epub
 
падключыць
слоўнікі

Зьмітрок Бядуля

Дванаццацігоднікі

Ужо болей за сто год, як воддаль тракту, на пагорку, стаяла вёска Такароўшчына. Вёска невялікая — сяліб каля дваццаці. Але яна вызначалася ва ўсёй ваколіцы сваім багаццем. Хаты зграбныя, высокія, чыстыя, пакрытыя не саломай, як у суседніх вёсках, а драніцамі. Кожная хата мела на сваім дзядзінцы добрую, чыстую студню; пры кожнай сялібе быў добры агарод, садок, а воддаль шырыліся палосы тлустага, чарназёмнага поля, а далей — высокі панскі лес, а за лесам — балота, а за балотам — сплаўная рэчка Слізянка.

Такароўшчына славілася на ўсю ваколіцу найлепшым збожжам — чыстым і ядраным, найлепшай жывёлінай і добрымі тканінамі. Гэтыя тавары такароўцы вазілі прадаваць на кірмашы ў ваколічныя мястэчкі або гандляры прыязджалі да іх у вёску купляць.

Заўсёды ўвосені, калі з поля ўжо ўсё было сабрана, калі кірмашы па мястэчках ажыўляліся і ўсюды гаргэкала саранча гандляроў,— за такароўскія тавары тварыліся цэлыя авантуры, скандалы і гісторыі: кожнае мястэчка вастрыла зубы на такароўскія вырабы. Кожны гандляр прыцмокваў губамі, успамінаючы Такароўшчыну. Аб Такароўшчыне гаварылася ва ўсіх крамах, шпіталях і сінагогах. За Такароўшчыну пачыналіся ў часы малітваў спрэчкі, сваркі, а часамі нават і бойкі. Пэйсы і бароды луналі ў паветры, як павуціна на платах і дрэвах на асеннім шляху.

І было за што: кожнаму гандляру хацелася здабыць такароўскія тавары. Задобрываў ён такароўцаў рознымі гасцінцамі і гарэлкай. А такароўцы харахорыліся, як гусакі: фанабэрыя іх расла, як на дражджах; гонар квітнеў, як бэз у маі; і павага да сябе ў такароўскіх гаспадароў расла ў грудзях сялянскіх так шпарка, ажно не тоўпілася, і на ўсе запытанні ў скаканні вакол іх і заглядванні са смагай у самыя зрэнкі такароўцы адказвалі няяснымі і нявызначанымі «г-м-м», «пабачым», «памацуем», «пагутарым», «паспеем», «прыедзеце да нас» і іншымі такімі слоўцамі, якія хмеляць, вабяць, абяцаюць і не абяцаюць, якія спаць не даюць па начах местачковым гандлярам.

І вось гандляры пускаліся навыперадкі ў Такароўшчыну ў асеннія дажджлівыя раніцы і нават па начах. Кожны з іх хацеў быць першым, кожны хацеў сабе загарнуць смятану такароўскай працы і заўсёды канчалася тым, што ў адну любую раніцу ў Такароўшчыне пачынаўся такі шум, такі гармідар, ажно з ваколічных блізкіх вёсак прыбягалі сюды, як на пажар. Гэта, як наўмысне, усе гандляры з’язджаліся разам, і каля кожнай хаты стаялі пяць-шэсць фурманак. Тут зноў бароды і пэйсы ляцелі, як птушкі, па вуліцы, і сінякі на тварах цвілі, як васількі.

Такія катавасіі звычайна канчаліся «хэрымам». Гэта значыць, што ўсе гандляры згаварваліся паміж сабой і зусім не куплялі тавараў у такароўцаў у вёсцы, а пастанаўлялі так, што ў якое мястэчка, да якога гандляра такаровец сам павязе свой тавар — той без перашкод купляў у яго за пэўную цану, вызначаную «хэрымным» кагалам.

Тут у такароўцаў гонар ападаў на некалькі квінтаў уніз, і яны самі вазілі тавар да тых, хто ім болей спадабаўся і хто лепей угашчаў. Гэтак у іх вялося спрадвеку. Яны шчыра працавалі, добра жылі і ад іх людзі яшчэ лепей зараблялі.

Так ішло пакаленне за пакаленнем. Старыя паміралі, маладыя старэлі, а малыя падрасталі. Было ўсё спакойна, добра і ішло, як па заведзенаму добраму загарку.

Суседнія вёскі зайздросцілі ім за багацце, не любілі іх, стараліся ўсялякімі штукамі такароўцам дапякаць.

А разбурыць супакой душы такароўца было надта лёгка. Было адно чарадзейнае слова, ад якога такаровец дрыжэў, нібы ўбачыўшы перад сабой страхоцце: ён, пачуўшы гэтае слова, чырванеў, бляднеў, дрыжэў і адсоўваўся назад, як ад пука запаленай саломы. А слова гэтае было зусім простае, звычайнае: «кутнік».

І, здаецца, смех адзін бярэ — назваць заможнага гаспадара з Такароўшчыны «кутнікам». Але калі які малы жэўжык-пастух часам, калі ўзбураны такаровец забярэ ў хлеў яго карову з поля за патраву, крыкне на дарослага, як дуб, асілка з Такароўшчыны «кутнік», дык той адразу нямеў, язык прыклейваўся да губы і — «ні бэ, ні мэ, ні кукарэку» — асілак слабеў і не ведаў, што рабіць, ажно жаль было глядзець на яго. Такаровец выглядаў, як жывы труп, і толькі салонаў асалавелымі вачамі.

У чым была сіла слова «кутнік»?

А вось у чым.

Зямля Такароўшчыны належала не да сялян, а да блізкага пана Магдановіча, багатыя маёнткі якога рассыпаны па ўсім павеце і займаюць, бадай, дзесятую часць усяго павету. Калісьці ў яго прадзеда ляжаў дзікі пустыр зямлі без усялякага ўжывання, і вось гэты пустыр ён аддаў у арэнду на дванаццаць гадоў некалькім сялянам, якія збудавалі там хаткі і пачалі гаспадарыць. Людзі былі рупныя і працавітыя, дык вось праз некалькі гадоў яны абрабілі гэту зямлю вельмі добра і зажылі, што называецца, багата. Вёска расла з кожным годам — дарасла ажно да дваццаці хат. Панасадзілі сады, забуяла поле і гэты пустыр зрабіўся раем, не горшым за любы з маёнткаў пана Магдановіча.

Кожныя дванаццаць гадоў яны аднаўлялі кантракт, штогод плацілі акуратна арэнду і жылі прыпяваючы, забываючы аб тым, што гэтую зямлю пан Магдановіч у іх можа адняць у кожным канчатку злыбеднага дванаццацігодніка.

У кожным дванаццатым годзе такароўцы хмурнелі, непакоіліся, стараліся скакаць перад панам Магдановічам на ўсе лады і задобрываць яго рознымі падарункамі і работай: талакой вазілі яму бярвенне з лесу, талакой касілі яму балота і заворвалі вярстовыя шнуры ў маёнтку; бабы дарма жалі яму поле, мужыкі вазілі снапы ў панскае гуменішча і да позняй восені малацілі яго збожжа.

У такім годзе ў іх саміх заўсёды гаспадарка была запушчана, і ў гандляроў было зацішша, без «хэрымаў» і без боек. Да гэтага і пан, і такароўцы так прывыклі, як да Вялікадня, як да рэкрутаў, як да хаўтураў, і без усялякіх неахвот або напамінанняў так рабілася ў кожным дванаццацігодніку.

Гэты год заўсёды лічыўся страшным судам для такароўцаў. Яны ў гэтым годзе рабіліся набожнымі, святкавалі ўсе святы, пасцілі ўсе пасты, хадзілі і ездзілі за дзесяць вёрст у царкву маліцца ў кожную нядзелю, і за добрыя грошы поп служыў добрую імшу аб тым, каб Бог-Гасподзь уміласцівіў сэрца пана Магдановіча, каб пан не артачыўся і падпісаў надалей кантракт.

Кожны раз цёмная грозная хмара з Такароўскага неба мінала лагодна, сонца ззяла зноў: пан без усялякіх закавычкаў падпісваў кантракт яшчэ на дванаццаць гадоў. Жыццё такароўцаў уваходзіла ў сваю звычайную каляю. Яны забываліся, што іхні дабрабыт стаіць, як гмах на пяску або на вулкане, і з ранейшым закаханнем ратаяў да сваёй зямелькі, аблітай іхнім потам і крывёю, яны браліся за працу. Яны стараліся не думаць аб тым, што яны — толькі арандатары або «кутнікі-дванаццацігоднікі». Адвечная рана, якая перадавалася ім з пакалення ў пакаленне, на час зрасталася.

Іначай і быць не магло. Бо іхняе жыццё на зямлі пана Магдановіча цягнулася, як доўгая, лагодная песня, дзе кожная страфа мела дванаццаць радкоў, і толькі апошняе слова дванаццатага радка было бурлівае, трывожнае, якое хапала за сэрца...

Іначай і быць не магло. Бо ўжо болей ста гадоў, як яны тут жывуць. Ужо разы тры-чатыры будынкі нанова перабудоўваліся за гэты час. Ужо тры-чатыры разы мяняліся гаспадары, мяняліся паны ад бацькоў да сыноў. У іх ёсць нават свой магільнічак на пагорку, дзе над пагніўшымі, абросшымі шэрым мохам крыжамі шумяць матулі-елкі.

Іначай і быць не магло. Бо, здаецца, тыя самыя салоўкі, жаваранкі і вераб’і, што спявалі песні калісьці іх дзядам, калі тыя гнулі свой карак над сахой на роднай глебе, пяюць і цяпер старадаўнія песні. Тое самае сонейка свеціць ім удзень, тыя самыя зоркі і месячык мігацяцца ўночы; тыя самыя песні пяюць іхнія жнеі на полі і начлежнікі на расцяробе...

Іначай і быць не магло. Бо сэрцы і думкі іхнія ўраслі ў гэты кавалак зямлі, што завецца Такароўшчынай, глыбокімі карэннямі. А вочы, здаецца, аслеплі б без гэтых садочкаў, без гэтага поля і без сіне-блакітных далей, якія акружаюць з усіх бакоў Такароўшчыну.

Такароўцы забываліся аб тым, што яны арандатары. Часам, каб збіць іх гонар, зайздрослівыя суседзі аб гэтым ім калі-нікалі напаміналі. Пачуўшы слова «кутнік», такаровец хадзіў цэлы тыдзень маўклівы і, як хворы баран, матаў буйнай галавой...

Слова «кутнік» калола такароўцу мазгі і спіну, як вострая шпілька, псавала яму настрой, як бы ў час шлюбу хтосьці зацягнуў хаўтурную псалму.

Зайздрослівыя суседзі з гэтага часта-густа карысталіся і паказвалі такароўцу, дзе ракі зімуюць...

І гэтае слова «кутнік» таксама пераходзіла з пакалення ў пакаленне, як хлеб, без якога абысціся ніяк нельга. Такім чынам, плыло жыццё такароўцаў цэлыя дванаццаць дванаццацігоднікаў, пакуль маёнтак перайшоў да новага наследніка, які пачаў заводзіць у сваіх маёнтках новыя парадкі.

І вось тое, чаго такароўцы пужаліся болей ста год падрад — ад дзядоў да ўнукаў і праўнукаў — насунулася раптам на іх, як воўк на дарозе ў калядніцу на адзінокага падарожніка. Новаму пану спадабаўся гэты добры, аброблены мужыцкімі рукамі абшар зямлі: ён задумаў далучыць Такароўшчыну да самага блізкага свайго маёнтка...

Кантракта надалей ён не падпісаў.

Такароўцы спахмурнелі не на жарт. Малілі-прасілі пана, падбаўлялі арэнды ўдвойчы, утройчы, у чатыры разы. Пан заартачыўся. Нічога не памагло.

«Выбірайцеся адгэтуль!» — быў адзін яго адказ.

Што тут рабіць, дый што тут рабіць?

Непрытомныя, счарнелыя, як галавешкі, лёталі такароўцы ад мястэчка да мястэчка да сваіх купцоў на раду-паратунак. Заварушылася ўся ваколіца ад гэтага гвалту. Шумелі-гаманілі гандляры, суседзі перасталі іх клікаць «кутнікамі», шчыра шкадавалі і раілі не выбірацца з сваіх сяліб ні за якія грошы. Гэткім чынам пражылі яны год без усялякага кантракта і без арэнды, бо пан не хацеў браць грошай. Пачаліся суды, якія з павета перайшлі ў губерню.

Ад судоў у такароўцаў запусцілася гаспадарка: распрадавалі яны апошнія здабыткі, каб плаціць адвакатам, зрабіліся беднякамі. Суд цягнуўся два гады. Выйграў пан. Хоцькі-няхоцькі, прыйшлося выбрацца з роднага гнязда. Бабы галасілі-прычытвалі, прашчаючыся з роднай зямелькай. Вочы ў сялян былі наліты крывёй, як яны свае апошнія манаткі клалі на вазы, выязджаючы з Такароўшчыны. Разбрыліся яны па ўсёй ваколіцы, хто за запашніка, хто за парабка, а некаторыя нават ў горад выехалі.

Праз некалькі дзён, калі ўжо вёска стаяла пустая і сваёй цішынёй наводзіла жуту на людзей, у адну ноч пажарышча зафарбавала неба. Усе будынкі ў Такароўшчыне дашчэнту згарэлі; згарэлі нават і сады. Ад быўшай багатай і вясёлай вёскі засталіся толькі чорныя печкі і падмуроўкі.

Пан Магдановіч добра ведаў, што гэта работа былых такароўцаў, але ён па «дабраце» сваёй маўчаў, бо лесу ў яго было досыць і, апрача таго, ён баяўся, каб сяляне са злосці не падпалілі яго маёнткаў.

Ад першай славы такароўцаў і знаку не засталося. Яны хутка з гэтага павета ўсе выбраліся. Толькі, як жывы сведка мінуўшчыны, адзін стары дзед Лявон застаўся тут. Калі ўся сям’я яго сядзела ўжо на возе і кленчыла-ўпрашвала дзеда сесці з імі і «ехаць у свет», ён упёрся і нізашто не хацеў ехаць.

— Я тут радзіўся, я тут і памру!

— Ды як жа ты будзеш жыць адзін? — плакалі яго дзеці, унукі.

— Буду жыць, колькі мне паложана,— казаў ён.

І вось дзед Лявон застаўся тут. Гэта быў мужык гадоў семдзесят, высокі, лысы, сухі, з маленькай сівой бародкай, троху згорблены, але яшчэ моцны, жылісты і вытрывалы. Адзін з слаўнага роду такароўскіх старадрэвін, якога праца ад зары да зары на полі выгадавала і загартавала яго сілы як бы на векі вечныя. Ён ледзь не шэсць дванаццацігоднікаў тут выжыў.

Быў ён пасля разбурэння Такароўшчыны ў суседняй вёсцы ў аднаго гаспадара, які прыняў яго ў сваю хату з шчырым сэрцам і шанаваў, як роднага бацьку. А Лявон, не любіўшы есці дармовы хлеб і жыць злажыўшы рукі, працаваў у гаспадара лепей яшчэ за маладога і быў, як скарб у хаце. Праз год пры Лявоне гаспадарка ў таго чалавека значна паправілася.

— Відаць, рука такароўца зроблена не з гэткай гліны, як нашыя рукі! — гаварылі суседзі з зайздрасцю.

Кожны з іх меў бы за вялікае шчасце прыняць да сябе старога Лявона.

Адно толькі было з ім у хаце прыкра: ён з кожным месяцам рабіўся ўсё болей і болей маўклівым і суровым. Здавалася, што ён на ўсіх злуецца. Моўчкі выходзіў на работу, без гутаркі працаваў, ціха еў, без малітвы клаўся спаць. Ніколі нельга было ад яго пачуць слова аб сваіх, якія выехалі ў далёкі свет, ці аб Такароўшчыне, што ляжала перад яго вачамі. А калі хто пры ім пачынаў гаварыць аб Такароўшчыне, дык ён адразу выходзіў з хаты. Пры ім ужо стараліся аб гэтым не ўспамінаць.

Так прайшоў цэлы год.

І дзіва — Лявон за гэты год пакрапчэў, спіна выпрасталася, вочы блішчэлі. Ён нібы памаладзеў. Невядомая сіла крапіла яго, маладзіла. Людзі ажно пужацца пачалі Лявона, называлі яго ціха «чараўніком».

Пачаўся раптам мор на жывёлу.

У аднаго гаспадара воўк каня зарэзаў на начлезе — вінавацілі Лявона. Град поле пабіў — вінавацілі Лявона. У суседа раптам сын, малады і здаровы дзяцюк, занядужаў і высах, як трэска.

— Лявонавы штукі,— гаварылі людзі.

А гаспадар, у якога Лявон жыў, усё багацеў ды багацеў...

Усе гэтыя «прыметы» кіравалі сялянскія думкі на тое, што Лявон — чараўнік. Кожны так думаў, але баяўся гаварыць, каб, чаго добрага, Лявон «ліха яму не нарабіў за доўгі язык».

Вёска, дзе жыў Лявон, хацела як колечы вызваліцца ад яго, але не ведала як.

На другі год раптам, у адзін светлы дзянёк, Лявон зусім змяніўся, зрабіўся іншым чалавекам, як бы ад яго адышлі «злыя чары»: пачаў гаварыць з людзьмі. Сышла суровасць з твару. Ён павесялеў і зрабіўся такім гутарлівым, ажно зноў задзівіў людзей. Цэлымі днямі гаворыць і гаворыць — і толькі аб Такароўшчыне: аб тым, як жыў раней у сваёй хаце, як яго бацька гаспадарку там ладзіў, якія ў яго былі шнуры, якая жывёліна, які сад і г. д. Таксама ён вельмі прыхільна і прыязна адносіўся да тых, хто яму гаварыў аб Такароўшчыне, аб гвалце і крыўдзе маладога пана Магдановіча.

— Цэлы год туга ела мяне,— тлумачыў ён сялянам.— Я хацеў усімі сіламі забыць аб сваёй гаспадарцы, аб Такароўшчыне. Нейкая злосць трымала мой язык у жалезных шчэмках, і я не мог слова казаць добрым людзям. Я ведаю, усе мяне пужацца пачалі, але гэта ўжо мінула. Крэпак быў бацька мой, да ста гадоў жыў, вечны ўспамін яго душы. І я вось чую, што і мае сілы пачалі цяпер крэпнуць. А то, бывала, кожныя дванаццаць гадоў такі страх, што пан не падпіша надалей кантракта, гнуў маю спіну ў тры пагібелі. Кантракт быў цяжкай хваробай усіх нашых такароўцаў. Цяпер гэтая хвароба мінула.

Дзед смяяўся.

Павесялелі разам з ім і вясковыя. Трывога, якую ён сеяў паміж іх сваёй суровай маўклівасцю, мінула, і жыццё іхняе пайшло зноў звычайным шляхам. Калі ў каго з іх здаралася няшчасце ў гаспадарцы, дык ужо Лявона ў гэтым не вінавацілі.

Разам з пераменай у Лявонавай натуры ўчынілася яшчэ другая прыгода. Цэлы год ён ні разу не быў на зямлі былой Такароўшчыны, стараўся ў той бок не глядзець, а цяпер пачаў бываць там штодня. Кожны дзень аглядаў сваё папялішча.

Бывала, у самы гарачы час працы, як бы ўспомніўшы нешта вельмі пільнае, кіне работу і шпаркім крокам пойдзе ў Такароўшчыну. Абыходзіць усе падмуроўкі, мацае рукамі разваленыя печы і ідзе адтуль да падмуроўкі сваёй хаты. Тут ён стаіць доўга і нешта мармоча сабе пад нос. Пры гэтым у яго постаці робіцца перамена. Старэе адразу на дзесяць год. Гора вырастае ў адзін міг: галава апускаецца ніжэй, вочы тухнуць, і старыя хрыплыя ўздыханні напамінаюць гуд пілы, якая рэжа мяккі гніляк. Так стаіць ён адзін, як шэры корч, з гадзіну. Потым падыходзіць да печы, гаспадарчым вокам аглядае яе з усіх бакоў. А калі дзе цагліна вывалілася, падымае і асцярожна кладзе на тое пустое месца ў печы, скуль яна вывалілася. Абыходзіць печ некалькі разоў, потым сядае і паглядае ў падпечча, раптам ускочыць, абмацае рукой чалеснік, кіўне галавой і выпрастаецца. Зноў маладзее на дзесяць год. Ідзе ў вёску.

Так праходзіць дзень за днём. Сяляне да гэтага прывыклі. Тлумачаць:

— Беднага Лявона цягам цягне да месца старой гаспадаркі. Не можа забыць.

Здарылася так, што пасля трох гадоў зацішша ў Такароўшчыне, дзе зямля без будынкаў была, як асірацелая, і наводзіла жудасць сваімі комінамі, там зноў закіпела жыццё. На доўгіх карах пачалі з навакольных вёсак вазіць туды бярвенне. Запахла свежым дрэвам і сасновай смалой. Цэлымі днямі стукалі сякеры і гудзелі пілы. Працавала шмат людзей. Адразу ставілі некалькі будынкаў: ток, пуню, хлеў, хату для парабкаў, хату для гаспадара, якая будавалася на панскі манер — з часаных бярвенняў, з нямецкімі вугламі, з адмысловымі ганкамі і вялікімі вокнамі.

Наняўся туды на работу і стары Лявон. Ён адразу звярнуў на сябе ўвагу галоўнага майстра сваёй кемнасцю і стараннасцю. А здароўе ў яго было такое, што ўсе проста дзівіліся. Бывала, падыме сам такое бервяно, што і малады не патрапіў бы падняць. А якія вясёлыя байкі ён баяў пры гэтым, ажно ўсе рабочыя покатам са смеху каціліся. Дзеда Лявона любілі ўсе: і сам пан, і майстар, і работнікі. Гарэлку піў ён болей за ўсіх. Любіў пасля выпіўкі дужацца з маладымі, і як толькі абхопіць каго-колечы сваімі жылістымі рукамі, дык той толькі задыхаўся і адразу — гульгіць, як сноп.

Работа пачалася вясной.

Лявон, як толькі паступіў на работу, пабудаваў сабе з аполкаў будку каля печы сваёй былой хаты і жыў там адзін. За гэта і работнікі пры будоўлях і суседзі з ваколіцы называлі яго «дамавіком». Ён на гэта не злаваўся, так уцягнуўся і прывык да гэтай мянушкі, што калі часам звалі яго імем «Лявон», дык не адклікаўся.

Разам з будынкамі ішла работа і на полі. Навезлі шмат жывёлы, коней, валоў, кароў, авечак і птаства.

Аралі, сеялі, касілі, жалі, і ўсё было звезена ў новыя будынкі. Тут ужо відаць было, што не мазолістая рука панурага гаротніка-ратая будавала для сябе гняздо, дзе памалу сам гаспадар на сваім коніку возіць бярвенні, майструе курную хацінку, праз год з’яўляецца пуня, потым ток, і кожная здабытая жывёліна — вялікая падзея ў яго шэрым жыцці. Не. Тут будавалася гняздо багатыра. Як залаты дождж, сыпаліся дукаты. Пан сам пальцам аб палец не крануў, а дзесяткі людзей, найміты-нявольнікі, за яго працавалі. Як у казцы, усё зрабілася адразу. Як «га», гатоў быў рай на зямлі. За адно лета паспелі нават сажалку выкапаць пад пагоркам, агароднік-немец пасадзіў вялікі сад, абапал дарогі да гаспадарчага дома былі пасаджаны прысады — маладыя таполі. Высокі, новы, афарбаваны крыж з масянжовым Панам Езусам красаваўся на дарозе да новага фальварка, як шчыры вартаўнік багатырскага гнязда. І маладыя прысады выглядалі таксама, як шарэнга малайцоў, якія вартавалі новы хутар, што красаваўся сваімі бялюткімі, высокімі, зграбнымі будынкамі, дзе ўсё было зроблена з багатай рукі — і пекна, і моцна, і выгодна. А ў гумнішчы было поўна збожжа. Пахла свежым сенам, кветкамі, якія былі клапатлівай рукой пасаджаны каля ганку аксамітнымі клумбамі-дыванамі. А заводнае стада пасвілася ў лагчыне. Кожная штука выглядала, як лялька, як намаляваная. Новы фальварак выглядаў паміж вакольных вёсак, як багата прыбраная каралеўна, акружоная вясковымі бабамі-прыслужніцамі. І само неба, само сонца іначай глядзела на новы фальварак, чымся на вакольныя вёскі: першаму светла ўсміхаліся, а на апошнія хмурыліся або іх зусім не прыкмячалі.

Адна толькі фігура Пана Езуса на новым пышным крыжы выглядала небагата ў сваім багацці. Здавалася, што ўзялі жабрака з-пад цвінтара, надзелі яму карону на галаву і назвалі царом, а ён тым часам выстаўляе руку, кланяецца і просіць капеечку, кажучы пры гэтым: «Я — самы просты з простых. Я — самы бедны з бедных. Я — самы добры з добрых. А палацы будавалі, на гэтым полі працавалі, гэтыя жывёліны даглядалі мае браты — бедныя мужычкі. Бойцеся Бога. Як найбольш спакоры. Багатыя маюць радасць у кароткім жыцці на зямлі, а бедныя на векі вечныя на небе. Бедныя будуць на тым свеце ў раі, а багатыя — у пекле. Шкадуйце багатых і будзьце паслухмяны».

Ад папялішча Такароўшчыны і пуху і духу не засталося. Новы фальварак пан назваў Магданоўшчынай. Загадаў ачысціць зямлю з-пад лому, цаглін і смецця і заараць на зіму.

Вось пасля таго, як знік апошні след былой гаспадаркі Лявона, дзед зноў зрабіўся маўклівым і суровым і перабраўся ў тую хату, да таго самага мужыка, дзе ён раней жыў.

І зноў перарабіўся з «дамавіка» на «чараўніка». І ўсе яго зноў пачалі пужацца. Ад былых слядоў яго любай зямелькі засталіся толькі адны старыя могілкі, якія пан не адважыўся знішчыць.

Гэтыя могілкі яшчэ лучылі душу старога Лявона з сваім мінулым, якое ніколі не вернецца. Нібы стары крыж, выглядаў ён паміж крыжамі, дзе па асенніх начах выстайваў па некалькі гадзін... Але думкі яго былі глыбока захаваныя і цёмныя, як дажджлівая асенняя доўгая ноч, як нямая ціхасць магілы.

Тым часам восень рабілася ўсё болей гнеўнай. Пачаліся халады, маразлівыя ночы. Мокры снег, ад якога зямля парабілася топкай і гразкай, і цёмныя лужыны стаялі на рудым іржанні.

Але толькі для бедакоў-гаротнікаў гэты час вее непрытульнасцю і нудою, ад чаго месца себе знайсці цяжка. Для багатых — адна прыемнасць. У асеннія доўгія ночы пачынаюцца балі, гульні і розныя вясёлыя забавы. Віно льецца ракой. Найлепшая яда навалена гарамі на пекна прыбраных сталах. Пары кружацца ў вальсах. Музыка вабіць сваёй кволасцю і далікатнасцю. Галовы хмялеюць, а губы, як жывыя макі, цягнуцца да пацалункаў. Вочы блішчаць пад павалокай туману, як у сумуючых анёлаў на малюнках.

Вось гэтакім чынам краталіся асеннія ночы і ў новым хутары Магданоўшчыне. Гуляць можна смела, баяцца няма чаго: на дварэ пільнуюць панскі супакой злосныя сабакі-ваўкадавы; людзі са стрэльбамі — верныя слугі-вартаўнікі. Можна гуляць.

У адну ноч, у самым разгары панскай гульні, раптам пачалася завіруха, як бы ў часе Неранскага або Бальтасарскага піру: роўна а поўначы ў адну хвілю полымя абхапіла ўсе новыя будынкі, і цьма навокал асвяцілася жудасным, колеру крыві, вогнішчам. Загудзеў моцны вецер, і агонь разрастаўся. У адну гадзіну агністы аграмадны язык так лізануў новы хутар Магданоўшчыну, што ад яго засталіся такія самыя знакі, як ад былой вёскі Такароўшчыны. Усё згарэла — і дабро, і жывёлы. Чуць людзі паспелі выратавацца. Не дапільнавалі ні злосныя сабакі, ні панскія найміты.

Назаўтра Лявон, нібы пастарэўшы за ноч на дваццаць гадоў, згорблены, слабы і хілы дзядуля, пайшоў да пана Магдановіча і прызнаўся, што гэта ён падпаліў фальварак.

Лявон сказаў слабым дрыжачым голасам:

— Вось усе гэтыя апошнія гады злосць на цябе трымала мае сілы. Як пакуслівую гадзіну, я грэў у сваіх грудзях пякельную помсту на пана за тое, што ты знішчыў нашыя, крывёй і потам здабытыя гаспадаркі. Во гэтымі каравымі рукамі я яшчэ хацеў задушыць пана, але ўстрымаўся: не хацеў паганіць свае чэсныя мазолістыя рукі панскай нячыстай крывёю...

А як людзі скручвалі вяроўкамі рукі і ногі старога Лявона, ён не бараніўся, толькі нешта неразборліва марматаў сабе пад нос. З старых мутных вачэй капалі слёзы.

 


1921

Тэкст падаецца паводле выдання: Бядуля З. Збор твораў. У 5 т. Т. 2. Вершы ў прозе. Лірычныя імпрэсіі. Апавяданні.-Мн.: Маст. літ., 1986 г.- с. 177-188
Крыніца: скан