На зачарованых гонях, нібы тры адвечныя вартаўніцы, шушукалася тройца зграбных стромкіх хвоек. Нібы карагодніцы, якія во-во пусцяцца ў скокі, хвойкі рухалі зялёнымі пругкімі рукамі-лапкамі.
Вілаватымі ланцугамі-карэннямі хвойкі былі прыняволены некім да гоняў. Хтосьці паставіў іх тут глядзець за тым, што чыніцца вакол.
Загартаваная двухклыковая саха грызла зачарованыя гоні з году ў год, пераварачвала лусты-скібы чарназёму. Смаглай, жывой звярыною з дрэва і жалеза саха ўядалася глыбока ў глебу.
Нуканне і тпруканне аратая, лясканне драцянкі па абручах-скабінах калматай кабылкі сыпаліся на глебу невідочным насеннем. Як шрот аб бляху, дзынкалі гукі мужыцкія аб чорныя барозны, аб сухія равочкі.
Земляроб пры гэтым гнуўся і крактаў. Во-во прыпадзе грудзьмі да гоняў. Во-во зрасцецца з чарназёмам. Во-во і кабылка распластаецца-расцягнецца ракам па барознах на ўсіх чатырох нагах. Глеба іх глыне — і знаку не застанецца...
Вялікай прагнасцю дыхала глеба. Яна любіла, калі над ёю рыпалі-хрусцелі косці, калі мускулы рабіліся цвёрдымі, як дубовыя сукі, і пругкімі, як сталёвыя спружыны. Яна любіла, калі гарачая жыжа поту бруднымі ручаінкамі разыходзілася па глыбокіх зморшчынах загарэлага твару. Яна любіла, калі шышкі-мазалі глебнага колеру цёрліся-шараваліся, як брускі, і фарбаваліся крывёй.
Глеба гадавала шчырае замілаванне да сялянскай болі, натужнасці і асілкасці...
Зрашатаваная агнёвымі шыламі сонечных праменняў, глеба выціскала паўзверх сваіх захованых хохлікаў зялёныя шпількі руні.
Барадой мядзяна-злотнай кучаравіліся мільённакопныя шчоткі жытніх каласоў, тырчэлі, як дрот-шчаціна на чорным карку аграмадзістага япрука. Да ярка-сонечнага полымя ў блакітнай вышцы, як ніткі-змейкі, цягнуліся каласы, упарта імкнуліся да чорных бульбінкаў-жаўранкаў, якія сыпалі з неба ў нізіны зыкі-пералівы, булькалі жвірова-жоўтай рачулкай.
*
Калісьці на гэтых зачарованых гонях шуткавалі дзяўчаткі-калінкі лясныя, прыгонніцы панскія, шуткавалі зазубленымі сярпамі-палумесяцамі. Сярпы жорстка глымзалі жытнія гоні, прагна глыталі каласы, сноп за снопам, мэндлік за мэндлікам.
Хай гікае панскі прыганяты, хай ляскае раменны гадзюка-бізун,— красуні маладыя перакідваліся вясёлымі жартамі.
Грэх не жартаваць, калі жар-сонейка грае, калі птушкі, званочкі двухкрылыя, звіняць, калі вакол хмялеюць шкляныя далечы і мітусяцца палосы зялёна-кудзерных гайкоў.
Грэх не жартаваць, калі ў далі-дальняй шэрыя купінкі хатак вясковых у самыя воблакі лезуць, калі з гладышкоў-комінаў коціцца дымок ружова-сівюсенькі і верціцца рухліва-бурштынавымі клубочкамі-яблыкамі...
А познімі змрокамі ідуць маладыя жнейкі дахаты, ідуць грамадкай цеснай, босыя. Чырванеюць кветкі-вышыўкі на белі востракантовых хвартушкоў. Бялеюць хусткі на ільняна-русых полымях валасоў.
Ці не лябёдкі гэта перакінуліся раптам у залачонавалосых дзяўчатак?
Ці не чарадзейніцтва рэй вядзе на вытаптанай сцяжынцы-каруне?
На спінах камень-боль вісіць. На тысячы міль цягнуўся летні дзень. Ад цямна да цямна працавалі — пан скардзіцца не павінен.
Пелі яны хорам, усе разам. Шчыры смутак, як мёд ліповы, кадзіліў змрочнасць. Волі жадалася:
Дайце вы мне вольку —
Я ў зязюльках апынуся;
Дайце вы мне крылкі —
Я да пташак прылучуся...
«Вольку!» — адгалошвала мутна-цёмная шыр сваімі чатырма старонамі.
«Вольку!» — вышываў нехта любавабнае слова на небе чырвонымі пчолкамі.
*
Гарачы кісель льецца з высотаў уніз. Сонечна-варны дзень. Зачарованыя гоні во-во растопяцца ад гарачыні, як сала на патэльні. Пад трыма хвоямі гудзіць цёмнае воблака куслівых аваднёў. Зярняткамі-лятункамі носяцца яны ў паветры на адным месцы.
— Ой, ратуйце, людзюхны добрыя... ра-туй-це...— жаласліва-жудасна вохкала глеба.
— Ра-туй-це!
Стогн дзікі, працяглы, як асенняя ноч, вырываўся з-пад тройцы хваёвай, з-пад трох дрэваў нямых. Пад дрэвамі быў курганок-муравельнік. Вялікім ахапкам сіўца здаваўся ён хвойкам. У ім і па ім ёрзалі рудыя, зухаватыя мурашкі. З муравельніка тырчэла гола-меднае цела мужыка. За рукі ён быў моцна прывязаны вяроўкамі да яловага пня — так моцна, ажно рукі трэскаліся і выварачваліся з суставаў. Па жывым карчы чалавечага цела капашыліся соткі мурашак...
Хадыром хадзілі сукі-рэбры, «чорныя» мужыцкія косці пад скурай бруднай не хадзілі, а скакалі... Валасы ў мужыка былі скалмачаныя, потныя ды абсыпаны чорнай мукою-пяском. І твар скрыўлены быў, аблеплены зямлёй: не даваўся мужык, не хацеў лезці голы ў муравельнік...
— Ра-туй-це-е...
Разявіўся моцна мужык. Чорнай трубой глядзіць скрыўлены рот. На языку таксама пясок. На носе — таксама. Упарты, відаць, быў мужык, не даваўся. Яго галавой, як сахою, аралі людзі па зачарованых гонях. Вунь і след ёсць на пругкай зямлі. Якраз баразна.
Яго цягнулі за ногі галавой уніз.
— Іначай нельга было,— казалі панскія найміты: — брыкаўся, шэльма!
— Рат...
Тут хрыплы голас абарваўся. Нібы бочка трэснула... Толькі вочы вылезлі на лоб, мужыцкія вочы — шчырыя, жаласліва-страшныя і нямыя. Слёзы кап-кап, і мокрыя сцежачкі расціраліся па зямлістым твары мужыка.
— Хліп-хліп! Хліп-хліп!
Ціхі плач рваўся з валасатых грудзей.
Да самага вечару прыйдзецца галышком пасядзець у муравельніку. Злоўчынак быў вялікі — прыгоннік украў булку хлеба з панскай пякарні... Надта ўжо дзеці есці хацелі жаласць прабірала...
*
Чорнай дзяругай вісіць асенняя ноч над зямлёй. Ні зоркі аднэй зверху, ні іскрачкі знізу. Вые вецер асенні, вые, як галодная звярына. Рыскае вільготны гад пад буйным дажджом і кідае з гнілой пазухі жмуты страхоццяў ва ўсе бакі. Стогне пустое поле. А дождж плюхае аб жорсткае іржаннё, якое тырчыць на зачарованых гонях няголенай барадой старога дзеда. Войкаюць тры хвойкі, ківаюцца ва ўсе бакі і крэхчуць.
Жуць і няпрытул спацыруюць па цёмных абшарынах. Золкасць коціцца атрутным макам над зямлёй. Доўгая-доўгая асенняя ноч. Канца ёй няма.
Упірайся вухам у цемру і пільна прыслухайся: шэпт, чалавечы шэпт пад трыма хвоямі хаваецца. Трывожнае, жудка-злоснае «шу-шу-шу» гойдаецца адтуль...
Кінь моцна вокам у цемру і рупна паўзірайся: цені, тры чалавечыя цені шавеляцца пад трыма хвоямі.
Хто іх клікаў сюды а поўначы глухой? — Лёс, нядоля мужыцкая!
Дзікі, прадсмертны крык нырнуў з-пад хвоек; такі крык, ажно ўся зямля закародзілася. Рэзалі чалавека, мучылі яго ў глушы.
Цішыня...
Рыдлёўка глуха совалася ў зямлю, шоргалася, дзынкала аб каменні. Доўга шапталіся тры цені, а потым утанулі, расплыліся ў чорнай вільготнай воўне асенняй ночы.
Назаўтра трывога пайшла гуляць па ўсёй ваколіцы:
— Пан прапаў... пан прапаў...
*
— Сам антыхрыст засеў у ім! — гаварыў поп пра сына Макара Канцавога.
Высокі і худы быў Міхась, Макараў сын. Вочы ў яго былі глыбокія, задумёныя і цёмна-сінія з аганьком,— здавалася, што зараз бухнуць яны полымем і запаляць усіх. Як глянуць на чалавека — наскрозь яго бачаць. Такія ўжо чароўныя вочы: гнеўныя, гнеўныя. Але затое як скажа слова дзяцюк, дык чырвонцам кіне — добрае, добрае было слова яго. А простае, а разам з гэтым мудрае — мужыкі слухалі і наслухацца не маглі.
— Ну, з кніжкі чытае, дый годзе!
Міхась служыў на фабрыцы ў горадзе. Час ад часу прыязджаў у родную вёску. Прывозіў кніжачкі. Але непісьменныя сяляне любілі лепей яго жывую гутарку.
Аб чым ён гаварыў?
Аб усім гаварыў ён. З яго гутарак гарапашнікі даведаліся, скуль ліха на свеце. Так добра даведаліся, што задумалі сагнуць гэта ліха ў тры пагібелі, як асілак падкову конскую. Задумалі бунтавацца проціў цара і паноў.
— У гарэтыка-Міхася рогі на лбу і хвост ззаду,— гаварыў поп:— нячыстая сіла ў ім гняздзіцца. Ён — антыхрыст.
Ківалі галовамі мужыкі і грозна маўчалі. Рукі сціскаліся ў кулакі. Вочы гарэлі. Во-во кінуцца людзі на пана... во-во юху яму спусцяць... Во-во ад яго толькі мокрае месца застанецца...
Стрымліваліся мужыкі.
Пад бокам ураднік сядзеў. Вусы ў урадніка тырчэлі, як у ката. Твар быў круглы, як качан капусты. Нос чырвоны, як бурак,— ураднік часта сівуху пробаваў. А вочы ў яго былі, вочы! Шкляныя і гідкія. Як два слізкія казённыя арлістыя гузікі, блішчэлі яго вочы. Як брудная кіпучая вада ў гаршку, бурлілася з яго глоткі хрыпла-п’яная непрыстойная лаянка.
— Закатую да смерці с-с-сукіных дзяцей,— бурчэў ён.— Закую ў ланцугі ды ў Сібір адпраўлю!
Уцёк Міхась. А «бунтарскія» кніжачкі з горада сяляне закапалі, як нябожчыкаў, на зачарованых гонях пад хвоямі.
*
Панскі маёнтак стаяў воддаль ад зачарованых гоняў, на паляне. Дахам бляшаным ён рос угару, а вокнамі-вачамі волата зіркаў навакол.
Вокны бачылі ўсю ваколіцу. Ад іх не ўтоішся. Сяляне, праходзячы воддаль, заўжды шапкі рвалі з галавы і комкалі іх у каравых пальцах, як надакучлівых шчанят.
У адну раніцу...
Зарагаталі вокны крывавым смехам. Задыміліся страшна.
Нібы ў панскіх пакоях стаяў нехта вялікі ды з вялікай люлькі піпкаў — дым пушчаў праз вокны.
Закашляў панскі дом, і чырвоныя языкі пачалі высоўвацца з усіх яго шчылін,— з дзвярэй і акон. Загулялі языкі, пачалі лізаць сцены. З сцен раслі ўверх велічэзнымі кветкамі!
Бу-у-ух! бу-у-ух!
Сцены зарыпелі, заскрыпелі. Уверх падымалася чырвоная гара; расла, бухала аграмадным велікодным яйцом; сыпала-брызгала з сябе крывавых пеўняў, залатых змеяў; пускала пукі зорак угару і рагатала.
Жудасна рабілася хвойкам на зачарованых гонях, жудасна і цікава:
— Якое ж гэта свята ў маёнтку? Ці ж званы званілі?
А святаў шмат — у календары не змесціш: то царскі дзень, то божы дзень, то панскі дзень, то так сабе дзень. Лічы — і заблытаешся.
На папялішчы панскага маёнтка людзі рэпу сеялі. Добрая рэпа расла — у цівунскую галаву. Дзівіліся людзі і надзівіцца не маглі. Хоць вязі ў горад на паказ!
*
На зачарованых гонях.
Зноў сонечны летні дзянёк. Зноў жнейкі жнуць. Толькі не для пана — для сябе. Ніхто над каркам не стаіць. Вясёлая песня рвецца з грудзей і раскідваецца на абшарах гукамі-клічамі.
Адвеку мы спалі,
І нас разбудзілі...
«Разбудзілі» — варочае ім водгаласамі прамяністая сонечная шыр.
— Разбудзілі!