Ні гуку, ні шолаху навокал.
Над морам навісаюць бура-зялёным акамянелым стадам высачэзныя горы. І мора, і горы абліты ружовым, як віно, заходам сонца. З недалёкай цясніны, што рассунула магутны граніт у многакіламетровы карыдор, нясе халадком. Непрыкметны ветрык раздзьмухвае па моры сцежкі, якія часта мяняюць колеры — ад бледна-чырвонага да зеленаватага блеску льду. Лёгкія зморшчыны то паказваюцца, то знікаюць на гэтых ледзь прыкметных дарожках. Гладзь мора нагадвае тонкі пераліўчаты шоўк. На вечна аснежанай непрыступнай вяршыні гуляе мяцеліца. Лета і зіма тут не перашкаджаюць адно аднаму.
Я сяджу на каменным моле побач са сваім сябрам Іслам-беем. Калі-нікалі перакідваемся словамі. Абодва любуемся морам.
Іслам-бей — паганяты буйвалаў. Ён служыць у санаторыі. На цярплівых жывёлах возіць дровы з гор. Тут, у Гаграх, я першы раз у жыцці пабачыў буйвалаў. Разнастайныя колеры неба адлюстроўваюцца ў іхніх нерухомых светла-вішнёвых вачах. Выразістасць і жвавасць надаюць буйвалам крутыя вялізныя рогі, якія вольна і горда пастаўлены на абодвух баках шырокага лба ў два касцяныя пытальнікі.
Іслам-бей пільна глядзіць на мора. То ён задуменны і нерухомы, нібы каменны, і яго вочы атулены вялікім смуткам, то ён поўны жыцця і рухавасці, і яго вочы сыплюць іскры. Ціха, пад нос, Іслам-бей напявае песню. Калі б я ні сустракаў яго, ён усё спявае.
Аднаго разу я запытаўся ў яго, чаму ён вечна спявае. Іслам-бей зірнуў на мяне з добрай усмешкай і ахвотна растлумачыў:
— Іслам-бей усё бачыць ды аб усім спявае. Бо нашто вочы ў Іслам-бея, нашто вушы, навошта сэрца? Спявае чайка на моры, горны ручай спявае серабрыстым голасам — чаму не спяваць Іслам-бею?
Ён шырока размахвае рукамі.
— Спявае вецер між пальмавых галін, спявае мора, спявае пад ветрам кукуруза на полі — чаму не спяваць Іслам-бею?
Ён пытаецца ў самога сябе:
— Колькі часу, як Іслам-бей спявае?
І сам адказвае:
— З тых часоў, як Іслам-бей сам сябе памятае. Дванаццаць усходаў месяца лічы на кожны палец. Цяпер плясні далонямі шэсць разоў. Вось гэтулькі год спявае Іслам-бей. Увесь род мой спяваў — і бацька, і дзед, і прадзед. Мы вытаптвалі сцежкі ў гарах, хадзілі з аула ў аул ды спявалі. Вялікую сілу мае песня. Часам яна мацней за каменную сцяну, вастрэй за кінжал раніць сэрца, цяплей за сонца грэе грудзі, больш пяшчотна за маці песціць малютак. Наш род быў бедны на хлеб, але затое багаты на песні. Мы, сумныя, весялілі народ песнямі.
Іслам-бей усхопліваецца з месца.
— Аб чым спяваю, пытаешся? Увесь свет прапускаю праз сваю песню, нібы праз сонечныя праменні. Атара барашак пасвіцца на схіле гары — спяваю. Сівы вадапад падае ў рэчку са скалы — спяваю. Коннік імчыцца, нібы вецер — спяваю. Чарнавокая красуня на вяршыні стаіць, як малюнак,— спяваю. Даўней спяваў пра гора і смутак чалавека, пра яго крыўду і гнеў да князёў. Цяпер спяваю пра гордасць і радасць чалавека, пра яго шчасце.
Ён стукае сябе ў грудзі кулаком:
— Мне песня тое самае, што табе паветра. Іслам-бей каб не спяваў, дык не жыў бы...
Іслам-бей заўсёды ходзіць у чорнай бурцы і ў сівым башлыку на галаве — абарона ад сцюжы і гарачыні.
Больш за ўсё зварочваюць на сябе ўвагу бровы і вочы Іслам-бея. Бровы, чорныя і густыя, зрасліся над вачамі ў адну аксамітную істужку. Вочы — смаляніста-чорныя. Яны то патухаюць і нагадваюць поўнач, то ўспыхваюць яркай раніцай. Часта мяняецца выраз твару Іслам-бея. То ён выглядае старым, слабым, а то — юнаком, бадзёрым, жвавым. Адно вока ў яго крыху апушчана, грозна прыжмурана. Другое вока шырока расплюшчана, лагоднае. Таму заўсёды здаецца, што адным вокам ён лашчыць і песціць, а другім злуецца і пагражае.
Калі ён аб чым-небудзь разважае, трэба яму заўсёды падтакваць, бо, калі маўчыш, яму здаецца, што не верыш яму, і ён таропіць у цябе такія бліскучыя вочы-сонцы, ажно ты прымушаны апускаць свае. У тую хвіліну становіцца непрыемна, нібы пакрыўдзіў Іслам-бея...
Горы дыхаюць водарам кветак і халадком захаду. Іх абрысы вызначаюцца, нібы гравюры, а на аддаленых вяршынах серабрацца воблакі. Яны згортваюцца ў вялізныя скруткі і перасоўваюцца з месца на месца. Ля падножжа гор разлягліся сіняватыя цені, а некаторыя вяршыні гараць у апошніх праменнях сонца. Вялізныя насы агню мяняюць фарбы ад жоўта-мядовых да ярка-фіялкавых.
Навокал чыніцца цуд.
Музыка колераў разлівае лагоднасць на сэрцы. Думаць не хочацца ні аб чым. Расце адно жаданне; піць навакольную красу і быць шчаслівым у злучэнні з дзіўнай прыродай. Мне здаецца, што я даўно жыву тут — ад часоў сфармавання гэтых гор. Супакой ахоплівае мяне.
Мы з Іслам-беем выйшлі на гладка ўтрамбаваную шашу. Горы пагаслі. Апошні сонечны блік утапіўся ў моры. Цені пацямнелі,
— Памёр дзень,— кажа Іслам-бей з шкадаваннем.— Заўтрашні дзень ужо не будзе падобны да сённяшняга.
Усхапіўся вецер. Прачнуўся прыбой. Яго голас рос з кожнай хвілінай. Спачатку прыбой мурлыкаў, потым пачаў са злосцю наскакваць на прыбярэжныя каменні. Урэшце зароў, завыў, засвістаў на розныя галасы. Пагрознай фалангай наступаў на бераг, кідаўся злосна ўгару, лізаў пакорліва тысячу языкамі прыбярэжжа і вызначаўся ў змроку вечара сівым стадам гнеўных мядзведзяў.
Мы спыніліся ля голай скалы і селі на выступе граніта. Іслам-бей глыбока зірнуў мне ў вочы і запытаўся:
— Падабаецца табе наш край?
Гордасць заблішчэла ў яго вачах.
— Вось чытай замест сваіх кніг!
Іслам-бей зрабіў такі шырокі жэст рукой на горы і мора, нібы паказвае мне вялізныя паліцы з кнігамі ў аграмаднай бібліятэцы.
— Тут нашы народы і плямёны крывёй пісалі аб сваім жыцці. Бедныя супроць багатых выступалі. І скінулі бедныя буйвалава ярмо са свайго карку, навекі скінулі! І я доўга гнуўся пад гэтым ярмом. Каб ты ведаў мяне маладым! Людзі стараліся гнуць мяне ў буйвалавы рог, але ці можна мяне гнуць? Хіба толькі зламаць можна...
Іслам-бей змоўк, апусціў галаву і зацягнуў сумную песню. Мелодыя была манатонная. Яна перасякалася доўгімі стогнамі і прыпевам, падобным да галашэння. У песні часта паўтаралася адно слова:
Арджбая.
Што гэта азначае «Арджбая»? — думаў я.— Каханая дзяўчына? Нядоля? Смерць? Ці, можа, старадаўняя казачная істота?
Пры слове «Арджбая» кожны раз слёзы чуліся ў голасе Іслам-бея. Як ён скончыць песню, тады запытаюся. Ён мне заўсёды тлумачыць змест сваіх песень.
Ноч надышла хутка. Нібы хтосьці насунуў раптоўна на ўвесь абшар сіні парасон. Здалёку, з вокнаў санаторыя, свяціліся агні. З неба глядзелі здзіўленыя зоркі — буйныя, нібы яблыкі, каўказскія зоркі. Яны так ярка блішчэлі, ажно адкідвалі ад сябе праменні ў выглядзе тонкіх і доўгіх ярка-зялёных кінжалаў...
Іслам-бей скончыў песню. Я прасіў, каб ён мне пераказаў змест песні.
— Эх, дружа! — сказаў ён.— Нічога мяне і зламаць не магло, апрача майго брата. Я цяпер паламаны. Брат мяне зламаў...
Ён прагаварыў гэта з вялікім хваляваннем і кулаком пачаў выціраць слёзы з вачэй.
— Гэта я пра брата спяваў... Яго імя — Арджбая.
Голас Іслам-бея перайшоў у шэпт — у буйны шэпт. Так пад моцным ветрам шапоча лісцямі гордая піхта на вяршыні гары.
— А любіў жа я роднага брата Арджбая, як сына... Адзін ён у мяне быў родны на цэлым свеце — адзін, як сэрца ў грудзях, як дыямент у пярсцёнку, як месяц ясны ў небе. Цяпер ніводнага брата не маю. Ён быў самы малодшы ў нашай сям’і. Усе загінулі ў часе вайны. Асталіся толькі мы ўдвух. Я выгадаваў яго. Быў яму і бацькам, і маткай, і братам, сястрой. Жылося нам вельмі цяжка. Ні кануры, ні кавалка зямлі, ні авечкі, ні каня. І вось наляцеў віхор і адкінуў нас адзін ад аднаго на шмат міль, нібы лёгкія кізілавыя лісцінкі. Гэта здарылася колькі год таму назад, як тут была меншавіцкая ўлада. Мой брат Арджбая пайшоў да тых, хто век-вечна здзекваўся з нашага брата бедняка. Арджбая пайшоў на службу да князёў, да багатых. Са мною не параіўся. Мне аб гэтым ні слова не сказаў. А чым яны яго завабілі? — добрым канём! Я ж з самага пачатку быў за народ. Па ўсёй нашай ваколіцы трубілі ў дзесяць рагоў, што Арджбая прадаўся князям... Так мы з ім разлучыліся... Сэрца маё рвалася на кавалкі ад сораму і болю, але мы разлучыліся навекі, як страшныя, лютыя ворагі. Між намі, нібы глыбокая бездань, вырасла смяртэльная нянавісць. Я прысягаў народу ў нашым ауле, што сваёй рукой пакончу з Арджбая і змыю ганьбу з нашага чэснага роду. У нашым родзе не было ніводнага здрадніка... Эх, Арджбая, Арджбая... Што ты нарабіў, нешчаслівы брат мой па крыві і чужы-чужы па ўчынках... Эх, Арджбая, Арджбая...
У поцемках вочы Іслам-бея блішчэлі дзвюма зоркамі.
— Я ведаю горы ваколіцы як свае пальцы. І вось я пачаў вандраваць па гарах, сочачы за варожымі атрадамі. Я меў пры сабе двух абаронцаў — кінжал і стрэльбу. Я нямала дапамагаў тады чырвоным. Быў адным з найлепшых разведчыкаў. Мне было да болю крыўдна на брата, і я ніяк яго зразумець не мог. Гэта ж з самага пачатку рэвалюцыі ён заклікаў нашу беднату да змагання супроць багатых. Ён так хораша ўмеў гаварыць, што з сэрцаў людзей выбіваў іскры, нібы крэсівам з крэмня. Нават жанчыны, слухаючы яго, запальваліся гневам і браліся за зброю нараўне з мужчынамі. Значыць, ён умеў хлусіць і прыстаўляцца, нібы ён шчыра гаворыць? Значыць, ён быў агіднай савою ў пер'ях шызай галубкі? Навошта яму гэта запатрэбілася? Няхай бы адразу, не крадучы па-зладзейску даверлівасць беднякоў нашых гор, адкрыта, не саромячыся, пайшоў да князёў... Гэта было б куды больш прыстойна... Ад гневу на брата мне аж у вачах пацямнела. Яркі дзень ноччу цёмнай здаваўся. Я не мог дачакацца шчаслівай хвіліны, каб пакончыць з ім, чэсна і прыстойна пакончыць, паводле строгіх законаў нашых гор.
Іслам-бей цяжка задыхаў.
— Я пачаў успамінаць усё наша жыццё — ад таго часу, калі Арджбая быў малы, як чайная ружа, да таго часу, калі вырас у пальму. Можа, калі-небудзь багаты чалавек яму чым-кольвечы дапамагаў, запрашаў у свой замак пагрэцца ці ў вінаграднік хавацца ў цяньку ад спёкі ў поўдзень? А можа, яго суседні князь карміў пры голадзе, добра плаціў за цяжкую працу, спагаднае словы пры бядзе гаварыў?
Голас Іслам-бея зрабіўся суровым.
— Не! Не! Ніводнага такога выпадку я ўспомніць не мог. Ды гэтага быць не магло, як не можа быць таго, каб горы ў мора ўпалі. Апрача таго, Арджбая заўсёды ненавідзеў багатых, праклінаў іх з глыбінь сэрца самымі страшнымі праклёнамі, злыя песні спяваў пра князёў... Можа, ён быў малочным братам нейкаму князю? Не! Не! Наша маці сваім малаком ніколі не карміла малютак багатых людзей. Яна была гордай арліхай.
Іслам-бей горка ўсміхнуўся.
— А можа, Арджбая пакрыўдзіла наша горная бедната? Таксама не! Усе нашыя бедныя горцы любілі Арджбая за шчырасць, за песні, за дружбу, за адвагу і гордасць, якімі ён палоніў іх сэрцы пры частых гутарках. Арджбая не меў за што гневацца на нашых бедных чабаноў і гаротных парабкаў. У яго словах яны бачылі саміх сябе, нібы арол, што бачыць сябе ў люстэрку чыстага возера.
Стары ашуг да хрусту пальцы ламае.
— Хто ж украў добрае братняе сэрца і ўсадзіў у яго грудзі чужое, змяінае? Хто? Хто? Ні людзі, ні горы, ні мора, ні паўночныя зоркі мне на гэта адказу не давалі. У вялікай пакуце я галаву аб камень біў, плакаў, бы малое дзіцё, месца сабе не знаходзіў. Для мяне мой брат, мой самы блізкі чалавек памёр. А замест яго жыў агідны, злы вораг мне і ўсяму беднаму роду. Я тады складаў песню аб тым, што памёр мой апошні брат, а замест яго ў мяне ёсць шмат братоў, шмат бедных людзей, такіх, як я, з такім сэрцам, з такімі думкамі. Я больш, чым раней, узненавідзеў багатых. А па брату я ўсё ж часта сумаваў. Не мог я патушыць у сэрцы жаль.
Іслам-бей сказаў гэта такім надломным голасам, ажно я занепакоіўся, каб ён не заплакаў.
— Аднаго разу,— апавядае далей Іслам-бей,— у пахмурны поўдзень я ішоў па вузкай тропцы над самым краем высокага страшнага абрыву. Раптам я пачуў конскі тупат. Я прытаіўся. Зняў на ўсялякі выпадак стрэльбу з плеч. З павароту гары мне насустрач паказаўся коннік. Я давай прыглядацца... Ці ж вочы мяне абманваюць? Гэта ж Арджбая, мой былы брат, першы здраднік у нашай сям’і... Мне і горача, і холадна зрабілася. Дыханне стрымалася. Брат хутка заўважыў мяне. Пазнаў. Сардэчна ўсміхнуўся. Спыніў каня. Я цэліўся ў яго... Ён здзівіўся і крыкнуў: «Пачакай, Іслам-бей!» Ад яго голасу, голасу роднага брата, рука мая ўздрыганулася — і я папаў не ў Арджбая, а ў яго буланага каня. Рэха пакацілася па гарах. Конь з братам паляцелі з стромкага абрыву ўніз, у бездань... Я — чалавек гарачы і просты. Ніякай жаласці ў мяне ў той час да брата не было. Я толькі на хвіліну заплюшчыў вочы і патрымаўся рукой за сэрца. Спакойна пайшоў я крутымі дарожкамі ўніз, каб аддаць зямлі труп Арджбая... Усё ж такі адна маці нас спарадзіла. Усё ж ткі я выгадаваў яго. Усё ж ткі я...
Іслам-бей схапіў мяне за руку з такім відам, нібы ратаваўся ад пагібелі. Яго пальцы дрыжэлі. Вочы свяціліся фасфарычным святлом. Ён цяжка дыхаў. На яго лбе захадзілі хадыром глыбокія, як барозны, зморшчыны. Ён увесь калаціўся, нібы ў ліхаманцы, і пакутліва прастагнаў:
— Арджбая... Арджбая...
Неба засланілася хмарамі. Заімжыў дожджык. Аднак цяплынь плыла вакол нас, нібы подых разгарачаных жывёлін. Пачулася прыкрае выццё шакалаў. Спачатку зацягнуў адзін, за ім — другі. Потым яны пачалі пераклікацца з усіх бакоў. Выццё нагадвала жаночае галашэнне. Водгаласкі перакідваліся ад гары да гары, запаўнялі цясніны, плылі ўгару і пранізвалі слых такой прыкрай песняй, што хоць ты ў мора кідайся.
— Дык вось,— сказаў Іслам-бей,— я спускаўся з абрыву ўніз, аб кусты і вострыя каменні падраў вопратку, падрапаў рукі і твар да крыві, нібы мяне пакусалі сабакі. Але я не зварочваў ўвагі. Нарэшце я ўгледзеў брата. Арджбая ляжаў на вострых каменнях акрываўлены, пакалечаны, з зачыненымі вачамі. Побач ляжаў яго буланы конь. У першы міг я нават абрадаваўся — усё пакончана. Змыў ганьбу... Але зараз жа балючая жаласць да роднага брата, нібы зладзейка, пачала павольна і асцярожна красціся ў маё нутро. Я змагаўся з гэтай жаласцю, як з лютым ворагам. Я лаяў сябе за гэту жаласць самымі ганебнымі словамі. А яна, паганая жаласць, як тая пятля, усё цясней і цясней сціскала мне горла. А яна, шальмецкая жаласць, усё больш і больш пякла мяне на сямі агнях...
Іслам-бей сціснуў зубамі ніжнюю губу. Нечалавечая роспач свяцілася ў яго вачах.
— Арджбая...— пачаў я будзіць брата.— Арджбая...
Брат адчыніў вочы. «Што ты зрабіў? — прашаптаў ён слабым голасам.— Гэта ж я таксама, як і ты, з народам... Ты не ведаў... Часу не было цябе паведаміць... Я наўмысна прасіў, каб пра мяне былі пушчаны такія чуткі. Каб ніхто з ворагаў савецкай улады не пранюхаў... Я...» Брат не скончыў. Ён глядзеў на мяне не са злосцю, а з дакорам. Кроў хлынула ў яго з горла, носа і вушэй. Ён тут жа і сканаў з расчыненымі дакорлівымі вачамі. Я хацеў пацалаваць забітага брата, але не адважыўся і пацалаваў у морду яго буланага каня. Як на хвілінку задумаюся, дык і цяпер бачу шырока расплюшчаныя мёртвыя вочы Арджбая.
Іслам-бей па-дзіцячаму ўсхліпнуў і да болю сціснуў маю руку.
— Само сабою, з маіх грудзей вырываліся словы: «Слухайце, горы! Слухай, неба і зямля! Слухай, сіняе мора! Іслам-бей — братазабойца. Ён забіў чэснага і чыстага, як горная крыніца, Арджбая. Вечныя праклёны Іслам-бею! Вечная ганьба яго імені!» Потым пярсцёнкі зялёныя і сінія замітусіліся перада мною, і я непрытомны паваліўся на мёртвыя грудзі Арджбая... Мне тады здавалася, што вакол мяне выюць шакалы. Гэтае выццё рвалася з маіх грудзей. Я крычаў: «Я не вінаваты! Я не ведаў, што Арджбая не здраднік!» Потым я змоўк і так праляжаў некалькі дзён. Прачнуўся я тады, калі на нас напала стада крыважэрнага варання. Я падняў на іх крык. Прыбеглі пастухі. Яны тут жа выкапалі для брата магілу. Я быў да таго слабы, што не мог стаяць на нагах. Я шчыра прасіў, каб мяне кінулі жыўцом у братнюю магілу. Аж цэлы месяц я хварэў на гарачку. Бадай, штоноч я ва сне бачыў Арджбая. Прыходзіць ён, глядзіць на мяне з дакорам і маўчыць... «Гневайся на мяне, Арджбая, кажу, тады мне стане лягчэй. Гневайся на мяне, Арджбая, вялікім гневам». А ён маўчыць. А вочы яго — добрыя, добрыя... Мяне, душагуба, шкадуе. Я плачу і малю: «Арджбая, Арджбая...» Абняць яго хачу. Ён адсоўваецца. Я прачынаюся ад свайго ўласнага крыку. Затуманенымі, непрытомнымі вачамі яшчэ бачу, як цень брата адыходзіць ад мяне і знікае... Доктар мне гаварыў, што брат ка мне не прыходзіць, што бачу перад сабою люстэрка сваіх уласных думак. І доктар загадаў мне больш пра Арджбая не думаць. І я не выканаў гэтага загаду. Ці ж магу не думаць? Думкі аб ім ніколі, ніколі не пакідаюць мяне, нібы мой уласны цень. Гляджу на зоркі ў небе, і мне здаецца, што гэта залатымі літарамі напісана на сіняй паперы «Арджбая». Гляджу на захад сонца ў моры, і мне здаецца, што гэта фарбуе хвалі кроў Арджбая. Калі на прыбярэжным пяску бачу сляды ног, мне здаецца, што тут нядаўна праходзіў Арджбая. Калі на моры ўзнімаецца бура, мне здаецца, што гэта скача-імчыцца па моры на буланым кані Арджбая. Кожны дзень я складаю новую песню пра Арджбая...
Іслам-бей апусціў галаву. Цела яго размякла, рукі віселі, як чужыя.
— Брат мяне зламаў. Цяпер я нікуды ўжо не гаджуся.
Нічым не мог я супакоіць Іслам-бея. Толькі моўчкі абняў яго. А ён з вялікай жальбай у голасе шаптаў:
— Арджбая... Арджбая...
Прыбой шумеў і нібы паўтараў за Іслам-беем:
— Арджбая... Арджбая…