Хош гаротная, але задзёрыстая была Фрося, гордая. Яе дробная, як гняздо, хатка была старэнькая — на падпорках трымалася. Калі міма праходзіла стада, Фрося пільнавала, каб вялізны буры бугай багатага суседа не пацёрся аб вугал хаты, бо яна пры гэтым ходарам хадзіла і магла разбурыцца. Будкі графскіх сабак былі палацамі побач з Фросінай хатай.
Муж Фросі хадзіў вечна на адработкі да кулакоў. Рэдка калі ён што прыносіў дамоў — трэба было адрабляць за пазычаныя зімою харчы: пудок жыта на зацірку, асьміну бульбы. Браў ён зімой жменькі дабра ў розных людзей, а летам адрабляў на цэлыя горы. Ён хадзіў дзень у дзень ад гаспадара да гаспадара выплачваць даўгі сваім потам. Ціхі ён быў чалавек, не пярэчыў ды адрабляў у кулакоў за даўгі ў дзесяцікратным размеры. «Які з цябе работнік,— гаварылі гаспадары.— Вецер свісне, дык упадзеш. Слабун ты! Твае тры дні лічым за адзін». Ціхім ён быў і ў хаце, калі жонка Фрося часам крычала на яго за тое, што ён дамоў ніколі нічога не прыносіць — хоць бы гэтулькі, колькі сарока на хвасце прынесці можа. Крычала на яго Фрося ды супакойвалася.
— А што ж беднаму рабіць? — меркавала яна.— Няхай толькі цяпер заартачыцца, тады зімой ніхто і меркі бульбы не пазычыць. Яшчэ горш стане.
Яна часта пакідала малых дзяцей ды сама хадзіла на падзённую работу.
Улетку ў Фросінай хацінцы бывала горш, чым зімой. Ледзь дачакалася лета, калі бог-гасподзь накорміць яе сямейку посным шчаўем ці маладой крапівой, грыбам, ягадкай. Але і гэта дабро бог-гасподзь расціў на графскай зямлі.
І бывалі дні, калі крапіва здавалася дзецям Фросі і яе падсвінку райскім пачастункам, больш смачнай ежай, чым смажаныя курапаткі на графскіх бальных сталах.
І гневалася Фрося на госпада бога, на графа, на ўсіх багатых людзей.
— Хоць ты на печы сей гэтую крапіву! — скардзілася яна.
Замест ежы Фрося апавядала дзецям байку аб тым, як вырасце куст крапівы ў яе хаце, дарасце да столі. Праб’е столь і вырасце да даху. Праб’е дах і вырасце да яснага неба. Праб’е неба і ўрасце пану богу ў самую бараду. Ад барады ўрасце пану богу ў самыя вочы. І пан бог, які заўсёды глядзіць, каб багатым добра жылося ды каб бедны чалавек вечна гараваў на паноў,— аслепне. Тады бедныя людзі будуць жаць з аграмаднага крапіўнага дрэва маладыя галінкі крапівы, будуць гатаваць гэту крапіву з вадою, прыправяць, прысоляць — ды есці, есці...
Фрося не ўяўляла сабе большага шчасця, як есці ўволю крапіву.
У Фросіных дзяцей разам з ростам казачнага куста крапівы зусім не казачна, а па-сапраўднаму рос апетыт. Яны глыталі сліну. Тут жа хрукаў галодны падсвінак. І ён на сваёй мове прасіў крапівы... Крапіва стала для сямейкі найвялікшым шчасцем...
І такая жаласлівасць напала на Фросю, што ёй бясконца плакаць хацелася. Яна душылася слязамі, нібы вострай косткай ад рыбы. Закусвала губы.
— Мама, у цябе кроў з ніжняй губы цячэ! — сказаў маленькі хлопчык.
Дзеці спалохаліся:
— Кроў... кроў...
І высахлі адразу Фросіны слёзы. Загарэліся вочы двума чырвонымі вуголлямі. Сціснуліся рукі ў кулакі. Фрося пачала праклінаць бога, графа ды ўсіх багатых на свеце людзей такімі страшнымі словамі, ажно дзеці спалохаліся.
— Мама, не злуйся... Нам страшна... Есці не хочам... Мы і так сытыя...
Малыя трымаліся за яе зрэбную спадніцу. Тут жа хрукаў падсвінак і выкапаў лычком ямку ў хаце. Падлогі ж не было. А іншага месца, дзе лычком пакапацца ў зямлі, падсвінак не меў. Квадрацік зямлі на шэсць аршын у хаце быў усёй Фросінай зямельнай гаспадаркай.
І сама гэта хатка нялёгка ёй дасталася. Ого! Колькі яны нагараваліся тры гады таму назад...
Фросіна сям’я жыла раней у адным з маёнткаў графа Слаўскага, за трыццаць вёрст адгэтуль. Муж служыў парабкам. І вось аднаго разу муж яе цягаў у графскі свіран вялізныя мяшкі збожжа. Муж падарваўся, ляжаў хворы доўгі час. Такі парабак графу ўжо не быў патрэбны.
Парабкаўскую сям’ю выгналі ў чыстае поле. Прыйшлося начаваць на дарозе. Фрося прыкрывала сабою маленькіх дзетак, як птушка птушанят. У адным багатым хутары, калі Фрося пайшла да студні набраць вады, злы гаспадар зацкаваў яе сабакамі, абазваў валацугай, зладзейкай. У яго прапала курыца, і гаспадар вінаваціў Фросю, нібы яна ўкрала. Сабакі хутараніна парвалі на ёй вопратку, пакусалі яе. З рук і ног лілася кроў. Усё ж такі яна прынесла дзецям жбанок вады. Яны ж усю ноч прасілі птушынымі галаскамі:
— Мама, піць... піць... піць...
Фрося не звярнула ўвагі на боль ад сабачых укусаў. Толькі праз некалькі дзён, калі Фрося наняла гэту хатку ў аднаго селяніна за пяць рублёў на год і начавала з сям’ёю ў «сваёй» хаце, яна ўспомніла і хутараніна і яго сабак.
Ён стаяў чырвоны і рыжавусы на высокім ганку і цкаваў сабакамі:
— На-цю-на! На-цю-на! Кусайце зладзейку, кусайце! Няхай больш курэй не крадзе. А-цю-на! А-цю-на!
Ён пасвістваў, клекатаў гучна языком, і тры рыжыя вялізныя, як ваўкі, сабакі забрахалі на розныя галасы, прыбеглі з-за хлявоў і накінуліся на Фросю. Яна спынілася і трымала жбан вады абедзвюма рукамі, каб не праліць... «Піць, мама, піць...» — нібы чула яна жаласлівыя галаскі родных дзетак-птушанятак. Сабакі рвалі на ёй вопратку і пакусалі ногі. Яна не магла бараніцца. У гэты час жбан вады быў ёй даражэй за сваё жыццё...
Хутаранін спакойна назіраў. Сабакі хутка ачухаліся. Перасталі яе чапаць. Яна ўтаропіла ў іх строгія застылыя вочы.
— Цюцькі... Цюцькі...— прагаварыла яна з дакорам.— Як вам, цюцькі, не сорамна...
Сабакі завілялі хвастамі, супакоіліся і, крадучыся, нібы ім сапраўды сорамна стала за свой ганебны ўчынак, уцякалі за хлявы.
— Больш сюды не паказвайся,— прамармытаў гаспадар,— а то галаву расшчаплю!
Яшчэ і цяпер Фрося сніць уночы гэтых сабак і хутараніна, горшага за сваіх сабак.
Гаспадар Фросі, у каго яна наняла хатку за пяць рублёў на год, заворвае барозны вакол хаткі да самых сцен. Няма дзе і цыбулю пасадзіць. Ды што там цыбуля! Каб хаця крапіва была...
І блішчаць Фросіны вочы як ніколі...
— Мама, не злуйся...— шэпчуць дзеці і трымаюцца за яе спадніцу.
Фрося адштурхнула ад сябе дзяцей, схапіла серп, дзіравы мяшок і пабегла з хаты. Здавалася ёй, што яна лёгкая, нібы верабей. Ногі імчалі яе да забароненага шчасця — да «чужога» графскага пустыра, дзе расце маладая смачная крапіва...
— Фрося, куды ты бяжыш? — пыталіся людзі.
Япа не адказвала.
Здавалася ёй, што яна вельмі моцная. Захоча — і графскі палац перакуліць дахам уніз. Здавалася ёй, што япа вельмі адважная. Захоча — і плюне ў твар самому вяльможнаму графу Слаўскаму. Учэпіцца ў графскія вусы да вырве ў яго права на жменьку крапівы...
— Фрося! Панскі ляснік круціцца на пустыры. Са стрэльбай. Забіць можа...— папярэджвала суседка.
Фрося не слухала.
Нажала крапівы. Напхала поўны мяшок — ледзь падняць. У той час над ёй грымнулі словы пагрозы:
— Ах ты-ы-ы! Пся косць!
Гэта крычаў графскі ляснік. Ён наступаў па Фросю, узброены стрэльбай, грозны, злосны, з закручанымі па-графску вусамі. Ён быў высокі і тонкі, як жэрдка. Яго вочы сыпалі маланкі, губы пеніліся, вусы тапоршчыліся, а вушы тырчком тырчэлі — ружовыя, празрыстыя і смешныя. Стрэльбай ён размахваў, нібы кіем, над Фросінай галавой.
— Ах ты-ы-ы! Папалася... Во! Нарэшце папалася...
Фрося спакойна чакала. Моўчкі зірнула яна на яго ўгару, як на высокую тычку, і паставіла мяшок ззаду сябе, нібы маці, якая бароніць роднае дзіцё ад лютага звера.
Тое, што Фрося літасці не прасіла, не называла яго «панам лесніком» ды пават віду не паказвала, што спалохалася, яго яшчэ горш узлавала. Ляснік закрычаў з усяе сілы тым грозным басам, які ўрэшце пераходзіў у піск і хрып:
— Хустку сарву! Мяшок забяру! Шкадую, што сабак не ўзяў з сабою, шчыра шкадую! А то зацкаваў бы цябе...
Фрося ціха адказала:
— Не баюся тваіх сабак. Я ўжо цкаваная...
Гэта «не баюся» давяло лесніка да самай вышэйшай ступені нечалавечага гневу. Ён затупаў нагамі на адным месцы, аж яміну вытаптаў, твар яго наліўся крывёю, і ён закрычаў на ўвесь голас, ад якога пайшло рэха з усіх бакоў:
— Права не маеш травінку крануць па зямлі яго светласці! Эх ты-ы-ы!
Фрося зірнула яму глыбока ў вочы, і ляснік заўважыў у яе сініх вачах смехатлівыя іскры.
І па-ранейшаму спакойна яна адказала:
— Каб тта галаве яго светласці куст крапівы вырас!
— Што? Што? — запытаўся ляснік. Яму здалося, што недачуў. Ён падставіў далонь да вуха.— Што ты брэхнула?
Фрося засмяялася:
— Я не брэхнула, а сказала: каб на га-ла-ве я-го светласці куст кра-пі-вы вы-рас! Во што я сказала!
Ляснік спалохана адкінуў галаву назад, нібы Фрося плюнула яму ў самы твар, набожна перахрысціўся, потым вылаяўся брыдкім словам і пачаў рваць хустку з галавы Фросі.
Жанчына лёгка падскочыла, урэпілася пальцамі, як абцугамі, у яго вушы і павісла на іх. Ляснік прыгнуўся, прысеў ад болю. Яна пачала ногцямі драпаць лесніковы твар, рваць яго за доўгія вусы.
— Пусці, чорт! Пусці...— пыхцеў, хрыпеў і выў графскі ляснік.
Ледзь вырваўся з яе рук.
— Ах ты-ы-ы! Псяюха! — роў ён немым голасам і давай палохаць яе стрэльбай.
У Фросі з’явілася вялікая сіла, успыхнуў страшны гнеў. Вырвала яна стрэльбу з рук лесніка і кінула вобземлю. Потым кінула вобземлю і самога лесніка і давай таптаць па ім нагамі. Пры гэтым яна гулліва пыталася:
— Як табе мае скокі падабаюцца?
Графскі ляснік ляжаў млявы, як на полцы ў лазні пад венікам. Ён прасіў і маліў:
— Фросенька... Міленькая...
— Што, падабаецца?
— Залаценькая... Даражэнькая...
— Бач, які далікатны зрабіўся.
Злосць у Фросі крыху адышла. Яна адпусціла лесніка, памагла яму ўзняцца на ногі. Узваліла на свае плечы мяшок крапівы, узяла леснікову стрэльбу ў рукі, каб ляснік, чаго добрага, не стрэльнуў шротам ёй у спіну,— ды пайшла сабе дамоў...
Доўгі час хварэў ляснік. А як ачуняў, ледзь упрасіў Фросю, каб стрэльбу аддала. За гэта самае ўсё лета ляснік уначы, каб ніхто не бачыў, насіў ёй шчаўе з графскага агарода, агуркі, дазваляў ягады і грыбы збіраць у пушчы. Ды не толькі ёй, а ўсім жанчынам і дзяўчатам з ваколіцы.
Такую ўмову паставіла Фрося за сваё маўчанне.
Ляснік зрабіўся добрым і мяккім, хоць ты яго да скулы прыкладвай, а ўсё за тое, каб хаця Фрося нікому не гаварыла пра здарэнне на панскім пустыры. Яму сорамна было, што жанчына яго адолела.
Графу Слаўскаму ляснік гаварыў, што ў лесе на яго напаў мядзведзь. Ён падрабязна апавядаў, як мядзведзь у яго вырваў стрэльбу з рук, як ён, ляснік, усунуў мядзведзю руку ў ляпу, схапіў за язык і цягнуў з усіх сіл. Мядзведзь вырваўся з яго рук і ўцёк так хутка, што ён, ляснік, ледзь паспеў падняцца на ногі, схапіць стрэльбу і выстраліць. Але стрэльба, як наўмысна, дала асечку, і мядзведзь уцёк.
Усё гэта графскі ляснік падмацоўваў «шчырымі» вачыма, «імем божым» і «словам гонару».
Граф Слаўскі жмурыў вочы, слухаў, круціў вусы, паглядаў мнагазначна на свой бронзавы бюст, што стаяў побач па падстаўцы з чорнага дубу мастацкай разьбы, падазрона гмыкаў і ківаў галавой. Ён нічога не сказаў, але відаць было, што крыху сумняваецца ва ўсёй гэтай цікаўнай гісторыі з мядзведзем. І ён пацягнуў лесніка за язык, як той — мядзведзя:
— Цікава паглядзець хоць мядзведжыя сляды...
Ляснік збянтэжыўся, але адразу знайшоў адказ:
— Ад яго слядоў і следу не засталося, ваша светласць. Каровы стапталі мядзведжыя сляды, ваша светласць...
Граф зноў кіўнуў галавой ды ўсміхнуўся. Леснікова казка яму спадабалася. Ён сам займаўся паляваннем і быў аматар на такія выдумкі. Ён узвёў лесніка ў героі, праславіў перад іншымі панамі:
— Жартачкі, мой ляснік, панове, ад мядзведзя голымі рукамі абараніўся... У мяне людзі — ого-го! — І кожны раз апавядаў доўгую захапляючую гісторыю аб тым, як яго ляснік бараніўся ад мядзведзя голымі рукамі, як мядзведзь пакусаў лесніка, а ляспік вырваў мядзведзю язык. «У мяне ж людзі — ого-го!»
Фросіны дзеці зажылі ў тое лета «па графску» — не адных толькі грыбоў і ягад удоваль мелі. Калі-некалі ім пападаліся і яблычкі з графскага саду. Бо, пасля таго як графскі ляснік увайшоў у вялікую славу за тое, што голымі рукамі абараніўся ад мядзведзя, яму гэта слава была вельмі дорага і прыемна. А слава леснікова, як тая валасінка, знаходзілася ў Фросіных руках. Дзьмухне Фрося губамі — і слава леснікова прападзе, як дым. Вось і прыходзілася часта лесніку змякчаць чым-кольвечы Фросіна сэрца.
І ляснік і Фрося былі задаволены.
Фросіны дзеці дзіву даваліся:
— Адкуль, мама, усё гэта бярэцца?
Фрося смяялася:
— Усё гэта, дзеткі мае, бяру на крапіўным кусце, які вырас ад зямлі да самага неба.
— А дзе ж ён, гэты крапіўны куст?
— Я не бачу яго.
— І я не бачу.
Фрося пагладзіла дзяцей па галоўках і сур’ёзна сказала:
— Як станеце вялікімі, тады, дзеткі, угледзеце гэты самы крапіўны куст. А пакуль што — во!
Яна дала кожнаму па яблыку.