Бягуць, галопам імчаць коні. Імчацца ўдаль на чарзе ў пераменку — то ярка-белыя, то бліскуча-чорныя.
Дні і ночы.
Дні — сонечныя, цёплыя.
Ночы — сінія, зорачныя.
Дні і ночы пахнуць дымам і чалавечым потам.
Увесь дзень дым вісіць воблакам над лесам, часам над дарогай.
Уночы ў клубах чорнага дыму зіхацяць агнёвыя птушкі, чырвоныя плямы мітусяцца ў далячынях, мігацяць спалоханымі вачамі дзівосных нязнаных асілкаў.
Мерны тупат ног. Скрыгаты і скрыгаты калёс. Грукатанне павозак. Крыкі людзей. Грозныя хрыплыя лаянкі. Калі-нікалі страляніна.
Усё гэта зліта ў адну дзікую музыку. Усё гэта змешана ў напружаным, бы сталёвая спружына, такце.
Ужо трэція суткі як чырвонаармеец Сяргей Панасюк не спіць.
Яго вайсковы атрад спяшыць уздагонку за польскімі легіянерамі, імчыць па пясчаных, пыльных прасёлачных дарогах, праходзіць праз напалоханыя, разбураныя вёскі.
— Вось нядаўна легіёны пагналі нашых коней разам з мужыкамі ў абоз,— кажуць у адной вёсцы.
— Толькі што былі палякі,— гавораць у другой.
Кожная вёска падносіць чырвонаармейскаму атраду свае страшныя навіны.
Дымяцца хаты, гумны. Гараць лясы.
Легіянеры асвятляюць свае сляды яркімі пажарышчамі.
— Наперад! Уздагон!
Ато — увесь край знішчаць.
Стаянкі робяць кароткія. Адпачнуць трохі, падсілкуюцца з паходнай кухні і — далей... далей...
Сяргей Панасюк, нягледзячы на зморанасць, не адчувае цяжкасці вінтоўкі. Яму з кожным крокам робіцца ўсё лягчэй. Нават таварышы, што ідуць побач з ім, адчуваюць яго зухаватасць.
— Чэрці цябе носяць, Панасюк!
— Не спяшы так!
Сяргей Панасюк не звяртае ўвагі.
Гарачым вокам аглядае ваколіцу.
...Вунь жоўтая, камяністая Лысагорка. А далей — у зялёнай лагчыне стромкі бярэзнік. Ніжэй уецца рачулка, вузенькая, нібы выкапаны равок. Вось яна агібае срэбнай падковай сямейку прысадзістых хвоек.
А быў тут Панасюк пяць гадоў таму назад... Яшчэ тры вярсты — і яго родная вёска, калі паны не спалілі, кіўне саламянымі стрэхамі на пыльную дарогу.
Пяць гадоў як Панасюк пакінуў старую матку ў маленькай хатцы ля выгану ў самым канцы вёскі Малінаўкі.
— Ці матка пазнае мяне цяпер? Апошні ліст атрымаў год таму назад.
У Панасюка ўсплывае жыва ў памяці малюнак развітання з маткай. Яна галасіла, як па нябожчыку.
— На каго ты мяне, старую, пакідаеш?
У Панасюка тады сэрца акамянела.
Толькі ў чужым горадзе жаласлівасць да маткі з’явілася. Каб не саромеўся, дык нават паплакаў бы. У вялікай завірусе 1917 года Панасюк ледзь зусім не забыў пра матку.
— Вось калі надышоў час пабачыцца... Абавязкова адлучуся хоць на паўгадзіны, на некалькі хвілін. Потым даганю таварышоў...
Панасюку здаецца, што чырвонаармейцы пасоўваюцца наперад вельмі марудна. Яму не церпіцца. Каб можна было, ён бягом наперад пусціўся б.
Ён жыва цяпер уяўляе сабе выгляд маткі, яе твар, голас, вопратку. Хутка пабачыць старую...
Яму здаецца, што маці сустрэне яго цяпер у такім самым выглядзе, тымі ж словамі, як пяць гадоў таму назад.
— На каго ж ты мяне пакінуў? — запытаецца яна, пачне зноў плакаць, толькі не з гора, а з радасці.
Усе свае пачуцці, ці смутныя, ці радасныя, старая матка Панасюка выяўляе праз слёзы. У яе такая звычка...
Сяргей Панасюк як бы бачыць яе твар, зморшчыны, зямліста-шэрага колеру, нарыхтаваны кожную хвіліну да плачу і слёз, нібы скрыпка да ігры...
Калі чырвонаармейскі атрад узышоў на ўзгорак і параўняўся з старым крыжам, што яшчэ і цяпер тырчэў на дарозе нямым вартаўніком, у Панасюка радасна забілася сэрца.
Родная вёска Малінаўка ляжала перад ім, як на далоні.
Паны не паспелі спаліць.
«Зараз... зараз»...
Абапал дарогі на мяжы былі раскіданы бліскучыя бляшанкі ад кансерваў, разбітыя бутэлькі, паперкі. Нядаўна легіянеры тут елі абед. Бляшанкі і шкло блішчэлі на сонцы. Вільгаць тлустасці на бляшках мігацела пад сонцам, рассейвала тоненькія праменьчыкі. Куры крычалі спалоханымі галасамі. Мабыць, толькі што гналіся за імі легіянеры... Некалькі курыных галовак ляжаць расціснутыя ў калюгах.
Насустрач атраду бяжыць чалавек — без шапкі, у расхрыстанай зрэбнай кашулі. Валасы прыліплі да потнага бурага твару. Вочы мутныя і чырвоныя, нібы ў п’янага... Крычыць ахрыплым голасам.
— Таварышы... таварышы! Вунь там...
Збянтэжаны селянін ткне пальцам наперад — удаль, у рэдкі ельнічак.
— Вунь там...
Панасюк чуе голас чалавека.
— Паны брата забілі.. Падпалілі хату... Ратуйце... Чалавек гаворыць адрывіста, нібы дэпешу дыктуе.
Панасюк па голасу пазнае старога Сымона з вёскі Гладышоў.
— Ратуйце! Ратуйце!
Атрад спяшыць...
«Зараз... зараз»,— думае Панасюк.
Вось першыя хаты роднай вёскі.
Нічога не змянілася. Толькі мох на стрэхах пышнейшым стаў, гусцейшым аксамітам сцелецца па шэра-бруднай саломе. Платы раскіданы, павалены. Каля хаты дзядзькі Сапрона ляжыць плазам дубовая старая брама. Шулы вывернуты з чорным свежым мясам зямлі, а вароты тут жа расціснуты, як маленькі паром.
Атрад ідзе шпарка наперад... Мігацяць маленькія шыбіны акон. Дзе-нідзе мільгае ў акне ільняная дзіцячая галоўка, расплюсне нос аб шкло — і зноў знікне спрытнай мышкай.
Вось і выган...
Родная хатка Панасюка...
Грамада людзей стаіць ля дарогі.
Мужчыны, кабеты, дзеці...
Перад Панасюком мільганулі вочы знаёмых. Устрывожаныя твары. На хаду ён рупна шукае вачамі сярод жанчын, сярод хустак...
— Дзе яна? Дзе?..
У грудзях Панасюка горача і пуста. Толькі во — затухкала сэрца, забілася моцна...
...Вунь стаіць згорбленая, нібы корч, зморшчаная ў сухі грыб старэнькая бабулька.
...Гэта яна — маці...
Шпарка імчыць наперад атрад.
Вінтоўкі нарыхтаваны. Вораг блізка...
Чуваць крыкі роспачы з вёскі Гладышоў. Працяглыя жаночыя войканні рэжуць паветра:
— У-у-у-у-уй... А-а-а-ай...
Праз рэдкі ельнік жудасць рвецца сюды — застыглая, вар’яцкая.
Яшчэ шыбчэйшы крок.
У вачах чырвонаармейцаў — пажар...
Толькі адну хвіліначку ўпіўся Панасюк гарачымі вачамі ў зморшчаны твар роднай маткі — можа, толькі дробную часцінку хвіліны, міг адзін: ногі імчалі яго далей:
— Наперад... наперад...
Але Панасюку здалося, што доўга-доўга ўглядаецца ён у любы, родны твар, доўга-доўга пазірае ў згорбленую постаць старэнькай маці...
— Наперад... наперад...
І заўважыў Панасюк у гэты мігатлівы адрэзак хвіліны ўсе ледзь прыкметныя, самыя дробненькія зморшчыны на твары роднай маткі. У яго памяці адбіўся, нібы на хвілёвым фотаздымку, выгляд старой: яе вопратка, залатаны фартух, шэры кавалак палатна на галаве, босыя ногі — бурыя, патрэсканыя, з пакрыўленымі, нібы вывернутымі ў суставах, пальцамі. У руках яна трымала вандзэлак.
Падслепаватыя вочы старой праплылі па чырвонаармейцах: вочы нібы намацвалі сына сярод таварышоў.
Так яму здалося. Яна зусім не ведае, што ён тут.
Панасюк хацеў пяшчотна паклікаць:
— Матулька... Матулька... Матулька...
Хацеў крыкнуць на ўвесь голас:
— Маці! Маці!! Маці!!!
Сорамна перад таварышамі...
Спяшыў атрад.
Суха зрабілася ў горле. Хтосьці жарсцвяком пашараваў там, выцер сліну.
— Наперад! Наперад!
Ногі ішлі самі сабою. Вочы ў Панасюка запылалі. Ва ўсім целе ён адчуваў холад. Сціснуў зубы, каб не барабанілі.. Злосць народа... Сашчапіў вінтоўку так моцна, ажно хруст пальцаў адчуў на гладкай сталі.
Панасюк пачуў голас чырвонаармейца, які ішоў побач:
— Бабулька, бабулька, куды ты? Адыдзі!
— Сяргейка... сыночак... родненькі...
Ледзь вінтоўка не выпала з аслабленых пальцаў Панасюка.
Варкатлівы, пяшчотны, слабы, дрыжачы голас роднай маткі пранік у яго істоту, запоўніў яго вушы меладычным, ціхім звонам, ахмяліў яго кроў жаласлівай радасцю, аслабіў напорнасць цела. Гарачыя вусны шапталі:
— Маманька... маманька...
— Наперад!.. Наперад!..
Старая лавіла рукамі паветра, шукала апоры. Вандзэлак выпаў з рук.
Панасюк чужым, далёкім голасам прагаварыў:
— Пасля, маці... Пасля... Цяпер няма калі...
Зноў акрэп.
Рукі мацней сціснулі вінтоўку.
З вёскі Гладышоў набліжаліся енкі:
— А-а-ай... а-а-ай...
...Во зараз...
Панасюк цэліўся ў ворага.