Тэкст падаецца паводле архіву Зьмітра Саўкі
Ці не кожны ўпэўнена адкажа: на першым складзе. Аднак азнаямленне з акцэнтуацыяй гэтага слова ў акадэмічных слоўніках сведчыць, што тут назіраюцца ваганні (гл. табл.).
Табл. Націск у лічэбніку шэсцьдзесят у акадэмічных слоўніках1 2.
| Год | Слоўнік | Месца націску | |
|---|---|---|---|
| Назоўны скл. | Родны скл. | ||
| 1937 | “Руска-беларускі слоўнік” пад рэд. А. Александровіча. | шЭсцьдзесят | — |
| 1948 | “Арфаграфічны слоўнік” М. Судніка і М. Лобана пад рэд. К. Крапівы. | шЭсцьдзесят | — |
| 1953 | “Руска-беларускі слоўнік” пад рэд. Я. Коласа, К. Крапівы, П. Глебкі. | шЭсцьдзесят | шасцІдзесяці |
| 1962 | “Беларуска-рускі слоўнік” пад рэд. Я. Коласа, К. Крапівы, П. Глебкі. | шэсцьдзесЯт | шасцІдзесяці |
| 1982 | “Руска-беларускі слоўнік” пад рэд. К. Крапівы. Выд. 2, дапоўненае і перапрацаванае. | шэсцьдзесЯт | шасцІдзесяці |
| 1984 | “Тлумачальны слоўнік беларускай мовы” пад агульн. рэд. К. Крапівы. Т. 5. Кн. 2. Рэд. тома М. Р. Суднік. | шэсцьдзесЯт | шасцідзесяцІ |
| 1987 | “Слоўнік беларускай мовы” пад рэд. М. Бірылы. | шэсцьдзесЯт | шасьцідзесяцІ |
| 1989 | “Беларуска-рускі слоўнік” пад рэд. К. Крапівы. Выд. 2, дапоўненае і перапрацаванае. | шэсцьдзесЯт | шасцІдзесяці |
| 1991 | “Руска-беларускі слоўнік” пад К. Крапівы. Выд. 3, выпраўленае і дапоўненае. | шЭсцьдзесят | шасцІдзесяці |
| 1993 | “Руска-беларускі слоўнік” пад рэд. Я. Коласа, К. Крапівы, П. Глебкі. Выд. 4, выпраўленае і дапоўненае. | шЭсцьдзесят | шасцІдзесяці |
| 1995 | “Руска-беларускі слоўнік” пад рэд. Я. Коласа, К. Крапівы, П. Глебкі. Выд. 6, выпраўленае. | шЭсцьдзесят | шасцІдзесяці |
| 1996 | “Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы” пад рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко. | шЭсцьдзесят | шасцідзесяцІ |
| 1999 | “Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы” пад рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко. Выд. 2, дапрацаванае і дапоўненае. | шЭсцьдзесят | шасцідзесяцІ |
| 2003 | “Беларуска-рускі слоўнік” пад рэд. К. Крапівы. Выд. 3, папраўленае і дапоўненае, пад рэд. А. Падужнага. | шэсцьдзесЯт | шасцІдзесяцІ |
| 2009 | “Арфаграфічны слоўнік беларускай мовы” пад рэд. А. Лукашанца. | шэсцьдзесЯт | — |
| 2010 | “Беларускі арфаграфічны слоўнік” пад рэд. А. Лукашанца. | шэсцьдзясЯт | шасцідзесяцІ |
Як бачым, у слоўніках 1930–1950 гг. нарматыўнаю лічылася форма з націскам на першую частку шэ́сцьдзесят. Хістанні пачалася з “Беларуска-рускага слоўніка” 1962 г., магчыма, праз карэктарскі недагляд. Звяртае на сябе ўвагу і акцэнтуацыя ў форме роднага склону: тут ужо не два — як у назоўным склоне, — а тры варыянты: шасцíдзесяці, шасцідзесяцí і шасцíдзесяцí. Прытым у апошнім варыянце (яго мы сустракаем у 3-м выданні “Беларуска-рускага слоўніка”) — два націскі і абодва — асноўныя. Магчыма, гэта ўказанне на акцэнтуацыйную варыянтнасць; прынамсі так можна меркаваць, грунтуючыся на тлумачэннях у аўтарскай ноце “Аб карыстанні слоўнікам”: “У складаных словах Слоўнік адзначае толькі асноўны націск” (с. 13).
Да апошняга часу націск у лічэбніках на -дзесят меў выключна арфаэпічнае значэнне. Аднак “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” (2008) праводзяць яканне ў лічэбніках, і таму цяпер пытанне націску зрабілася праблемаю правапіснаю. У “Правілах” 60 мае розныя абліччы: то “традыцыйнае” – шэсцьдзесят (§ 61.14), то “абноўленае” — шэсцьдзясят (§ 18.4, § 61.1).
На старонках “Роднага слова” — у рубрыцы “Вяртаючыся да надрукаванага” — прадстаўнікі аўтарскага калектыву “Правілаў” змясцілі ўдакладненне адносна 70 і 80:
“трэба прызнаць некарэктным прапанаванае напісанне слоў семдзясят, восемдзясят... гэтыя словы павінны пісацца сéмдзесят, вóсемдзесят”3.
На жаль, у дачыненні 60 удакладнення не зроблена, хоць на неабходнасць гэтага звяртаў увагу яшчэ адзін суаўтар “Правілаў” – праф. В. Іўчанкаў:
“пад дыялектным уплывам [слова шэсцьдзесят] часам трапляе ў літаратурную мову з націскам на апошнім складзе... Такое напісанне пададзена і ў ілюстрацыях пра правапіс мяккага знака “Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” 2008 года. Аднак трэба мець на ўвазе, што на сёння вымаўленне гэтага слова варыянтнае, і яго трэба прымаць як вымушанае няўстойлівасцю націску. У літаратурнай мове перавага павінна аддавацца вымаўленню з націскам на першым складзе і напісанню: шэ́сцьдзесят”4.
Было б лагічна вярнуцца да ўзнятага пытання і прыняць адпаведнае рашэнне, замацаваўшы ў слоўніках і навучальнай літаратуры агульнапрынятую, узуальную форму: шэ́сцьдзесят, шасцíдзесяці.
ЗС
1 Без уліку стэрэатыпных перавыданняў.
2 Для большай нагляднасці націскны галосны пішацца вялікаю літараю.
3 Роднае слова. 2009. №6. С. 69.
4 В. І. Іўчанкаў. Гарэзлівая літара я // Народная газета. 2009. 30 мая.