Тысяча дзевяцьсот трыццаты год.
Удзень кованыя жалезам палазы дарогу глянцуюць.
Звіняць санкі па шкляных рэйках ружова-сонечнага снегу, шліфуюцца, плывуць у іскравую, белую далячынь. Коні растрасаюць снегавыя пер’і, кідаюць снежную муку ў санкі, у твар, у вочы.
...Наперад!
Абапал дарогі — канавы. Улетку спусцілі сюды з забалочаных лугоў глыбокія рудаўкі. А мароз тоўстую кару льду вырасціў на канавах. І ўдзень дзеці доўгія мілі мераюць туды і сюды па льду, слізгаюцца на драўляных каньках-самаробках. Дзіцячыя галасы — вясёласць і імкненне. Дзіцячыя вочы — блакітныя, зялёныя і чорныя аганькі.
...Гэ-э-эй!
*
Цяпер ноч дрэмле каля сцен на пухкіх сівых аўчынках. А вецер — лютаўскі, асрэбраны — не спіць, зачэсвае заімшэлыя стрэхі. Драпяне салому, зашастае ў мяккіх лапцях па страсе і крыкне ў застылае поле — у адзіноту марозлівай шэрані. Забомкае вецер асвірам па студні і паімчыцца.
...Дзе ён? Дзе ён?
Мігацяцца акенцы. Палоскі святла цягнуцца ад вачэй ратайскіх хатак на вясковую вуліцу. У ружовасці снегу адцяняюцца водціскі конскіх падкоў.
Не спіць Сымон Канцавы. Пасля сходу сон не бярэ. ...Як яно будзе? Што яно будзе?
Трывожнымі вачамі ён упёрся ў аганёк лямпы — і думае, думае.
...Шмат ворагаў у ваколіцы, у гэтай жа вёсцы...
Удзень, перад тым як пайсці на сход, ён пагаліўся адломкам касы, адвостраным у каваля на тачыле. Галіўся і парэзаў твар. Яшчэ цяпер не можа кроў стрымаць... Ён рваў газету і прыкладваў да параненых месц кавалкі паперы. Людзі жартавалі з яго. А болей за ўсіх — краснабай Антон з хутара.
— Глядзіце, суседзі! — гаварыў Антон.— Сымон прыкладвае да твара пластыры з газеты. Вось чытайце: «Раску-лач-ва-ем».
— Раскуд-раскуд-раскудравая мая,— спяваў ён пры гэтым.
Голасам гадзюкі Антон засыкаў Сымону на вуха:
— Яшчэ не тое станецца, калі будзеш падбухторваць на калгас. Парэжам цябе на кавалкі і сабакам кінем.
Сымон хацеў крыкнуць з ходу, але стрымаўся: усё роўна Антона не баіцца. Потым скажа: што Антон шэльма.
Гарачы быў сход. Ажно цяпер горача Сымону.
Дзеці спяць. А жонка ляжыць на ложку і плача, лае яго, Сымона. Праз некалькі дзён трэба будзе аддаць адну з дзвюх кароў у агульны хлеў.
Жонка пайшла карову даіць. Яна доўга бавілася ў хлеве. Сымон выскачыў паглядзець, што яна там робіць, ажно стаіць каля каровы, заве маткай роднай, міленькай, бедненькай.
Нешта засмактала ў грудзях Сымона. Ён зазлаваўся на самога сябе, абазваў жонку «дурной бабай». Ледзь адарваў яе ад каровы і павёў у хату.
— Хто за ёю там глядзець будзе, за нашай Рабулькай? А я ўжо болей не гаспадыня.
Не можа супакоіцца Сымоніха.
Калі троху высахнуць вочы, яна падымаецца з ложка, кідаецца з кулакамі на мужа і не сваім голасам крычыць:
— Выпішыся з калгаса! Не дам каровы! Я выгадавала яе! Не дам!
Сымон падыходзіць блізка да жонкі. Глядзіць ёй у вочы і маўчыць. Двух маленькіх Сымончыкаў бачыць ён у яе павялічаных цёмных зрэнках. Сымончыкі драбней гарошынак.
— Што ты вылупіў на мяне бельмы? — дзівіцца Сымоніха. Яе голас робіцца лагаднейшым. Расцягнута выгаварвае яна словы:
— А я думала гадаваць цялушку ад Рабулькі. Наста падрасце — пасаг трэба рыхтаваць. Калгас пасагу Насці не дасць.
— Маўчы! — крычыць Сымон ахрыплым голасам. Пасля сходу ён заўсёды голас траціць.— Маўчы! Цябе Антон напужаў? Ты яму паверыла, што вясною паны прыйдуць, што пан Замашынскі вернецца? Глупства ўсё гэта. Антон — сволач. Кажуць, раней бандытам быў, прыехаў сюды немаведама адкуль. А пасагу Насці не трэба. Яна ўмее працаваць. Вучыцца будзе — вось табе і пасаг!
Зноў кроў паказалася на парэзаным твары Сымона. Жонка ціха ўсхліпвае.
Шэры кот сядзіць на стале. Натапоршчыў рэдкія вусы і дзівіцца на гаспадароў.
— Прапала жызня мая! — лямантуе гаспадыня.
На яе вачах водблеск лямпы. Сымону здаецца, што гэта не жончыны вочы, а чужыя, незнаёмыя, неспагадлівыя.
— Антон разумнейшы за цябе,— кажа жонка прымірэнчым тонам.— Ён не запісаўся. А за табою, бач, многія ў калектыў пайшлі. Яшчэ паб’юць цябе.
Замяўкаў кот. Саскочыў са стала і кінуўся на печ.
Ноч была цёмна-сіняя. Такога ж колеру вокны Сымонавай хаты блішчэлі — успацелыя, люстраныя.
Сымон падышоў да акна. Пабачыў у шкле свой твар, як у люстэрку.
На вуліцы пачуліся крокі.
...Хто ж гэта ходзіць паначы?
У Сымона трохі сэрца ёкнула. Ён зірнуў у кут. Там тырчэла ў шчыліне сцяны новая сякера.
Нехта цёмным ценем падышоў да акна. Ціха забарабаніў у шыбу. Сымон угледзеў бледную руку, адшарахнуўся ад акна і не сваім голасам крыкнуў:
— Хто ідзе?
Дзеці прачнуліся.
Падышла спалоханая жонка.
За акном ціхі голас.
— Пусціце пагрэцца. Не бойцеся.
— Хто ты? — запытаўся Сымон і зноў зірнуў на сякеру.
— Падарожнік, збіўся з дарогі. Мне на Мінск.
Сымон прыціснуўся лбом да халоднай шыбы, затуліўся рукамі ад святла лямпы і ўгледзеў чалавека з чорнай барадой. Вочы падарожніка былі ў цені, але іхні чорны бляск як бы пранізваў акно.
— Пусці, хаджаін, пагрэцца,— прасіў незнаёмы літаслівым жабрацкім голасам.
— Не пускай! — сказала Сымоніха.— Ліха яго знае, што за чалавек.
— Што? Чалавека ў хату не пусціш? Якая ты дабрасэрдная да кароўкі і благая да людзей... Што ён мне зробіць? і ў мяне рукі, ды не абы-якія.
Чалавек занёс у душную хату свежасць марозлівай ночы. Ён быў абветраны, абтрушаны снегам, нібы мукою. Хукаў на рукі. Грэўся каля печы.
Потым доўга маліўся на пусты кут, на тое незакуранае на сцяне месца, дзе раней віселі абразы. Пільна прыглядаўся да пустога кута, нібы нешта надзвычайна цікавае бачыў там, чаго хатнія ўгледзець не маглі. Сум малітвы свяціўся ў яго цёмных вачах. Міжвольна і Сымон зацікаўлена зірнуў на кут, нібы ў першы раз. Са шчыліны высоўваліся на святло клапы. Яны поўзалі па сцяне, як жывое льняное семя.
— Чаго ты молішся клапам? — не вытрымаў Сымон.
Чалавек не зводзіў з кута набожных вачэй і мармытнуў у сваю чорную бараду:
— Тут некалькі дзесяткаў год святы абраз Хрыста-збавіцеля вісеў. Гэта месца святое.
— Га-га-га! — зарагатаў Сымон здаровым смехам. Замест вачэй у яго блішчэлі вузенькія шчылінкі ў густых зморшчынах.
Чалавек яшчэ з большым захапленнем стаў на калені і яшчэ шчырэй пачаў шаптаць. Смага чулася ў яго шэптах, нібы ў гарачы дзень на сенакосе халодную ваду піў. Але ў яго руках была нейкая няпэўнасць, нязвыкласць да малітваў і як бы схаваная палахлівасць.
Сымон глядзеў на яго з недавер’ем і кінуў адным вокам на сякеру:
— Доўга моліцца чалавек. Якія грахі адмольвае?
А той вочы ўгару закаціў — пэўна, не бачыць ні кута, ні клапоў, а толькі закураную столь... Яго набожныя вочы, мабыць, і столі не бачаць, а яркае, сонечнае, блакітнае неба, з якога сам «святы дух» да яго спускаецца на воблачных пухоўках...
У гэты час Сымоніха ціха і хутка, каб «святы» чалавек не заўважыў, апранулася і, як зачараваная, не зводзіла з яго вачэй.
Цень малельнага застыў разам з ім на подлозе нерухомай, невідочнай жывёлінай. Здаецца, даўно тут чалавек моліцца і так ён будзе стаяць да апошніх хвілін свайго жыцця.
Перад Сымоніхай гэта быў не чалавек, а бог, перакінуты ў чалавека.
Падарожнік зняў трубку з плеч і сеў на лаву. Часта гладзіў доўгую чорную бараду. З робленай павагай ківаў галавою.
— Хто ты і адкуль ідзеш? — запытаўся Сымон.
— Можа, есці хочаш, святы чалавек? Пэўна, галодны?
У словах Сымоніхі было спачуванне і замілаванне.
— Я іду здалёк. Я — манах. Як пайшоў з Кіеўскага манастыра, дык так па людзях і валакуся. Дзе днюю, там не начую. Вячэраў у суседняй вёсцы. Есці не хачу. Дзякуй.
Голас яго расслаблены — голас пакрыўджанага, нешчаслівага чалавека.
Кот цёрся каля яго ног і ціха мурлыкаў. Ён нагнуўся і пагладзіў ката.
Сымоніха падкруціла ўверх кнот лямпы.
— Мне вочы баляць ад такога святла,— сказаў падарожнік, зажмурыў вочы і па-гаспадарску спусціў кнот у лямпе.
Сымон угледзеў у яго вачах хітры бляск.
...Што гэта за чалавек?
— Чаму гэта ты, гаспадар, святыя абразы зняў са сцяны?
— Навошта яны мне, калі ў бога не верую!
— Чаму не верыш?
— Бо ніколі яго не бачыў. Яго няма!
— А ў камуну верыш?
— Веру.
— Бачыў яе?
— Бачу, як яна робіцца. Разам з іншымі будую. Веру ў сілу сваіх рук.
— А чаму па тутэйшых вёсках сабакі такія адкормленыя? Валочацца па дарозе тлустыя, аж брыдка на іх глядзець.
— Гэта багачы кароў сваіх рэжуць, каб у калектывы не забіралі. І коней скуралупам прадаюць.
— Яны з гора ды з бяды так робяць. А там у калектывах каровы і коні не патрэбны — на ўсё машыны будуць. Машыны даіць будуць, на машынах араць будуць і ездзіць.
Злы смяшок чуўся ў голасе падарожніка.
— Кінь аб гэтым гаварыць і няма чаго смяяцца,— зазлаваўся Сымон.— Навошта табе, божаму чалавеку, у такія справы ўмешвацца?
— У паншчыну вас заганяюць! Вось што я скажу,— загарачыўся падарожнік.
Сымон недаверліва на яго зірнуў.
— Ты, божы чалавек, лепш дакументы свае пакажы,— зазлаваўся Сымон.— Чорт цябе ведае, з якога ты манастыра!
— Дакументы? — хрыплым голасам прагаварыў падарожнік.— Такім, як ты, вось якія дакументы паказваю! Вось!
Падарожнік тыцнуў Сымону ў самыя вочы дзве фігі і зарагатаў. Ад рогату ходырам захадзіла яго барада. Блішчэлі белыя конскія зубы. Нахабным позіркам ён аглядаў Сымона з ног да галавы.
Збянтэжыўся Сымон. Пачырванеў.
— Ах ты! — крыкнуў Сымон.— Гэта мне ў маёй хаце фігі тыцкаеш?! — і моцнымі рукамі схапіў «багамольніка» за грудзі.
Пачалася валтузня, лаянка. Прачнуліся дзеці, заплакалі. Залямантавала Сымоніха, выскачыла на двор і падняла гвалт.
Сымон і «багамольнік» качаліся па падлозе.
— Пусці! — закрактаў «багамольнік».— Пусці... — узмаліўся ён.
У хату прыбеглі ўстрывожаныя суседзі.
Ноч лютаўская прачнулася каля сцен на снежных аўчынах.
Вецер зачосвае заімшэлыя стрэхі.
«Багамольніка» злавілі, павялі ў горад. Гэта быў вядомы бандыт Панкрат, які многа год хаваўся па лясах і хутарах і вандраваў па розных мясцах у выглядзе «багамольніка».
Новы сябра Панкрата, Антон, у якога ў апошнія дні хаваўся «багамольнік» скрыгатаў зубамі ад злосці.
— Калі нам няма жыцця, дык няхай і гэтаму гаду Сымону не будзе. Не пабачыць ён камунію. Калі Панкрат пажартаваў, дык ён гэта ўсур’ёз прыняў? Няхай будзе сур’ёз за сур’ёз!
Выбраў Антон цёмную ночку — без месяца і зор. Вецер скуголіў над вёскай, прыйшоў грэцца з халоднага бору. Над полем пытляваўся дробны, як пылок, снег.
У гэту ноч Антон, тулячыся каля сцен, пайшоў на сваё гумно. З-пад страхі выцягнуў бандыцкі абрэз часоў Балаховіча. Абрэз быў вычышчаны, агледжаны, вымазаны алеем яшчэ некалькі дзён таму назад.
...А мо спатрэбіцца...
Гладкі халодны «струмент» моцна трымаў у руках. Не дрыжэлі Антонавы рукі. Толькі зубы сцяў ён так моцна, ажно долатам сталёвым іх не расшчэпіш. А ў вачах — жаўтаватыя воўчыя аганькі. Яны свідравалі начную цемень і злосныя бліскі кідалі ў бок хаткі Сымона Канцавога — аматара калгаснага, гаваруна нялюбага.
*
І ўспомніў Антон.
Жуда гуляла па мястэчку. Дваццаць чалавек конна. Акяніцы былі зачынены ў светлы сонечны дзень. На вуліцах ніводнага чалавека. Спачатку прабівалі кулямі акяніцы. Потым падпалілі мястэчка. А пасля — крыкі людзей, ад чаго нешта расло ў грудзях дзікае і радаснае.
— За што ты мяне б’еш?
Стары яўрэй з акрываўленай галавою глядзеў на яго зусім неспалохана. У яго выцвілых вачах свяцілася запытанне.
Калола Антона гэтае запытанне, нібы накаленая да чырвані шпілька.
— Бо ты — яўрэй, а сын твой камуніст.
— Няма ў мяне сыноў.
— Брат твой.
— Няма ў мяне братоў.
— Унук твой.
— Няма ў мяне ўну...
Стары не скончыў. Лоўкі быў абрэз...
*
Краўся па чужых загуменнях Антон. Ішоў так ціха, што нават самога сябе не адчуваў. Вось нібы ён соваецца ў сне і вецер носіць яго, як снежную пылінку.
Ішоў асцярожна, павольна. Кожны крок — вялікае вандраванне. Сам ён — цень, нячутны, лёгкі. На Сымонавым гумне запахла свежым сенам.
А хаты вясковыя, хлявы і гумны — небяспечныя. За кожным вуглом, можа, хто цікуе. Можа, хто сцеражэ...
Вочы ў Антона вострыя, як у каршуна. Калі што, дык здалёк угледзіць. Абрэз у руках не спудлуе. У выпадку чаго, дык... і заўсёды адным махам у грудзі або ў лоб. Ого, ён стралок першага гатунку! Ён — майстар!
*
Святлютка свецяць маленькія акенцы Сымонавай хаты. Мітусяцца за шклом людскія постаці.
Антону сам бог-гасподзь памагае. Нікога не сустрэў. Сіні снег не скрыпіць пад нагамі на Сымонавым агародзе. Супроць акна — кусты.
Тут і сеў Антон.
Наставіў кароткую рульку абрэза ў акно. Доўга цэліўся. Жмурыў левае вока: браў Сымона на мушку, хацеў трапіць у лоб. Няхай людзі не скажуць, што няўдалы быў стралок.
А ў гэты час:
……………………………………………………………………………………………….
— ...адно вам скажу, таварыш Сысоеў, што калгас у нас будзе адзін з лепшых.
Голас Сымона ўпэўнены. Хрыпоткі няма. На стале дыміцца яечня. Жбан малака стаіць. На белым абрусе ляжаць тоўстыя лусты хлеба.
— Ешце, таварыш Сысоеў! — гасцінна просіць Сымоніха. Яе вочы такія родныя, свойскія.
— Маладзец, баба! — хваліць яе Сымон.— Вось так! Таварыш Сысоеў дапаможа нам.
………………………………………………………………………………………………..
І злосць брала Антона, што Сымон ні на хвілінку спакойна не ўсядзіць. Круць-верць галавою ва ўсе бакі.
Гутаркі праз акно не чуваць. І непрыемна Антону:
... Вось чалавек адчыняе і зачыняе рот, моршчыць лоб, бліскае вачамі, махае рукамі, а слоў яго не разбярэш. Чалавек рухаецца ўсім целам, гаворыць, здаецца, усім целам. А слоў не чуеш... Праз акно толькі працэджваецца заглушаны гуд чалавечых галасоў:
— Гум-гум-гум-гум.
Зусім не страшна Антону. Сталь абрэза нагрэлася ў яго руцэ. Сымон у хаце ля акна здаецца яму вельмі далёкім ад гэтых кустоў. На некалькі міль. Зусім не страшна.
Антон павольна прытуліў гарачы лоб да тонкай галінкі.
Пылінкі снегу пасыпаліся яму на расніцы — халодненькія і драбнюткія, нібы вішнёвы цвет. Прыемна...
... Не! Цяпер няма як, бо разам з Сымонам прыстрэліш і яго маленькую дачушку, што села яму на калені. Антон «чэсны», малая не вінавата...
А ў гэты час:
………………………………………………………………………………………………...
— ... Агатка! Як будзе называцца калгас?
Так пытаецца ў дзяўчынкі таварыш Сысоеў.
— Чыйвоны Каст’ічнік!
— Маладзец! На цукерку!
Дзяўчынка бярэ цукерку і разам з паперкай кладзе ў рот.
— Кажы «дзякуй» дзядзю! — сварыцца на малую матка.
Малая вымае з рота цукерку і кідае на маму.
— Кажы «дзякуй».
— Не хачу!
Злуецца мама. Злуецца і Агатка.
Сымон рагоча:
— У каго ж гэта ўдалася яна такая ўпартая? Га-га-га!
— Распусціў ты яе, Сымон,— злуецца Сымоніха.
У таварыша Сысоева бліскучыя акуляры на носе.
— Дзядзя, дай! — просіць Агатка.
«Дзядзя» здымае з носа акуляры і насоўвае на носік Агаткі.
Тут ужо і Сымоніха рагоча.
………………………………………………………………………………………………...
З нецярплівасцю чакае Антон. Дачакацца не можа. Яны ўсе разам.
— Усіх разам і заб’ю! Чаго там! Можа, нават адным стрэлам...
І Антон вырашыў забіць усіх: і Сымона, і яго жонку, і маленькую Агатку, і незнаёмага чалавека.
— Чаго там... Усіх!
Драпежніцкія вочы бандыта гарэлі, як вугаллі.
— Праз колькі хвілін збяжыцца сюды ўся вёска... Я ўцяку полем. Паеду куды-небудзь. Тут усё роўна жыцця няма...
Думкі коляць мазгі Антона, нібы іголкі.
А ў гэты час:
…….………………………………………………………………………………………
— Спі, Агатачка... спі, дачушка... Дзядзя табе прывязе з горада Леніна.
— Маенечкага, маенечкага...— просіць Агатка.
— Як жа! Маленечкага! — супакойвае матка. Напявае без слоў.
— А-а, а-а, а-а-а!
— А-а, а-а-а!
Усе ў адзін рад стаяць ля калыскі.
………………………….………………..…………………………………………………….
— Вось цяпер можна ўсіх адным стрэлам! — радуецца Антон.
Стрэл грукнуў хрыпла.
У той жа міг па ўсёй вёсцы забрахалі сабакі.
Куля трапіла якраз у шырокую прызбу Сымонавай хаты, бо нехта моцна таргануў Антона. Абрэз выпаў з яго рук.
— А-а-а! Гэта ты, Антон? А я сабе стаю і думаю: хто гэта пад кустом ля чужой хаты засеў, як той цецярук? Ну, добра, што я трапіў, а не ты! Ды не спяшайся так, суседзе! Ты ж тут, мабыць, змёрз. Хадзем у хату!
Антон не мог вырвацца з моцных рук.
Над полем пытляваўся дробны снежны пылок.