Плакалі пралескі, дзеці вясны...
— Гэта раса на кволых пялёстках! — пяяў жаўранак і кружыўся над імі...
Фарбаваныя небам, узгадаваныя сонейкам, яны па чорнай зямлі не хацелі перажыць нават ад маладзіка да ветаха вясенняга месяца... плакалі ды плакалі... Месцамі на лагчынах лядок стаяў, месцамі траўкі зазелянеліся...
Новыя нарогі панёс на плячах араты ад каваля; дзяцюк ахвотна быкоў накарміў. Палала зарніца над бярэзнікам. У вёсцы з закураных каміноў круціўся ўверх, быццам кудзеля, белы дым — гаспадыні сняданне рыхтавалі. Выйшла дзяўчына першы раз босая ў чыстае поле; убачыла, як пралескі слёзы льюць, ды сама заплакала.
— Ой, мяне за нямілага замуж выдаюць!
— Ой, пагубіла я леты маладыя свае!..
Абхапіла рукамі бярозку маладую ды абамлела разам з ёй...
А вакол плакалі пралескі, дзеці вясны...
Прытуліся ка мне, дзяўчынка каханая! — бо сонейка заходзіць, бо цені гусцеюць, і каля млына над возерам устае, быццам белая воўна, пахучы туман...
А мо і праўда, што ў розных там замчышчах крыштальных ваююць паміж сабой рыцары дня з рыцарамі ночы?
А мо і праўда, што на пурпурных хмарках ручайкамі льецца чырвоная кроў?
А мо і праўда, што ў цёмным хмызе русалкі з доўгімі валасамі пяюць цяпер песні захаду?
Нешта казачнае бачу я ў багатых колерах неба...
Нешта таемнае варожыць мне вячэрняя зорка...
Сэрца маё ператлумачыць сабе ўсе гэтыя дзіўныя малюнкі.
Цені кладуцца над вёскай, цені гусцеюць па канюшыне за пусткай, і неяк робіцца сумна-сумна... Цямней і вялізней становяцца вочы твае, і душа мая тоне ў глыбокім моры іх ззяння.
У гэты самы час тку я са смутку свайго карону для шаўковых валасоў тваіх... Здаецца, ляцім з табою дзесьці далёка-далёка за рэчкай, за хмызняком...
Заскрыпелі варотамі касцы, зачырванелася вогнішча на пасецы...
...Прытуліся ка мне, дзяўчынка каханая…
Як дзяцел асіну, дзяўбе мае кволыя грудзі няўпыннае гора...
Ці-ткі праўда, што душа мая загачана, нібы заваліўшаяся старая студня?..
Ці-ткі праўда, што светлая новая крынічка не знойдзецца ўжо для мяне?..
Я пакіну вёску родную, уцяку ад людзей; я апынуся далёка за балотамі ў старым цёмным-цёмным лесе. Выберу сабе дуплаваты дуб і давай жыць у ім!..
Хай ветры, быццам веялкай мякіну ад дабра, выветраць нуду з сэрца майго. Хай бураломы грымяць над галавой маёй, мо забуду боль страшны свой. Але нічога не паможа! Нібы смоўж да апенькі, прырасла ка мне нуда мая — яна гадавала мяне, яна і памрэ са мною!..
Я сягоння хачу быць адным...
Зарніца пагасла над нямым-нямым ельнікам... Над высокім азяродам падняўся маладзік, нібы ценькая каруна. Павячэралі ўсе ў вёсцы і ляглі спаць; толькі адзін шчыры запознены араты яшчэ крочыць з поля; ціха і працягла сапе ён, змардаваны. Нізка апусцілі галовы галодныя быкі, ідучы мерным шагам. Пылу не падымаюць яны, бо раса прыціснула пясок на гасцінцы...
Я сягоння хачу быць адным і ўсё роўна не магу...
Дробным макам абсыпалі душу маю чорныя думы і не даюць супакою.
Я не магу быць адным...
Скора певень аб поўначы запяе, я лягу на ўзгорак ля крушні, але не засну: пачну на зорках варажыць да самай раніцы аб судзьбіне маёй...
Як памру, хай асінавы кол у курган мой доўбняй дубовай загоняць, бо душа мая людзям па вёсках супакою не дасць. Яна будзе шаптаць ім па начах аб нездавольнасці, аб сумнасці недасціглага далёкага свету. Людзі замарнеюць, не пазнаюць, з чаго марнеюць яны... Нешта захочацца ім — не даведаюцца, чаго ім хочацца... Пастух раней як заўсёды ў трубу затрубіць. Гаспадар малаціць пойдзе без пары... Бабуля будзе чакаць цуда якога-то, на паўночнае неба пазіраючы...
І душа мая не супакоіцца, пакуль расінкі па кветках не заплачуць, пакуль пажарышча ўсходу не зачырванее над борам... Пакуль людзі святла сонца не ўбачуць…
Нібы ціхія старасвецкія псалмы, імшара нешта гаворыць.
Па сіўцу за панскім гарохам пасуцца гусі. Ледзь відаць здалёку хата палясоўшчыка.
«Эх! — думае маленькая пастушка, трымаючы лазовы дубец у руках.— Кіну гусей, хвароба іх не возьме! Пабягу дахаты заціркі сербануць: надта есці хочацца...»
Але пабаялася.
Сонца пякло яе — галодную, смаглую. Абаперлася яна на сукаваты плот і быццам самлела... Тым часам гусі ўвабраліся ў гарох. Накруціўся на тое ліха палясоўшчык, бацька яе, і, убачыўшы гэтую штуку, сцебануў малую дачку раз-другі дзягай сваёй сырамятнай. Дзяўчынка нават не заплакала, толькі заспяшалася і выгнала гусей з гароху і ўжо болей аб ядзе не думала...
— Найлепшае лякарства гэтым дармаедам! — крыкнуў палясоўшчык, адышоўшыся.
Прыйшлося маленькай пастушцы чакаць ужо позняга вечара... Хай раней папскія гусі пад’ядуць!.. Яе зацірка і вечарам не ўцячэ... на кірмаш яе не панясуць прадаваць…
Не бяжы за кветкай сіненькай, што на дрыгве расце. Не перадавайся думам сваім маладым і гарачым. Не пазірай доўга на маладую прыгожую дзяўчынку, бо без пары загінеш! Занімашто прападзеш, хлопча!
Гаспадарка твая апусціцца; не будзе нават чаго да мякіны прымяшаць на хлеб. Як непрытомны, будзеш ты брысці па гасцінцу, і ўся вёска цябе на смех падыме, пальцамі нячыстымі аж у вочы тыкаючы.
Толькі жалейку слухаць ахвотнікам станеш; заўсёды рвацца будзеш на зоркі глядзець... Багаццем тваім будуць — вялікія боль у душы, горкія слёзы ў вачах... Але што выйдзе з гэтага?.. Равеснікі твае доднікамі будуць малаціць дабро тваё торпу за торпай, а ў цябе зуб аб зуб замалоціць. Равеснікі твае будуць сядзець у хатах тынкаваных, а праз тваю бравэрку дзіравую вецер халодны будзе свістаць...
...Не бяжы за кветкай сіненькай, што на дрыгве расце…
Маці ўжо вугалле выгарнула з ямкі на чалеснік, раздзьмухала, запаліла лучыну і села за прасніцу, а я яшчэ нават не заснуў. Цёмна была доўгая восеньская ноч. У млыне за возерам блішчэў агонь, і чуваць было, як у канцы вёскі шумела малатарня. Я накінуў кажух на плечы і выйшаў з хаты. У блізкім фальварку загаўкалі сабакі, як пачулі мяне. Брыў я па вуліцы, чапляўся часта за мокрыя кусты. Гэтак дабраўся я да манежа, дзе жыта малацілі; спрытна і складна ішла праца ў таку, вясёлымі і здаровымі выглядалі твары...
У гэты самы час успомніліся мне словы: «У поце твару твайго будзеш ты есці хлеб свой!»
Во калі толькі чалавек можа быць шчаслівым на зямлі!..
А можа, і праўда, што пурпур над зарасляй рассыпае нейкая таемная багіня хмар?
А можа, і праўда, што кожную кветачку анёл фарбуе і салоўка песціць?
А можа, і праўда, што сэрца маё нейкая парваная струна, каторай калісь-то крануліся кволыя пальцы дзяўчыны прыгожай?..
А можа, і праўда, што жыццё маё, гэта нейкая цудная мара паўночы, каторая знікне, чуць толькі першы певень запяе?..
А можа, і праўда, што ў пажарышчы тваіх ясных вачэй палаюць замчышчы нейкіх старасвецкіх казак, каторыя варожаць салодкім шопатам сваім?..
Лес маўчыць і нічога не кажа; чарот у завадзі шуміць ды гэтаксама мала чаго гаворыць. Зоркі на мігі сваю гутарку вядуць…
У чачоткавую шчыльную скрыню захаваю нуду сваю, закіну ў глыбокую затоку і сам зраблюся чыстым, як той снег, каторы яшчэ да зямлі не даляцеў. Пушчуся пад самае яснае сонейка, каторае абхопе мяне сваімі гарачымі косамі, і я зажыву, нібы кветка над даглядам свядомага садоўніка. Я буду бачыць, як сонейка ўзыходзіць над борам, як вярбіна шаптункі свае з чаротам вядзе, як салоўка над панскай сажалкай пяе, досыць з мяне. Нібы ралля расой, душа мая абмыецца светлымі думкамі, і жыццё маё пойдзе, як тая сцежка, па стромкай гары ўвысь.
Доўга брыў я па чужых людзях, далёка ад роднай вёскі сваёй. Доўга не бачыў я знаёмых і блізкіх мне людзей, не чуў родных сумных песень...
Нацярпеўшыся, заўсёды адзінокі ў цяжкай працы сваёй, я ўздыхаць нават саромеўся, бо чужыя людзі асмяялі мяне з ног да галавы. Не то што з парванай бравэркі маёй жартавалі, але і з праўдзівай душы маёй...
Я цярпеў і маўчаў.
Як цяжарная гіра, хіліла крывавая крыўда мой крыж; мозг у касцях маіх высах. Нешта смактала кроў маю, і чуў я нейкі голас таемны ў поўначы:
— Маці старая кліча цябе, чакае пестуна свайго. Па начах не спіць ды ўсё плача: чаму ты аб яе забыўся? Чаму ты яе пакінуў? Тваё поле не арана, благія суседзі каменнямі закінулі межы твае. Нават цыганоў ахвота не прабірае пераначаваць у пустцы тваёй...
— Хадзі!.. Маці старая заве цябе дамоў у родны куток... Яна слязамі сваімі абмые твае крывавыя раны... Сівымі валасамі прыкрые апухшыя ногі твае і прытуліць цябе...
Вырваўся месяц з-за блакітнай хмаркі, і яшчэ сумней зрабілася мне...
Павесіў я торбу на плечы, тужэй аперазаўся, убіў новы цвік у свой новы кій і павярнуўся тварам схудалым да роднага краю... Разлезлі атопкі мае, ногі мае аб вострыя каменні калечыліся...
Але кожны кавалак дарогі ўліваў нейкую жудасную асалоду ў душу няшчасную маю, бо з кожным часам блізіўся я да сонейка майго, да маці маёй, да ўбогай вёскі, дзе я радзіўся...
І пагоды і непагоды панавалі пад небам...
Зайшло сонейка, ды ізноў узышло. Іграў пастух у трубу, дамоў жывёлу гонячы і ў поле гонячы...
Вось, дзякаваць богу, знаёмы шырокі гасцінец... Вось тая самая бярозка ля крушні, той самы ўзгорак, дзе жвір каналі, той самы хмызняк ля выгану.
Людзі едуць з поля — мяне не пазнаюць. Кажу: «Дзень добры!» — маўчаць.
Нейкім агнём напоўнілася душа мая, нешта спёрлася ў горле, і вочы туманам пакрыліся, убачыўшы рабункі ў гаспадарцы маёй. Дзікі крык зарэзанага вырваўся з грудзей маіх, і ў непрытомнасці абхапіў я дрыжачымі рукамі стары, абросшы мохам крыж, каторы ўжо безлічоныя годы стаіць на ўзгорку сярод вёскі...
Яшчэ як я малым хлопцам гусей пасціў у аднэй зрэбнай кашулі, быў ён ужо гэткі стары. Цяпер на старасці лет толькі ён адзін прымае мяне, нібы дзіцянё сваё... Яшчэ бліжэй прытуліўся я да яго, анямелы…
……….………………………………………………………………………………………...
Ой, вялікая ахвяра людскога беспатольнага гора!.. Толькі ты плаціў каханнем за крыўду і здзек!..
…………………………………………………………………………………………………
На шмат крыжах ужо мучылася сэрца маё акрываўленае... Шмат разоў душа мая поўнай смагай піла горкі напітак атручанай несправядлівасці...
….……………………………………………………………………………………………...
Шмат магілак выкапаў я ў грудзях сваіх для невыпаўненых маладых жаданняў і цяпер без нічога астаўся…
….…………………………………………………..………………………………………….
Доўга я плакаў пад старым крыжам у роднай убогай вёсцы, пакуль ужо і людзям надаела стаяць і дзівавацца, і сабакам брахаць надаела…
Думы, дзеці душы маёй, мне супакою не даюць.
Ці ўжо над гэткай планетай дзяцюк парадзіўся?..
Ці мо я сам вінават у нядбаласці сваёй?..
Саху я ў рукі не бяру; сякера вышчарбілася, нават і лучыны пашчапаць ахвоты нямашака. Суседзі смяюцца, што мазалёў як бы не было на руках маіх.
От пазіраў бы, як сонейка па балоце заходзіць і стагі залоціць... Як канюх плача пад яварам... Цягаўся б начамі па хвойніку, апусціўшы галаву на грудзі, заламаўшы рукі на плечы... Заўсёды ад маладзіка да ветаха гэтак рабіў бы...
Ці я вінават, што неяк люблю пазіраць, як жудасны лес моўчкі калышыцца пад ззяннем зорак паўночных?.. Ці я вінават, што люблю на чаўне па шырокім плёсе плыць... Над маёй галавой дзікая качка кружыцца, і салодкі смутак напаўняе душу маю, нібы келіх чыстай крынічнай вадою... Ці я вінават?..
Толькі што маладзік узышоў, і купаўся ён у сярэбраных хвалях, нібы шчупак... Быццам мармуровыя белыя авечкі, выглядалі хмары наўкола... Смачна спала вёска пасля цяжкай працы летняга дня. Косы навостраныя, кляпаныя віселі над стрэхамі, прырыхтаваныя на заўтра... Толькі высокая вярбіна, над сажалкай расхіленая, адна-адзінюсенька не спала…
…………………………………………………………………………………………………
Бліжэй падышла яна да сажалкі і цуда ўбачыла ў гладзі люстранай вады: купаўся там анёл з распушчанымі шаўковымі валасамі. Над галавой яго быў залаты маладзік. На грудзях блішчэлі дыяментавыя пацеркі зорак. Плоткі маленькія плылі вакол, пазіраючы яму ў ясныя блакітныя вочы...
Не разумела дзяўчынка вясковая, што яна гэты воблік свой бачыць у вадзе, і зашаптала малітву — тую самую, каторую калісьці стары дзед вучыў яе... Гэтак стаяла яна здзіўленая, пакуль густы туман усё атуліў,— і ваду, і высокі чарот, і белыя кветкі з блакітнымі каптурыкамі, і доўгія пляцёнкі траў вадзяных.
Па ўзгорку, па крушні, ззяюць апошнія праменні сонейка вясенняга...
Здаецца, шмат лучын над імшарай паліцца...
Здаецца, белыя, як снег, абрусы вісяць на высокіх азяродах пад небам абшырным... Здаецца, увышку, у разнаколерным моры, плаваюць сівыя рыбакі і з пурпурных невадоў высыпаюць у чоўны залатых шчупакоў...
Цямнее. Зоркі паказваюцца над вёскай. Вароты скрыпяць. Па дзядзінцах бабы дояць кароў, хлопцы адзяваюць цёплыя кажухі і выбіраюцца на начлег...
Ой, злавіў бы я на выгане самага найлепшага жарабца старасты багатага, разбіў бы каменем путы жалезныя, не закілзаў бы яго, а ўскочыў бы і пусціў пабрыкваць па абшырным полі, бо тутака, дома, усё клінам сышлося для мяне, бо тутака я сабе месца не знайду...
За рэчкай, там, за хмызняком, мой мілы друг жыве...
Пакармі, дзеўча, сабак атрутай смяртэльнаю, каб я мог без шуму дастацца к табе, каб бацькі твае злосныя не пачулі...
Я маю гасцінец для цябе — спадніцу шаўковую, белымі карункамі абшытую, чырвонымі фальбоначкамі пакрытую...
На ганку, пад густою рабінай, без слоў шмат чаго скажаш мне, ласкай сваёй ашчаслівіш сэрца маё і сваім шопатам здымеш нуду з душы маёй, быццам сярпом вострым ярыну густую…
Сярод густой цемры паўночнай, сярод бесканечна налёгшых ценей, калі нельга ўбачыць, дзе вёска, дзе хмыза, а дзе чыстае поле,— блудзіў змардаваны небарака і ўбачыў здалёку дрыжачыя аганькі...
…………………………………………………………………………………………………
Акрыляецца душа яго новай надзеяй, асвечваюцца вочы яго новым светам, забывае ён боль апухшых, пакалечаных ног, хатулёк на схіленых плячах робіцца лёгкім — ён ідзе толькі ў адзін бок: да гэтых далёкіх залатацудных аганёчкаў, каторыя, быццам зваліўшыеся зоркі, нешта баюць яму, абваражваюць...
…………………………………………………….…………………………………………
Ідзе ён — ніколі не можа дабрацца да іх... Здаецца, вось-вось ужо блізка, хоць рукой падаць, аглядаецца: ані троху бліжэй не дабраўся да іх... Твар яго потам халодным пакрываецца, млеюць рукі і ногі, а ён далей ідзе, доўга ідзе...
……………………………………………………..………………..……………………….
Не можа пераканацца, што ён ніколі не дабярэцца да іх... Ідзе — і весялей яму, соладка яму, хоць ногі не служаць, але ідзе ўсю доўгую, доўгую цёмную ноч...
А калі ўжо анёлы пачынаюць пяяць песню раніцы светлай, а калі ўжо палаючая зорка пачынае гарэць за рэчкай пад борам, замардаваны чалавек ужо ляжыць на халодным камені, развесіўшы рукі абамлелыя ўніз…
.…………………………………..…………………………………………………………….
Далёкія аганёчкі нават не сняцца яму ўжо, бо сэрца навекі біцца перастала і вочы навекі заплюснулі...
Вытапталі мы сабе месца сярод высокай травы на лузе ля ракі і селі, нібы ў шатры. Млела блізка рэчка сярод цішы летняй ночы, і праменні месяца залацілі нямы чарот...
Маўчала яна... Толькі сэрца маё не маўчала. Неяк мне хацелася нешта казаць ёй, але я не ведаў што.
— Загадай загадку! — выпаліў я раптам ні з таго ні з сяго.
Зірнула яна на мяне, а ў гэты самы момант месяц зірнуў на яе. Шаўковымі хвалямі былі распушчаны валасы па плячах. Ад іх ляглі па твары паўцені, і вочы глыбокімі зрабіліся, а яна зрабілася таемнай — здаецца, любіла і не любіла, жартавала і не жартавала, не то клікала да сябе, не то адганяла... І я не мог разгадаць...
Нямела ноч. Чорныя вольхі драмалі. Адны зоркі гаслі, і другія запаліліся.
Я не ведаў, ці мне ў нейкім забыцці, быццам мармуровую багіню, цалаваць, ці ж па гордасці адвярнуцца ад яе ды захаваць у сэрцы маладое, шчырае пачуццё...
Яна загадала загадку…
У дзікія горы пайду я, дзе гаротнікі ўвесь доўгі гарачы дзень без аддухі вапну капаюць...
Шпарка рухаюцца іх чорныя, мазолістыя рукі. Не выпростваючы спіны свае па колькі гадзін, яны рыдлёўкамі падкідаюць цяжкое каменне, нібы пярынкі...
Простыя вельмі людзі яны: вераць нават у нячыстую сілу ды, шчыра молячыся, незвычайнага цуда чакаюць... Адзін лахматы сівы вапельнік жудасныя казкі баіць перад сном, ажно палохаецца грамада ўся і туліцца бліжэй адзін к аднаму...
Добрыя людзі яны! Апошні кавалак хлеба аддаюць жабраку на дарозе...
Іду я да іх шэрай гадзінай, калі ля вялікай печы ў яме, дзе вапна паліцца, сядзіць дачка сівога вапельніка і гатуе вячэру. Цямней робіцца навокал, сумней становіцца расцяроб, ахоплены цёмнымі ценямі…
…………..………………..……………………………………………………………………
Чаму я палюбіў гэтую вясковую дзяўчыну? А яна,— нібы тая бярозка сярод поля,— як тая крынічка пад узгоркам, чыста яе сэрца... Быццам лічаныя, з’яўляюцца зоркі... падобныя да вачэй дзяўчыны…
Апусцілася вясна на зямельку, сонейка падагрэла грудзі зямельчыны, і за выганам на мяжы кветка радзілася. Ноччу чыстая раса купала яе ды няньчыла; з блізкай вярбіны салоўка ёй алелуя пяяў; удзень праменні сонейка фарбавалі яе ды грэлі. Зрабілася кветка нейкай дзіўнай цацачкай сваімі разнаколернымі ляпёсткамі (пялёсткамі).
Нагнаўся араты быкамі сваімі, затуманіў люльку сваю і зараз бруднымі атопкамі гыц на кволую кветку, на дзіцянё блакітнага неба...
І быццам не было яе на мяжы ля выгана…
…………………………………………………………………………………………………
Чалавеча! На манер песні здатнее мне гаварыць з табою. Ці дагадаўся ты, што гэта толькі малюнак паўночных думак тваіх?.. сон душы тваёй?.. калі твая душа пасля гуку мінуўшага дня заплавала ў хвалях яснага супакою, калі зажадала яна нешта таемнага, незвычайнага, і, быццам кветка, быццам голуб белы, над ёй святочнасць запанавала, ты зямной бруднай карыснасцю сваёй затаптаў, знішчыў тыя кволыя расліны неба, і быццам не радзілася кветка ў душы тваёй...
Чалавеча! Шкада мне цябе…
Нібы рупны араты, выходжу я раніцай на дзядзінец яшчэ як сам бог спіць, здаецца...
Пад белым морам туману дрыжыць густы хвойнік на лагчыне. Над рэчкай месяц бляднее. Галавешкі начлежнага вогнішча яшчэ смалюцца пад сухім карчом. Бярэзнік ахоплен чырвоным морам усходняй зарніцы. Вароны пачалі крычаць і крыліцца над зялёнай елкай. Канюшына смачна запахла, і ў вёсцы вароты заскрыпелі...
Пасля бяссоннай начы, калі ў нейкай непрытомнай гарачцы мучыцца чалавек, і, быццам калючыя шышкі, думы абхапілі яго сэрца,— вельмі прыемна дачакаць усходу сонейка... жадаеш цеплаты яго і, пасылаючы на ўзгорку шчырую малітву дню, скідаеш, як непатрэбныя атопкі, думы начныя...
Снілася мне казка імшары кудравай...
Белы туман абхапіў рэчку, а цені паламанага плота маталіся па расістай мяжы...
На белым камені, пад дубам дуплаватым, сядзела дзяўчынка. Пяяць ёй хацелася, але заплакала...
— Не хадзіла б па вечарніцы, не ўбачыла б таго дзецюка з шаўковымі валасамі, і болю не мела б, і маркотнасці не знала б...
А цяперака свет ёй нямілы, сонейка не грэе.
Хадзіла па знахарах — не памагло. Зеллем паілі — не памагло.
Сядзе за прасніцай — ніткі рвуцца. Пачне аладкі пячы — смалюцца. Пойдзе кароўку даіць — дайніцу пераверне.
На белым камені, пад дубам дуплаватым, сядзела яна і сама сабе гаварыла:
— Куплю сабе каптур белы, смяртэльны, злажу накрыж рукі і на могілкі пайду... лягу на жоўты пясок ды болей не ўстану, бо свет божы не мілы мне, бо жыць болей не хочацца…
……………………………………………………………………………………….………...
Цямней зрабілася поўнач, бялей зрабіўся туман...
Снілася мне казка імшары кудравай...
Была цёплая вясна. Над свежай раллёй кружыўся жаўранак і пяяў. Баразна за баразной лажылася пад сахой змардаванага аратая. Гарачы пот капаў з твару яго.
Тпрукнуў худой кабылцы і затуманіў люльку. Як затуманіў люльку, захацелася прылегчы. Лёг аратай на свежую мяккую раллю, быццам на падушку. Не вытрымаў ды заснуў.
Ой, не спі, малойча, разгарачаны на голай зямлі! Маці зямелька да сябе цягне бедных людзей. Сям’ю асіроціш!
Смачна спаў аратай, і страшэнныя сны сніліся яму — усе нябожчыкі і цені надмагільныя...
Прачнуўся ён з цяжарам у галаве, з колькай у левым баку. Але дзеля таго ж ён яшчэ фанабэрыўся ды араў да вечара.
Эй, малойча! Зямліца цябе цягне да сябе… сям’ю асіроціш!
На старых могілках уз’явіўся новы курганок жоўтага пяску.
Лёг у магілу сырую без пары аратай малады, нібы дуб падсечаны...
Кружыўся жаўранак над свежай раллёй пад блакітным небам...
Я запалю лучыну ў досвітку і засяду за стол дубовы пад абразамі, бо сон мяне не бярэ і я толькі бакі пабіў аб голы тапчан...
Быццам разгневаны рой пчол, думы апанавалі мяне... Але нічога не зробіш — у сэрцы маім радзіліся яны, душа мая гадавала іх.
За акном рабіна ківаецца, і перад усходам цямней яшчэ робіцца на дзядзінцу.
На блізкім двары асвер заскрыпеў — напэўна, суседка толькі што скінула каромыслы з плеч: ёй трэба дайніцу вымыць і кароў даіць. Потым пабудзіць яна хлопца, і ён пагоніць карову на расцяроб, сам назапасіўшыся харчамі...
Бярэцца пад дзень. Святлее. Людзі за працу хапаюцца. Толькі я адзін не ведаю, за што ўзяцца.
Як толькі вырас я з сваёй зрэбнай кашулі, майму сэрцу цесна зрабілася ў грудзях і душы ў целе. Здаецца, лётаў бы вышэй гаю зялёнага, далей рэчкі блакітнай, туды, дзе сонейка ўзыходзіць, дзе фарбай пурпурнай яно хмаркі фарбуе. Здаецца, ахапіў бы ўвесь свет божы і зліўся ў адно з ветрам лёгкім, каб нешта цікавае, патрэбнае казаць убогім вёскам, каторыя, нібы апенькі на пасецы, рассеяны па ўсяму вялікаму абшару беларускіх раўнін і балот…
Яна сядзела на старым плоце з бярозавых парканін і пазірала на пажоўклы блізкі алешнік.
Асенні дзень удаўся сонечны, пекны, нейкія відзімыя чары панавалі ў паміраючай натуры... Смутак шчаміў грудзі. Даражэй стала лета, пазіраючы на сухія пянёчкі завяўшых кветак. Над грэбляй старага млына бурчэла вада, а ў гэтым шуме чулася песня русалак і плач старасвецкай музыкі. На стромкім беразе рэчак блішчэлі жоўтыя румянкі; яны былі яшчэ свежыя, пахучыя і хараством цешылі дзяўчыну.
У блізкай вёсцы гудзелі малатарні... Людзі прырыхтавалі на зіму харчы сабе і жывёле. Бульбу ўжо выбралі, ярыну пажалі. На белым іржынні стаяла быдла з апушчанымі галовамі. Побач на мяжы дыміўся аганёк, вакруг яго ёрзалі пастухі і пастушкі і кідалі з аднэй рукі ў другую печаныя гарачыя бульбіны.
Бачыла ўсё гэта дзяўчына ды задумалася. У светлых вачах яе адбіваўся блакіт асенняга неба; ціхія ўздыханні рваліся з яе грудзей. Непадалёк шаптаў ёй панскі сад:
— Яшчэ шмат разоў прад вачамі тваімі зацвітуць кветкі ды зноў завянуць... Але смутак смалой прырос да яе душы…
Нашто мне мазгі круціць, якім аршынам мераць свой верш, якім гэблем гладзіць кожнае слова сваёй песні, калі сэрца перапоўнена, калі ў жылах кроў вельмі кіпіць і неяк само гаворыцца, само пяецца?
Пытайцеся ветра, ці мае ён мяжу, пытайцеся рэчкі, ці мае наказ яна — колькі вады пераліць з аднаго месца ў другое...
Кожнае слова маё — шчыры ўспамін убогай вёскі. Кожны радок маёй песні — малюнак перажыванняў гаротнага, простага беларуса. Хата мая не пад шнур будавалася, жыта маё прадаецца без вагі і меры — дабра свайго я нікому не шкадую...
Як мурашкі корч, думы абхапілі душу маю, і я не магу заснуць, хоць даўно першыя пеўні прапяялі. Грудзі мае прарыты нездавольнасцю, нібы гумно кратамі. Духу не хватае так далей трываць...
Крыкну на ўсю вёску ад болю — хай прачнецца гарапашны люд, хай перапужаецца. А я тым часам пабягу ў лес да старых карчоў, да вялікіх вываратняў. Дачакаюся там буралому; навальніца ўдара, засмаліць пярун, і маланкі пакрыюць неба чырвонымі крыжамі...
Асвяціцца на момант поле ды зноў пацямнее... Заціхне на момант бура ды зноў зашуміць…
Не пазірай па мяне вачамі гэткімі бліскучымі, бо заглыбока пранікаюць яны ў маю душу і паляць мяне невядомым агнём...
Не прасі, каб я табе што-колечы гаварыў, бо ўсю праўду выллю перад табой і святасць наша згубіць сваю красу і прыме звычайную будзённую вопратку. Лепей будзем хаваць нашы казкі, наш яснацвет маладосці і назаўтра, каб святліца кахання нашага пустой не засталася. Будзем моўчкі слухаць, што нам зоркі пяюць, будзем моўчкі пазіраць, як русалкі за хмызняком танцуюць…
Тады, як хачу вырвацца з заржавеўшых ланцугоў бесцікаўнага жыцця, я думаю аб ёй. Я магу ў думках да таго дайсці, каб тыя ўспаміны старадаўнія ясна аджылі перада мною. Тады жыццё маё малюецца мне сном, а сон — яваю... Гэта — хвілі, поўныя асалоды...
Не ўцякай ад мяне, цудная мара паўночная! Яшчэ поўнач не стукнула, яшчэ пеўні ў вёсцы не прапяялі.
Я думаю аб ёй.
Я пазіраю на неба, а мо і яна ў гэту самую хвілю паглядае на неба і нашы блікі, пушчаныя ўдалеч, спаткаюцца на зорцы бліскучай…
….………………..………………..………………..………………………………………….
Бачу я родную вёску, бачу я на магільніку свежы ўзгорак — крыжы нібы спуджаныя стаяць вакруг... Гэткая маладая!..
Я сную паміж папарацей, пакрытых халоднай расой, і падаю вобземлю на магілку... цалую халодны пясок…
…………………………………………………………………………………………………
Астарэў я без нары, валасы мае вылінялі, вочы прытухлі, крыж схіліўся, голас ахрып... Але ў гэтай нарванай рэзгіне жыве маладое сэрца.
Толькі песні маюць уладарнасць над жыццём... Толькі дзеля казак трэба жыць на свеце…
У заварожаных казках і снах купаецца жыццё — маладое маё. Я шлю мае напевы блакітнаму небу сонечнаму...
Усё ажывае пад сонейкам.
У парнасці зялёнага гаю чуцен пах кветак і сасновай растопленай смалы. Ціха палуднуе аратай пад высокім дубам на мяжы. Быкі зыгуюць, а за імі ганяецца хлопец з доўгай пугай у руках... Усё пакрыта залатым пылам сонечных праменняў.
Калі неба гэтакае яснае, дык што табе яшчэ трэба, чалавеча?..
Калі птушкі гэтак пяюць над алешнікам, дык чаго ты нудзішся?
Весяліся разам з кветкамі канюшыны, завадзі песні з крынічкай, і шчасліў будзеш...
На гай высокі я вочы свае падымаю, і сэрца кволае нешта ў блакітнага неба пытаецца... Цесна робіцца ў грудзях ад таго, што я адказу дачакацца не магу...
Ці гэтак я і апошні раз закрыю вочы свае, нічога не дачакаўшыся?
Я ў кусочкі паламлю саху сваю, быкоў сваіх на волю пушчу, кіну добрым суседзям морг свой камяністы і пайду брысці на дзікае балота — далёка ад людзей.
Ля завадзі, сярод чароту, сяджу я схілены ў тры пагібелі і не ўстану, не пайду, пакуль не зразумею самы лад жыцця людскога, як мае быць...
Не шумі, човен, па явару, не пужай качак маладзенькіх, не псуй кветак белых з маленькімі гладышыкамі, з зялёнымі каптурыкамі...
Я дабяруся да самага плёсу шырокага, дзе на высокім беразе дзве бярозкі разам зрасліся, спляліся галінкамі сваімі, толькі сякера вострая разлучыць іх... Часам сярод іх пахучых галін салоўка пяе адвечную песню кахання, і трэлі яго нясуцца па ўсім лузе абшырным...
Начамі не спіць адзінокі палясоўшчык, чуючы гэтыя песні. Ён сядзіць на прызбе ўбогай хацінкі сваёй, і добрыя вочы яго слязамі напаўняюцца...
Вершаліны бору асветлены месяцам, а ў доле на папараці дрыжаць іх велізарныя цені…
З кошыкам у руках я спаткаў яе на дзядзінцу і нібы заварожаны з таго часу зрабіўся.
Кажы мне, дзеўча, хто цябе надзяліў гэткімі чарамі? Чаму я ўсё думаю аб табе?.. Які бог жыве ў душы тваёй? Напэўна, ты самае пекнае стварэнне на зямлі.
Быццам дзед веялкай мякіну вытрасае з аўса, гэтаксама ты мае думы чорныя вытрасаеш ды ў панскі лес адсылаеш.
Усё жыццё сваё табе ахвярую; будзь ты ўладарніцай душы маёй, царыцай песень маіх!..
Сонейка ўсходзіць над борам, ці заходзіць над возерам, я ў цудных фарбах неба бачу цябе, каханая!..
Мыла дзяўчынка бялізну кужэльную ў крыніцы. Стаяла яна на кладцы, закасаўшы рукавы з вышыўкамі, распусціўшы валасы русыя, пяючы песні дзявочыя.
Ехаў гасцінцам багаты паніч, ехаў, ды застанавіўся — відаць, дзяўчынка спадабалася яму. І давай ён гэткую гутарку весці:
— Я маю зямлі сем валок, стады мае багатыя, коні мае дарагія, парабкі мае адзін у адзін, як тыя дубы на ўзгорку. Пайдзі за мяне замуж, дзяўчынка!
— Ой, не пайду замуж за цябе: не трэба мне золата, серабра, не трэба багатага молайца. Я кахала аднаго — кахаць буду; цалавала аднаго — цалаваць буду. Ён у цябе парабкам служыць, па мне заўсёды тужыць...
Кланяўся пан нізка да зямлі — не памагло.
Кленчыў, як той жабрак пад акном,— не памагло.
Ой, шчасце не ў золаце, паны!
Яе шчырая душа ўвайшла ў сваю кемнасць, нібы канаўка ў рэчку... Новы ўзор выткала яна: маладыя пралескі расцвіталі ў разарваным сэрцы, каторае было абведзена вянком бярозавых лісткоў. Вакол вянка блішчэлі на блакіце шоўку залатыя кроплі слёз... Здавалася, што гэта адсвечваецца ў сажалцы вячэрняе неба, засеянае залатымі зоркамі... Здавалася, што плыве гэты ўзор ды нешта дзіўнае баіць аб вёсцы і полі абшырным...
— Або-о-о! — здзівіліся ўсе.— Вось залатыя рукі ў Агаты!
І нейкім незямным шчасцем ззялі вочы маладой дзяўчыны...
Яна не галасіла, не плакала, а толькі ціхутка прычытвала:
— Не пабаюся гневу панскага!
— Не пабаюся нямой поўначы!
— Не пабаюся лесу цёмнага!
— Пабягу абарваная, галодная ў родную бедную вёску. Міну я братаву хату, міну вялікі выган, зайду на магільнік сумны да маці-нябожчыцы. Павалюся вобземлю на жоўты пясок, прытулюся гарачай галавой да халоднага крыжа, тварам урыюся ў мяккі курган, каб бліжэй было да труны матчынай...
— А ты, матачка, а ты, родная, забірай к сабе сірату сваю! Сірату сваю пакрыўджаную, адзінокую, няшчасную!.. Ой, дзеля чаго я радзілася на свет?..
...Яна не галасіла, не плакала, а толькі ціхутка прычытвала...
Слязамі мачу я шаўковыя тканіны панскія; кожны новы ўзор новым уздыхам спатыкаю. З кожным новым днём новай хваробаю хварэю... Затое тканіна на кроснах даўжэе, труба на вальку таўсцее... Балючы крыж мой хіліцца — затое ўзоры мае пякнеюць.
…………………………………………………………………………………………………
Не падыходзь блізка да аконца, маці мая бедная, бо пан убачыць ды злымі сабакамі зацкуе!.. Не пазірай у пакой праз вялікую шыбіну, бо спужаешся — не пазнаеш дачку сваю родную...
Ой, загубіла я леты маладыя свае, пастарэла без пары.
Абшчыпалі мяне, як той гарох пры дарозе.
Даўгія валасы мае ад пакуты вылінялі.
Ясныя вочы мае ад бяссонніцы аслеплі.
Гучны голас мой ахрып, плачучы ў поўначы.
Усё нуджуся я па вёсцы роднай, пытаюся ў стрэчнага-папярэчнага:
— Як бацькі мае маюцца? Як сёстры і брацікі гадуюцца?
Не знала я, не ведала, што зямелька сырая ўсіх іх забрала, толькі аднюсенькая маці засталася, нібы адзінокі асмалены корч на жудаснай пасецы... Асталася гараваць, бедаваць па дачушцы сваёй!..
…………………………………………………………………………..……………………..
— Пачакай мяне, матачка, за садам вялікім — я вынесу табе полудзень свой, бо ўсё роўна есці не магу. А калі ты гэтаксама есці не можаш, то пакладзі ў торбу ды старому жабраку занясі, хай есць на здароўе, хай богу памоліцца за мяне!..
— Гэтаксама, матачка, аддам я табе з галавы хустку маю,— шынкару прадасі, купіш васковую свечку ды ў царкву занясеш: самому папу ў рукі аддасі — выкуп за душу маю грэшную. Залаты крыж за мяне пацалуеш, бо я скора памру: усё нябожчыкі мне сняцца, усё крыжы ў вачах кружацца... Але хай смерць хутчэй прыйдзе, і мне лягчэй будзе…
Гэтаксама, матачка, прашу цябе — загадай дзяўчатам маладым, равесніцам маім, хай на начлезе аба мне маркотныя песні складаюць, хай дзецюкі іх з плачам пяюць!..
…………………………………………………………………………………………………
Ідзі, ідзі, матачка мая, бо зязюля закукавала, і мне трэба лічыць, не колькі гадоў, а колькі дзён мне жыць яшчэ засталося…
Яна яшчэ зусім малая дзяўчынка; нядаўна адарвалі пястунку ад матчынага хвартуха...
Маці енчыла, плакала, у бацькі рукі цалавала — не памагло. Яшчэ ў прыдатак гэтак піхнуў старую, ажно яна павалілася на вострае каменне ды чуць устала, акрываўленая. У вялікі горад бацька выправіў.
…………………………………………………………………………………………………
Прашчай навекі, маці родная!
Прашчай навекі, вёсачка ўбогая!
Не буду болей раніцай па расе ў грыбы хадзіць. Не буду болей з мамачкай цыбульку палоць ды кароўку рабенькую даіць у дайніцу белую. Не буду на дажынках гуляць ды вясёлыя неспі з жнеямі пяяць... Не буду болей з роднымі жыць ды разам куццю есці.
У горад нявольны паехала далёка ад гаю зялёнага, далёка ад рэчкі на лузе. Маю маладосць людзі благія скарыстаюць, засохну я, нібы кветка, вырваная з мяжы...
— Гарыць! Уставайце! Гарыць!..
У вёсцы зрабілася відна сярод асенняй цёмнай ночы; свет гэты вырваўся з аднэй хаты, а дах гэтай хаты быў накрыты чырвоным кажухом, а кажух той жыве... дрыжыць...
— Браты, ратуйце!..— енча гаспадар, і здаецца, танцуе ён увакруг сваёй хаты, як шалёны. Народ цягае з акон, дзвярэй дабро ўсялякае: кублы, мяхі, адзежу...
— А божа мой! А бо-о-о!!!
Твары ачырванелі... вочы бліскучыя зрабіліся... Бегае народ...
— Ратуйце! Ратуйце!..
33
Нясуць вёдры з вадой, стараюцца і... дыхнуць не ўспелі — як зашумеў вецер, як закрахтаў... Чырвоныя птушкі пусціліся з гарашчай хаты на ўсю вёску...
— Гвалт!.. Рат...
Падурэлі людзі, акамянелі людзі... Забегалі, прытоптываючы на адным месцы, нібы авечкі між ваўкоў. Кожны пабег да свайго двара. Хутка асвяціўся блізкі чорны бор і абшар палёў нейкім жудасным святлом. Высока падняло галаву чырвонае пужала, надта высока... горкі чорны дым абвярцеў, абкруціў яе сваімі лейцамі...
— Ай-ай-ай-ай!!!
Загрымела, затрашчала... Людзі махаюць рукамі... людзі нешта гавораць... А ўвакруг агонь... святочны агонь... у ім хто-та пяе, у ім хто-та бушуе, як п’яны.
Даўно абрушылася першая хата, ды ўжо над другімі саламянымі стрэхамі ўюцца, носяцца птушкі, змеі, пчолы... усе чырвоныя... чырвоныя... усе страшныя... страшныя...
— Айей-айей! айей-айей!..
Шум народа зліўся з гукам і трэскам будынкаў, з рагатаннем гумён, азяродаў, стагоў саломы.
Людзі гэта? — Не! — Слупы бяздушныя, бяссільныя. Адна пудлівасць скавала іх, і яны крануцца не могуць... Усё ж яшчэ змагаюцца з агнём — выцягваюць з хат хто што можа. З агнём змагаюцца? — Не! Не! — З нейкай нячыстай сілай... У той сіле шмат агнёвых языкоў; яна клякоча языкамі сваімі... Яна пераскаківае з аднаго двара ў другі ў госці, аглядае, абмывае ўсе куткі і шчыліны...
— Гу-гу-гу-гу!..
Гэта агонь ад радасці крычыць... Гэта народ стогне, што праца яго крывавая з ветрам уходзе... Гэта нейкая сусветная мара ад бога выйшла... Усе дрыжаць, як ад марозу... Усе ўжо чуюць на плячах сваіх жабрацкія торбы...
Коціцца дым па чорнай хмызе, а ў вёсцы ўжо нічога няма. Толькі велізарныя галавешкі ды скурчаныя звуглепыя косці жывёлы ў вачах муцяць, а нечы з сваімі комінамі быццам шкілеты выглядаюць...
Бабы енчылі, як на хаўтурах, а воддаль, на цёмным агародзе, валялася нешта шэрае, бруднае — няшчасныя астаткі.
Настала халодная туманная раніца...
Над гаем, пад велізарным абшарам блакіту, вісела даль. У ёй была дзіўная гармонія далікатных тонаў і таемных мар, у ёй была нейкая незямная маркотнасць...
Лес маўчаў і не маўчаў, пужаў і не пужаў. Сярод яго жудаснай глушы шапталіся не то жывыя, не то мёртвыя цені.
Даль прыцягвала да сябе сваёй недасціглаю таемнасцю, а калі вочы ўжо вельмі глыбока ўрэзаліся ў яе сінія хвалі, яна яшчэ далей адплывала назад, хаваючыся за лесам. Яна жадала раніць душы чуткіх людзей, каторыя шукалі у ёй развязкі балючага сэрца.
Даль гаварыла. Яе мова была песня без слоў, і толькі чуткае вуха магло лавіць яе перарыўнае шаптанне.
...Напоў адвярнуўшыся, апіраючыся на белую падушку, ляжала кволая дзяўчынка і праз шчыліну апушчанай фіранкі глытала гэту даль. Слабы і працяглы былі ўздыханні дзяўчынкі. Грудзі яе высока падымаліся і апускаліся пад белай кашуляй. Твар яе быў бледны, з хвараблівай фарбай сухотніцы, але шырока раскрытыя вочы пілі гэту даль. Ад прыкрыўшага даль змяркання зрэнкі яе расшырыліся, як у перапуджанай лані... Жыць, жыць! Хацелася ім.
Ужо колькі тыдняў будзе, як дзяўчынка не здужае злезці з пасцелі, і, як птушка, заварожаная змяёй, яна была заварожана гэтай даллю, каторая лучыла яе са светам, з якім дзяўчынка была звязана нявідзімымі ніткамі. Здавалася ёй, што даль прыняла нейкі вобраз, каторы зліўся з яе душой, як хваля з морам.
…………………………………………………………………………………………………
Гэта было з пачатку вясны, калі зямля толькі яшчэ адчыніла свае жыватворныя скрыткі, калі неба яснела пад блакітнымі ўсмешкамі непрарыўных блескаў, калі ў снах месячных ночак паліваліся сокам бярозкі, распускаліся лісткі, унізе, каля іх, як маленькія дзеткі, раскручваліся кволыя пралескі. Гэта было з пачатку вясны, калі ўладарнасць смерці знішчылася, а вясёлае пекнае жыццё загарнула ўсё пад сябе…
…………………………………………………………………………………………………
І хварэла дзяўчынка. Струны яе нерасцвіўшага жыцця рваліся адна за адной. Злічаны былі яе дні... Яе думкі былі саўсім дзіцячыя, адчувалі жыццё, як блакіт неба, чыста было яе сэрца, каторае не ведала яшчэ кахання, хаця штосьці гарачае тулілася ў грудзях яе, у вачах панаваў таемны спеў маладосці...
— Што гэта? Што гэта? — пыталася яна самой сябе, і страшэнны плач вырваўся з грудзей, і горла сашчаміў атручаны жвірняк...
Доўга пасля яна кашляла, а каплі крыві, каторую выплёвывала яна на пасцельку, выглядалі, нібы суніцы на снягу...
Пазірала ўдаль...
Ой, увесь век, не крануўшыся з месца, яна бы гэтак хацела глядзець удаль!
…………………………………………………………………………………………………
Колькі багатага жыцця ў гэтай далі ў часе сонечнага дня, калі яна прасвечваецца чыстая, нібы раса на чароце! Калі праменні сонейка прасвечваюць яе, калі лес аджывае ў вясёлых зыках, і цені надта кароткія, і ад растопленай сасновай смалы кружыцца галава…
…………………………………………………………………………………………………
О божа, толькі б сонейка бачыць, і досыць!..
Толькі б піць жывы гул паветра, і досыць!..
Маленькім матыльком ляцець і жыць!..
А жыццё яе рвалася... Даль абхапіла даль... Залатыя стужкі начнога ззяння абчэпалі даль, лес і ўвесь божы свет.
Мізэрная дзяўчынка рванулася да акна. Залатымі зоркамі было абсыпана неба вясенняе. Цудныя хмаркі віселі пад скляпеннем неба...
Вось плаваюць у блакітна-ружовай сажалцы белыя лебедзі. На чырвонай лагчыне ля чорнага алтара стаіць высокі манах у шаўковай расе і моліцца... Хутка з’явіліся сівыя страшыдлы і прыкрылі ўсе мары... абраз перамяніўся.
Чорнай посцілкай нябожчыка прыкрыт лес... У той лес упала залатая зорачка з акраіны неба…
…………………………………………………………………………………………………
Чаго ж ты гэтак плачаш, чароўная скрыпка?.. Чаго ж ты ўспамінаеш аб жыцці ў гэтакіх жудасных колерах?.. Чаго ж ты вымучыла яшчэ некалькі капель крыві ў хворай дзяўчынкі?
...Дзяўчынка знядужаная ўпала на падушку…
…………………………………………………………………………………………………
Месяц вырваўся з-за хмар, зірнуў у акно. Яшчэ болей прасвечны, быццам фарфоравы, зрабіўся твар дзяўчынкі. Пад брывамі ляжалі густыя цені, і ў цемнаце здавалася, што вочы пазіраюць, з нейкай бяздоннай глыбі... У іх радзіліся і памерлі цудоўныя казкі вясны...
— Жыць! Жыць! — падымала яна крык, але ён гэта здавалася, бо чуць-чуць толькі краталіся яе вусны, грудкі яе вахтаваліся; бесталкоўна раскіданы былі на белай кашулі яе доўгія валасы... Затрапяталася, як надсечаная бярозка, і выпрасталася. Не то іспуд, не то здзіўленне асталося на яе твары...
…………………………………………………………………………………………………
Таемна, як само жыццё, пазірала даль і маўчала. Пні бяроз бялелі, а галіны зелянелі... Над пахучым бэзам раздаўся першы свіст салоўкі. Зямелька вясенняя малілася!
У гэты самы час рыдэль магільшчыка вікідваў уверх камы жоўтага пяску — капалі магілку для памёршай без пары дзяўчынкі!
— Бабулька памірае!
— Бабулька памірае! — шапталі перапуджаныя дзеткі, ёрзаючыся па высокім тапчане пад загарадкай, дзе авечкі зімавалі.
— Бабулька памірае! — і паказвалі ценькімі пальчыкамі на цёмны пяколак. А ў гэты самы момант варушылася на пяколку нешта ў шэрых брудных анучах — гэта была хворая бабулька; стагнаць яна ўжо не мела сілы, толькі час ад часу высоўвала сваю пахудалую і пажоўклую руку з-пад ануч, быццам сухі яловы сук.
Гаспадар запрог гнядую кабылу і паехаў за дзесяць вёрст у мястэчка па папа. Маці спала, не раздзеўшыся, на ложку, толькі дзеткі ціха шапталіся. Газніца кідала слабыя праменні святла на цёмныя, закураныя сцены і столь убогай хаты.
Цяжка было бабульцы і ўздыхнуць, не тое што крануць рукой альбо нагой. Затое, у момант супакойнага і доўгага канання, думкі яе вельмі акуратна працавалі:
— Што? Трэ-э памерці, не выкруцішся, і хочацца нават, бо нямашака чаго шкадаваць... Але бадай ці прыедзе поп... А трэба ж было б, каб ён стаяў пры мне!.. Трэ-э было б выспавядацца... трэ-э было б!..
Не грахі толькі свае хацела яна высказаць на гэты раз, але ўсё жыццё сваё...
— Не грахі? — пытаецца бабулька ў самае сябе.— Ай-ай-ай! Калі ўсё жыццё маё грэшнае... уся я грэшная і паміж грахоў жыву я!..
Не можа аддзяліць бабулька сваіх грахоў ад тых, што чужыя людзі грашылі рознымі здзекамі над ёй. Палохаецца бабулька чагосьці невядомага, аграмаднага... Не ведае яна — ці скананне скорае пужае яе, ці дагэтуль пройдзены шлях жыцця. Нібы паміж нейкіх няясных рамак малюецца перад ёй уся яе нецікавая, сумная мінуўшчына... Стаіць перад вачамі яе той час, калі яна маленькай сіроткай жыла ў аднаго сярдзітага-сярдзітага пана... Разумеецца, малыя здзекваліся над ёй — і вярхом ездзілі, і шчыпалі, і рвалі, і чаго толькі не выраблялі! Памятае яна і маладога паніча, каторы мучыў яе на выгане, як пасля выдалі яе гвалтам замуж за бязносага п’яніцу, фурмана Мікіту, каторы ёй бязлітасна заўсёды косці ламаў... Памятае яна добра і холад, і голад, і ўсё...
— Ай, ай, ай! каб жа цяпер поп! — яна б тут усе грахі выказала яму.
І думала яна, што ўсё жыццё яе было ёй вялікім грэхам, бо цярпела яна шмат: ночы недасыпала, днём недаядала, у крывавай працы яна дзяцей сваіх чуць выхавала...
— Доўгі грэшны шлях жыцця... Жудасна!.. Ай, каб поп быў!.. — І нешта цёмнае, слізкае, пустое ахапіла яе. Быццам паляцела яна ўніз, у нейкую глыбокую бяздонную яміну...
Ціха зрабілася ў хаце. Цені ад газніцы дрыжэлі па закураных сценах. Дзеткі, перапуджаныя мяцеліцай, каторая гудзела на двары, сціснуліся ў адпу кучку і нават шаптацца перасталі. Высунутая пажоўклая рука бабулькі ўжо не дрыжэла, бо бабулька, не дачакаўшыся папа, памерла без споведзі…
…………………………………………………………………………………………………
Ёсць розныя героі ў жыцці. Ёсць гэткія, якія паміраюць за свайго далёкага бога ў небе, з верай, што яны там, у раю, будуць весяліцца. Ёсць гэткія, што канчаюць жыццё на вайне з уцехай, што ўся краіна будзе іх шкадаваць ды гэткія высокія помнікі паставіць ім, што ўсялякі ўбачыць бліскучыя медалі і крыжыкі на шырокіх грудзях. Ёсць гэткія, што з безгранічным фанатызмам гінуць за сваю ідэю на шыбеніцы пад тысячу лаянак ворагаў, але сваімі вылупленымі ад болю вачамі пазіраюць яны ў вочы сваіх блізкіх таварышаў, каторыя моц дадаюць, тлумачачы: не пужайцеся, вы будзеце жыць у сэрцах нашых, будзеце ахвярамі ідэй нашых... зробім вас багамі...
Усе гэткія героі маюць яшчэ пры жыцці сваю адплату, якая аблягчае іх апошнія хвілі, нібы цень шырокай пальмы путнікаў у пустыні. Але самы найтрагічнейшы гераізм — гэта адвечнае цярпенне, калі чалавек у гэтакім запудзе знаходзіцца, што ён — прыгнечаны, пакрыўджаны,— пераканаецца, быццам, напэўна, самы горшы ў жыцці... У іх то, напэўна, нямашака агульнай карыснай смагі ўяўлення свайго «я», як у першых герояў. У натуры простага сына пануе толькі адна кароткая філасофія: «Гэтак трэба!»
…………………………………………………………………………………………………
— Ну! — буркнуў гаспадар, як сеў у сані і выехаў на вуліцу праз вароты.— Ну-у-у-у! — крыкнуў ён шчырэй, сцебануўшы раз-другі гнядую сваю, каторая — праўду кажучы — мала ўвагі звяртала на гэта. Але ён сцябаў яе толькі дзеля храбрасці, бо агледзеў, што мяцеліца пачынаецца.
— Эт, яшчэ папалам з бядою! — марматаў ён, азіраючыся па баках,— дарога вядомая!
Праехаў вёску. На чыстым полі мяцеліца мацней загудзела. Але не без споведзі ж выпраўляць старую маці па той свет!.. Трэба папа прывезці!.. Праехаў ён вярсту, другую паміж хмызнякоў і бярознікаў і нічагусенькі! Толькі вось дарога накіравалася на ўзгорак, потым уніз, у чыстае поле і, божухна ты мой,— як завярнула, як загудзела, ажно цёмна ў вачах зрабілася!..
— Або-о-о!
— Гэй! — раптам крыкнуў ён моцна, хаця і сам не чуў свайго голасу, бо вецер моцна гудзеў у вушах. Гнядая чуць ногі выцягвала з глыбокага снегу. Выскачыў ён з саней, каб гнядой лягчэй было, але ўсё роўна не ведаў ён, куды павярнуцца, давай церабіць патыліцу... — Хоць ты тут гінь — ані туды, ані сюды! Што тутака рабіць?
Кабыла спынілася; павіслая ніжняя губа яе яшчэ ніжэй апусцілася і яна нават сапці ўжо не магла. Толькі бачыў гаспадар, як пара добрых слязлівых вачэй кабылы пазірае на яго з нейкім смуткам...
Папробаваў за павадок пацягнуць — не ідзе! Біць ён яе ўжо не мог,— проста сумленне не дазваляла.
— Матачка боская!.. Цёмна-цёмна, а снегу верне і верне без канца!
Не ведае ён, што ўжо рабіць. Некалькі хвілін азіраўся па баках, убачыў, што гнядая яго ўся белая зрабілася і ён сам увесь пад тоўстым пластам снегу і стаіць па калені ў снягу... Тут ён ужо крыху збіўся з панталыку, але не спужаўся, як яму здавалася, толькі прахапіла яго ўсяго гарачка нейкая. Здавалася яму, быццам шапка на галаве падымаецца, быццам ёы нейкі цяжкі зрабіўся... Рвануўся ён з гарачкі ў санкі, наваленыя снегам, аслабеў ды лёг.
— Мусіць, памру тут,— падумаў ён,— нічога не зробіш; мусіць, гэтак трэба! Толькі дрэнна, што без споведзі, няхай яго немач!
Зірнуў ён на гнядую сваю — ужо амаль уся ў снягу... І ўспомнілася яму, калі гадоў пятнаццаць таму назад кабыла яшчэ зусім маладая была. Гу-у-у! якая гэта была рухавая кабыла. Вёз ён на ёй раз дровы з лесу, ажно тыц! — едзе пан на чацвёрцы. Дарога была вузкая, размінуцца не было як, дык фурман панскі перш-паперш сцебануў яму пугай у вока, ажно вока пакалечыў, на барыш воз абярнуў у канаву, і хоць ты тут згінь!.. Успомніў ён яшчэ шмат здарэнняў з жыцця свайго, дык усё жыццё чорнае гэткае, няхай яго немач!.. Здаецца яму, што нешта хацеў бы сказаць каму-небудзь хоць зараз...
— Ой, грахі, грахі! — перарваў ён думкі свае і ўспомніў ён карчму, шынкара, сваю галодную заўсёды сямейку, пабітую жонку. Вось галава робіцца яшчэ цяжэйшай, рукі і ногі млеюць і спаць хочацца. Перад тым яшчэ, як ён заснуў, вочы яго пазіралі на хрыбет кабылы.
— Напэўна, гнядая ўжо адубела,— падумаў ён: — без споведзі і мне памерці прыйдзецца... — і заснуў навекі…
…………………………………………………………………………………………………
Гэтаксама канчае жыццё сваё дзікая кветка на страшэннай дрыгве сваёй, ніколі не ўбачыўшы сонейка…
…………………………………………………………………………………………………
Завіруха ўгаманілася. Выплыў з-пад хмары ясны месяц, і гладкая бесканечная паляна выглядала, быццам асыпаная дыяментамі…
Зямля...
Вялікі, бязмерны абшар зямлі адкрываецца воку майму.
Я падымаюся вышэй і вышэй на нейкіх скрыдлах, з дзівам разглядаю велізарнае ўладарства зямлі...
Як у казцы, нясуцца прада мной шыры гэтай зямлі, каторыя і ідуць лясамі, нівамі, лугамі, далінамі, месцамі паханымі, мяккімі, нібы пух, шнурамі і месцамі камяністымі шэрымі глыбамі...
Як у казцы, нясуцца прада мной поры года: святая зялёная вясна, гарачае залатое лета, сытная багатая восень, бліскучая здаровая зіма...
І мяняюцца фарбы, і мяняюцца віды...
Усё жыве, усё рухаецца... шуміць...
Зямля! Маці наша! Чуецца заўсёды і ўсюды тваё цёплае, жыватворнае дыханне, каторае мёдам па жылах разліваецца...
Усе мы дзеці твае: і расліна, і жывёла, і чалавек...
Усіх ты нас родзіш, усе мы жывём на табе, усіх ты нас ізноў прымаеш...
І хто карэннямі сваімі глыбей у зямлю стараецца ўлезці, у таго галава чуць не да самага сонейка даходзіць, у таго шчасце ракой-морам расшыраецца...
*
Дорага кожнаму чалавеку зямля родная, каторая дала яму жыццё і гадавала яго, яго бацьку, і дзеда, і прашчура, і ўвесь народ свой... Ой, як дорага!
Ён ёй малітвы гаворыць, ён ёй песні пяе разам з птушкамі, з лесам, з ручайком...
Як поўныя зярняты на тлустай раллі, у душы кожнага разрастаецца міласць да краю свайго, і так найдаражэйшы скарб, як гняздо шчасця, перадаецца ад пакалення ў пакаленне...
*
Часам гэтак чалавек зямлі сваёй гаворыць:
— Зямля, родная! Трымай мяне крапчэй, дай мне жыццё! Заступіся за мяне!..
Буйным віхрам нясецца вораг і хоча вырваць мяне з самымі карэннямі...
— Зямля! Што мне рабіць? — плача ён, як дзіця да маткі сваёй.
І зямля тады гэтак адказвае яму:
— Болей брацтва паміж сабой і меней страху. Міласць твая да мяне будзе ратункам тваім... Стой на сваім месцы адважна і будзеш вечна жыць ва мне, як той лазовы куст, каторага як бы ні адсякалі, а ён усё разрастаецца...
*
Тут устае цэлы край, як адзін чалавек, і ідзе па смерць, на мукі за зямлю — за край свой родны з вялікай і жалезнай, страшнай адвагай...
І сыціцца зямля крывёй чалавека, і сеецца касцьмі яго, дзе барознамі служаць курганы магільныя.
Самае апошняе слова чалавека пры кананні:
— Зямелька, матка родная! Самы найдаражэйшы скарб свой, жыццё сваё аддаю табе!
І чалавек адваёвывае зямлю сваю, жыццё сваё, край свой...
Мора!..
Якая бязмернасць!.. Які абшар!.. Колькі зычных песень аб табе складалі!.. Мора!.. Душа мая ў палоне, у гуду тваім грозным, а сэрца, як дзіця да маткі-радзіцелькі, рвецца ў шырокія абоймы твае...
Малады рыбалоў пазірае арлінымі вачамі сваімі на неба, шукаючы хмары небяспечнай, бурнай; ён варожыць, ці можна выбрацца з гнязда-затокі на абшырнае мора. Ён кемлівым вокам сваім як бы нашчупвае далі няясныя, дзе неба да мора даходзіць, і адвага родзіцца ў душы яго. Грудзі яго калышуцца ад свежасці марской, кроў гарачая пераліваецца ў жылах, вочы гараць, і буйная радасць ахоплівае яго ўсяго... «Мора!..» — вырываецца слова з яго грудзей. Колькі сілы і шчасця, маладосці ёсць у гэтым слове!..— Мора!.. Ён тут радзіўся чуць не сярод самых хваль у хаціне беднай, ён сабе і магілу знойдзе ў сівых грудзях хваль...
Часамі мора бурыцца-шуміць. Уся затока дрыжыць; тады і яго хацінка ўся ў кроплях пеністых зіхаціцца... Маці моліцца перад бажніцай у страху вялікім, а радасць рыбалова яшчэ болей павялічваецца... Нібы чайка жвавая, рвецца ён да хваль узбунтаваных і раз’юшаных... «Мора!» — кажуць адно імя тваё яго вусны, і гэта выходзіць шчырай малітвай-песняй грознаму богу марскому... Калі часамі аб моцныя грудзі малайца ўдараецца смутак вялікі сваім крыллем чорным, калі ахоплівае яго душу атрута кахання няшчаснага, калі ён бачыць, што яго галубку мілую абдымае, цалуе другі,— ён шукае забыцця непрытомнага ў самай сэрцавіне мора і ціхамірыцца яго боль...
*
У гэтую восень старыя рыбаловы шмат здання і страхоцця бачылі на моры вачамі сваімі. Аб гэтым яны расказвалі, бажыліся і палохаліся выехаць у чыстае мора.
Неба было шэрае, хмурнае, мора аддыхала, як бы чакаючы буры-гульні. Ніхто цяпер не адважыўся б выехаць на чаўне рыбацкім. А маладога рыбалова пацягнула яшчэ болей... Ён не мог устрымацца: адвязаў човен свой і выбраўся з затокі на абшырнае мора. Нехта як бы клікаў яго туды, нешта цягнула сілай вялікай і невядомай... Ён ужо ад’ехаўся досыць далёка ад роднага берага. Мора злёгку зыбацца пачало. Неба пацямнела.
— Гу-гу-гу-гу-у-у-у! — раздаўся падвоены працяглы звон...— Г-г-гм-м-м! — паняслося рыканне таемнага звера...
Ой, хутка запеніцца мора і пачне ў гульні непрытомнай скокі свае ладзіць!.. Хвалі, як раз’юшаныя, велізарныя, казачныя коні, на дыбкі да самых воблакаў падскочуць!.. Закіпіць, загарыць чорная страшная бяздоннасць, нібы пекла шалёнае!.. Страшыдлы, дзеці глыбокага дна марскога, павылазяць уверх з самай нізіны і навостраць клыкі, ахвяр чакаючы!.. Запяе мора песню сваю грымотную, пабедную і заглушыць увесь свет! Хмары алавяныя ўніз апусцяцца, горы вадзяныя ўверх падымуцца, і ўсяму канец...
Ты, рыбалоў малады, толькі на смерць выехаў цяпер на начоўках сваіх...
— А-а-а-а! — сапе нехта вельмі велізарны.— Ці гэта ён змарыўся? Не! — гэта бура пайшла сабе калыхаць мора, на забаву пайшла... Пацямнела, човен закалыхаўся, як трэсачка, то падымаючыся на самы карак хвалі высокай, то апускаючыся ў самы ніз яміны глыбокай. Гульня-бура пачалася. Што знача і найвялікшы адважнік перад гэтай сілай! Самае асвоенае вуха рыбалова глушыцца ад гэткага дзікага крыку.
Жмурыць вочы свае рыбалоў малады... Пад ім хвалі, над ім хвалі, вакруг хвалі. Болей маці не ўбачыць яго... Ён прадсмертна выспаведаўся ў сэрцы сваім і ўжо гатоў... Супакоен...
Але што гэта бачыць ён здалёк на цёмным абшары? Караблі! Божухна, во дзе яму ратунак будзе! Во дзе! Велізарныя караблі падплылі бліжэй... Тарчаць вакруг цёмныя жорлы гарматаў... Вада робіцца чырвоная... Караблі яшчэ бліжэй падплываюць да яго... Робіцца ціха; бура хутка зусім заснула. Углядаецца ён у караблі і дзіву даецца, чаму гэтак ціха... углядаецца... і крык вялікага страху і жудасці вырываецца з яго грудзей: а на пакладзінах караблёў ляжаць цэлыя груды мерцвякоў з вытарашчанымі вачамі... Ён жагнаецца... Караблі далей паплылі, але мора асталося чырвоным, і хмары пад небам зрабіліся чырвоныя, і ўсё пачырванела... У адным месцы процьма адкрылася і вылез адтуль бог мора, высокі, з доўгай зялёнай барадой, падобнай да ўспененых хваль. Яго акружылі русалкі. Вочы бога маланкі сыпалі ад злосці вялікай, русалкі ажно дрыжэлі ад страху, косы свае расплятаючы...
— Залішне ахвяр! Што мне з імі рабіць? — злуецца бог мора.— Што? Месца няма для іх, ахвярнік мора перапоўнены ўжо!
З-пад хваль павылазілі тым часам страшныя грамадзіны бяздоння. Вочы іх смагай дзікай блішчэлі, ляпы разявіліся ад вялікага голаду...
— Яшчэ дайце! Яшчэ,— хрыпелі яны,— мы галодны! Граніц няма голаду нашаму! — І выстаўлялі ўверх касматыя рукі з закручанымі кіпцямі... Мора закіпела, як велізарны кацёл... Усё заварушылася ў дзікім карагодзе... Нешта равела хрыплым, магільным голасам... Пасля ўсё збялела, сціхла і спусціўся з высот белы анёл. Ён трымаў у руках сваіх залатую міску, дзе ляжала жывое сэрца чалавека і трапяталася... Крылом сваім анёл сеяў вакруг па хвалях кроплі нейкай дзіўнай белі, ад каторай усё рабілася бела, ажно сляпіла беллю сваёй, але сэрца гэтак моцна білася ў місцы залатой, што кроплі крыві пырскалі з яго і расплываліся чырвонымі кругамі, нібы аграмадныя зоры, фарбавалі бель...
Тым часам у абшары заплакаў нехта плачам вялікім: «Ой, баліць мне, баліць! Ажно выгаварыць няма як! Ніколі гэткага болю не было на свеце, ніколі... Хто гэта акрывавіў увесь свет? Чаму паднябесная ўся стогнамі напоўнена? Чаму?»
І рвуцца з нейчых грудзей пытанні балючыя: «Чаму цяжару не здымаюць з кволых грудзей чалавека? Чаму не зрываюць плеўку слепаты з вачэй яго? Чаму дзікі звер руйнавання ў сэрцы яго раз’юшыўся? Чаму помста бязжаласная яго сцягам зрабілася? Чаму не разрываюць крывавых кайданоў на руках яго? Чаму кіпіць у душы яго вялікі гнеў?» І галосіць жаласна нехта па ўсім абшары вялікім.
— Яшчэ і яшчэ! — просяць з процьмы страшыдлы.— Мы — галодны, галодны!
Мора супакоілася. Хваля данесла маладога рыбалова да самага берага, да рук матчыных... Спаў ён у сне адвечным. Маці рукі ламала, галасіла над ім, нібы чайка на моры... А мора нікому таемных казак сваіх не гаварыла, толькі часамі, як вельмі ўжо разгулівалася, яно атуляла белымі брызгамі рыбацкую хацінку і выла, як непрытомнае...
Занадта ты любіш, дзяцюк!..
Калі ўгледзеў у садзе тую мармурную багіню, то сэрца занылала... вочы заблішчэлі...
Ты гатоў малітвы і песні шаптаць у ног прыгожай дзевы, ой гатоў! Як той сын старадаўняй Элады ўсё роўна.
Занадта ты любіш, дзяцюк!..
Гарыць душа твая, гатова ў попел рассыпацца на сваім уласным агні...
А паўночнай гадзіне пад срэбраным адсветам месяца крадзешся ты праз высокі паркан у сад...
Табе хочацца яшчэ раз зірнуць, яшчэ раз...
І вока насыціцца не можа, і сэрца біцца не перастае ў абамлеласці сваёй...
*
Ці гэта сваю душу штукар пераліў у мармур халодны?
Ці ён толькі разгадаў загадку нямога камля, загадку адвечнага сфінкса?
Ці нейкую затоеную сілу асвабадзіла рука яго з цеснай каменнай магілы?
Не! Тут створана нешта новае, прыгожае, вялікае; прыгажэй ранічнай зарніцы, прыгажэй жывой душы чалавека, прыгажэй і болей абшырнага нябеснага прастору, болей адвечных русалачных казак, болей ціхай бярозкі над рэчкай...
Юнак вачэй сваіх не зводзіць...
Яна стаіць маладая, прыгожая.
Паўцені атуляюць яе стройнае цела. Яна вабіць і заве к сабе. Хочацца туліцца да яе ў забыцці, хочацца жыццё ёй аддаць.
— Гэта песня крыві маладой! — кажуць кніжнікі.
Хай сабе гэтак, але «кроў — душа чалавека», казаў калісь-то адзін з вялікіх прарокаў Усходу.
*
Раса абсыпала ўвесь сад: і дрэвы, і кветкі. За сажалкай салавей пяе. Зоркі гараць. Месяц за хмаркі сівыя схаваўся. Азалаціліся зубатыя хмары. Яны выглядаюць, як грамадныя мармурпыя глыбы, каторыя завіслі ў паветры... Геній-разьбяр здолеў бы багаты скарб хараства стварыць з гэтых глыб... Закляць у іх легкакрылыя моманты красуючай маладосці і даць ім аблічча адвечнасці...
*
З месца свайго яшчэ не скрануўся дзяцюк. Анямеў ён у хвалях казак паўночных... Заваражыла яго душу нешта вялікае, сільнае...
О дух, вялікі творчы дух, каторы жыве ў душы чалавека, скажы мне: дзе ты радзіўся? Дзе ты ўзрасціўся?
Ты бяссмерцен, як тая зара, што пылае на ўсходзе...
Ты дужы, як той пярун паднябесны!
Тое вялікае шчасце, што ты нам даеш, ап’яняе, як хмельны мёд.
Дзеля цябе варта пазнаць жыццё зямное, асвечанае сонейкам...
*
Цені радзеюць. Дзьмухнуў ветрык раніцы.
Захавай у сэрцы сваім тоіі лік хараства і ідзі адгэтуль. Занадта ты чулы, дзяцюк!
Пазіраеш на яе і бляднееш, як снег на полі, і чырванееш, як пурпур на ўсходзе.
З першымі праменнямі сонейка юнак выбраўся з саду задумлёны, сумны, з апушчанай галавой...
*
Як Праметэй, каторы ўкраў агонь у завідных багоў, таксама ўкраў нешта юнак у багіні, і сэрца яго асуджана на мукі вечныя...
Грудзі яго раздзірае арол, і вампіры магільныя п’юць яго кроў — і ён супакою не мае...
І прыкован ён к шэрай скале буднага жыцця людскога...
*
Куды ты рваўся? Чаго табе хацелася? Ты гнаўся за сваімі уласнымі марамі? Ты сонечныя зайчыкі запазухай хаваў? Ты мора выпіць хацеў? Ты зоры пералічыць задумаў? Пры чым жа ты астаўся, юначэ?..
*
Ён сам сябе грыз, і нічога не памагло.
Ён сам сябе труціў, і нічога не выйшла.
І ўкаранелы боль спадабаўся яму...
І муку адвечную ён палюбіў…