Вецер скубаў цёмна-бурыя саламяныя стрэхі. Ён гойдаўся над калматай вёскай, скачучы па комінах, па старых азяродах і па стромкіх жоравах студняў кронамі асілка-велікана. Абсыпаны залатою шчацінаю вясновага сонца, вецер прыблытаўся сюды з прасторных пустых палёў, каб патрывожыць абросшае мохам згорбленае стада хатак.
На абшырным пустым гумне стаяў стары дзед Арцём. Замаслены кажуронак тырчэў на ім, як бляшаны. З-пад старой кучмы віселі жмуткі жоўта-сівых валасоў. Яго рэдзенькая празрыстая бародка выглядала, як прыклеены пук кудзелі, якую невідочныя пальцы тармошаць цяпер ва ўсе бакі.
Дзед жмурыў маленькія мышыныя вочкі, сагнуўся, упіраўся рукамі ў вострыя калені і пільна прыслухоўваўся. Дзед як бы прымацаваўся да месца, каб вецер яго не папхнуў, і выглядаў адзінокім абвугленым карчом.
Шурчыць вецер па стрэхах — ш-ш-ш-ш-ш,— нібы сала пражэцца на патэльні. Галёкае і войкае па пустых комінах жудасным хрыпам. А во скавыча ў недалёкім гушчары, як парсюк, якога на каляды колюць. А на суседнім гумне гэты самы вецер-дуронік хрусціць у кучы леташніх сухіх бярозавых лістоў, перасылае іх з месца на месца, падкідвае ўгару, падымае высока і кружыць, кружыць штораз мацней. Здаецца, што гэта носяцца вераб’і ў шалёным карагодзе.
Стары Арцём любіць разнастайную музыку ветру, ведае, скуль прыплывае на яго крыллях кожны гук, кожны звон, кожны гоман. Дзед ведае гэтыя вольныя спевы, нібы гэта ён сам наігрывае на аграмадным невідочным музычным інструменце. Ён прыслухоўваецца доўга са смакам вялікага знаўцы. Раптам здзіўленне мільгае на яго твары. Ён пастаўляе вушы болей пільна, пахіляе галаву набок і доўга слухае.
Дзед мармоча сабе пад нос лаянку і, устрывожаны і зацікаўлены, выпрастоўваецца: ён неспадзявана пачуў фальшывы тон у сваім інструменце. Лёгка ўзбіраецца ён на жоўты курганчык — на высокі капец, на якім захавана ў восені бульба на насенне, і прымае ранейшую позу.
Дзеда ўздзівілі ў ігры ветру новыя гукі, якія ён чуе ўпершыню. Гэтыя гукі падобны да звону цымбалавых струн, калі музыка падымае палачкі і струны самі дрыжаць у працяглым апошнім адгалоску.
Селянін казерыць вочы ад дзіва, высоўвае з кажуронка галаву, якая ходырам ходзіць на худой жылістай шыі, і па-звярынаму нюхае паветра праз меру завостраным носам. Тонкія ружаватыя ноздры то сплюшчваюцца ў лісткі, то круглеюць у падвойную свісцёлку. Незнаёмы звон-свіст коціцца з боку папоўскага двара, дзе цяпер хата-чытальня.
Дзед прыкладае левую далонь, як трубку, да левага вуха, а пальцы правай рукі ставіць кружком да правага вока, як бінокль. Так стаіць ён некалькі хвілін. Раптам ён зрываецца з месца, нібы хто яго шылам у бок нырнуў, стукае сабе пальцам у лоб, кажа мнагазначнае «г-гэ!» і ад усяго сэрца плюе тры разы ў тры розныя бакі.
— Цьфу! Каб вы ачмурэлі! Каб вы скіслі! Каб вас ліханька закапусціла! — смачна лаецца дзед з паўзамі, ядрана і выразна, пасля чаго выцірае зашмальцаваным цвёрдым рукавом сліну на пажоўклых вусах.
Дзед успомніў, што каля хаты-чытальні нядаўна ўбівалі ў зямлю высокія жэрдкі і над дахам пацягнулі некалькі столак дроту. У гэтай рабоце галоўнымі канаводамі былі яго ўнукі «кусамольцы». Шалахвосты, як чэрці, лазілі па даху і зацягвалі дрот. Вось гэты самы дрот і пяе цяпер на розныя лады, звоніць і грае.
«Каб у іх вантробы гралі, дай божанька! — вылаяўся стары ў думках сваіх.— Гэта ж прыдумалі чарнакніжнікі такую забаўку — цацку! А ўсё ж гэта ад погані, ад нячыстай сілы бязбожніцкай»,— разважаў дзед далей. Аб гэтым ён ведае даўно, у царкве поп не раз гаварыў. Дзед давай класці рукамі крыжы ў паветры ва ўсе бакі і злосны пайшоў у хату, каб не слухаць болей гэтых «чартоўскіх цымбалаў».
*
Некалькі дзён «чартоўскія цымбалы» дзеду Арцёму супакою не давалі. Аб іх усе гаварылі. Не маглі дачакацца той хвіліны, калі дрот чалавечым голасам загавора.
Дзед майстраваў на дзядзінцы бярозавае тапарышча. Ён увайшоў у гэту працу ўсёй істотай, аддаў ёй кемнасць і спрыт многіх гадоў. Можа, дваццаць пален ператрымаў, пераважыў стары ў сваіх руках, пакуль вымеркаваў якраз патрэбнае паводле сухасці і трываласці дрэва. Нібы скульптар, які ў мармуравай глыбе бачыць зграбныя формы будучага закончанага твора, таксама бачыў стары Арцём у кавалку дрэва прыгожае, гладзенькае, беленькае, як снег, як малако, тапарышча...
Арцём жмурыў вочы, з замілаваннем стругаў палена, апарошаны ўвесь стругавіннем, нібы белымі матылькамі.
Каля дзеда капаліся ў сметніку куры: фарсісты ганаровы певень з вялікім збянтэжаным гарэмам рознакаляровых жонак.
Певень, зацікаўлены талентам дзеда, спрабаваў клюнуць раз-другі маленькае стругавінне, але, не адчуваючы ў ім смаку, зірнуў на дзеда кплівым вокам і з сумненнем кіўнуў галавою.
У гэты час у вёсцы пачалася нейкая суматоха, беганіна. Дзед у захапленні мастака не заўважыў гэта спачатку. Падняў ён калматую галаву ад работы толькі тады, калі гоман людзей вырас у грымучы паток.
«Няйначай, пажар»,— падумаў стары і пабег на гэты шум, які данасіўся з хаты-чытальні, «з боку чартоўскіх цымбалаў». Там сабралася ўся вёска — і старыя і малыя.
Нешта ёкнула у сэрцы старога, вялікі страх напаў на яго ад «чартоўскіх цымбалаў», але, нягледзячы на гэты страх, няведамая сіла цягнула Арцёма да тлуму людскога. Грамада людзей стаяла зацікаўленая, разгарачаная і гудзела, як вялікі рой пчол. Усе галасы зліліся ў адну хвалю гукаў, з якіх стары ўлавіў толькі адно слова:
«Радыё, радыё, радыё».
Гэтае слова ператварылася ў разуменні дзеда ў слова «радасць».
— Якая радасць напала на іх? Каб іх ліха узяло! Каб іх зямля не насіла! Каб іх...
Дзед не дакончыў лаянкі, бо раптам зрабілася так ціха, ажно пасля ранейшага шуму гэтая цішыня глушыла вушы і прыкра стала на душы Арцёма. Апошнія словы яго старчай лаянкі клінам урэзаліся ў цішыню.
Стары зусім з панталыку збіўся. На адчыненым акне хаты-чытальні стаяла нейкая штучка з шырокай трубою.
Вакол яе круціліся яго ўнукі «кусамольцы» і махалі рукамі, каб было ціха.
Раптам труба загаварыла. Голас быў з хрыпоткай, але вельмі выразны, чуваць было далёка вакол. Гаварылася аб сельскай гаспадарцы, аб працы селяніна на полі вясной.
Сяляне пачалі прыслухоўвацца, як на сходзе, пачалі сыпаць рэплікамі:
— Ведаем!
— Брашы, брашы, труба!
Некалькі чалавек пусціліся ў хату глядзець, хто ў трубу гаворыць.
— Няйначай, там нейкі крыксун схаваўся! — крычалі яны.
Шчыры рогат Арцёмавых унукаў уторыў лекцыі невідочнага чалавека.
Людзі шукалі чалавека пад сталом, пад лавамі.
Дзед стаяў нерухомы, трымаючы тапарышча ў руцэ ў такой позе, нібы рыхтаваўся даць па лбе невідочнаму ворагу. Ён глядзеў на «кусамольцаў» такімі вачамі, нібы бачыў на іх рогі і хвасты «нячысціка».
Труба гаварыла хвілін пятнаццаць.
— Правільна! Правільна! — крычалі барадачы ў захапленні.
Вяскоўцы падыходзілі да трубы, мацалі яе асцярожна рукамі, углядаліся ў яе пустое нутро, шукаючы захаванага сакрэту.
Стары вытарашчыў вочы і стаяў як зачараваны.
— Канцэрт артыстаў беларускага тэатра! — прагрымела труба. Зноў стала ціха. Людзі ў разнастайных урачыстых позах нарыхтавалі вушы.
Дзед мала зразумеў з гэтых слоў, але таксама навастрыў слых.
Паліліся гукі «Лявоніхі», спачатку ціхія і павольныя, як журчанне ручая, але з кожным разам гукі крапчэлі і сыпаліся шыбчэй.
Вясёлыя шчакатлівыя зыкі піяніна перапляліся з стройным спяваннем хору. Гучны спеў запоўніў вуліцу, усю вёску, адбіваўся ў гарачым блеску людскіх вачэй. Песня невідочным дажджом палілася ў кроў, у нервы.
Людзі пачалі пад песню і музыку выбіваць такт нагамі, пляскаць у далоні. Нарэшце некаторыя маладыя не вытрымалі — пусціліся у скокі на шырокім дзядзінцы.
Нешта ўстрывожыла старога Арцёма. Ён успомніў маладыя гады — ён быў калісьці вялікім гулякам. Закружылася галава, як ад самагону. Невядомая сіла ўцягнула і яго ў вір гульбішча.
Дзед круціўся на месцы з тапарышчам у руках, тупаў нагамі і спяваў:
«Гэй, Лявоніха, Лявоніха мая!»
Ён ачнуўся ад шалу толькі тады, як труба сціхла і людскі рогат шкляным гарохам пасыпаўся ў яго бок.
— Ой, спакусіла нячыстая сіла...— мармытаў спалоханы дзед і пачаў выціраць пот з твару. Тапарышча выпала з рук.
Дзед кідаў злоснымі вачамі ў людскую грамаду і трос на іх, нібы гірамі, дзвюма фігамі, скручанымі наспех з закарузлых жылістых пальцаў.