд, быццам умееш плаваць, а сам увесь час баішся страціць дно пад нагамі.

— Я не хачу прывыкаць да наркоцікаў, — ужо спакайней прамовіў Люсьен, — гэта таксама рабства, а я хачу быць свабодны.

— Скажы лепш, што баішся адказнасці, — рэзка сказаў Берліяк.

Люсьен ужо збіраўся ўляпіць яму добрую поўху, калі пачуў уладны Бержэраў голас, які звяртаўся да Берліяка:

— Адчапіся ад яго, Шарль, ён мае рацыю. Яго боязь адказнасці — гэта таксама праява збянтэжанасці.

Яны прывольна расселіся на канапе і запалілі. Па пакоі разліўся водар армянскай паперы. Люсьен, прымасціўшыся на чырвоным зэдліку, назіраў за прыяцелямі. Праз пэўны час Берліяк адкінуў голаў назад і з млявай усмешкай апусціў павекі. Люсьен адчуў злую зайздрасць, яму чамусьці здавалася, што яго зняважылі. Берліяк раптам устаў і няпэўнай хадой выйшаў з пакоя, на яго вуснах была ранейшая дзіўная і салодкая ўсмешка.

— Дайце мне піпку, — сказаў Люсьен хрыплым голасам.

Бержэр засмяяўся.

— Не варта, — адказаў ён. — І не бяры сабе ў галаву гэтага Берліяка. Ты ж нават не ведаеш, што ён там цяпер робіць.

— Мне да дупы, — буркнуў Люсьен.

— Дык хай табе гэта будзе вядома: ён ванітуе, — спакойна паведаміў Бержэр. — Гэта адзінае, што ў яго заўжды выклікаў гашыш. А астатняе ўсё — камедыя. Часам я, праўда, даю яму папаліць, бо яму вельмі хочацца мяне ўразіць. Мяне гэта забаўляе.

Назаўтра, сустрэўшыся з Люсьенам у ліцэі, Берліяк паспрабаваў загаварыць з ім звысоку.

— Ты сядаеш у цягнік, — сказаў ён, — але рупліва выбіраеш такі, які не ад'едзе з вакзала.

Але, як аказалася, ён не на таго напаў.

— Трапло, — адказаў Люсьен. — Ты, можа, думаеш, я не ведаю, што ты ўчора рабіў у ванне? Ты бляваў, мой даражэнькі, бляваў!

Берліяк спалатнеў.

— Табе гэта сказаў Бержэр?

— А хто ж, па-твойму, яшчэ?

— Добра, — прамармытаў Берліяк. — Не думаў я, што Бержэр такі тып, які будзе кпіць са старых прыяцеляў са сваімі новымі сябручкамі.

Люсьен крыху сумеўся: ён абяцаў Бержэру нічога не перадаваць.

— Ды ну, вось яшчэ выдумаў, — сказаў ён, — зусім ён з цябе не кпіў. Проста хацеў паказаць, што ніякага эфекту гэты гашыш не дае.

Але Берліяк ужо павярнуўся і, не паціснуўшы рукі, пайшоў прэч.

Люсьен быў не надта горды сабой, убачыўшыся неўзабаве з Бержэрам.

— Што вы там такога сказалі Берліяку? — спытаўся Бержэр абыякавым голасам.

Люсьен моўчкі апусціў галаву: настрой у яго быў прыгнечаны. Але нечакана ён адчуў у сябе на патыліцы Бержэраву руку.

— Усё гэта, хлопча, лухта. Рана ці позна яно ўсё роўна мусіла скончыцца: камедыянты ніколі мяне доўга не забаўлялі.

Люсьен крыху ўзбадзёрыўся і, падняўшы галаву, крыва ўсміхнуўся.

— Але ж я таксама камедыянт, — лыпаючы вачыма, прабалбатаў ён.

— Так, але ты — прыгожы.

Бержэр прыцягнуў яго да сябе. Люсьен не супраціўляўся, ён адчуваў сябе расчулена, як маладая дзяўчына. На вачах у яго блішчалі слёзы. Бержэр пачаў цалаваць яго ў шчокі і асцярожна ўкусіў за вуха, называючы то «мая прыгожая шэльмачка», то «мілы брацік», а Люсьену думалася: як гэта прыемна, калі ў цябе такі спагадлівы, такі разумны старэйшы брат.

Пан і пані Флёр'е даўно ўжо хацелі пабачыць таго Бержэра, пра якога ім так часта расказваў сын. І аднойчы яны запрасілі яго паабедаць. За абедам Бержэр усіх зачараваў, нават Жэрмену, якая сказала, што ніколі не бачыла такога прыгожага мужчыны. Пан Флёр'е, як аказалася, некалі ведаў Бержэрава дзядзьку, генерала Нізана, і доўга гаманіў пра яго. Але сама шчаслівая была пані Флёр'е: цяпер яна ўпэўнілася, што можа на сёмуху даверыць Люсьена Бержэру, каб яны з'ездзілі куды-небудзь падчас гэтых кароткіх канікул. Яны паехалі ў Руан на машыне. Люсьену хацелася наведаць мясцовы касцёл і гарадскую ратушу, але Бержэр адмовіўся наадрэз.

— Што — гэту брыдоту? — сказаў ён.

Урэшце яны вырашылі правесці пару гадзін у бардэлі на вуліцы Кардэлье. Бержэр паводзіў там сябе вельмі пацешна: ён называў усіх шлюх «паненкамі», а потым падняўшыся з адной у нумар, ужо праз пяць хвілін спусціўся і ціха шапнуў:

— Цякаем, а то зараз запахне палёным.

Яны хутка расплаціліся і выйшлі. На вуліцы Бержэр расказаў, што здарылася: калі дзеўка павярнулася спінай, ён скарыстаўся гэтым і кінуў у ложак цэлую жменю зудлівай шчэці, а потым, заявіўшы, што ён імпатэнт, спусціўся назад у залу. Люсьен выпіў дзве порцыі віскі, і яго крыху размарыла, ён праспяваў «Мецскага артылерыста» і «Dе Рrоfundis Моrріоnіbus», і яму здавалася проста цудоўным, што ў Бержэры так удала спалучаюцца дарослая сур'ёзнасць і дзіцячая гарэзлівасць.

— Я зняў толькі адзін пакой, — сказаў Бержэр, калі яны прыйшлі ў гатэль, — затое ў нас будзе вялікая ванная.

Люсьен не здзівіўся: пакуль яны ехалі, у яго ўжо ўзнікала цьмянае падазрэнне, што яны з Бержэрам будуць жыць разам, але ён не засяроджваў на ім доўгай увагі. Цяпер жа, калі адступаць было некуды, такое становішча здалося яму крыху непрыемным — асабліва таму, што ў яго былі нячыстыя ногі. Пакуль паднімалі іх чамаданы, ён уявіў, як Бержэр скажа: «Які ты брудны, ты ж так запэцкаеш усе прасцірадлы», — а ён гэтак грэбліва яму адкажа: «У вас нейкія буржуазныя ўяўленні пра чысціню». Але Бержэр адразу заштурхнуў яго разам з чамаданам у ванную і сказаў:

— Займайся там, чым табе трэба, а я пакуль распрануся ў пакоі.

Люсьен вымыў ногі і падмыўся. Яму вельмі хацелася ў прыбіральню, але выйсці ён чамусь пабаяўся і вырашыў памачыцца ў ракавіну. Потым ён надзеў начную сарочку, сунуў ногі ў пазычаныя яму маткай пантофлі (ягоныя ўжо зусім прадзіравіліся) і пастукаў у дзверы.

— Вы ўжо ўсё? — спытаў ён.

— Усё, усё, уваходзь.

Бержэр быў у чорным халаце, надзетым паверх нябесна-блакітнай піжамы. У пакоі пахла адэкалонам.

— А што, ложак толькі адзін? — спытаўся Люсьен.

Бержэр не адказаў, ён здзіўлена ўтаропіўся на Люсьена і ўрэшце на ўвесь голас зарагатаў.

— Ну ты і абадранец! — усё яшчэ смеючыся, прамовіў ён. — Што гэта ў цябе за балахон? Во дзе ўмора, ты зірні на сябе!

— Я ўжо два гады прашу маці, каб яна купіла піжаму, — пакрыўджана азваўся Люсьен.

Бержэр ступіў да яго.

— Добра, скідай усё гэта, — сказаў ён безапеляцыйным тонам. — Я пазычу табе адну сваю. Будзе, праўда, крыху завялікая, але ўсё роўна — лепей, чым гэта.

Люсьен нерухома застыў пасярод пакоя, уперыўшыся вачыма ў чырвоныя і зялёныя ромбікі на шпалерах. Яму хацелася вярнуцца назад, у ванную, але ён баяўся, што будзе выглядаць дурнем, і рэзкім рухам сцягнуў сарочку цераз галаву. На хвіліну запанавала маўчанне; Бержэр, усміхаючыся, глядзеў на Люсьена, і той раптам сцяміў, што стаіць абсалютна голы пасярод пакоя і на нагах у яго матчыны пантофлі з пумпонамі; ён зірнуў на свае рукі, вялікія рукі Рэмбо, і яму захацелася пакласці іх на жывот, схаваць, прынамсі, гэтую штуку, але ён пераадолеў сябе і адважна сунуў рукі за спіну. На сценах, праз аднолькавыя інтэрвалы, між двума шарочкамі ромбікаў быў намаляваны фіялетавы квадрат.

— Далібог, — нарэшце сказаў Бержэр, — ён цнатлівы, як нявінная дзева. Ану, зірні на сябе ў люстра, ты ж чырвоны па самыя вушы. І ўсё роўна так табе лепей, чым у тых лахманах.

— Угу, — сіламоц выціснуў з сябе Люсьен, — але калі стаіш галяком, не вельмі ўдаецца захоўваць элегантны выгляд. — Дайце мне хутчэй піжаму.

Бержэр кінуў яму шаўковую піжаму, ад якой пахла лавандай, і яны ляглі ў ложак. Запанавала цяжкая цішыня.

— Паскудства, — сказаў Люсьен, — мяне нудзіць.

Бержэр не адказаў, і ў Люсьена раптам вырвалася адрыжка з прысмакам віскі. «Ён хоча са мной пераспаць», — праплыло ў яго ў галаве. Ромбікі на шпалерах пачалі круціцца, і горла перахапіў задушлівы водар адэкалону. «Не трэба было пагаджацца на гэту паездку». Апошнім часам Люсьену ніяк не шанцавала, ужо разоў дваццаць ён быў зусім блізка, каб здагадацца, што ад яго хоча Бержэр, але кожны раз як знарок нешта здаралася і адцягвала яго думкі. І вось цяпер ён ляжаў з гэтым тыпам у адным ложку і чакаў, пакуль той дастане сваёй асалоды. «Зараз забяру сваю падушку і пайду спаць у ванную». Але ўявіўшы іранічны Бержэраў позірк, ён не асмеліўся і застаўся ляжаць. Раптам яго разабраў смех.

— Гэта я прыгадаў тую шлюху, — сказаў ён. — Вось ужо, відаць, цяпер чухаецца!

Бержэр зноў нічога не адказаў, і Люсьен зірнуў на яго краем вока: той нявінна ляжаў на спіне, падаткнуўшы пад патыліцу рукі. Люсьена гэта страшэнна ўгнявіла, ён падняўся на локце і выпаліў:

— Ну чаго вы чакаеце? Вы ж не проста так мяне сюды прыцягнулі!

Шкадаваць прамоўленага было позна: Бержэр павярнуўся і ўжо разглядаў Люсьена вясёлым цікаўным позіркам.

— Паглядзіце вы мне на гэту распусніцу з гэткім анёльскім тварыкам! Што, дзіцятка, — я не прымушаў цябе гэта казаць — значыць, ты разлічваеш на мяне, каб парушыць свае міленькія пачуцці?

Яшчэ нейкае імгненне ён глядзеў на Люсьена, ледзь не дакранаючыся да яго тварам, потым раптам абняў і пачаў лашчыць пад піжамнай кашуляй грудзі. Гэта аказалася не такім ужо непрыемным, было хіба трошачкі козытна. Але Бержэр нечакана зрабіўся страшны: на твары ў яго ўзнік нейкі ідыёцкі выраз, і ён увесь час натужліва паўтараў: «Табе не сорамна, мой парсючок, а, парсючок, табе не сорамна», — падобна да дыскафона на станцыі, што аб'яўляе прыезд і ад'езд цягнікоў. Затое адна рука ў Бержэра нібы жыла сама па сабе, порсткая і лёгкая, яна нагадвала жывую істоту. Ледзь прыкметна, ласкава яна гуляла па кончыках Люсьенавых саскоў, і гэта было падобна да пяшчотнага дотыку цёплай вады, калі апускаешся ў ванну. Люсьену хацелася спаймаць гэту руку, адарваць ад сябе, выкруціць, але Бержэр пачаў бы з яго смяяцца: вы гляньце на гэтага нявінніка. Рука паволі праслізнула ўздоўж жывата і знерухомела, рыхтуючыся развязаць матузок, на якім трымаліся майткі. Люсьен не варушыўся, ён быў цяжкі і млявы, як мокрая губка, яго скоўваў страх. Бержэр адкінуў коўдру і паклаў на грудзі Люсьену галаву: ён быў падобны на доктара, які праслухвае хворага. Люсьен двойчы запар рыгнуў; адрыжка была горкая, і ён спалохаўся, што можа зараз званітаваць прама на гэтыя прыгожыя, серабрыстыя валасы, у якіх было столькі годнасці.

— Вы цісніце мне на жывот, — сказаў ён.

Бержэр трошкі прыўзняўся і падсунуў адну руку Люсьену пад паясніцу; другая ўжо не лашчыла, яна ўжо пашчыпвала.

— У цябе чароўная попка, — раптам сказаў Бержэр.

Люсьену здалося, што ўсё гэта нейкі кашмарны сон.

— Вам падабаецца? — какетліва спытаў ён.

Але Бержэр раптам адпусціў яго і з прыкрасцю падняў галаву.

— Гадкі малы круцель, — абурана сказаў ён, — у Рэмбо яму пагуляць захацелася. Я ўжо тут больш за гадзіну высільваюся, каб яго ўзбудзіць, а яму хоць бы што.

Ад нервовага напружання на вочы Люсьену набеглі слёзы, ён з усяе сілы адштурхнуў Бержэра і прамовіў асіплым голасам:

— Я не вінаваты, вы самі мяне так напаілі, што цяпер мяне цягне бляваць.

— Ну дык давай, ідзі! Ідзі! — знервавана сказаў Бержэр. — І можаш там не спяшацца. Цудоўненькі вечарок, — дадаў ён скрозь зубы.

Люсьен падцягнуў піжамныя штаны, накінуў чорны халат і выйшаў. Зачыніўшы ў прыбіральні дзверы, ён адчуў сябе такім разгубленым і самотным, што не вытрымаў і разрыдаўся. Насоўкі ў халаце не аказалася, і ён вымушаны быў выціраць нос і вочы туалетнай паперай. Але колькі ён ні соваў у глотку пальцы, усё было марна — званітаваць не ўдавалася. Тады ён машынальна спусціў штаны і, калоцячыся ад холаду, сеў на ўнітаз. «Паскуда! — падумаў ён. — Паскуда!» Ён адчуваў сябе жорстка ўніжаным, але не ведаў, чаго саромеецца больш — Бержэравых ласак ці таго, што яны яго не расчулілі. Падлога ў калідоры парыпвала, і кожны скрып прымушаў Люсьена ўздрыгануцца, але вярнуцца ў пакой ён не адважваўся. «Усё роўна туды трэба будзе ісці, — падумаў ён, — я павінен, іначай ён будзе з мяне смяяцца... з Берліякам!» Ён напалову ўжо быў устаў, але ў тую ж хвіліну яму зноў прымроіўся дурацкі выраз на Бержэравым твары, і ён пачуў, як той кажа: «Табе не сорамна, парсючок?» У роспачы Люсьен зноў апусціўся на ўнітаз. І ў тую ж хвіліну яго нечакана прабраў моцны панос, што прынесла палёгку. «Гэтае паскудства выходзіць праз ніз, — падумаў Люсьен. — Ну і тым лепш». Ванітаваць ужо не хацелася. І раптам працяла думка: «Ён мне зробіць балюча», — Люсьен ледзь не самлеў. Але ўрэшце яму зрабілася так холадна, што ён аж заклацаў зубамі і, падумаўшы, што можа так чаго добрага захварэць, рашуча ўстаў. Калі ён увайшоў у пакой, Бержэр нехаця скінуў на яго вокам. Ён паліў цыгарэту, пад расшпіленаю кашуляй было відно яго худое цела. Люсьен паволі скінуў халат і пантофлі і моўчкі шмыгнуў пад коўдру.

— Парадак? — спытаў Бержэр.

Люсьен паціснуў плячыма:

— Холадна.

— Хочаш, пагрэю?

— Паспрабуйце, — сказаў Люсьен.

У тую ж хвіліну ён адчуў, як на яго наваліўся пачварны цяжар. Цёплы і мяккі рот, падобны да сырога біфштэксу, прыліпнуў яму на вусны. Люсьен нічога ўжо не разумеў, не ўсведамляў, што адбываецца, і амаль задыхаўся, адчуваючы тым не менш задавальненне, бо цяпер яму было цёпла. Ён прыгадаў пані Бэс, што націскала яму рукой на жывот і называла «сваёю лялечкай», і Эбрара, які яго зваў «жардзінай», ён успомніў, як, падымаючыся раніцай, уяўляў, што зараз увойдзе пан Буфардзье і прыставіць яму анэму, і нібыта самому сабе прамовіў:

— Я яго маленькая лялечка!

У тую ж хвіліну Бержэр выдыхнуў пераможны крык.

— Ну нарэшце! Нарэшце рашыўся. Значыць, — сапучы дадаў ён, — у нас з табой яшчэ нешта выйдзе.

Люсьен палічыў, што будзе лепей, калі ён здыме піжаму сам.

Назаўтра, калі яны прачнуліся, быў ужо поўдзень. Гарсон прынёс снеданне ў ложак, і Люсьену здалося, што той неяк грэбліва на іх пазірае. «Ён, відаць, лічыць мяне за астатняга распусніка», — падумаў ён, і яго непрыемна перасмыкнула. Бержэр быў вельмі прыязны: апрануўшыся першы, ён пайшоў прагуляцца на плошчу Старога Рынка, каб папаліць цыгарэтку, пакуль Люсьен будзе прымаць ванну. «Сама галоўнае, — думаў Люсьен, старанна церучыся валасяною вяхоткай, — што ўсё гэта вельмі занудліва». Калі першы спалох і прыгнечанасць зніклі і ён заўважыў, што ўсё не так ужо і балюча, яго проста апанаваў непраглядны сум. Кожны раз ён спадзяваўся, што ўсё ўжо нарэшце скончылася і ён зможа спакойна заснуць, але Бержэр утаймаваўся толькі а чацвёртай гадзіне раніцы. «Трэба ўсё-такі скончыць задачу па трыганаметрыі», — падумаў Люсьен. Ён паспрабаваў засяродзіцца толькі на сваім заданні. Дзень цягнуўся марудліва. Бержэр расказваў пра Латрэамона, але Люсьен слухаў няўважна; Бержэр пачынаў яму назаляць. Увечары, калі яны спыніліся начаваць у Кадбэке, Бержэр, натуральна, зноў пэўны час плішчыўся да Люсьена, але каля першай гадзіны ночы Люсьен проста заявіў, што хоча спаць, і Бержэр, не ўгнявіўшыся, пакінуў яго ў спакоі. Надвячоркам наступнага дня яны вярнуліся ў Парыж. Увогуле Люсьен быў не вельмі незадаволены сабою.

Бацькі сустрэлі сына з вялікаю радасцю, і маці спыталася:

— Ты, прынамсі, падзякаваў пану Бержэру?

Люсьен крыху пагаманіў з бацькамі пра нармандскія мясціны і вёскі і рана лёг спаць. Усю ноч ён праспаў як нявіннае немаўлятка, але назаўтра, прачнуўшыся раніцай, адчуў, што ўсярэдзіне яго ўсяго нібыта трасе. Ён устаў і доўга разглядаў сябе ў люстра. «Я педэраст», — нарэшце падумаў ён. І на яго навалілася пачуццё няўцешнай прыгнечанасці.

— Люсьен, уставай, — крыкнула праз дзверы маці, — табе сёння ў ліцэй.

— Устаю, мама, — паслухмяна прамовіў Люсьен, але зноў лёг у ложак і пачаў разглядаць на нагах пальцы.

«Гэта несправядліва, я ж нічога не падазраваў, у мяне не было ніякага вопыту». Вось гэтыя пальцы, якія, адзін за адным, ссаў мужчына. Люсьен рэзка павярнуў галаву. «А ён ведаў. Ведаў, што тое, чым ён са мною займаецца, мае імя і што яно называецца — спаць з мужчынам, — ён усё гэта ведаў. Смешна, — Люсьен горка ўсміхнуўся, — можна цэлымі днямі пытацца ў сябе, ці ты разумны, ці ты задзіраеш нос, але так ніколі нічога не вырашыць. І побач з гэтым ёсць ярлыкі, якія прыліпаюць да вас адразу, і потым вы вымушаны насіць іх усё жыццё; ну, напрыклад: Люсьен — высокі і бялявы, ён падобны да свайго бацькі, ён адзіны сын у сям'і і, з учарашняга дня, — педэраст. І пра яго будуць казаць: «Ну, Флёр'е, ды вы яго ведаеце: высокі такі, бялявы, што кахаецца з мужчынамі». А людзі будуць адказваць: «А, гэты! Такі высачэзны, падобны да бабы бамбіза? Ну вядома, што ведаем».

Ён апрануўся і выйшаў, але ісці ў ліцэй душа ў яго не ляжала. Ён спусціўся па авеню Ламбаль да Сены і пайшоў па набярэжных. Неба было чыстае, на вуліцах пахла маладымі лісточкамі, асфальтам і ангельскім тытунём. Доўгачаканы час надзець новую вопратку на чыстае цела з абноўленаю душой. Усе вакол выглядалі паважна, добрапрыстойна, і толькі Люсьен адчуваў сябе недарэчным і лішнім у гэтай вясенняй гармоніі. «Я стаю на фатальным схіле, — падумалася яму. — Спачатку быў Эдыпаў комплекс, потым садысцка-анальная стадыя, і вось цяпер — поўны букет: я — педэраст. Дзе ж мне наканавана спыніцца?» Праўда, выпадак у яго быў яшчэ не сама страшны: не было ж яму так ужо прыемна ад Бержэравых ласак. «А што, калі я прызвычаюся? — з трывогай падумаў ён. — Тады я не здолею без гэтага абысціся, гэта будзе як морфій!» Ён абернецца ў разбэшчанага тыпа, яго ніхто не захоча прымаць у сваім доме, і бацькавы рабочыя будуць толькі смяяцца, калі ён паспрабуе ім загадаць. Люсьен з жывой заклапочанасцю ўявіў свой жудасны лёс. Ён убачыў сябе ў трыццаць пяць год: ён быў манерны і нафарбаваны, і нейкі пан з ордэнам Ганаровага легіёна гнеўна заносіў над ім свой кій: «Ваша прысутнасць тут, пане, знявага маім дочкам!» Але раптам Люсьен як спатыкнуўся і разам скончыў гуляць: яму прыгадалася фраза, якую прамовіў Бержэр. Гэта было ў Кадбэку. «Ну, глядзі ты, — сказаў ён, — ды табе ўжо пачынае падабацца!» Што ён хацеў гэтым сказаць? Натуральна, Люсьен быў не жалезны, а калі цябе яшчэ так валтузяць... «Нічога гэта не значыць», — усхвалявана падумаў ён. Але кажуць, гэтыя людзі надзіва дакладна вызначаюць да сябе падобных — у іх гэта як нейкае шостае пачуццё. Люсьен доўга глядзеў на вулічнага рэгуліроўшчыка, які кіраваў рухам перад Йенскім мостам. «Хіба гэты рэгуліроўшчык мог бы мяне ўзбудзіць?» Ён зірнуў на сінія рэгуліроўшчыкавы штаны і ўявіў яго мускулістыя валасатыя ногі. «Хіба гэта мяне кранае?» З вялікай палёгкай ён рушыў далей. «Не, усё яшчэ не так страшна, — падумаў ён, — я магу яшчэ ўратавацца. Ён проста скарыстаўся маёй збянтэжанасцю, але я не сапраўдны педэраст». Ён паўтараў свой вопыт з кожным мужчынам, які трапляўся насустрач, і вынік кожны раз выходзіў адмоўны. «Фу! — падумаў Люсьен. — А я ўжо з гарачкі перапалохаўся!» Гэта было ўсяго папярэджанне, і толькі. Проста паўтараць падобнае нельга ні ў якім разе, іначай — кепскія звычкі прыліпаюць занадта хутка. Галоўнае цяпер — як мага хутчэй пазбавіцца ад усіх сваіх комплексаў. Ён вырашыў, нічога не паведамляючы бацькам, схадзіць на прыём да спецыяліста па псіхааналізе. А потым ён завядзе каханку і зробіцца нармальным хлопцам, такім, як і ўсе.

Люсьен пачаў ужо быў супакойвацца, калі раптам зноў прыгадаў пра Бержэра: у гэты самы час ён быў недзе ў гэтым самым горадзе, ён хадзіў па Парыжы, зачараваны сабой, і цешыўся ўспамінамі. «Ён ведае маё цела, ведае, які ў мяне рот, ён сказаў тады: «У цябе такі асаблівы пах, я яго не забуду». Ён пойдзе хваліцца сябрам і скажа: «Я яго меў», — нібыта я нейкая дзеўка. Можа, якраз цяпер ён расказвае пра гэтыя ночы... — сэрца ў Люсьена знямела, — Берліяку! Я заб'ю яго, калі толькі ён гэтае зробіць: Берліяк не церпіць мяне, ён раскажа ўсяму класу, і тады мне капцы, ніхто не захоча са мной вітацца... Я скажу, што гэта няпраўда, — разгублена падумаў Люсьен, — я падам скаргу, я скажу, што ён мяне згвалціў!» Ён ненавідзеў Бержэра ўсёю душой: каб не ён, каб не гэты гнюсны і непапраўны характар, усё магло б уладзіцца, ніхто б нічога не зведаў і Люсьен сам бы нарэшце забыў. «О, каб ён раптам памёр! Божа, мілы, прашу вас, зрабіце, каб ён памёр сёння ноччу і не паспеў нікому сказаць. Божа, зрабіце, каб гэтая гісторыя была пахаваная, вы ж не можаце хацець, каб я быў педэраст! Выходзіць, я цяпер такі ад яго залежу! — са злосцю падумаў Люсьен. — І мне давядзецца-такі зноў хадзіць да яго і рабіць, што ён захоча, і казаць, што мне гэта прыемна... Іначай мне канец!» Ён ступіў яшчэ колькі крокаў і дадаў на ўсякі выпадак: «Божа, зрабіце, каб Берліяк памёр таксама».

Люсьен не мог адолець сябе і прымусіць зноў пайсці да Бержэра. Яшчэ некалькі тыдняў яму ўвесь час вярзлося, што ён сустракае яго на кожным рагу; кожны званок у дзверы прымушаў яго ўздрыгваць, калі ён заставаўся дома, а па начах яму сніліся жудасныя кашмары: Бержэр гвалціў яго пасярод ліцэйскага двара, а ўсе «поршні» стаялі вакол і рагаталі. Тым не менш Бержэр ні разу не паспрабаваў убачыцца з ім і наогул не падаваў ніякіх праяў жыцця. «Ён галіўся толькі на маё цела», — пакрыўджана думаў Люсьен. Берліяк таксама некуды знік. Гігар, які часам ездзіў з ім па нядзелях на скачкі, сцвярджаў, што той падаўся з Парыжа пасля чарговага прыступу нервовай дэпрэсіі. Паступова Люсьен супакоіўся, паездка ў Руан здавалася яму ўжо далёкім, вычварным сном, які не меў нічога агульнага з рэчаіснасцю, ён забыў усе яго падрабязнасці, і адзінае, што яшчэ заставалася ў яго ў памяці, было пачуццё цяжкага паху плоці, змяшанага з водарам адэкалону, і невыносны сум. Пані Флёр'е некалькі разоў пытала Люсьена, як жыве яго сябар Бержэр, і аднойчы прапанавала:

— Трэба будзе запрасіць яго ў знак падзякі да нас у Фероль.

Гэтыя словы прымусілі Люсьена нарэшце схлусіць.

— Ён з'ехаў у Нью-Йорк, — адказаў ён.

Колькі разоў Люсьен ездзіў з Гігарам і ягонай сястрой на Марну пакатацца ў чоўне. Гігар навучыў яго танцаваць. «Я выходжу са сну, — казаў ён сабе, — я адраджаюся». Але яшчэ даволі часта яму здавалася, як нешта, нібы цяжкая ноша, цісне яму на спіну: гэта былі яго комплексы. Ён падумваў, ці не паехаць яму ў Вену да Фрэйда. «Я паеду без грошай, пайду, калі трэба, пешкі і скажу яму: у мяне ні граша за душой, але я — той самы выпадак». Аднойчы гарачым чэрвеньскім адвячоркам ён сустрэў на бульвары Сэн-Мішэль свайго былога выкладчыка філасофіі Бабуэна.

— Ну што, Флёр'е, — спытаў Бабуэн, — рыхтуецеся ў Цэнтральную?

— Рыхтуюся, пане, — адказаў Люсьен.

— Вам можна было б падумаць пра вывучэнне літаратуры, — параіў Бабуэн, — у вас добра ішла філасофія.

— А я філасофію і не кідаў, — сказаў Люсьен. — І гэтым летам таксама сёе-тое чытаў. Фрэйда, напрыклад. Дарэчы, — дадаў ён з раптоўным натхненнем, — я якраз хацеў у вас, пане, спытаць: што вы думаеце пра псіхааналіз?

Бабуэн засмяяўся.

— Гэта мода, — адказаў ён. — І як усе моды, яна пройдзе. Усё, што ёсць лепшага ў Фрэйда, вы знойдзеце ўжо ў Платона. А што да рэшты, — дадаў ён безапеляцыйным тонам, — дык мяне на гэтай мякіне не ашукаеш. Я раіў бы вам лепш пачытаць Спінозу.

Люсьен адчуў, як з яго зваліўся вялікі цяжар. Свішчучы, ён рушыў пешкі дадому. «Гэта быў проста кашмарны сон, — думаў ён, — але цяпер ад яго нічога не засталося!» Сонца ў той дзень было яркае і спякотнае, але Люсьен падняў галаву і, не міргаючы, проста ўтаропіў на яго вочы: гэтае сонца свяціла ўсім, і Люсьен таксама меў права глядзець яму ў твар. Ён быў уратаваны! «Лухта! — думаў ён. — Усё гэта была лухта! Яны хацелі збіць мяне з тропу, але нічога ў іх не выйшла». Увогуле, ён заўсёды супраціўляўся: Бержэр хоць і задурыў яму галаву сваімі разважаннямі, але ж Люсьен адчуваў, што педэрастыя ў Рэмбо — загана, і потым, калі гэты псяюк Берліяк хацеў прымусіць яго папаліць гашышу, — ён проста паслаў яго вельмі далёка. «Я ледзь не загубіў сам сябе, — падумаў Люсьен, — але мяне зберагло маё маральнае здароўе». Увечары, за абедам, ён глядзеў на свайго бацьку з сімпатыяй. Пан Флёр'е быў круты ў плячах і меў павольныя, важкія рухі селяніна, у якіх адчувалася штось ад пароды; вочы ў яго былі шэрыя, металічныя і халодныя, як у сапраўднага начальніка. «Я падобны да яго», — падумаў Люсьен. Ён прыгадаў, што ўжо чатыры пакаленні ўсе Флёр'е, ад бацькі да сына, былі начальнікі ў прамысловасці. «Што б там ні казалі, а сямейнасць усё ж існуе!» — і ён з гордасцю падумаў пра спадчыннае маральнае здароўе ўсіх Флёр'е.

Тым летам Люсьен не падаваў дакументаў на ўступны конкурс у Цэнтральную школу, і Флёр'е раней звычайнага вярнуліся ў Фероль. Люсьен быў вельмі рады зноў убачыць свой дом, знаёмыя сад і завод, зноў апынуцца ў гэтым ціхім, маленькім, ураўнаважаным горадзе: тут быў нібыта зусім іншы свет. Ён вырашыў уставаць рана, каб рабіць доўгія прагулкі па наваколлі.

— Я хачу напоўніць лёгкія чыстым паветрам, — сказаў ён бацьку, — і назапасіць здароўя на будучы год, перад тым як ужо з усяе сілы налегчы на вучобу.

Ён хадзіў з маткаю да Буфардзье і да Бэсаў, і ўсе казалі, што ён вельмі вырас і зрабіўся разважным і разумным хлопцам. На канікулы ў Фероль прыехалі і Эбрар з Вінкельманам, якія вывучалі ў Парыжы права. Люсьен часта хадзіў з імі гуляць, і яны ўспаміналі жарты, якія падстройвалі абату Жакмару, прыгадвалі вясёлыя паездкі на роварах і ў тры галасы спявалі «Мецскага артылерыста». Люсьену вельмі падабаліся шчырая адкрытасць і надзейнасць сваіх старых прыяцеляў, і ён папракаў сябе, што раней недаацэньваў іх. Ён прызнаўся Эбрару, што зусім не ўпадабаў Парыжа, але той не мог яго зразумець: бацькі прыстройвалі яго на выхаванне да аднаго абата, дзе за ім быў вельмі добры дагляд; яшчэ і цяпер ён быў пад уражаннем ад сваіх паходаў у Луўр і таго вечара, што правёў у Оперы. Люсьена замілоўвала такая прастата: побач з Эбрарам і Вінкельманам ён адчуваў сябе як старэйшы брат і нават пачаў падумваць, што не шкадуе таго неспакойнага жыцця, якое, прынамсі, дазволіла яму выйграць у вопыце. Ён расказаў прыяцелям пра Фрэйда і псіхааналіз і з усмешкай глядзеў, як іх гэта шакавала. Сябры кінуліся злосна крытыкаваць тэорыю комплексаў, але ўсе іх заўвагі былі наіўныя, і Люсьен лёгка гэта ім паказаў. А потым дадаў, што, гледзячы з філасофскага пункту погляду, аблуды Фрэйда могуць быць выкрытыя сапраўды вельмі проста. Сябры былі зачараваны Люсьенам, але ён зрабіў выгляд, што не заўважае гэтага.

Пан Флёр'е растлумачыў Люсьену механіку заводскай вытворчасці. Ён вадзіў яго ў цэнтральныя карпусы, і Люсьен доўга назіраў, як працуюць рабочыя.

— Калі я памру, — сказаў пан Флёр'е, — табе трэба будзе ўжо назаўтра быць здольным узяць на сябе ўсё заводскае кіраўніцтва.

Люсьен насварыўся на бацьку за гэтыя словы.

— Стары ты мой бацька, — сказаў ён, — я цябе прашу, не трэба гаварыць пра такое!

Але потым некалькі дзён ён хадзіў сур'ёзны і думаў пра тую адказнасць, якая рана ці позна павінна легчы яму на плечы. Бацька і сын вялі доўгія размовы пра абавязкі ўладальніка прадпрыемства, і пан Флёр'е растлумачыў Люсьену, што ўласнасць не права, а якраз — абавязак.

— Як ужо яны нам набрыдлі са сваёй класавай барацьбой, — сказаў ён, — нібы ў уладальніка і рабочых процілеглыя інтарэсы! Ну, вось вазьмі, Люсьен, напрыклад, мяне. Я ўладальнік невялічкага прадпрыемства — той, каго ў Парыжы называюць «гаспадарок». Дык вось, я кармлю добрую сотню рабочых разам з іх сем'ямі. І калі я добра вяду свае справы, яны ж першыя з гэтага карыстаюцца. Але калі я вымушаны буду зачыніць завод — яны адразу апынуцца на вуліцы. Я не маю права, — з націскам прамовіў ён, — не маю права весці свае справы кепска. І гэта і ёсць, што я называю, — «класавая салідарнасць».

Больш за тры тыдні ўсё ішло добра; Люсьен ужо амаль зусім не ўспамінаў пра Бержэра, ён яму дараваў: проста ён спадзяваўся, што болей у жыцці ніколі яго не ўбачыць. Часам, мяняючы кашулю, ён падыходзіў да люстра і аглядаў сябе са здзіўленнем. «Мужчына пажадаў гэтае цела», — думаў ён. Ён паволі праводзіў рукамі сабе па нагах і думаў: «Гэтыя ногі ўсхвалявалі мужчыну». Беручыся за талію, ён шкадаваў, што не можа быць адначасова другім, каб мець магчымасць палашчыцца аб сваё ж цела, як аб мяккі кавалачак ядвабнай тканіны. Часам яму рабілася шкада сваіх комплексаў: яны былі такія трывалыя, важкія, іх змрочная, неабдымная маса запаўняла яго, як своеасаблівы баласт. Але цяпер усё было скончана: Люсьен у іх болей не верыў і адчуваў у сабе толькі пустую, нудную лёгкасць. Зрэшты, лёгкасць гэта была не такая ўжо непрыемная, яна хутчэй нагадвала пэўную расчараванасць, няхай крыху і мласнаватую, але ўвогуле — вельмі выцерпную, якую, у крайнім выпадку, можна было палічыць за звычайны сум. «Я — нішто, — падумаў Люсьен. — Але гэта таму, што нішто мяне не запэцкала. А Берліяк — уграз па самыя вушы. І таму я нават згодны быць не вельмі ўпэўненым у сабе: гэта толькі плата за чысціню».

Неяк раз, гуляючы на прыродзе, Люсьен сеў на прыдарожным адхоне і задумаўся: «Я спаў цэлыя шэсць гадоў, але ўрэшце разадраў свой кокан». Ён адчуваў ва ўсім целе жыццёвую сілу і прыветным позіркам абвёў краявід. «Я створаны дзеля дзеяння!» — сказаў ён сабе. Але ў тую ж хвіліну яго думкі пра славу страцілі ўсякі смак. «Няхай яны крыху пачакаюць, — шэптам прамовіў ён, — яны яшчэ ўбачаць, чаго я варты». Яму хацелася, каб гэтыя словы гучалі ўпэўнена, але яны чамусьці апалі з вуснаў, як пустыя шкарлупінкі. «Што гэта са мной?» Яго ахапіла дзіўнае хваляванне. Ён адмаўляўся яго прызнаваць: некалі яно ўжо прынесла яму вялікую шкоду. «Гэта ўсё праз гэтую цішыню... — падумаў ён, — праз гэты пейзаж...» Навокал не было ні душы, апроч цвыркуноў, якія марудна цягнулі ў пыле свае жоўтыя і чорныя брушкі. Люсьен цярпець не мог цвыркуноў, яны заўсёды здававаліся яму нібы паўжывымі. За дарогай, наганяючы сум, распасціралася шаравая, пакрытая трэшчынкамі пясчаная раўніна, якая паволі спаўзала да рэчкі. Ніхто не бачыў Люсьена, ніхто не чуў; ён ускочыў на ногі, і яму падалося, што яго рухі не сустракаюць ніякага супраціўлення, нават сілы цяжару. Ён стаяў, адзін, пад полагам шэрых хмараў: ён нібыта існаваў у пустаце. «Гэтая цішыня...» — праплыло ў яго ў галаве. Але гэта было болей, чым цішыня, — гэта быў нябыт. Краявід вакол Люсьена быў надзвычай спакойны і невыразны, нечалавечы: здавалася, ён увесь скручваўся і нібы затрымліваў подых, каб толькі не патурбаваць яго. «Калі артылерыст вярнуўся ў гарнізон...» Гук пагас на вуснах, як полымя ў вакууме: вакол не было ні ценю, ні рэха, Люсьен быў адзін, пасярод гэтай амаль непрыкметнай, бязважкай прыроды. Ён схамянуўся і паспрабаваў аднавіць хаду сваіх думак. «Я створаны дзеля дзеяння. І галоўнае, ува мне ёсць жыццёвая энергія: я магу дазволіць сабе зрабіць глупства, але ніколі не заходжу далёка, таму што хутка авалодваю сабой». Ён падумаў: «У мяне ёсць маральнае здароўе». Але раптам ён змоўк і ад агіды зморшчыў грымасу, настолькі абсурдным яму здалося гаварыць пра «маральнае здароўе» на гэтай да белі выпаленай дарозе, па якой паўзлі паўздохлыя насякомыя. Ён са злосцю наступіў на цвыркуна і адчуў пад падэшвай маленькую кругленькую гульку. Калі ён падняў нагу, цвыркун яшчэ жыў. Люсьен плюнуў на яго і падумаў: «Я зноў у тупіку. Як і мінулым летам». Ён прыгадаў пра Вінкельмана, які называў яго «асам сярод асаў», пра пана Флёр'е, што ставіўся да яго, як да мужчыны, пра пані Бэс, якая сказала: «Няўжо я сапраўды называла гэтага вялікага хлопца лялечкай? Ды я цяпер не асмелюся нават сказаць яму «ты», ён мяне палохае». Але ўсе яны былі далёка, вельмі далёка, і яму падалося, што сапраўдны Люсьен таксама недзе згубіўся і тут засталася толькі белая, збянтэжаная лічынка. «Што я?» Як і на мінулых канікулах, пытанне заставалася тое ж, здавалася, яно чакала Люсьена на тым самым месцы, дзе ён яго кінуў, зрэшты, гэта было нават не пытанне — гэта быў стан. Люсьен паціснуў плячыма. «Я надта ўедлівы, — падумаў ён, — і занадта займаюся самакапаннем».

Наступнымі днямі ён стараўся менш капацца ў сабе і вырашыў засяродзіць увагу на рэчах: ён падоўгу разглядаў падстаўкі пад яйкі, круглыя сурвэткі, дрэвы, вітрыны; ён вельмі ўсцешыў маці, ласкава папрасіўшы паказаць яму сталовае серабро. Але гледзячы на серабро, ён думаў, што на яго глядзіць, а позірк яго засцілала дрыготкая, жывая смуга. І дарэмна Люсьен намагаўся паглыбіцца ў размову з панам Флёр'е, тая самая суцэльная рэдзенькая смуга, якая сваёю неадчувальнаю матавасцю падманліва выдавала сябе за святло, неўпрыкмет прасочвалася аднекуль ззаду і ахінала ўвагу, з якой ён слухаў бацькавы словы: гэтая смуга і была ён сам. Часам, у роспачы, Люсьен кідаў слухаць і азіраўся, стараючыся спаймаць гэтае мроіва, зірнуць яму ў твар — але натыкаўся толькі на пустату, смуга зноў заставалася ззаду.

Жэрмена прыбегла да пані Флёр'е ў слязах: яе брат захварэў на бронхапнеўманію.

— Бедная вы мая Жэрмена, — сказала пані Флёр'е, — а вы заўсёды казалі, што ён у вас такі дужы!

Яна адпусціла яе на месяц, а пакуль, на падмену, узяла дачку аднаго заводскага рабочага, Бертачку Мозэль, якой было семнаццаць гадоў. Яна была невялічкага росту, з бялявымі косамі, закручанымі вакол галавы, і ледзь прыкметна накульгвала. Паходзіла яна з Канкарно, і таму пані Флёр'е папрасіла яе насіць каптурок з карункамі: «Так будзе гожай». З першых жа дзён кожны раз, калі дзяўчына сустракала Люсьена, у яе вялікіх сініх вачах успыхвала пакорлівая і палкая зачараванасць, і Люсьен зразумеў, што яна яго абагаўляе. Ён размаўляў з ёю бесцырымонна і часта любіў пытаць: «Ну як, падабаецца вам у нас?» Ідучы па калідоры, ён дзеля забавы знарок праходзіў так блізка, каб да яе дакрануцца, і потым глядзеў на рэакцыю. Але ўвогуле яна яго замілоўвала; яе ціхмянае каханне дарыла яму неацэнную маральную падтрымку, і Люсьен часта з лёгкім хваляваннем задумваўся пра той вобраз, які мог скласціся пра яго ў Берты. «Я, вядома, зусім не падобны на тых маладых рабочых, да якіх яна ходзіць». Аднойчы ён прыдумаў падставу, каб завесці ў буфетную Вінкельмана, і той прызнаў, што яна вельмі добра складзеная.

— Шчасліўчык ты, — падсумаваў ён, — быў бы я на тваім месцы, абавязкова ёй прызаняўся б.

Але Люсьен быў у нерашучасці: ад Берты пахла потам, і яе чорная блузка пад пахамі была ўся паедзеная.

Аднойчы дажджлівым вераснёўскім адвячоркам пані Флёр'е з'ехала на машыне ў Парыж, і Люсьен застаўся адзін. Ён ляжаў у сваім пакоі на ложку і пазяхаў. Яму здавалася, што ён — нейкае капрызнае, зменлівае, няўлоўнае воблака, увесь час тое самае і кожны раз іншае, з краямі, што ўвесь час распускаюцца і кудлацяцца ветрам. «Цікава, дзеля чаго я жыву?» Ён ляжаў, страўляючы ежу, пазяхаў, чуў, як дождж барабаніць у шыбы, і ў яго ў галаве раскудзельваўся, плыў бялявы туман: а што далей? Гэта было не існаванне — гэта было чорт ведае што, і абавязкаў, якія ён будзе вымушаны выконваць пазней, наўрад ці хопіць, каб яго апраўдаць. «Увогуле, я не прасіў, каб мяне нарадзілі», — падумаў ён. Але ён быў занадта прыгнечаны, каб развіваць свае думкі ў гэтым напрамку: ён устаў, запаліў цыгарэту і спусціўся ў кухню, каб папрасіць Берту зрабіць яму трошкі чаю.

Яна не бачыла, як ён увайшоў. І калі Люсьен крануў яе за плячо — аж падскочыла.

— Я вас напалохаў? — спытаўся Люсьен.

Яна глядзела на яго з перапуджаным выглядам, абапершыся абедзвюма рукамі на стол, грудзі ў яе высока хадзілі; нарэшце яна ўсміхнулася і адказала:

— Ды ўжо ж я зусім не чакала, я і не думала, што хто тут ёсць.

Люсьен адказаў паблажліваю ўсмешкай і прамовіў:

— Вы былі б вельмі ласкавая, каб зрабілі мне трошкі гарбаткі.

— Зараз, зараз, усё зраблю, пане Люсьен, — хутка адказала яна і кінулася да пліты: прысутнасць Люсьена, відаць, яе вельмі бянтэжыла. Люсьен па-ранейшаму нерашуча стаяў у дзвярах.

— Ну што, — спытаў ён бацькоўскім тонам, — як вам у нас — падабаецца?

Берта стаяла да яго спінай і напаўняла з крана рондаль. Шум вады заглушыў яе словы. Люсьен трошкі счакаў і, калі яна паставіла рондаль на газ, зноў спытаўся:

— Вы ўжо палілі калі-небудзь?

— Зрэдку, — апасліва адказала дзяўчына.

Ён раскрыў пачак «Кравэна» і працягнуў ёй, Люсьен быў не надта сабой задаволены: яму здавалася, што ён сябе кампраметуе; ён не павінен быў прапаноўваць ёй запаліць.

— Вы хочаце... каб я запаліла? — здзіўлена прамовіла яна.

— Чаму не?

— Пані будзе сварыцца.

У Люсьена ўзнікла непрыемнае пачуццё змоўніцкасці. Ён засмяяўся і сказаў:

— А мы ёй не скажам.

Берта пачырванела, узяла цыгарэту кончыкамі пальцаў і ўсунула яе ў рот. «Ці павінен я даць ёй агню? Не, напэўна, гэта будзе няправільна». Ён сказаў:

— Ну дык што ж вы не прыкурваеце?

Берта яго крыху раздражняла; яна стаяла чырвоная і пакорлівая, растапырыўшы рукі і сціснуўшы губы трубачкай; можна было падумаць, што ў роце ў яе тэрмометр. Нарэшце яна ўзяла з бляшанай скрынкі сярнічку, чыркнула ёю і, лыпаючы вачыма, пусціла колькі клубоў.

— Мяккія, — сказала яна.

Потым паспешліва выняла цыгарэту з рота і нязграбна сціснула яе ўсімі пяццю пальцамі. «Прыроджаная ахвяра», — падумаў Люсьен. Але потым, калі ён спытаў, ці падабалася ёй жыць у Брэтані, яна трошкі адтала, пачала расказваць, якія розныя ў іх ёсць брэтонскія каптуркі, і нават ціхім фальшывым галасочкам праспявала песеньку пра Распардэна. Люсьен незласліва з яе пакепліваў, але яна не разумела жартаў і толькі глядзела на яго з абалдзелым выглядам: у такія моманты яна рабілася падобная да труса. Люсьен сеў на зэдаль і, не адчуваючы ўжо ніякай скаванасці, прапанаваў:

— Ды вы сядайце.

— О, не-не, пане Люсьен, ці можна пры пане Люсьене...

Тады ён узяў яе пад пахі і пасадзіў сабе на калені.

— А так? — спытаў ён.

Яна паддалася і адно прашаптала: «Вам на калені?» — з нейкай дзіўнаю інтанацыяй, у якой адначасова чуліся і захопленасць, і папрок; Люсьен падумаў: «Нешта мяне заносіць, абсалютна не варта было заходзіць гэтак далёка». Ён прамаўчаў. Дзяўчына сядзела ў яго на каленях, цёпленькая і ціхмяная, і Люсьен адчуваў, як б'ецца ў яе сэрца. «Яна мая рэч, — падумаў ён, — я магу зрабіць з ёй усё, што захачу». Ён выпусціў яе, узяў імбрычак і падняўся ў свой пакой: Берта не зрабіла ніякага руху, каб яго затрымаць. Раней чым напіцца чаю, Люсьен вымыў рукі духмяным матчыным мылам, бо ад іх пахла падпахамі.

«Няўжо я з ёю перасплю?» Наступнымі днямі Люсьен быў дужа занепакоены гэтай невялічкай праблемай; Берта ўвесь час узнікала ў яго на праходзе і глядзела на яго вялікімі сумнымі спаніелевымі вачыма. Але мараль перамагла: Люсьен зразумеў, што рызыкуе зрабіць яе цяжарнаю (у яго ў падобных рэчах бракавала вопыту, а купіць прэзерватывы ў Феролі было немагчыма — яго тут усе ведалі), а гэта наклікала б на пана Флёр'е вялікія непрыемнасці. Апроч таго, ён пераканаў сябе, што пасля на заводзе ў яго будзе меней аўтарытэту, калі дачка якога-небудзь рабочага зможа хваліцца, што некалі з ім спала. «Я не маю права да яе дакранацца». Апошнімі днямі верасня ён пачаў пазбягаць заставацца з Бертай адзін.

— Ну, — сказаў яму Вінкельман, — чаго ты яшчэ чакаеш?

— Нічога, — суха азваўся Люсьен, — проста я не хачу. Мне не падабаецца рабіць з наймічкі наложніцу.

Вінкельман, які ўпершыню пачуў пра наложніц, ціха свіснуў і змоўк.

Люсьен быў вельмі горды сабой: ён абышоўся з Бертай, як сапраўдны шыкоўны тып, і гэта акупала шмат яго ранейшых памылак. «Яе заставалася толькі сарваць», — казаў ён сабе з пэўным жалем. Але па развазе вырашыў: «Увогуле, можна сказаць, што я яе меў: яна аддалася, але я адмовіўся». І ён палічыў, што з гэтага часу ён больш не нявіннік. Падобныя прыемныя думкі цешылі яго яшчэ некалькі дзён, але і яны ўрэшце расталі ў тумане. У кастрычніку, адпраўляючыся на заняткі, ён адчуваў сябе гэтак жа змрочна, як у пачатку мінулага навучальнага года.

Берліяк так і не з'явіўся, і ніхто не меў ад яго навін. Люсьен заўважыў вакол шмат незнаёмых твараў: яго сусед справа, напрыклад, на прозвішча Лемардан, год правучыўся на матэматычных курсах у Пуацье. Ён быў яшчэ вышэйшы за Люсьена і дзякуючы сваім чорным вусам выглядаў зусім як дарослы мужчына. Сустрэча з таварышамі не прынесла Люсьену задавальнення, яны здаваліся яму шумлівымі і бязвіннымі дзецьмі: семінарысты. Ён яшчэ, праўда, далучаўся да іх калектыўных выбрыкаў, але праз паблажлівасць, на якую, зрэшты, меў поўнае права, як другакурснік. Лемардан яго вабіў больш — у ім адчувалася сталасць; але гэтая сталасць, відаць, далася яму не так, як Люсьену, за кошт шматлікіх спроб і памылак: ён быў дарослы ад нараджэння. Люсьен часта з захапленнем глядзеў на гэтую буйную, задумлівую галаву, без шыі, коса пасаджаную на плечы: здавалася, у яе немагчыма нічога ўвапхнуць — ні праз вушы, ні праз гэтыя маленькія, шклістыя і ружовыя кітайскія вочкі. «Гэта тып з перакананнямі», — з павагай думаў Люсьен; ён не без зайздрасці пытаўся ў сябе, чым можна тлумачыць гэтую ўпэўненасць, якая дазваляе Лемардану дзейнічаць з такою самаўсвядомленасцю. «Вось якім я павінен быць: як скала». Яго нават крыху здзіўляла, што Лемардан яшчэ можа ўспрымаць нейкія матэматычныя вылічэнні; але пан Юсон яго супакоіў, раздаўшы сшыткі з першай кантрольнай: Люсьен быў на сёмым месцы, а Лемардан атрымаў «пяць» і меў семдзесят восьмы вынік; усё стала на сваё месца. Лемардана адзнака не ўсхвалявала; здавалася, ён чакаў горшага, і наогул — яго маленечкі рот і вялікія, гладкія і жоўтыя шчокі былі створаны не дзеля таго, каб выяўляць пачуцці; гэта быў Буда. Угняўлёнага яго бачылі толькі аднойчы — у той дзень, калі Леві штурхнуў яго ў раздзявальні. Спачатку ён, пылаючы вачыма, разоў дзесяць пранізліва рыкнуў і пасля закрычаў: «Прэч, у Польшчу! У Польшчу, жыд пархаты! І каб да нас не прыязджаў тут смярдзець!» Ён насунуўся на Леві ўсім торсам, і яго магутнае цела захісталася на доўгіх нагах. Урэшце, ён такі ўляпіў яму пару поўхаў, і маленькі Леві папрасіў прабачэння: на гэтым усё і скончылася.

Кожны чацвер Люсьен хадзіў да Гігара, і яны разам выпраўляліся на танцулькі да сябровак яго сястры. Але ўрэшце Гігар прызнаўся, што гэтыя скокі яму ўжо абрыдлі.

— У мяне ёсць адна сяброўка, — па сакрэце паведаміў ён, — першая майстрыха ў Пліснье, на вуліцы Руаяль. І ў яе ёсць прыяцелька, у якой якраз нікога няма. Дык вось, калі можаш, хадзі з намі ў суботу.

Люсьен закаціў бацькам сцэну і дамогся дазволу гуляць па вечарах у суботу; ключ, як было дамоўлена, яму павінны былі пакідаць пад каберцам.

У дзевяць гадзін ён сустрэўся з Гігарам у бары на вуліцы Сэнт-Анарэ.

— Зараз убачыш, — сказаў Гігар, — Фані зацная баба, і сама галоўнае — умее апранацца.

— А мая?

— Я яе не ведаю; знаю толькі, што яна падручная швачка і ў Парыжы нядаўна, яна з Ангулему. Дарэчы, — дадаў ён, — ты ж глядзі, не дай маху. Мяне зваць П'ер Дара. А ты ў нас бялявы, дык я сказаў, што ў цябе ангельская кроў, так лепей. І зваць цябе Люсьен Баньер.

— А навошта гэта? — заінтрыгавана спытаў Люсьен.

— Ты што, стары, — адказаў Гігар, — гэта ж прынцып. Можаш рабіць з гэтымі бабамі ўсё, што хочаш, але ніколі не называй ім сапраўднага свайго імя.

— А-а, — сказаў Люсьен. — А чым я займаюся ўвогуле?

— Можаш сказаць, што студэнт, гэта сама лепшае. Цяміш? Па-першае, іх гэта ўсцешыць, а па-другое, ты будзеш не абавязаны рабіць багатыя пачастункі. Між іншым наконт выдаткаў — натуральна, усё напалам; толькі сёння давай я зафундую: я тут ужо прызвычаіўся; у панядзелак я скажу, колькі ты вінен.

Люсьен адразу падумаў, што Гігар хоча мець невялікую выгаду. Але пасля ўсміхнуўся: «Які я ўжо зрабіўся недаверлівы». Хвілінай пазней у бар увайшла Фані; гэта была высокая, худая і чарнявая дзяўчына з доўгімі ляжкамі і вельмі нафарбаваным тварам. Яе выгляд трошкі збянтэжыў Люсьена.

— Гэта Баньер, пра якога я табе гаварыў, — пазнаёміў Гігар.

— Вельмі прыемна, — сказала Фані, блізарука прыжмурыўшы вочы. — А гэта мая сяброўка, Мод.

Люсьен убачыў маленькую незразумелага ўзросту кабеціну з перакуленым вазонам на галаве. Яна была зусім ненафарбаваная і побач з бліскучаю Фані здавалася шэрай. Люсьен быў горка расчараваны, але супакоіўся, заўважыўшы, што ў яе даволі прыгожы рот, — дый потым, з ёю яму, прынамсі, не трэба будзе курчыць з сябе немаведама што. Гігар загадзя паклапаціўся заплаціць за выпітае і, скарыстаўшыся сумятнёй, што ўзнікла пасля прыходу, злаўчыўся весела падштурхнуць дзяўчат да дзвярэй, так і не даўшы ім часу чым-небудзь пачаставацца. Люсьен быў вельмі яму ўдзячны: пан Флёр'е выдаткаваў яму ўсяго сто дваццаць пяць франкаў на тыдзень, і з гэтых жа грошай даводзілася яшчэ плаціць за праезд. Вечар быў вельмі вясёлы; яны пайшлі танцаваць у Лацінскі квартал, дзе ў маленькай ружовай утульнай зале з цёмнымі закуткамі кактэйль каштаваў сто су*.

* 100 су — 5 франкаў.

Тут было шмат студэнтаў з дзеўкамі накшталт Фані, але не такімі ладнымі. Фані была — найвышэйшы клас: яна дзёрзка зірнула ў вочы нейкаму барадатаму таўстуну, які паліў люльку, і вельмі гучна прамовіла: «Цярпець не магу мужыкоў, якія кураць люльку ў дансінгу». Таўстун пачырванеў як бурак і, нават не загасіўшы, схаваў люльку ў кішэню. Да Гітара з Люсьенам Фані ставілася паблажліва і некалькі разоў, гэткім ласкавым матчыным тонам, казала: «Ах вы гадкія хлапчукі!» Люсьен млеў ад задавальнення і ледзь не раставаў у кампліментах; ён расказваў Фані розныя забаўныя штучкі і ўвесь час усміхаўся. Урэшце ўсмешка ўжо не сыходзіла з яго твару, і яму ўдалося знайсці своеасаблівы элегантны тон, у якім было трошкі развязнасці і далікатнай пяшчоты з тонкім дамешкам іроніі. Але Фані адказвала яму рэдка; яна брала Гігара рукамі за падбародак і так нацягвала яму шчокі, што наперад высоўваўся толькі рот; калі вусны рабіліся тоўстыя і трошкі слінявыя, як налітыя сокам плады ці як два слімакі, яна іх пачынала лізаць, каротка высоўваючы язык, і казала: «Бэбі». Люсьена гэта страшэнна бянтэжыла, і Гігар яму здаваўся смешным: куточкі губ у яго былі звэндзаныя памадай і на шчаках ад пальцаў чырванелі сляды. Але іншыя парачкі паводзілі сябе яшчэ развязней: усе вакол цалаваліся; час ад часу кабета з раздзявальні праходзіла па зале з маленькім кошыкам і, раскідваючы серпанцін і рознакаляровыя гулькі, крычала: «Гэй, дзеткі мае, гэй, смейцеся, весяліцеся!» — і ўсе рагаталі. Нарэшце Люсьен успомніў пра існаванне Мод і, усміхаючыся, сказаў:

— Вы паглядзіце на гэтых галубкоў, — ён паказаў на Гігара і Фані і дадаў: — Ну а нам, шаноўным дзядам... — ён не закончыў фразы, але так пацешна ўсміхнуўся, што Мод таксама не стрымала ўсмешкі. Яна зняла капялюш, і Люсьен з задавальненнем зазначыў, што яна, бадай, прыгажэйшая за іншых дзевак у дансінгу; ён запрасіў яе патанцаваць і расказаў, якія закатваў канцэрты сваім настаўнікам у апошні год перад экзаменам на бакалаўра. Мод танцавала добра, у яе былі чорныя і сур'ёзныя вочы і насцярожаны твар. Люсьен расказаў ёй пра Берту і прызнаўся, што мучаецца згрызотамі.

— Але ўсё роўна, — дадаў ён пад канец, — ёй гэта самой жа лепей.

Мод гісторыя з Бертай здалася сумнай і паэтычнай, і яна спытала, колькі Берта зарабляла ў Люсьенавых бацькоў.

— Не вельмі весела, — дадала яна, — быць служанкаю, калі ты яшчэ маладая дзяўчына.

Гігар з Фані ўжо зусім не звярталі на іх увагі і толькі лашчыліся, твар у Гігара быў увесь мокры. Час ад часу Люсьен паўтараў: «Вы паглядзіце на гэтых галубкоў, вы толькі паглядзіце», — і на языку ў яго так і круцілася фраза: «Зірнеш на іх, дык і самому захочацца». Але ён не асмельваўся яе вымавіць і задавальняўся ўсмешкаю; потым ён пачаў прыкідвацца, быццам яны з Мод даўнія прыяцелі, якія пагарджаюць каханнем, называў яе «стары браце» і рабіў выгляд, нібы лопае па плячы. Раптам Фані павярнулася і здзіўлена зірнула на іх.

— Гэй вы, першаклашкі, — сказала яна, — вы чаго гэта робіце? Ану, давайце цалуйцеся, вы ж паміраеце, так вам хочацца.

Люсьен адразу абняў Мод; яго крыху бянтэжыла, што на іх глядзіць Фані, яму хацелася, каб пацалунак выйшаў доўгі і ўдалы. Але ён не ведаў, як гэта людзі робяць, каб пры гэтым яшчэ і дыхаць. Урэшце, усё аказалася не так ужо цяжка, як ён меркаваў, — трэба было толькі цалаваць наўскасяк, каб ноздры былі свабодныя. Ён пачуў, як Гігар лічыць: «Адзін... два... тры... чатыры...» — і выпусціў Мод на пяцьдзесят два.

— Няблага дзеля пачатку, — сказаў Гігар, — але я магу лепей.

Люсьен зірнуў на наручны гадзіннік і ўзяўся лічыць у сваю чаргу: Гігар выпусціў Фаніны губы толькі на сто пяцьдзесят дзевятай секундзе. Люсьена гэта ўзлавала, ён лічыў такое спаборніцтва ідыёцкім. «Я выпусціў Мод ад сціпласці, —падумаў ён, — але нічога хітрага тут няма; калі навучыўся дыхаць, можна цалаваць хоць да бясконцасці». Ён прапанаваў паспрабаваць яшчэ раз і выйграў. Калі яны скончылі, Мод зірнула на Люсьена і сур'ёзна сказала:

— Вы добра цалуецеся.

Люсьен пачырванеў ад задавальнення і, схіліўшы галаву, адказаў:

— Да вашых паслуг, — але цалавацца яму ўсё-такі хацелася больш з Фані.

А палове першай ночы яны рассталіся: у гэты час канчала хадзіць метро. Люсьен быў рады бязмежна; з падскокам, прытанцоўваючы, ён ішоў па вуліцы Рэйнуар і думаў: «Ну, цяпер поўны парадак». Губы ў куточках яму трошкі балелі ад таго, што ён столькі ўсміхаўся.

Ён завёў звычку сустракацца з Мод а шостай гадзіне ў чацвер і па суботах вечарам. Яна дазваляла сябе цалаваць, але аддацца ніяк не згаджалася. Люсьен паскардзіўся на гэта Гігару, і той яго супакоіў.

— Не хвалюйся, — сказаў Гігар, — Фані ўпэўненая, што яна з табой ляжа; проста яна яшчэ маладая: у яе былі толькі два каханкі. Таму Фані раіць табе быць з ёй болей пяшчотным.

— Пяшчотным? — сказаў Люсьен. — Ты што — зусім ужо?

Яны абодва зарагаталі, і Гігар падвёў рысу:

— Трэба — значыць, трэба, стары.

Люсьен зрабіўся вельмі ласкавы, ён многа цалаваў Мод і паўтараў, што моцна яе кахае, але з часам усё гэта пачало здавацца яму крыху манатонным. Апроч таго, гуляючы з Мод, ён адчуваў сябе не такім ужо гордым: яму ўвесь час рупіла параіць ёй лепш апранацца; але ў яе было шмат забабонаў, і яна адразу пачынала злавацца. Паміж пацалункамі яны сядзелі моўчкі і, трымаючыся за рукі, нерухома глядзелі перад сабой. «Чорт ведае, пра што яна думае, з такім строгім позіркам». Люсьен жа думаў заўжды пра адно і тое ж: як сумна і невыразна ён усё-такі жыве; ён казаў сабе: «Я хацеў бы быць, як Лемардан. Вось ужо хто ведае сваю дарогу!» У такія хвіліны ён уяўляў сябе некім іншым і нібыта глядзеў на сябе збоку: ён сядзіць побач з жанчынай, якая кахае яго, ён трымае яе за руку і яго губы яшчэ вільготныя ад яе пацалункаў, але ён адмаўляецца ад ціхага шчасця, што яна яму дорыць: адзін. І тады ён моцна сціскаў пальцы Мод, і на вочы яму набягалі слёзы: яму так хацелася зрабіць яе шчаслівай.

Аднойчы снежаньскім ранкам да Люсьена падышоў Лемардан, у руках у яго была нейкая паперка.

— Падпішаш? — спытаў ён.

— А што гэта?

— Гэта з-за поджыдкаў з Педагагічнага: яны даслалі ў «Эўр» сваю анучу супраць абавязковай вайсковай падрыхтоўкі і сабралі дзвесце подпісаў. А мы пратэстуем; нам трэба, прынамсі, тысячу імёнаў. Дадзім падпісаць сірарам, марнарам, агронам, палітэхам — карацей, збяром увесь студэнцкі цвет.

Люсьена гэтыя словы ўсцешылі, і ён спытаў:

— І гэта надрукуюць?

— Вядома, у «Аксьёне». А можа, яшчэ і ў «Эко дэ Пары».

Люсьену карцела адразу паставіць подпіс, але ён падумаў, што гэта будзе не надта сур'ёзна. Ён узяў паперку і ўважліва прачытаў.

— Ты, па-мойму, палітыкай не займаешся, — сказаў Лемардан. — Увогуле, гэта твая справа. Але ты француз і маеш права таксама сказаць сваё слова.

Як толькі Люсьен пачуў: «маеш права сказаць сваё слова», — яго працяла раптоўная і невытлумачальная радасць. Ён падпісаў. Ужо назаўтра ён купіў у кіёску «Аксьён Франсэз», але адозвы там не было. Яе надрукавалі толькі ў чацвер, і Люсьен знайшоў яе на другой старонцы пад загалоўкам «Французская моладзь праводзіць добры прамы ў сківіцу міжнароднаму жыдоўству». Яго прозвішча фігуравала таксама: спорнае, выразнае, яно было зусім непадалёку ад прозвішча Лемардана і здавалася такім жа чужым, як Флеш ці Фліпо, што стаялі абапал; глядзець на яго было вельмі прыемна. «Люсьен Флёр'е, — падумаў Люсьен, — імя селяніна, сапраўднае французскае прозвішча». Ён уголас прачытаў усе імёны, што пачыналіся на літару «Ф», і калі дайшоў да свайго, вымавіў яго так, нібыта не пазнае. Потым ён сунуў газету ў кішэню і радасны рушыў дамоў.

Праз некалькі дзён ён сам падышоў да Лемардана.

— Ты займаешся палітыкай? — спытаў ён.

— Я сябра лігі, — адказаў Лемардан. — Ты калі-небудзь чытаеш «Аксьён»?

— Не часта, — прызнаўся Люсьен, — раней мяне гэта мала цікавіла. Але цяпер, па-мойму, погляды ў мяне пачынаюць мяняцца.

Лемардан зірнуў на яго без ніякай цікаўнасці, са звычайным для сябе непрабіўным выглядам. У сама агульных рысах Люсьен расказаў яму пра тое, што Бержэр называў «збянтэжанасцю».

— Ты адкуль? — спытаў Лемардан.

— З Фероля. Там у майго бацькі завод.

— І колькі ты жыў там?

— Да другога класа.

— Тады ўсё ясна, — сказаў Лемардан, — ты проста страціў корань. Чытаў Барэса?

— Чытаў — «Калету Бадош».

— Гэта не тое, — раздражнёна сказаў Лемардан. — Я ўвечары прынясу табе «Страчаны корань»: дакладна твая гісторыя. Там знойдзеш і сваю бяду, і як ад яе збавіцца.

Кніга была ў зялёным скураным пераплёце. На першай старонцы гатычнымі літарамі было выбіта: «ех lіbrіs Андрэ Лемардана». Люсьен быў уражаны: яму нават у галаву не прыходзіла, што апроч прозвішча ў Лемардана можа быць яшчэ і імя.

Чытаць ён пачаў з вялікім недаверам: ужо столькі разоў яму спрабавалі растлумачыць яго асобу, столькі разоў пазычалі кнігі, гаворачы: «На, пачытай, гэта якраз пра цябе». З сумнаю ўсмешкай Люсьен падумаў, што ён зусім не той, каго можна было б раскласці вось так — у некалькіх фразах. Эдыпаў комплекс, Збянтэжанасць — якія ўсё гэта дзіцячыя глупствы і як усё гэта далёка! Але ўжо з першых старонак ён адчуў зацікаўленасць: сама галоўнае, гэта была не псіхалогія — псіхалогіяй Люсьен быў сыты па горла, — юнакі, пра якіх расказваў Барэс, былі не нейкія абстрактныя тыпы ці дэкласаваныя элементы накшталт Рэмбо і Верлена, гэта былі не хворыя, падобныя да гультаяватых венскіх паненак, з якімі рабіў свае псіхааналітычныя вопыты Фрэйд. Барэс пачынаў з таго, што апісваў іх асяроддзе, сям'ю: усе яны атрымалі добрае выхаванне, у правінцыі, у трывалых традыцыях; і нарэшце Люсьен палічыў, што да яго вельмі падобны Стурэль. «Значыць, усё так і ёсць, — падумаў ён, — я страціў корань». Ён падумаў пра маральнае здароўе сямейства Флёр'е, здароўе, якое можна набыць толькі ў вёсцы, пра іх фізічную сілу (яго дзед згінаў бронзавую манету ўсяго двума пальцамі); ён з хваляваннем успомніў ферольскія ўсходы — як ён уставаў, па-воўчы, каб не пабудзіць бацькоў, краўся на вуліцу, сядаў на ровар і — вось ужо яго ахінаў сваёю мяккай вынегай мілы краявід Іль-дэ-Франса. «Я заўжды ненавідзеў Парыж», — з пачуццём падумаў ён. Потым ён узяўся чытаць «Сад Берэнічэ»; час ад часу ён адкладаў кнігу ўбок і, уперыўшыся вачыма ў пустату, пачынаў разважаць: вось ізноў яму прапануюць характар і нейкі лёс, сродак унікнуць невычэрпнага словаблудства свядомасці, метад вызначыць і ацаніць сябе. Але наколькі больш за Фрэйдавых гнюсных і юрлівых жывёлін яму падабалася гэтая поўная вясковымі пахамі неўсведамлёнасць, якую яму падносіў Барэс. І каб авалодаць такім падарункам, Люсьену трэба было спачатку адкінуць бясплённае і небяспечнае самаўзіранне, пачаць вывучаць зямныя і падземныя скарбы Фероля: ён мусіць адкрыць сабе сэнс хвалістых узгоркаў, што спускаюцца да Сэрнеты, павярнуцца душой да гісторыі і геаграфіі чалавецтва. Ці нават прасцей — ён павінен вярнуцца ў Фероль, жыць там, і ён зноў убачыць каля сваіх ног гэты родны, бяскрыўдны і такі жыццятворны край, яго бязмежныя нівы і раскіданыя між імі лясы, крыніцы і травы, гэты сілкавальны гумус, з якога Люсьен зможа нарэшце ўзяць неабходную сілу, каб зрабіцца начальнікам. Пасля такіх летуценняў Люсьен адчуваў сябе ўзбударажана, і часам яму нават пачынала здавацца, што ён таксама знайшоў свой шлях. Цяпер, моўчкі седзячы побач з Мод і агарнуўшы яе за талію рукою, ён чуў, як у ім гучаць, звіняць словы, урыўкі фраз: «аднавіць традыцыю», «зямля і тыя, хто ў ёй спачыў», — гэта былі глыбокія, важкія, бяздонныя словы. «Як усё гэта вабіць», — думаў Люсьен і ўсё ж не адважваўся паверыць: надта ўжо часта яму даводзілася пасля адчуваць расчараванне. Ён выказаў сваю засцярожанасць Лемардану:

— Каб яно было так, дык усё было б надта проста.

— Мілы мой, — адказаў Лемардан, — людзі адразу ніколі не вераць у тое, чаго яны хочуць: гэта трэба выпрабаваць на сабе.

Ён задумаўся крыху і дадаў:

— Табе варта было б пахадзіць з намі.

Люсьен пагадзіўся ўсёю душой, але не прамінуў зазначыць, што захоўвае за сабой права быць вольным.

— Я прыйду, — сказаў ён, — але гэта мяне ні да чаго не абавязвае, Спачатку я хачу паглядзець і падумаць.

Таварыскасць юных камелотаў* зачаравала Люсьена; яны сустрэлі яго сардэчна і проста, і ён адразу адчуў сябе ў іх кампаніі раскавана.

* Каралеўскія камелоты — былая арганізацыя французскіх раялістаў.

Неўзабаве ён ведаў ужо ўсю Лемарданаву «банду», чалавек дваццаць студэнтаў, якія амаль пагалоўна хадзілі ў аксамітных берэтах. Іх сходы адбываліся на другім паверсе ў піўной «Пальдэр», дзе яны гулялі ў брыдж і на більярдзе. Люсьен пачаў часта завітваць у піўную і хутка ўразумеў, што яны яго прынялі, бо заўжды сустракалі крыкамі: «А, вось і наш прыгажун!» ці: «Да нас прыйшоў сапраўдны француз Флёр'е!» Але больш за ўсё Люсьена падкупляў іх вясёлы настрой: у іх не было ніякага педантызму, ані варожасці, і пра палітыку яны гаманілі не часта. Проста спявалі, смяяліся, незласліва шумелі ці скандавалі лозунгі ў гонар студэнцкай моладзі. Нават сам Лемардан, ніколі не забываючы пра сваю кіраўнічую ролю, якую ў яго, зрэшты, ніхто не асмельваўся аспрэчваць, — і той дазваляў сабе ўсміхнуцца. Люсьен жа болей маўчаў, ён блукаў позіркам па гэтых шумлівых і мускулістых юнаках і думаў: «Вось яна, сіла». Седзячы сярод іх, ён паступова адкрываў сабе праўдзівы сэнс маладосці; ён быў, аказваецца, зусім не ў той штучнай зграбнасці, якую гэтак цаніў Бержэр; маладосць — гэта была будучыня Францыі. Дый, зрэшты, у Лемарданавых прыяцеляў ужо не было зыбкага юнацкага шарму: гэта былі дарослыя людзі і многія нават паспелі вырасціць бараду. Пры ўважлівым позірку ў іх можна было разгледзець пэўную сваяцкую крэўнасдь: усе яны пакончылі з хістаннямі і няўпэўненасцю свайго ўзросту, ім нічога не заставалася зведаць, яны былі цалкам сфармаваныя і акрэсленыя асобы. Спачатку іх легкадумныя і грубаватыя жарты крыху шакавалі Люсьена: яны выглядалі зусім неабдуманымі. Калі Рэмі паведаміў, што пані Дзюбюс, жонцы лідэра радыкалаў, грузавіком адрэзала ногі, Люсьен чакаў, што хлопцы перш за ўсё выявяць хоць невялікае спачуванне да свайго няшчаснага саперніка. Але яны ажно зайшліся ад смеху і, лопаючы сабе па ляжках, выкрыквалі: «Так ёй, старой чучцы!» і: «Малайчына шафёр!» Люсьен адчуў сябе трошкі ніякавата, але раптам уразумеў, што гэты вялікі ачышчальны смех быў іх адмаўленнем: яны чулі небяспеку сваёй барацьбы і, не чакаючы ні ад каго подленькага шкадавання, не пакідалі яму месца і ў сабе. Люсьен засмяяўся таксама. Паціху-патроху свавольствы хлопцаў пачалі паўставаць перад ім у сапраўдным святле: пустымі яны здаваліся толькі звонку, па сутнасці ж — гэта было сцверджанне пэўнага права; іх перакананні былі настолькі глыбокія, настолькі непахісныя, што давалі ім права выглядаць фрывольна і са смехам, з кпінамі ўспрымаць і адкідаць прэч усё неістотнае. Паміж чорным гумарам Шарля Мара і жартачкамі Дэсперо, напрыклад (а той цягаў у кішэні стары абрывак прэзерватыва, называючы яго Блюмавай крайняю плоццю), была толькі розніца ва ўзроўні.

У студзені ва ўніверсітэце было аб'яўлена ўрачыстае пасяджэнне, падчас якога мелася адбыцца пасвячэнне ў ступень ганаровага доктара навук двух шведскіх мінералогаў.

— Пабачыш, які сёння будзе вясёленькі гвалт, — сказаў Лемардан, перадаючы Люсьену запрашальную картку.

Галоўная канферэнц-зала была напакавана бітком. І калі Люсьен убачыў, як з гукамі «Марсельезы» ў яе ўвайшлі прэзідэнт рэспублікі і рэктар, яго сэрца моцна забілася і ён спалохаўся за сяброў. Але амаль у той жа момант некалькі юнакоў паўскоквалі з месцаў і пачалі крычаць. Люсьену было прыемна пазнаць сярод іх Рэмі: той быў чырвоны, як памідор, і, адбіваючыся ад двух мужыкоў, якія цягнулі яго за пінжак, гарлаў: «Францыя для французаў!» Але асабліва прыемна было назіраць за адным пажылым панам, які з выглядам шкадлівага дзіцяці дзьмуў у маленькую дудку. «Як гэта здорава», — падумаў Люсьен. Ён да душы ўпіваўся гэтым незвычайным спалучэннем упартай сур'ёзнасці і шумлівай гарэзлівасці, што дазваляла маладым здавацца больш сталымі і надавала старэйшым гэткую хлапечую чартаўшчынку. Люсьен паспрабаваў таксама адпусціць пару жартаў, і некалькі разоў у яго атрымалася вельмі ўдала. А калі ён крыкнуў пра Эрыо: «Калі гэты памрэ ў сваім ложку — значыць, Бога болей няма!» — ён адчуў, як у ім запаляецца святая нянавісць. Ён моцна сашчапіў зубы і пачуў сябе гэткім жа ўпэўненым, гэткім жа згуртаваным, гэткім жа дужым, як Рэмі ці Дэсперо. «Лемардан мае рацыю, — падумаў ён, — гэта трэба выпрабаваць на сабе, толькі так».

Неўзабаве ён навучыўся не паддавацца дыскусіям; Гігар, які быў усяго толькі рэспубліканец, засыпаў яго заўвагамі, і Люсьен спачатку яго ветліва слухаў, але пасля — адключаўся. Гігар усё гаварыў і гаварыў, а Люсьен ужо нават не глядзеў на яго: ён разгладжваў на штанах складку ці пазіраў на дзяўчат, забаўляючыся цыгарэтным дымком і выпускаючы з яго колцы. Праўда, ён усё роўна крыху яшчэ чуў Гігаравы словы, але раптам яны страчвалі вагу і слізгалі па ім, здаючыся нікчэмнымі і пустымі. Нарэшце Гігар, вельмі ўражаны, змаўкаў таксама.

Люсьен расказаў пра сваіх новых сяброў бацькам, і пан Флёр'е запытаўся, ці не збіраецца ён таксама пайсці ў камелоты. Люсьен завагаўся і сур'ёзна сказаў:

— Мяне спакушае гэтая думка, яна сапраўды вельмі мяне спакушае.

— Люсьен, прашу цябе, не рабі гэтага, — пачала маліць маці, — яны такія неспакойныя, а няшчасцю нядоўга здарыцца. Ці ты хочаш, каб цябе аддубасілі ці пасадзілі ў турму?

Люсьен адказаў непакорнай усмешкай, і пан Флёр'е яго падтрымаў.

— Дарагая, дай яму вырашаць самому, — ласкава прамовіў ён, — няхай робіць, як сам думае; праз гэта таксама трэба прайсці.

З гэтага дня, як здалося Люсьену, бацькі пачалі ставіцца да яго з пэўнай павагай. І ўсё-такі ён не рашаўся; апошнія тыдні яго шмат чаму навучылі: ён перабіраў у памяці лагодную бацькаву зацікаўленасць, трывогі пані Флёр'е, з кожным днём усё большую пашану ў Гігара, Лемарданаў напор, нецярплівасць Рэмі і, ківаючы галавой, казаў сабе: «Гэта не жартачкі!» Ён меў доўгую размову з Лемарданам, і той выдатна зразумеў яго довады, пагадзіўшыся, што спяшацца не варта. У Люсьена яшчэ здараліся прыступы нуды: часам, калі ён сядзеў на лаве ў кавярні, у яго ўзнікала ўражанне, што ён усяго толькі дрыготкая студзяністая кашыца, і шумлівая сумятня камелотаў здавалася яму абсурднай. Але ў іншыя моманты ён адчуваў сябе цвёрдым і важкім, як камень, і быў амаль шчаслівы.

У бандзе яму пачувалася ўсё лацвей і прывольней. І аднойчы ён праспяваў «Рэбекіна вяселле», якое пачуў на мінулых канікулах ад Эбрара. Хлопцы заявілі, што гэта было вельмі пацешна. Тады, натхніўшыся, Люсьен выдаў некалькі з'едлівых заўваг у адрас жыдоў і сказаў пра Берліяка, які быў вялікі жмінда:

— А я вось і думаў увесь час: і чаго гэта ён такі скупенда, гэта ж немагчыма быць гэткім скупендам. А потым сцяміў: ён жа з іхняга племя.

Усе зарагаталі, і Люсьена раптам ахапіла гарачая ўзбуджанасць: ён адчуў сапраўдную нянавісць да ўсіх жыдоў, і ўспамін пра Берліяка быў яму глыбока непрыемны. Лемардан зірнуў яму ў вочы і сказаў:

— Ты сумленны француз.

Потым хлопцы часта прасілі Люсьена: «Ану, Флёр'е, раскажы нам якую фацэцію пра жыдоў», — і Люсьен расказваў жыдоўскія гісторыі, якія некалі чуў ад бацькі; варта яму было пачаць з адмысловаю інтанацыяй: «Зустрракае аднойцы Лефі Плюма...» — і сяброў ужо апаноўвала весялосць. Аднойчы Рэмі з Патнотрам расказалі, як сустрэлі на набярэжнай Сены аднаго алжырскага жыда і як той жудасна напалохаўся, калі яны рушылі на яго з такім выглядам, нібыта збіраюцца скінуць у ваду.

— Я тады падумаў сабе, — сказаў пад канец Рэмі, — шкада, што з намі няма Флёр'е.

— А можа, якраз і добра, што не было, — перапыніў яго Дэсперо, — а то ён мог бы сапраўды шпурлянуць яго ў раку.

Люсьен не меў сабе роўных вызначаць жыдоў па адной толькі форме носа. Калі яны гулялі з Гігарам, ён штурхаў яго локцем і ціха казаў:

— Толькі не азірайся: той карантышка-таўстун, ззаду, — з іхніх.

— Ну і ну, — здзіўляўся Гігар, — ды ў цябе на іх нюх!

Фані таксама цярпець не магла жыдоў. Аднойчы ў чацвер, калі яны ўсе чацвёра сядзелі ў пакоі ў Мод, Люсьен заспяваў «Рэбекіна вяселле». Фані памірала ад смеху і ледзь выціскала з сябе: «Вой, хопіць, хопіць, бо я зараз нацурчу ў штаны», — а калі ён скончыў, зірнула на яго шчаслівым і амаль пяшчотным поглядам.

У піўной «Пальдэр» з Люсьена нарэшце пачалі на гэту тэму пакепліваць. Кожны дзень знаходзіўся нехта, хто нібы незнарок прамаўляў: «Наш Флёр'е, які так любіць жыдоў...» або: «Леон Блюм, вялікі Люсьенаў сябар...» — а ўсе астатнія, затаіўшы подых і разявіўшы рот, з захапленнем чакалі. Люсьен чырванеў і, грукнуўшы па стале, крычаў: «Ну, вашу так!..» — і ўсе заходзіліся ад смеху, кажучы: «Во пайшоў, во пайшоў! Ды не пайшоў: пабег!»

Люсьен часта хадзіў з хлопцамі на розныя палітычныя сходы, дзе чуў прафесара Клода і Максіма Рэал дэль Сарта. Вучоба праз такія новыя абавязкі, вядома, крыху цярпела, але таму што, як бы там ні было, разлічваць на поспех ва ўступных экзаменах у Цэнтральную Вышэйшую школу Люсьену ў той год не даводзілася, то і пан Флёр'е глядзеў на ўсё гэта памяркоўна.

— Нічога, — казаў ён жонцы. — трэба нарэшце і яму навучыцца мужчынскай прафесіі.

Пасля падобных сходаў галава ў Люсьена і ягоных сяброў гарэла, і яны пачыналі выкідаць розныя хлапечыя штучкі. Аднойчы, гуляючы ўдзесяцёх па Сэнт-Андрэ-Дэзар, яны напаткалі нейкага невысокага смуглявага мужычка, які пераходзіў вуліцу, чытаючы «Юманітэ». Яны прыціснулі яго да сцяны, і Рэмі загадаў:

— Ану, кінь газету.

Тып хацеў быў занатурыцца, але Дэсперо шмыгнуў яму за спіну і ўзяў рукамі ў замок, а Лемардан магутнаю пяцярнёй выдраў газету ў яго з рук. Усё гэта выглядала дужа пацешна. Мужычок пачаў разлютавана дрыгаць у паветры нагамі і з нейкай дзіўнаю інтанацыяй закрычаў: «Пусціце мяне, пусціце мяне!» — а Лемардан тымчасам спакойна раздзіраў газету на кавалкі. Аднак калі Дэсперо выпусціў тыпчыка, справа пачала псавацца: той кінуўся на Лемардана і збіраўся ўжо яго ўдарыць, але Рэмі своечасова ўляпіў яму добрага грымака амаль у самае вуха. Тып адляцеў да сцяны і, зірнуўшы на ўсіх злым вокам, прамовіў:

— Паскудныя французы!

— Паўтары, што ты сказаў, — халодным голасам спытаў Маршэсо.

Люсьен зразумеў, што зараз адбудзецца што-небудзь кепскае: Маршэсо не дапускаў жартаў, калі гаворка заходзіла пра Францыю.

— Паскудныя французы! — зноў прамовіў чужынец.

У той жа момант на яго абрушыўся жудасны ўдар. Мужык схіліў галаву, рынуўся наперад і загарлаў:

— Паскудныя французы, буржуі паскудныя, каб вы падохлі ўсе, усе, усе! — і яшчэ цэлы паток розных нечуваных абраз, з такою нянавісцю, якой Люсьен раней не мог сабе ўявіць.

Тады хлопцы страцілі астатняе цярпенне і вымушаны былі ўзяцца за мужычка ўсёй талакой, каб задаць яму добрага дыхту. Праз пэўны час яны нарэшце яго пусцілі: тып прываліўся да сцяны і ледзь стаяў на нагах, ад удара кулаком у яго зацякло правае вока. Стаміўшыся біць, хлопцы стаялі вакол і чакалі, калі ён упадзе. Але тып скрывіў рот і плюнуў.

— Паскудныя французы. — прамовіў ён.

— Ты што, хочаш яшчэ, — спытаў Дэсперо, цяжка пераводзячы дых.

Тып нібы не пачуў: ён з выклікам глядзеў на хлопцаў сваім ацалелым вокам і паўтараў:

— Паскудныя французы, паскудныя французы!

На хвіліну хлопцы завагаліся, і Люсьен зразумеў, што яны зараз адступяцца. І тады ў яго выйшла неяк само сабой: ён скочыў наперад і з усяе сілы ўдарыў. Пад рукой нешта хрупнула, мужычок млява і здзіўлена зірнуў на яго і прабалбатаў:

— Паскуды...

Але яго набрынялае ад удара вока раптам шырока расплюшчылася, агаліўшы чырвонае вірла без зрэнкі, ён упаў на калені і змоўк.

— Цякаем, — ціха крыкнуў Рэмі.

Яны кінуліся бегчы і спыніліся толькі на плошчы Сэн-Мішэль: ніхто за імі не гнаўся. Яны паправілі гальштукі і прычасалі адзін аднаго пяцярнёй.

За рэшту вечара хлопцы ні разу не згадалі пра тое, што адбылося, былі адзін з адным надзвычай ветлівыя і пакінулі тую сарамлівую рэзкасць, якою звычайна прыхоўвалі свае пачуцці. Яны гутарылі паміж сабою пачціва, і Люсьен падумаў, што ўпершыню, відаць, бачыць іх такімі, якія яны ў сваіх сем'ях. Сам ён таксама адчуваў сябе ўзрушана: у яго зусім не было звычкі біцца пасярод вуліцы з рознымі там нягоднікамі. І ён з пяшчотай падумаў пра Фані і Мод.

Уначы сон доўга не ішоў да яго. «Я больш не магу ўдзельнічаць у іх вылазках як аматар, — падумаў ён. — Цяпер, калі ўсё ўзважана і абдумана, я мушу падзяліць іх адказнасць». Паведамляючы гэтую добрую навіну Лемардану, ён адчуваў сябе важна і амаль набожна.

— Вырашана, — сказаў ён, — я з вамі.

Лемардан ляпнуў яго па плячы, і ўся банда адсвяткавала падзею, выпіўшы некалькі добрых бутэлек. Да іх зноў вярнуўся звычайны грубавата-вясёлы настрой, але пра ўчорашняе здарэнне яны не гаманілі. І толькі перад тым як расстацца, Маршэсо нібы між іншым сказаў Люсьену:

— У цябе выдатны накаўтуючы ўдар.

— Гэта быў жыд! — адказаў Люсьен.

Праз два дні, ідучы на спатканне з Мод, Люсьен прыхапіў тоўсты трысняговы кій, куплены напярэдадні ў краме на бульвары Сэн-Мішэль. Мод адразу ўсё зразумела.

— Значыць, такі ўступіў, — сказала яна, зірнуўшы на кій.

— Уступіў, — усміхаючыся, адказаў Люсьен.

Мод, відаць, гэта ўсцешыла; асабіста яна мела большую прыхільнасць да ідэй левых, але ўвогуле прытрымлівалася шырокіх поглядаў. «Па-мойму, ва ўсіх партыях ёсць нешта добрае», — сказала яна. У той вечар яна часта казытала Люсьену патыліцу і называла яго сваім камелоцікам. На наступным спатканні, суботнім вечарам, Мод паскардзілася, што адчувае сябе стомленаю.

— Я, напэўна, пайду дадому, — сказала яна, — але ты, калі абяцаеш мне быць рахманым, можаш пайсці са мной: ты будзеш трымаць мяне за руку і будзеш вельмі ласкавы са сваёй маленькаю Мод, якой усё так баліць. І будзеш расказваць мне розныя гісторыі.

Люсьена падобная перспектыва не надта ўзрадавала: Модзін пакой прыгнятаў яго сваёй акуратнаю беднатой — ён быў падобны на катушок нейкай служанкі. Але выпускаць такі выдатны выпадак было б злачынства. Ледзь пераступіўшы парог, Мод кінулася на ложак і прастагнала:

— Ух! Як тут добра!

Потым змоўкла і ўтаропілася Люсьену ў вочы, ашчэрыўшыся ўсмешкай. Люсьен паваліўся побач. Мод схавала вочы рукой і, распяліўшы пальцы, сказала:

— Ку-ку! А я цябе бачу! Люсьен, ведаеш, а я цябе бачу!

Ён адчуваў сябе цяжкім і млявым. Мод усунула яму ў рот пальцы, і ён пачаў іх смактаць. Потым ён загаманіў пяшчотным голасам:

— Мая маленькая Мод захварэла, якая ж яна бедненькая, мая маленькая, няшчасная Мод! — і ён пачаў лашчыць яе па ўсім целе.

Яна заплюшчыла вочы і таямніча ўсміхалася. Нарэшце ён задраў ёй спадніцу, і выйшла так, што яны пакахаліся. Люсьен падумаў: «Я здольны, у мяне добра атрымліваецца». Калі яны скончылі, Мод сказала:

— Ну-ну, ці ж я такога чакала?! — Яна зірнула на Люсьена з ласкавым папрокам. — Гадкі свавольнік, а я яму паверыла, што ён будзе рахманы!

Люсьен пачаў апраўдвацца, што і сам здзіўлены не менш, чым яна.

— Гэта выйшла неяк само, — сказаў ён.

Мод крыху задумалася і сур'ёзна прамовіла:

— А я ні пра што не шкадую. Раней, можа быць, гэта было і больш чыста, але не так поўна.

«У мяне ёсць каханка», — падумаў Люсьен у метро. Ён адчуваў сябе стомлена і спустошана і быў нібыта наскрозь прапітаны пахам палыну і свежай рыбы; сеўшы на крэсла, ён напружыўся, стараючыся не датыкацца да мокрай ад поту кашулі. Яму здавалася, што ўсё цела ў яго зроблена з творагу. Ён паўтарыў сабе з націскам: «У мяне ёсць каханка», —але яму падалося, што яго ашукалі: усё, што яшчэ ўчора вабіла яго ў Мод, — яе вузкі, з непадступным выглядам твар, які выдаваў такім зграбным, яе тонкі стан, хада, поўная годнасці, яе рэпутацыя сур'ёзнай дзяўчыны, пагарда, з якою яна ставілася да мужчын, усё, што рабіла яе ні да каго не падобнай, па-сапраўднаму іншай, вызначанаю і суровай, ніколі не дасягальнай, з такімі чыстымі думкамі і сарамлівасцю, з яе шаўковымі панчошкамі, мошаставай сукенкай і заўсёднаю перманентнай прычоскай, — усё гэта растала ў яго абдымках, і засталася адна толькі плоць; ён наблізіў вусны да бязвокага, голага, як жывот, твара, ён валодаў вялікаю кветкай, злепленаю з вільготнае плоці. Перад ім зноў узнік сляпы звер, што біўся ў пасцелі, у нейкім плёхкаце, разяўляючы махнатыя пашчы, і ён падумаў: «Гэта былі мы». Яны зліліся ў адно, і Люсьен ужо не мог нават адрозніць, дзе яго, а дзе Модзіна цела; ніхто ніколі не выклікаў у яго такога пачуцця млоснае блізкасці, апроч хіба што Рыры, калі той за кустом паказваў свой піцэк ці, напаскудзіўшы, ляжаў на жываце з голым задам і дрыгаў нагамі, пакуль сохлі яго штаны. Люсьен адчуў сябе крыху лягчэй, успомніўшы пра Гігара; заўтра ён яму скажа: «Я пераспаў з Мод, гэта, стары, шыкоўная баба, у яе гэта ў крыві». Але ўсё роўна яму было ніякавата: ён адчуваў сябе голым у пыльнай гарачыні метро, голым пад тонкім покрывам вопраткі, здранцвелым і голым — побач з свяшчэннікам і насупраць дзвюх шаноўных паняў: доўгая спэцканая жардзіна.

Гігар горача павіншаваў Люсьена і прызнаўся, што Фані яму крыху надакучыла.

— У яе сапраўды нейкі надта ўжо паганы характар. Учора зноў увесь вечар на мяне крыўдзілася.

Яны пагадзіліся на агульнай думцы: такія жанчыны, вядома, патрэбны, бо, як бы там ні было, заставацца цнотнікам да самага шлюбу нельга, — тым больш што бабы яны бескарыслівыя і не хворыя, — але прывязвацца да іх было б памылкай. Гігар з пяшчотай у голасе пачаў разважаць пра сапраўдных дзяўчат, і Люсьен спытаў, што новага ў яго сястры.

— Усё добра, стары, — сказаў Гігар. — Але яна кажа, што ты здраднік. Ведаеш, — дадаў ён крыху развязным тонам, — я не шкадую, што ў мяне сястра: ёсць рэчы, якія іначай было б немагчыма ўявіць.

Люсьен выдатна разумеў. Пасля гэтай размовы яны часта яшчэ гаманілі пра маладзенькіх дзяўчат і кожны раз адчувалі сябе паэтычна; Гігар любіў прыводзіць словы аднаго свайго дзядзькі, які карыстаўся вялікім поспехам у жанчын: «Можа быць, я не заўжды ўсё рабіў добра ў сваім сабачым жыцці, але ёсць адна рэч, якую мне абавязкова заліча пан Бог: я хутчэй аддаў бы адсячы сабе рукі, чым дакрануўся б да нявіннай дзяўчыны». Яны пачалі зноў зрэдку сустракацца з сяброўкамі П'ерэты Гігар. П'ерэта вельмі падабалася Люсьену, ён гаварыў з ёй трошкі насмешлівым тонам, як старэйшы брат, і быў ёй вельмі ўдзячны, што яна не абрэзала свае доўгія валасы. Многа часу цяпер у яго забіралі новыя палітычныя абавязкі; кожную нядзелю ўранку ён хадзіў да царквы Нёйі і прадаваў перад ёй «Аксьён Франсэз». Больш за дзве гадзіны Люсьен прагульваўся сюды і туды з вельмі сур'ёзным тварам. Дзяўчаты, якія выходзілі па імшы, падымалі часам на яго свае прыгожыя шчырыя вочы, і Люсьен адтаваў; ён адчуваў сябе чыстым і дужым і адказваў ім усмешкай. Хлопцам з банды ён заявіў, што паважае жанчын, і быў шчаслівы сустрэць у іх разуменне, на якое так спадзяваўся. Зрэшты, амаль ва ўсіх у іх былі сёстры.

17 красавіка з нагоды П'ерэцінага васемнаццацігоддзя Гігары наладзілі скокі, і, вядома, Люсьен быў запрошаны таксама. Ён ужо вельмі здружыўся з П'ерэтай, якая называла яго «мой танцорчык», і падазраваў, што яна ў яго крыху закаханая. Пані Гігар заклікала дзеля скокаў піяністку, і вечар абяцаўся быць дужа вясёлы. Люсьен патанчыў колькі разоў з П'ерэтай і пайшоў да Гігара, які гаманіў з прыяцелямі ў палільні.

— Прывітанне, — сказаў Гігар. — Вы, па-мойму, ужо ўсе знаёмыя: Флёр'е, Сімон, Ванюс, Леду.

Пакуль Гігар называў сяброў, Люсьен заўважыў, што да іх нерашуча набліжаецца высокі бледнаскуры юнак з жорсткімі чорнымі бровамі і кучараваю рудой шавялюрай. Яго ажно скаланула ад абурэння. «Што гэты тып тут робіць, — падумаў ён, — Гігар жа ведае, што я цярпець не магу жыдоў!» Ён крутануўся на абцасах і хутка пайшоў прэч, каб пазбегчы знаёмства.

— Што гэта за жыд? — спытаў ён у П'ерэты.

— Гэта Вэйль, з Вышэйшых камерчаскіх курсаў. Брат пазнаёміўся з ім у фехтавальнай школе.

— Ненавіджу жыдоў, — сказаў Люсьен.

П'ерэта ціхенька хмыкнула.

— Ну, гэты якраз добры хлопец, — сказала яна. — Лепш правядзіце мяне ў буфет.

Люсьен выпіў келіх шампанскага і толькі паспеў яго паставіць, як апынуўся нос у нос з Гігарам і Вэйлем. Прасвідраваўшы Гігара вачыма, ён павярнуўся, збіраючыся пайсці, але П'ерэта спаймала яго за руку. Гігар падышоў і са шчырым выглядам, без ніякай няёмкасці прамовіў:

— Мой сябар Флёр'е, мой сябар Вэйль. Ну вось, цяпер вы знаёмыя.

Вэйль працягнуў руку, і Люсьен адчуў сябе вельмі тужліва. На шчасце, яму раптам прыгадаліся словы Дэсперо: «Флёр'е сапраўды кінуў бы гэтага жыда ў ваду». Ён глыбока сунуў рукі ў кішэні, павярнуўся да Гігара спінай і рушыў прэч. «Цяпер я не змагу пераступіць парог гэтага дома», — падумаў ён, беручы сваю вопратку. Усярэдзіне ён адчуваў сумную гордасць. «Вось што значыць — цвёрда трымацца сваіх меркаванняў; жыць у грамадстве ўжо немагчыма». Але на вуліцы гордасць растала, і Люсьен адчуў сябе вельмі занепакоена. «Гігар, напэўна, злуецца». Ён трасянуў галавой і пастараўся сябе пераканаць: «Калі ён запрасіў мяне, ён не меў права запрашаць гэтага жыда!» Але гнеў ужо адышоў; ён адчуў сябе крыху няёмка, прыгадаўшы здзіўлены Вэйлеў твар і тое, як хлопец стаяў з працягнутаю рукой. У ім пачала нараджацца гатоўнасць да прымірэння. «П'ерэта, вядома, думае, што я хам. Трэба было паціснуць яму руку. Урэшце, гэта мяне ні да чаго не абавязвала. Стрымана павітацца і адысці: вось што я мусіў зрабіць». Ён падумаў, што, можа, яшчэ не позна вярнуцца да Гігараў. Ён падыдзе да Вэйля і скажа: «Прабачце, я адчуў сябе блага», — потым пацісне руку і перакінецца парачкай ветлівых словаў. Не: цяпер надта позна, гэтага ўчынку ўжо не паправіць. «І навошта было перад імі выстаўляць свае перакананні! — з раздражненнем падумаў ён. — Усё роўна яны не здольныя зразумець». Ён знервавана паціснуў плячыма: проста бяда. А Гігар з П'ерэтай, напэўна, абмяркоўваюць цяпер яго ўчынак, і Гігар кажа: «Ну і дурань!» У Люсьена сціснуліся кулакі. «Ух! Як я іх ненавіджу! — у роспачы падумаў ён. — Ненавіджу жыдоў!» Ён пастараўся распаліць у сабе гэту бязмежную нянавісць, спадзеючыся пачэрпнуць з яе хоць трошачкі сілы. Але яна растала ў яго на вачах. Дарэмна ён прымушаў сябе думаць пра Блюма, які браў грошы ў немцаў і ненавідзеў французаў, — усё гэта выклікала ў яго толькі змрочную абыякавасць. Але яму пашанцавала: Мод аказалася дома. Люсьен сказаў, што кахае яе, і ў нейкай раз'юшанай роспачы памеў колькі разоў. «Усяму гамон, — думаў ён, — я ніколі не буду асобай».

— Не, не, — казала Мод, — спыніся. Мілы мой, не трэба, гэтага нельга.

Але нарэшце яна саступіла: Люсьен хацеў цалаваць яе па ўсім целе. Ён адчуваў сябе адначасова дзіцём і распуснікам, і яму хацелася плакаць.

Назаўтра, калі Люсьен раніцай убачыў у ліцэі Гігара, у яго сціснулася сэрца. Той трымаўся неяк загадкава і рабіў выгляд, быццам не заўважае яго. Люсьена гэта настолькі ўзлавала, што ён нават не мог нічога пісаць. «Поскудзь, — думаў ён, — поскудзь!» Але пасля заняткаў Гігар усё ж падышоў, твар у яго быў бледны. «Калі зараз пачне вякаць, — зацкавана падумаў Люсьен, — дастане ў мяне ў вуха». Пэўны час яны стаялі моўчкі, утаропіўшыся ў наскі чаравікаў. Нарэшце Гігар ненатуральным голасам выціснуў:

— Прабач, стары, я не павінен быў ставіць цябе ў такое становішча.

Люсьен ускінуў голаў і недаверліва зірнуў на сябра. Але Гігар сіламоц прамовіў зноў:

— Мы з ім сустракаемся ў зале, ведаеш... ну і... я хацеў... Мы фехтуем разам, ён часам запрашаў мяне ў госці... Але я разумею, я не павінен быў... Сам не ведаю, як гэта выйшла. Але калі я пісаў запрашэнні, у мяне нават на хвіліну ў галаве не было...

Люсьен маўчаў, словы нібыта заселі ў яго ў горле, хоць ён адчуваў спагаду да сябра. Нізка схіліўшы голаў, Гігар дадаў:

— Даў я маху...

— Ёлуп ты ёлуп, — адказаў Люсьен, лопаючы яго па плячы, — я ж ведаю, што ты не знарок, — і велікадушна прамовіў: — Зрэшты, я таксама не меў рацыі. Павёў сябе як звычайны хам. Але што ўжо тут зробіш: гэта мацней за мяне — я не магу да іх дакранацца, проста фізічна, у мяне такое пачуццё, быццам у іх на далонях луска. А што П'ерэта?

— Рагатала, як звар'яцелая, — жаласна прабалбатаў Гігар.

— Ну а той?

— Ён адразу сцяміў. Я яму растлумачыў як мог, але праз чвэртку гадзіны ён сам навастрыў лыжы.

Гэтак жа сарамліва Гігар дадаў:

— Бацькі кажуць, што ты меў рацыю: ты не мог абысціся іначай, калі ў цябе перакананні.

Люсьен з асалодаю пасмакаваў гэтае слова: «перакананні», — яму хацелася сціснуць Гігара ў абдымках.

— Нічога, стары, — сказаў ён, — нічога. Галоўнае, што мы застаемся сябрамі.

Ён ішоў па бульвары Сэн-Мішэль у незвычайна ўзнёслым настроі, яму здавалася, што ён цяпер — зусім іншы. «Дзіўна, — думаў ён, — я цяпер нібыта не я, я сябе не пазнаю!» Было бязветрана і цёпла, вакол няспешна гулялі людзі, на іх тварах, здзіўленых гэтак нечакана насталай вясне, блукала першая ўсмешка; Люсьен сталёвым клінам прарэзваў гэты млявы натоўп і думаў: «Гэта ўжо не я». Яшчэ ўчора «я» было ўсяго нейкая тоўстая, заблытаная ў павучынне казяўка, накшталт тых цвыркуноў у Феролі, а цяпер — цяпер Люсьен адчуваў сябе дакладным і зладжаным, як гадзіннік. Ён зайшоў у «Сурс» і заказаў порцыю перно. Хлопцы з банды не заходзілі ў гэту кавярню, бо тут заўсёды кішэлі чужынцы, але ў гэту хвіліну замежнікі і жыды не краналі Люсьена. У гэтым смуглым натоўпе, які шапацеў — ціха, бы поле аўса пад ветрам, Люсьен адчуваў сябе недарэчным, як гіганцкі, прыслонены да лавы гадзіннік, які пагрозліва зіхацеў чырвона-крывавым святлом. З забаўным здзіўленнем ён пазнаў маленькага жыдочка, якому хлопцы з юрыдычнага ў мінулай чвэрці задалі добрага дыхту ў калідоры свайго факультэта. У гэтага тлустага і задумлівага брыдзючка не засталося ўжо ніякіх слядоў ад той бойкі: відаць, ён пэўны час проста хадзіў пакамячаны, а потым зноў набыў сваю кругленькую форму. Але і цяпер у ім адчувалася нейкая агідная ўпартасць.

Выгляд у яго быў шчаслівы, ён соладка пазяхаў, сонечны промень казытаў яму ў ноздрах, ён пацёр сабе нос і ўсміхнуўся. Але ці было гэта ўсмешкай? Можа, гэта быў усяго толькі ледзь прыкметны павеў, які нарадзіўся дзе-небудзь звонку, у нейкім закутку гэтай залы і адбіўся ў яго на вуснах? Здавался, усе чужынцы плаваюць у цёмнай, цяжкай вадзе, што прымушае скаланацца іх бязвольныя целы, падымае ім рукі, варушыць пальцамі, гулліва перабірае губамі. Няшчасныя небаракі! Люсьену было іх шкада. Нашто яны прыехалі ў Францыю? Якімі марскімі плынямі іх прынесла і выкінула сюды? Яны марна стараюцца апранацца прыстойна, купляюць гарнітуры ў краўцоў з бульвара Сэн-Мішэль: яны ўсё роўна ўсяго толькі медузы. Люсьен падумаў, што ён не медуза, ён не належаў да гэтай нікчэмнай фаўны. І ён сказаў сам сабе: «Я нібыта нырнуў». І раптам «Сурс» і чужынцы зніклі, і ён убачыў спіну, шырокую спіну з буграмі мышцаў, што аддалялася, несучы ў сабе спакойную сілу, і знікала, няўмольна знікала ў тумане. І ён убачыў Гігара: той стаяў бледны і, праводзячы спіну вачыма, казаў нябачнай П'ерэце: «Ды ўжо ж, даў я маху!..» Люсьена апанавала амаль невыцерпная радасць: гэтая магутная, гэтая самотная спіна — была яго! І ўся гэта сцэна адбылася ўчора! Цаной неверагоднага намагання яму на хвіліну ўдалося стаць на месца Гігара, ён прасачыў за сваёй спінай Гігаравымі вачыма і адчуў перад самім жа сабой жудасную Гігараву разгубленасць. Салодка жахнуўшыся, ён прашаптаў: «Гэта ім паслужыць урокам!» Цяпер абстаноўка змянілася: гэта было ў П'ерэцінай спальні і адбывалася ў будучым. З трошкі ялейным выглядам Гігар і П'ерэта абдумвалі, каго ўпісаць у ліст запрошаных. Люсьена побач не было, але яго ўлада над імі адчувалася. Гігар сказаў: «Не-не! Гэтага нельга! Вельмі будзе вясёла, калі яго ўбачыць Люсьен. Люсьен жа цярпець не можа жыдоў!» Люсьен яшчэ раз зірнуў на сябе збоку і падумаў: «Люсьен — гэта я! Той, хто не можа цярпець жыдоў!» Ён часта паўтараў гэтую фразу, але сёння яна гучала іначай. Зусім іначай. Вядома, звонку яе можна было прыняць за звычайную канстатацыю, такую, як, напрыклад: «Люсьен не любіць вустрыц» ці: «Люсьен любіць патанцаваць». Але тут трэба было не блытаць: той жыдочак таксама, можа, любіў патанцаваць, гэта мела значэнне не больш за трымценне медузы; досыць было толькі зірнуць на гэтага поджыдка, каб адразу зрабілася ясна, што ўсе яго прыязнасці і непрыязнасці настолькі ж ад яго неадмыўныя, як яго смуродлівы пах, як цьмяны адліў яго скуры, і што яны знікнуць — разам з ім, як лыпанне яго вырачаных вачэй ці ліпкая, саладжавая ўсмешлівасць. Люсьенаў жа антысемітызм быў зусім іншы: ён быў няўмольны, чысты, ён тырчаў з яго, як настаўлены ў грудзі іншым пагрозлівы сталёвы клінок. «Гэта... чорт... як гэта здорава!» — падумаў Люсьен. Ён прыгадаў, як маці, калі ён быў маленькі, казала часам вельмі своеасаблівым тонам: «Тата працуе ў сваім кабінеце». І гэтая фраза здавалася яму нейкай сакраментальнаю формулай, якая раптам абрыньвала на яго цэлы ком рэлігійных павіннасцяў і абавязкаў: не гуляць з пнеўматычным карабінам, не крычаць: «Тарарара-бум!» — і ён хадзіў у калідоры на дыбачках, як у касцёле. «Цяпер настала мая чарга», — задаволена падумаў Люсьен. Нехта казаў прыцішаным голасам: «Люсьен не любіць жыдоў», — і на ўсіх нібы нападаў паралюш, цела ў кожнага дранцвела, працятае роем маленькіх балючых іголак. «Сапраўды, — расчулена падумаў ён, — Гігар з П'ерэтай зусім яшчэ дзеці». Яны вельмі правінаваціліся, і досыць было Люсьену трошкі ашчэрыць зубы, каб яны адразу пачалі прасіць прабачэння, загаварылі шэптам і ўсталі на дыбачкі.

Люсьен зноў адчуў вялікую павагу да сябе. Але цяпер яму былі непатрэбны Гігаравы вочы: ён быў варты павагі ў сваіх вачах — яго позірк прабіўся нарэшце праз абалонку плоці, праз завесу прыязнасцяў і непрыязнасцяў, звычак і зменлівасці настрою. «Там, дзе я заўсёды сябе шукаў, — падумаў ён, — я ніколі не мог бы сябе знайсці». Дагэтуль ён сумленна перабіраў і вывучаў усё, чым ён быў. «Але каб я мусіў быць толькі тым, што я ёсць, — цана мне была б не больш чым гэтаму поджыдку». Што можна было знайсці ў душы ў гэтага згустка слізі, апроч пакут плоці, гнюснага самападману аб роўнасці і поўнага беспарадку? «Першае правіла, — падумаў Люсьен, — ніколі не глядзець у сябе; няма памылкі больш небяспечнай». Цяпер ён ведаў — сапраўднага Люсьена трэба шукаць у вачах у іншых, у П'ерэціным і Гігаравым баязлівым паслушэнстве, у поўным надзеі чаканні тых, хто расце і сталее дзеля яго, у юных чалядніках, што мусяць зрабіцца яго рабочымі, у малых і дарослых ферольцах, якім ён некалі будзе мэр. Люсьену рабілася амаль страшна, ён адчуваў сябе занадта вялікім для самога сябе. Столькі людзей чакалі яго, выцягнуўшыся напагатоў, і ён быў, ён заўсёды будзе гэтым бязмежным чаканнем і спадзяваннем іншых.

«Гэта і ёсць — быць начальнікам!» — падумаў ён. Перад ім зноў узнікла згорбленая і мускулістая спіна і потым, адразу — касцёл. Люсьен быў усярэдзіне, ён прагульваўся мяккай воўчай хадою пад прасеяным вітражамі святлом. «Але гэты раз касцёл — гэта я!» Ён напружана ўтаропіўся на свайго суседа, доўгага, гладкага і карычневага, як сігара, кубінца. Трэба было знайсці нейкія словы, выказаць гэтае нечаканае, незвычайнае адкрыццё. Паволі і асцярожліва, як да запаленай свечкі, Люсьен наблізіў руку да лба і на хвіліну, нібы пры малітве, задумаўся — і раптам словы прыйшлі самі сабой. Ён прамармытаў: «У мяне ёсць правы!» Правы! Гэта было нешта накшталт трохкутнікаў або колаў: настолькі дасканалае, што проста не існавала; цыркулем можна было рысаваць тысячы, сотні тысяч кругоў, але было немагчыма ўтварыць ніводнага кола. Таксама і цэлыя пакаленні рабочых маглі безумоўна падпарадкоўвацца ўсім загадам Люсьена, але ўсё роўна ніколі яны не вычарпалі б яго права кіраваць; правы — гэта было нешта па-за існаваннем, як матэматычныя мадэлі ці рэлігійныя догмы. І Люсьен якраз уяўляў сабой адну такую мадэль: гэта быў неахопны пук правоў і абавязкаў. Раней ён доўга верыў, што існуе выпадкова, што яго нясе па жыцці, як трэску, невядома куды: але гэта было ад таго, што ён рэдка задумваўся. Яго месца пад сонцам было вызначана задоўга да яго нараджэння — у Феролі. І даўно — задоўга нават да жаніцьбы ягонага бацькі — яго ўжо чакалі; і калі ён прыйшоў у гэты свет, то менавіта каб заняць гэтае месца. «Я існую, бо маю на гэта права», — падумаў ён. І, мабыць, упершыню, нібы наяве, перад яго вачыма паўстаў яго будучы, бліскучы і слаўны, лёс. Рана ці позна ён будзе прыняты ў Цэнтральную школу (што, зрэшты, абсалютна не мела значэння). Потым кіне Мод (ёй увесь час карцела бавіцца з ім у ложку, што наганяла на яго жудасную нуду; у нясцерпнай спёцы, што стаяла гэтай вясной, іх сплеценыя целы вылучалі пах перасмажанага рагу з трусяціны. «І галоўнае — Мод належыць усім: сёння мне, заўтра другому — усё гэта не мае ніякага сэнсу»). Пазней ён пераедзе ў Фероль. І ўжо цяпер недзе ў Францыі жыве светлавалосая дзяўчына накшталт П'ерэты, правінцыялачка з вачыма-кветкамі, якая захоўвае нявіннасць дзеля яго; часам яна стараецца ўявіць сабе свайго будучага гаспадара, гэтага грознага і ласкавага мужа, але ёй не ўдаецца. Яна цнатлівая і некранутая, і недзе ў сама патаемным закутку свайго цела яна прызнае права, якое мае Люсьен: валодаць ёю адзін. Ён ажэніцца з ёю, яна будзе яго жонка — сама пяшчотнае з яго правоў. І калі яна ўвечары сціплымі, набожнымі рухамі будзе здымаць з сябе вопратку — гэта будзе як ачышчальнае ахвярапрынашэнне. З ухвалы ўсіх ён возьме яе ў абдымкі і скажа: «Ты належыш мне!» Тое, што яна перад ім адкрые, яна будзе павінна паказваць толькі яму; і сам акт іх кахання будзе ў яго як салодкі пералік яго ўласнасці. Сама пяшчотнае яго права, сама патаемнае яго права: права быць паважаным аж да самае плоці, падпарадкоўваць нават у ложку. «Я ажанюся малады», — падумаў Люсьен. І чамусьці рашыў, што ў яго будзе шмат дзяцей. А потым прыгадаў бацькаву справу: яму не цярпелася прадоўжыць яе, і ён падумаў, ці хутка памрэ пан Флёр'е.

Гадзіннік прабіў паўдня; Люсьен устаў. Метамарфоза скончылася: гадзіну назад у кавярню ўвайшоў зграбны і няўпэўнены ў сабе юнак, цяпер адсюль выходзіў мужчына, начальнік сярод французаў. На рагу вуліцы Эколь і бульвара Сэн-Мішэль ён падышоў да канцылярскай лаўкі і паглядзеўся ў люстра; яму вельмі хацелася ўбачыць на сваім твары той непранікальны выгляд, які яму так падабаўся ў Лемардана. Але ў люстры адбівалася сімпатычнае, насупленае аблічча, у якім не было яшчэ нічога асабліва грознага. «Я адпушчу вусы», — вырашыў ён.



Пераклад: Зьміцер Колас
Крыніца: Jean-Paul Sartre. Le mur. - Paris: Gallimard, 1982.