З дзіцячых рук выслізнуўся і паляцеў угару вялізны яркі чырвоны шар. Ён астаўся вісець над лесам і называецца месяцам. У сінім моры неабсяжнай вышыні плылі залатагаловыя гускі-зоркі. Месцамі ў грудзях лясных змрокаў палыхала зялёнае ззянне. Цені гонкіх смуглых хваін ляжалі на паплавах, дзе кожнае сцябло і травінка былі адглянцаваны паасобку. А воддаль у бездані возера, колеру начнога неба, адсвечваўся партрэт месяца.
Была такая цішыня, быццам увесь свет чакаў чагосьці новага і незвычайнага, якое во-во з'явіцца немаведама адкуль. Як змораны касец, драмаў вецер. Не спалі адны камары. Здавалася, што не яны гудуць, а нецярплівы дзяцюк прабуе ціха, каб нікога не разбудзіць, толькі сёння купленую гітару, і цішыню глыбока драпае аднатонны гук:
— Дзын-н... дзын-н-н... дзын-н-н-н-н.
У маленькай хацінцы, вокны якой былі расчынены, мірна вячэрала сям’я. У гліняных місачках дымілася на стале малочная зацірка. Бацькі клапатліва назіралі за тым, каб хлопчык і дзяўчынка не абліваліся ежай, каб пад сталом не малацілі адно аднаго драўлянымі лыжкамі. Малыя былі непаседлівыя, імпэтныя і вясёлыя і любілі забаўляцца заўсёды — трэба ці не трэба. Сядзець спакойна было для іх пакутай.
За сталом у самым пачэсным куце сядзеў стары дзед. Ён еў вельмі марудна, прыслухоўваўся да смаку, таропячыся вачыма ў столь, і павольна, з асалодай перажоўваў ежу. Пасля кожнай лыжкі стравы дзед старанна выціраў вусы, пажоўклыя ад частага нюхання тытуню, і з лагоднай усмешкай паглядаў на малых унукаў.
Яшчэ да пачатку вячэры дзед ім сказаў так:
— Дам панюхаць тытуню са святочнай табакеркі, калі вы, жэўжыкі, будзеце вясці сябе за сталом прыстойна.
Унукі паслухаліся.
У гэты вечар яны не шчыпаліся пад сталом, не лезлі лыжкамі ў чужыя місачкі, не строілі смешных мін адно аднаму, каб не стрэльнуць гучным смехам, бо гэтага дзед у апошнія дні вельмі не любіў. Яму балела галава. Ён адчуваў сябе не зусім добра, і кожны лішні гук прыводзіў яго ў дрыгат.
З вялікай цікавасцю ўнукі паглядзелі на лямпу.
На яе святло ляцелі праз акно з лесу, як на паратунак ад разбойніцкай ночы, грамадкі матылькоў, жучкоў, мушак, скакуноў, фокуснікаў, спевакоў, музыкаў, свістуноў і пстрыкуноў рознага выгляду і колеру. Некаторыя з іх былі меншыя за макавае зерне — смешныя і спрытныя. Іншыя нагадвалі веліканаў-танцораў на даўжэзных дыбках, тонкіх, як валасінкі. Былі яны рагатыя і крылатыя, даўгавусыя і даўгахвостыя. Хто скакаў галавой уніз, а хто слізгаўся бокам — як бы катаўся на саначках.
Усе гэтыя казюлькі нагадвалі малюпасенькіх клоунаў-цыркачоў у фантастычным адзенні, у ярка-каляровых масках. Яны, гэтыя маленькія скамарохі, як бы наўмысне далі тут дармовае прадстаўленне дзецям.
Дзеці імі захапляліся. А насякомыя захапляліся начным сонцам-лямпай.
Лямпа была для іх шчасцем і няшчасцем у непрытульнасці начы. Яны слеплі і гінулі дзесяткамі на прывабным агні. Няйначай крык болю і пагібелі гэтай драбязы быў страшны да жудасці, але не даходзіў да слыху дзяцей.
Зусім магчыма, што кожнай казюльцы пры смерці здавалася, нібы ўвесь свет гіне з ёю разам у нечаканых пажарах.
Пра такія начныя відовішчы дзед часта гаварыў унукам:
— І вы, букашкі, не гойсайце на невядомыя агні, бо яны апаляць вам крыллі і не будзеце магчы нават пашкадаваць саміх сябе. Вас будуць шкадаваць бацькі і дзяды. Эге!
Дзед меў звычку замацоўваць свае думкі словам «эге!».
Супакой у хаце парушаўся толькі тады, калі заядлы камар бязлітасна калоў дзецям вуха, губы, нос. Тут ужо самая добрая істота на свеце не сцярпела б. Баліць, калі камар п’е тваю кроў.
Хлопчык і дзяўчынка былі спрытнымі лаўцамі камароў: плясь, ляп — і адным крывапіўцам стала на свеце менш. Каб паляўнічы, скажам, так лёгка трапляў у зайцаў, ад іх роду-племені не асталося б і звання. Але заяц не п’е чужой крыві.
Як скончылі вячэраць, дзед выканаў сваё абяцанне: асцярожненька закандыбаў у сваю старыкоўскую бакавую каморку па табакерку.
Хлопчык і дзяўчынка пільна ўзіраліся ў яго згорбленую спіну. Толькі цяпер яны заўважылі, што дзед ледзь-ледзь ходзіць. Ён абапіраўся аб кіёк, а яго рукі і ногі ўсё роўна дрыжалі, нібы во-во адпадуць ад цела. Галавой ён бесперапынку круціў направа і налева. Здавалася, што ён ні з кім і ні з чым на свеце не згаджаецца і зараз на ўвесь голас крыкне:
- Не! Не! Не!
Дзед вярнуўся з табакеркай. Ён нёс яе ў правай руцэ вельмі асцярожна, нібы яна вырвецца з яго рукі і паляціць птушкай.
Стары паставіў табакерку на стол урачыста. Яна была гордасцю і гонарам сям’і. Яна пераходзіла ў спадчыну яго роду з пакалення ў пакаленне.
Была гэта надзіва прыгожая сярэбраная скрыначка мастацкай ювелірнай работы. На яе сценках красаваліся два залатыя зграбныя зайчыкі, частуючыя адзін аднаго тытунём.
А вось якім чынам табакерка, паводле апавядання дзеда, трапіла іхняму роду.
Адзін багаты вандроўца з заморскай зямлі прыехаў у тутэйшыя лясы паглядзець, як жыве народ. Аднаго разу заблудзіўся ён на паплавах і балотах і апынуўся ў страшэннай дрыгве. Выратаваў яго з бяды адзін з прадзедаў гэтай лясной сям’і, які выпадкова трапіў у тую мясціну.
За тое, што лясны жыхар выратаваў багатага замежніка ад пагібелі — той падараваў яму сваю табакерку.
Дзед асцярожненька адчыніў табакерку, дазволіў унукам узяць па шчапотцы тытуню і сабе засунуў у абедзве ноздры пахучага пылу. Калі ён уцягваў тытунь ноздрамі глыбока ў сябе, вочы яго закатваліся задуменна ўгору і па яго абветраным твары расплылася шчаслівая гаркліва-старэчая ўсмешка. Ён сажмурыў вочы, ртом лавіў паветра, як рыба, выцягнутая з вады, і стрымліваўся, каб не чхаць. У такім стрымліванні ён адчуваў невыказны смак, незразумелую для іншых асалоду. На яго вачах накручваліся хмельныя слёзы радасці. Дзед трымаўся абедзвюма рукамі за стол, глядзеў весела, нібы збіраўся сказаць нешта вельмі цікавае і раптам пачынаў чхаць шчыра, смешна, з зацягваннем, са спынкамі ды з такім прыслухоўваннем да гэтых гукаў, нібы раз назаўсёды задумаў вычхнуць з сябе ўсю старэчую немач.
— Апчхі! Апчхі! Апчхі! — чхаў дзед.
— Чхі-чхі-чхі, — чхаў унук.
— Чых-чых-чых, — чхала ўнучка.
Было так забаўна, што смяялася ўся сям’я.
Кожны раз пасля нюхання тытуню дзед на некалькі хвілін маладзеў да таго відавочна, што мутныя вочы станавіліся ясныя, як у юнака, рукі і ногі не дрыжалі, і галавою ён пераставаў рабіць «не, не».
— Калі я з гэтай табакеркі нюхаю, — сказаў дзед, — галава становіцца яснай, як летняе сонца, увесь я мацнею, і лезуць у памяць, нібы вераб’і ў авёс, старыя-старыя гісторыі, даўно вадой заплыўшыя і травой заросшыя. От што значыць нюхаць з добрай табакеркі! Даўней і каралі і каралевы, прынцы і прынцэсы нюхалі тытунь з табакерак залатых, просты народ — з бяроставых. Табакеркі былі ў вялікай пашане. Эге!
Дзед махнуў рукой.
Унукі з цікавасцю глядзелі на табакерку. Дакранацца да яе рукой дзед не дазваляў. Стары бліснуў на хатніх вясёлымі агеньчыкамі ў памаладзеўшых вачах і звярнуўся да малых:
— Дык апавядаць вам гісторыю, якую вы яшчэ ні разу ад мяне не чулі? Эге?
— Раскажы, дзядуля, раскажы!
Унукі пачалі скакаць і пляскаць у ладкі, распяваючы на розныя лады:
— Раскажы, дзядуля, раскажы!
Уся сям’я расселася слухаць дзедава апавяданне.
Што гэта была за сям’я?
Не сям’я адзінокага палясоўшчыка. Не сям’я авантурніка-злачынцы, які хаваецца ў глухім лесе ад добрых людзей. Не сям’я якога-небудзь катаржніка, самагоншчыка, фальшываманетчыка. Гэта была самая прыстойная, мірная і слаўная сям’я, дзяды і прадзеды якой любілі лес і жывуць у ім спакон вякоў, гэта была сям’я жвавых, спрытных, мілых зайчыкаў-шарачкоў. Праўда, праўда!
Сям’я зайчыкаў, а не людзей.
Зайцова сям’я навастрыла вушы, і стары дзед-заяц пачаў апавядаць сваю гісторыю. Кожны раз, калі ён стамляўся, пачынаў заікацца і дрыжаць рукамі, нагамі ды ўсім целам — ён браў з адчыненай табакеркі шчапотку тытуню, нюхаў, чхаў і ажыўляўся.
— Гэта мне апавядаў, — бубніў дзед, — каб вам не зманіць, мой дзед, светлай памяці, а чуў ад свайго дзеда. А яго дзед чуў зноў жа ад свайго дзеда. Гэта значыць ад нашага пра-пра-пра-прапрадзеда. Каб лёгка было выгаварыць гэта слова, прыдумаем новае, без «пра-пра-пра». Не з неба лятуць словы клёцкамі ў рот. Мы самі з вусамі — прыдумваем іх, калі яны нам патрэбны. Давайце замест «пра-пра-пра-пра-дзед», будзем гаварыць «Дзіда-дзед». Згодны?
— Згодны! Добрае слова «Дзіда-дзед»! — пахвалілі ўнукі, майстры на прыдумванне новых слоў.
— Эге! Мне выдумаць новае слова тое самае, што боб малаціць — лёгка. Дык вось аднаго разу наш Дзіда-дзед, светлай памяці, выйшаў пасля полудня на спацыр. Ён быў тады яшчэ зусім малады і не любіў спаць пасля абеду. Дзіда-дзед, мір праху яго, быў жвавы, як віхор, любіў рухацца і кружыцца ўюном. Ого-го! Ён быў зух і скакун на ўсю ваколіцу. Ён, няхай ён мяне прабачыць, не быў святым Антоніем, нічога не меў супраць таго, каб паласавацца капусткай ці карой маладых яблынь. Цяпер у нас ёсць свой сад, свой гарод, а Дзіда-дзед наш не быў заможнікам. Гора і нядоля вадзілі яго ў чужое поле. Ад вялікай бяды лез ён у чужыя сады. Эге! Дык вось у цёплы восеньскі дзянёк Дзіда-дзед ішоў сабе па бярэзніку — асцярожненька, азіраючыся направа і налева. Чуе хруст сучка — насцярожваецца. Шышка валіцца з дрэва — вушы вострыць. Варона ўзляціць — азірнецца. А можа, вораг спудзіў птушку? Хоць табакерку меў ён пры сабе, але не нюхаў, каб ніхто чхання не пачуў. Выйшаў Дзіда-дзед у чыстае поле — прыслухоўваецца. Слух быў у яго востры, як тая каса. Лісток з дрэва ўпадзе — пачуе. Ветрык траўку калыхне — пачуе. Пільна цікуе Дзіда-дзед за галасамі зямлі і чуе, што робіцца на вярсты дзве навакол.
Раптам Дзіда-дзед закалаціўся з галавы да ног. Ён пачуў небяспечную агідную звягу:
— Іях-іях-іях-іях! Дзях-дзях-дзях-дзях!
— А хто так яхкаў і дзяхкаў? — запыталіся ўнукі.
— Сабака, ганчак, каб яго зямля не насіла! Значыць, сабака трапіў на яго, Дзіда-дзедаў, след. Значыць, тут і стралец са стрэльбай цікуе. І не так шкадаваў Дзіда-дзед жытка сваё, як дарагую табакерку — вельмі шкадаваў. Ні за што ні пра што табакерка чорту лысаму застанецца, калі я загіну, — думаў Дзіда-дзед. А водгаласкі покатам каціліся з бярэзніку, з хмызняку, з возера, з чыстага поля:
— Іях-іях-іях! Дзях-дзях-дзях!
— Ой, баімося! — піскнулі ўнукі.
— Не бойцеся, родненькія, — супакойваў іх дзед. — Да нас ніякі паляўнічы са сваімі сабакамі не дабярэцца. А Дзіда-дзеду было тады страшнавата. Аднак ён не вельмі збянтэжыўся. Эт! Страшней смерці не будзе. Панюхаў тытуню і начхаў, казаў той, на ўвесь свет! Разумны быў ён, светлай памяці. Эге! І Дзіда-дзед рашыў пісаць па зямлі кітайскую грамату: блытаць сляды, каб збіць сабаку з яго сабачага панталыку.
Блытаў ён, блытаў і рабіў мудрагельныя петлі. Зробіць пятлю і — скок у паветра на дваццаць зайцаў у даўжыню, другую пятлю і — скок, трэцюю — скок! І скакун жа быў наш Дзіда-дзед — над усімі скакунамі скакун! Ніякі ганчак не данюхаецца, куды скокнуў Дзіда-дзед. Скокнуў куды трэба — у самае неба.
Урэшце Дзіда-дзед схаваўся ў кусты, і слухае, і чакае, што будзе далей. А навакол — дзях-дзях-дзях! Чах-чах-чах! Не жартачкі — Смерць-паганіца на носе, як той клешч, сядзіць. Эге!
Вось ужо і сабака блізка, і стралец блізка. Дзіда-дзед хітрыў-хітрыў, ды не перахітрыў. Данюхаўся ганчак, каб на яго звод! Накінуўся на Дзіда-дзеда драпежны, магутны, чарнабуры. Зрэнкі ганебныя гараць пякельным агнём, дыхае полымем, язык чырвоны, як агонь, а клыкі, клыкі! Абцугі, а не клыкі... Эге! Во зараз канцы...
— Ой, баімося... — піскнулі ўнукі.
— Не бойцеся, малыя, — сказаў дзед і хвіліну адпачыў.
Дзед зноў пачаў.
— Дзіда-дзед правільна меркаваў: трэба быць адважным. Смерць не ручаінка — не пераскочыш. Але гэты закон пісаны толькі для баязліўцаў. Адважнаму і неба невысока, і мора неглыбокае. Дзіда-дзед, доўга не думаючы, шахнуў-махнуў, скокнуў на ганчака, збіў яго з ног, а сам толькі свіснуў — ф-ф-ф’юіць! Як маланка бліснуў! Эге!
І зноў лататы! Што ні скокне — на сорак зайцаў у даўжыню. Дзіда-дзеду тады здавалася, што да самых воблакаў скача. А па ім стралец са стрэльбы шротам сыпле і так грыміць, аж зямля дрыжыць, аж лес стогне.
Раззлаваўся Дзіда-дзед на стральца: страляеш, дык грукні адразу ў лоб, і капут! А то... хочаш, каб я табе лоб пад самую рульку падставіў? На!
І Дзіда-дзед з імпэту і злосці кінуўся на стральца. Альба-альба! А можа, выратую табакерку... Гарачы быў наш Дзіда-дзед, светлай памяці! Гэта ж трэба з глуздоў з’ехаць, каб лезці з вушамі і вусамі ў разбойніцкія лапы! Эге!..
А ў небе Сарока, суседка белабокая, ляціць ды крычыць:
— Дурань касавокі, што ты робіш? Чаго ты лезеш, як мыш у саладуху?
— Маўчы, лапатуха! — крыкнуў Дзіда-дзед і скокнуў стральцу на грудзі...
Стрэльба грукнула-стукнула, стралец ухнуў і ахнуў і кінуўся вобземлю, а наш Дзіда-дзед стралой паімчаўся, куль-куль-куль, гуль-гуль-гуль — як віхор! Эге!
— Ой, малайчына наш Дзіда-дзед! — узрадаваліся ўнукі.
— А то як жа! — падтакваў дзед. — О-го-го! Кульгіцнуўся Дзіда-дзед пад корч, каб патыліцу пачухаць і тытуню панюхаць. Тыцнуў-мыцнуў рукой за пазуху — табакеркі няма. Тут Дзіда-дзед здранцвеў да таго, хоць жыўцом у магілу хавай. Жартачкі, такая табакерка прапала! Каб вам не зманіць — вось гэта самая табакерка...
— Гэта самая?
— Эге!
Дзед на хвіліну спыніўся, уволю нанюхаўся і начхаўся і паехаў далей:
— А Дзіда-дзеду табакерка была даражэй за свае ўласныя вушы. Што рабіць? Няўжо ж прыйдзецца ў другі раз ставіць жыццё на кон? І прыйшлося! Дзіда-дзед выйшаў у чыстае поле шукаць табакерку. Чуе — стралец стогне, а сабака скавыча. Што за капэлю наладзілі? Зіркнуў ён правым вокам, зіркнуў левым — праўда! Яго шчырыя сябры зусім не жартуюць. Качаюцца па зямлі і стралец, і яго хлапец, гэта значыць ганчак. А стрэльба ляжыць воддаль. Аказваецца, як Дзіда-дзед наскочыў на стральца, стрэльба бабухнула сама, разарвалася рулька, бо залішне пораху ўсыпаў стралец. Шрот папаў стральцу ў рот і ганчаку ў жывот.
Заспяваў салавей і ў Дзіда-дзедаўскім садзе.
Табакерку ён знайшоў у гэтых разбойнікаў пад самымі нагамі. Хацеў ім сыпнуць ад злосці тытуню ў вочы, але ў моры і кропля не лішняя — пашкадаваў тытунь. Вельмі ж ён быў смачны... Ад адной шчапоткі паўгадзіны чхалася. Дзіда-дзед нанюхаўся і чхаў тут жа на стральца і ганчака і зараз жа па... Але хопіць на сягоння. Пара, дзеткі, спаць. Заўтра раскажу вам пра нештачка такое страшнае... в-в-ву! Надта страшнае...
— Расказвай, дзядок, расказвай! — прасілі ўнукі. — Любім, калі страшна...
— Спаць! — строга сказаў дзед і патушыў лямпу.
У лесе пераклікаліся совы. З далёкай вёскі сюды даплыло спяванне пеўняў. Была поўнач. Над возерам дыміўся туман.
Дзеці доўга не маглі заснуць. А калі заснулі, усю ноч снілі свайго Дзіда-дзеда, паляўнічага, ганчака, табакерку. Яна ляжыць на лясной паляне і дзіўна расце. Вырасла ў сабачую будку, потым — у хату, а пасля — у палац. Залатыя зайцы на табакерцы-палацы сталі веліканамі. Веліканы-зайцы адарваліся ад сцен табакеркі і пайшлі вандраваць у свет. Яны нюхалі тытунь і чхалі так моцна, з такімі небывалымі грымотамі, ажна вёскі рассыпаліся ў кучы бярвенняў.
Назаўтра ўнукі цэлы дзень з нецярплівасцю чакалі вечара, калі дзед ім зноў будзе апавядаць пра Дзіда-дзеда. Увесь дзень дзед хадзіў пахмуры і скардзіўся на ламаніну ў касцях.
— Косці ломяць на дождж, — гаварыў ён.
Унукі не верылі.
— Як гэта можа быць, дзядулька? Глядзі, якое сонца! Дзень быў пагодны. Сонца свяціла ярка. Было горача.
Спявалі жаўранкі. Дзяцел стукаў дзюбай па асіне, нібы бондар малатком па бочцы. Дзед тупаўся на дрывотніку з сякерай у руках. Дзед ніколі ў жыцці не лячыўся ў дактароў, не ўжываў ніякіх лякарстваў, а калі адчуваў сябе кепска — хадзіў на дрывотнік і длубаў сякерай. Ён гаварыў, што ад працы яму становіцца добра; кроў цяплее, дыханне лепшае, рукі і ногі мацнеюць і галава яснее не менш, чымся ад тытуню.
Дзед часта паглядаў на неба, ківаў галавой і прарочыў:
— Сёння будзе дождж!
Пад вечар неба засланілася шэрымі хмарамі. Яны прыдушылі сонца, нібы назаўсёды. Яны хацелі на векі вечныя сагнаць сонца з неба — вельмі злыя былі хмары. Лес наліўся сінім змрокам. Вяршыны дрэў задрыжалі ад страху. Птушкі схаваліся так хутка, нібы ва ўсім былі вінаваты яны. Кудысьці зніклі камары і мухі, якія сёння кусаліся так драпежна, як злыя сабакі.
З пацямнеўшага неба пачалі даіць на зямлю тысячы кароў. Пасыпаліся кроплі, пасля чаго пасеяліся з густога аграмаднага рэшата тоненькія вадзяныя ніткі. Урэшце дождж засцябаў такімі мокрымі пугамі — хоць ты гвалту крычы!
Дождж ліў цэлы вечар.
На вячэру маці згатавала капустку з бульбачкай, з маслам, са смятанкай. Было так смачна, што малыя лыжкі аблізвалі.
Маці пазірала на дзяцей шчаслівымі вачыма. Яна радавалася, што дзеці маюць чаго есці. Бацька вастрыў на тачыле сякеру, а дзед сядзеў задуменны. Дождж біў у дах, як у бубен. Дзед любіў думаць пад гэту музыку.
Як толькі кончылася вячэра, дзед сумленна прыступіў да працягу Дзіда-дзедаўскай гісторыі. Канешне, ён не забыўся перад гэтым нанюхацца тытуню ўволю і начыхацца аж да сёмага пакалення наперад.
— Эге! Дзе ж я там спыніўся, мае зайчаняткі?
— Як наш Дзіда-дзед выратаваўся ад стральца і сабакі, — сказаў унук.
— І як шрот папаў стральцу ў рот і сабаку ў жывот, — успомніла ўнучка.
— Эге! — прамовіў дзед. — Наш Дзіда-дзед спакойненька павалокся дахаты. Шугае сабе хмызнячком, аж чуе: блізка сучкі трашчаць. Дзіда-дзед пастараніўся. Зірнуў у адзін бок, у другі — бачыць: каса блішчыць. На сонцы яна так зіхаціцца, што вочы слепіць. «Што за касец? — думае Дзіда-дзед. — Паплавы скошаны. Унь стагі стаяць. Хіба атаву косіць?»
Не бачыць Дзіда-дзед касца, кусты засланяюць. І відзець касца не хоча. Яшчэ па неасцярожнасці вуха адцяпне. Лепш не шапкавацца з ім, з касцом. Паверне Дзіда-дзед направа — і каса рухаецца да яго направа. Паверне Дзіда-дзед налева — і каса рухаецца да яго налева.
Значыць, касец бачыць яго і пнецца сюды паміж кустоў. У Дзіда-дзеда сэрца задрыжала, нібы на нітачцы вісела. Ён спудзіўся толькі на хвіліну. Хацеў ён кінуцца на касца, як раней на стральца. Але пры такой блізкасці каса горш за стрэльбу — зарэжа і дзякуй не скажа. А што тады будзе з дарагой табакеркай?
Не паспеў ён азірнуцца — ажна касец перад ім — нос у нос...
Дзіўны касец. Ахутаны ўвесь у чорную хустку, як баба, а спаміж хусткі толькі доўгі нос тырчыць, прыгнуты, завостраны, нібы дзюба ў каршуна. Дзіда-дзед падумаў: «З гэтай цёткай я не спраўлюся. Яе перахітрыць нельга. Не па маёй лапцы рукавіца».
— Хто ж гэта быў? Хто? — не выцерпелі ўнукі.
— Хто? Гэта была сама Смерць, каб вам не зманіць, — тлумачыў дзед. — Наш Дзіда-дзед гэта адразу змікіціў. У тыя даўнія гады Смерць хадзіла па зямлі зусім не тоячыся.
«Прапала маё жыццейка,— падумаў Дзіда-дзед. — Дай хоць перад канцом сваім нанюхаюся тытуню. На тым свеце, можа, і не дадуць».
Дастаў ён табакерку, нюхае і чхае, чхае і нюхае. А Смерць да яго кажа:
— Добры дзень, дзядзенька!
— Добры дзень, цётанька! — адказвае Дзіда-дзед, здымае шапку і нізка-нізка кланяецца. А ў самога каленкі дрыж-дрыж... Яму і гаварыць цяжка, і ад страху, і ад тытуню. Ён бесперапынку чхае.
Смерць зноў звяртаецца да Дзіда-дзеда:
— Які слаўны сёння дзянёк! Га?
Дзіда-дзед трымае фасон і адказвае ёй у тон:
— Вельмі, апчхі, харошы, апчхі, дзянёк! Апчхі, апчхі, апчхі!
— Дай, — кажа Смерць, — тытуню панюхаць.
Дзіда-дзед падсунуў табакерку.
— Нюхай! Калі ласачка... Апчхі, апчхі! — а ў самога аж дух заняло.
Высунула Смерць з-пад чорнай хусціны тонкія пальцы, лезе ў табакерку ды ніяк тытуню дастаць не можа. Носам, як той бусел, цэліцца ў адчыненую табакерку — не трапляе.
Вінаваты быў зноў жа Дзіда-дзед, няхай яму будзе пуховай падушачкай зямелька родная. Рука з табакеркай у яго ходырам хадзіла ад страху.
Тады Дзіда-дзед кажа:
— Лезь, ягадка мая, у табакерачку! Нюхай, нюхай, на міласць, колькі ўлезе! Я не скупы, свайго дабра не шкадую. А дома ў мяне аж цэлы куфар тытуню. Адсыплю на памяць. А вясной мультанку пасаджу і на тваю долю... Пампушы пад страхой павешу. А потым спірытусам апырскаю... мядком аздоблю. Навучу цябе церці лісты ў пылок... Эх, будзе тытунёк!
Дзіда-дзед хацеў рознымі хітрыкамі адцягнуць сваё жыццейка, як кароўку за рогі, яшчэ на гадок, — і падлабуньваўся салодкімі слоўцамі. Як топішся, дык за цюцькін хвост хопішся. Эге! І што вы, мае міленькія, скажаце? Смерць з касою драбнела, драбнела, драбнела... Зрабілася малюсенькая, як павук, а каса — як павуцінка, ускочыла ў табакерку, нюхае і хваліць тытунь на ўсе лады:
— Ах, які смачны! Чых-чых-чых! Спірытус, а не тытунь — чых-чых-чых! Золата, а не тытунь — чых-чых-чых!
— Нюхай, цётухна, нюхай! — гасцінна просіць Дзіда-дзед. — Не спяшайся, цётухна! Трэба нюхаць павольненька. Тады яшчэ смачней...
Хітруном быў мой Дзіда-дзед. Улегцы яго не возьмеш — о-го-го! У яго галаве стрэльнула адразу адважная думка-стрэльбачка. Доўга не думаючы, ён табакерку трах-тарарах і зачыніў яе. Стоп, цётачка Аўгіня. Цяпер маё жыццё не загіне.
Заляскатала, залапатала, забалбатала Смерць у зачыненай табакерцы, як тая мыш, што папала ў глыбокі гладыш.
— Не жартуй, дзядзька! Адчыні вароты, — зачмыхала яна спалохана.
А Дзіда-дзед на гэта:
— Зусім не жартую!
А Смерць да яго:
— Як загневаюся, горш будзе.
Дзіда-дзед засмяяўся:
— Гневайся не гневайся — мне ўсё роўна.
— Дабром прашу, выпусці...
— Дудкі! Не выпушчу з будкі...
Тады Смерць залямантавала і ўзмалілася жаласлівым галаском:
— Выпусці, родненькі, выпусці, родненькі...
Дзіда-дзед зазлаваўся:
— Які я табе родненькі? Мы з табой пажаніліся, ці што?
Горка плача Смерць:
— Выпусці, паночку... Выпусці, паночку...
Яшчэ больш загневаўся Дзіда-дзед:
— Які я табе па-но-чак? Маёнтак у мяне, ці што? За цівуна цябе наняў, ахмістрыняй ты ў мяне, ці што? З бедных людзей здзекуюся, ці што?
А Смерць просіць:
— Злітуйся, злітуйся... Будзь сябрам...
Аж нагой тупануў Дзіда-дзед:
— Які я табе сябар? Не магу быць сябрам такой гадзіны...
— У мяне так шмат працы, — галосіць Смерць.
— Прападзі ты са сваей працай! — закрычаў Дзідадзед на ўвесь голас. — Разбойніца! Бязлітасніца! Злюка! Галаварэзка! Валацуга!
Дзіда-дзед сыпаў лаянкамі не менш гадзіны, аж пакуль язык забалеў і голас асіп. Смерць у табакерцы прытаілася і цярпліва маўчала. Пакрысе Дзіда-дзед адышоў ад злосці. Яму раптам так захацелася тытуню панюхаць, так захацелася — хоць самому лезці носам у табакерку... Ён, вечнай памяці, узяўся за табакерку, бо на хвіліну забыўся, хто ў ёй сядзіць. Па натуры ён быў зусім не злы.
Дзед спыніў апавяданне і з хітрай усмешкай зірнуў на ўнукаў.
— Ой, — спалохана ўскрыкнулі зайчанёнак і зайчанятка. — Ой, Дзіда-дзед выпусціў Смерць з табакеркі!
Дзед засмяяўся, нанюхаўся з табакеркі і сказаў:
— За каго вы мяне маеце? Я ж гэтага не казаў. Дзіда-дзед ледзь не выпусціў, але ў пору ачухаўся ды ўспомніў, на якім ён свеце. Ого, Дзіда-дзед! Такі разумнік... Ён у тую хвіліну вяровачкай моцна аплёў табакерку, каб раз назаўсёды зарубіць сабе на носе аб тым, хто ў ёй сядзіць. На хвіліну Смерць нават абрадавалася, думала, што Дзіда-дзед завароніцца і незнарокам выпусціць птушачку з клеткі, калі яму захочацца тытуню панюхаць. Потым хітрая Смерць адчула, што ёй тут не хаханькі. «Дам яму хапу ў лапу», — падумала яна. Голас яе зрабіўся салодкі, як мёд:
— Давай, шаноўны Заяц Зайцавіч, найвышэйшае правасхадзіцельства, не будзем больш сварыцца. Калі ў гаспадарцы сварацца, у гаршку трасца варыцца. Зробім такую ўмову. Калі выпусціш мяне на волю — я на векі вечныя зайцаў чапаць не буду. Твайго рода-племені ніякія кулі не возьмуць, ніякія стральцы і ганчакі нічога з зайцамі не зробяць. Згодзен? Я ў палоне ў тваёй табакерцы, а твая табакерка — у палоне ў мяне, і ты з яе не можаш нюхаць. Цяпер жа твая табакерка зусім не табакерка, а немаведама што... Выпусці мяне на волю, і я не буду чапаць тваіх.
— Так табе і паверу, — артачыўся Дзіда-дзед. — Дурня знайшла!
І Дзіда-дзед пачуў урачысты голас палонніцы:
— Клянуся сваёй касой!
У гэты час Дзіда-дзеда нешта смактала ўнутры, нібы п'яўка. З гэтай табакеркі і тытунь яму здаваўся смачнейшы. Аднак ён сказаў:
— Дудкі! Не выпушчу з будкі.
— Ведаеш што, яснавяльможны мой, — пачуў ён з табакеркі найдаражэйшы на свеце галасок. — Апрача таго, што я твайго роду ніколі чапаць не буду, дам табе яшчэ адзін багаты падарунак, клянуся касой...
— А які? — зацікавіўся Дзіда-дзед.
— Дарую табе сто чалавечых жыццяў. Выбірай каго хочаш. Прытварайся доктарам. Захварэе які-небудзь кароль, граф, магнат, мільянер і калі ўжо ніякія дактары яму не памогуць, — ты да яго з’явішся і скажаш: «Аддасі мне палавіну свайго багацця, і я выратую цябе ад смерці». Ты мне толькі табакеркай махнеш, вокам міргнеш, і я таго чалавека чапаць не буду. Разбагацееш, як ніхто на свеце, клянуся касой! Ну як? Згодзен?
— Дудкі! — сказаў Дзіда-дзед. — Не выпушчу з будкі! Не толькі сто чалавечых жыццяў — тысячу і мільён дасі! Лепш маўчы, рыбка ты мая залатая. Колькі ні танцуй казачка — не адарвешся ад майго кручка. Ведай, стары цвіркунок, свой новы шасток! І без тваёй сардэчнай ласкі буду мець цяпер усё, што толькі захачу. Але мне патрэбна толькі адно — твая няволя, твае пакуты, твае слёзы. Каб сабраць усе слёзы, пралітыя тваёй касой, дык і ў іх можна выкупаць усю зямлю, нібы дзіцё ў начоўках з вадой. Крывёй, пралітай табою, можна ўсё неба афарбаваць. Праклёнамі, што на цябе сыпаліся спакон вякоў, можна пагасіць сонца, месяц і зоркі. З магільных помнікаў на ўсім свеце можна пабудаваць шмат вялізных гарадоў. Палічы — колькі загінула на свеце адных толькі зайцаў. З прачытанняў па нябожчыках, з галашэнняў матак, дзяцей, бацькоў, братоў і сясцёр, каб іх льга было сабраць у адно, — атруціўся б увесь свет...
Дзіда-дзед крыху памаўчаў, каб адсапнуцца. Потым загаварыў далей:
— Не! Не! Не! Хоць ты мяне госпадам богам сваім назаві, не выпушчу на волю! Табакерка? Зраблю табакерку з нашай слаўнай бяросты. Буду нюхаць тытунь, і нічагусенькі! А ты будзеш у мяне за пазухай сядзець і чхаць мне на весялосць. На дно мора я цябе не кіну, бо рыба пагрызе табакерку, і ты выскачыш. На высокую гару я цябе не панясу, бо птушкі раздзяўбуць табакерку, і ты выскачыш. У зямлі я цябе не пахаваю, бо ржа праб’е сценкі табакеркі, і ты выскачыш. Буду трымаць цябе ў табакерцы за сваёй пазухай на векі вечныя, і нічога са мной зрабіць не зможаш... Чуеш?
— Чую, — сказала Смерць і заскрыгатала зубамі.
— Можаш скрыгатаць зубамі колькі хочаш, не баюся цябе! Не баюся! Не баюся! — Голас Дзіда-дзеда быў радасны як ніколі. — Абмажу сценкі табакеркі такім маслам, якое не дасць іржавець серабру. А зверху абалью табакерку гарачым шклом. Потым пайду да каваля, і ён закуе табакерку ў моцную скрыначку са сталі.
Радасць Дзіда-дзеда расла з кожным словам.
— Ты нават не пачуеш, што дзеецца на свеце. Ніякія гукі зямлі да твайго слуху не дойдуць. Ты будзеш жадаць, каб табе надышоў канец, але ён не надыдзе. Ты захочаш сабе самой галаву адкусіць і не зможаш. Ты будзеш пакутаваць горш за тыя мільярды мільярдаў жывых істот, якіх ты сцёрла ў пылок. Бо яны памерлі, а ты будзеш жыць вечна, нюхаць мой тытунь і чхаць на сябе...
На гэта палонніца ў табакерцы адказала тоненькім, дзіцячым, жаласлівым плачам: «кв-в-в-в... ву-у-у-у... ва-аа-а...» Нібы заходзілася і захлынулася ў плачы маленечкае, як зайцава вока, дзіцё. Яе плач быў такі жа-а-аласны.
Раптам дзед спыніў апавяданне і крыкнуў:
— Што вы робіце, мае маленькія зайчаняткі?
— Пла-пла-плачам, — усхліпвалі яны і ад ціхага ўсхліпвання расплакаліся ўголас...
Занепакоілася маці Зайчыха і Заяц-бацька:
— Што з вамі, мае вушастыя плотачкі? Што з вамі, мае пушыстыя бульбачкі?
— Жаласць бярэ... Гэткія пакуты Дзіда-дзед наладзіў у табакерцы бедненькай...
— Якой бедненькай?
— Бедненькай Смерці...
Выціраючы хустачкай вочы малым, вялікія зарагаталі:
— Го-го-го! Якія вы яшчэ дурненькія...
— Ха-ха-ха! Не можна быць такімі добрымі...
— Хі-хі-хі! Якія вы просценькія і міленькія...
Дзеду стала крыху няёмка, што сваім стараннем давёў малых да плачу, і пачаў апраўдваць і сябе і Дзіда-дзеда:
— Наш Дзіда-дзед таксама крыху збянтэжыўся, як пачуў плач палонніцы. Сэрца сталага, загартаванага Зайца таксама ледзь не абамлела. У Дзіда-дзеда скацілася на вус адна сляза, бо Смерць добра ўмела расчульваць жывых істот плачам. У гэтай справе яна была вялікім ведуном. За многа тысяч год страшных забойстваў яна наслухалася разнастайнага плачу і ведала ў гэтым вялікі толк. Плач быў яе тысячагадовай скрыпкай, на якой яна наігрывала сваёй касой, як смычком. Плач быў ёй адзінай узнагародай за сваю працу сусветнага ката, знішчальніка жыцця.
Слухаючы плач, яна млела ад шалёнага шчасця. Яна сама налаўчылася выдаваць з сябе розныя пералівы плачу і часам для прыемнасці паплаквала... Нібы грала на свісцёлцы.
Гэтак плачуць часам наўмысна некаторыя зайчыхі, калі хочуць разжалабіць тупавухіх, як яны кажуць, мужоў. Вось гэтым самым спосабам спрабавала Дзіда-дзедаўская палонніца ўздзейнічаць на яго добрае сэрца. Дзіда-дзед ледзь не паддаўся, аднак вытрымаў апошні экзамен.
Палонніца адчула, што ўсё для яе скончана. Яна змоўкла — змоўкла, як усе ахвяры яе вострай касы. Ад сваіх ахвяр яна навучылася і маўчаць. Яна змоўкла, нібы памерла. Такая маўклівасць была страшней за плач. Небяспечная маўклівасць. Такой бывае маўклівасць драпежніка-звера, гатовага ў кожную хвіліну скокнуць на беднага Зайца.
Маўклівасць была цяпер адзінай зброяй Дзіда-дзедавай палонніцы. Яна рыхтавалася маўчаць тысячагоддзямі, каб выждаць долю хвіліны, калі яе нечаканы ўладар забудзецца і... адчыніць табакерку. Вось тады...
І палонніца прыдумвала страшныя кары Дзіда-дзеду. Яна з ім расплаціцца так, як умее. Бедны будзе Дзіда-дзед, калі адчыніць табакерку — ой, бедны...
Пры гэтых словах дзед палез рукой за пазуху па табакерку. Унукі выпучылі вочы ад страху, выхапілі табакерку з яго старэчых рук і крыкнулі:
— Выпусціш, дзядок...
— Выпусціш... Выпусціш...
— Каго?
— Смерць!
— Ачмурэлі, дзеткі, ці што?
— Забыліся! Забыліся! — апраўдваліся ўнукі. — Мы думалі, што і цяпер Смерць сядзіць у гэтай табакерцы!
Па ўсёй хаціне зазвінеў дзіцячы смех.
Дзед усміхнуўся і слабым голасам сказаў:
— Яшчэ вы, дзеткі, не выраслі са сваіх кашулек... Шмат чаму верыце... Эге!
Дзед задумаўся. Кожная часціна цела ў яго дрыжала. Здавалася, што яму тысяча год. У яго не было сілы і на тое, каб выцягнуць з табакеркі шчапотку тытуню. Бацькі малых Зайчанятак пад рукі павялі старога ў яго каморку і палажылі спаць. Пайшла спаць уся сям’я.
Уночы зноў распагодзілася. Спыніўся дождж. Праяснела неба, і ў зайцову хацінку ўзіраўся праз акно зацікаўлены месяц. Што ён бачыў? А вось што:
Дзед, ледзь жывы, трымаўся рукамі за сцяну і рухаўся да стала. Ён быў у доўгай зрэбнай кашулі. Дабраўшыся да стала, ён адчыніў табакерку і нанюхаўся з такой прагнасцю, нібы цэлы год не нюхаў тытуню. Пачулася самая прыемная для яго музыка:
— Апчхі! Апчхі! Апчхі!
Хатнія прачнуліся.
— Што з табой, тата?
— Я ж ледзь не памёр, — сказаў дзед. — Вы не здагадаліся падсунуць мне перад сном табакерку. Ледзь дабраўся да яе.
Дзед пайшоў у сваю каморку крокам юнака.
Пасля дажджу была цёплая раніца.
Гэту раніцу дзед назваў «грыбной», калі раненька-рана ён і ўнукі пайшлі з кошыкамі ў руках у грыбы.
Неба было цёмна-сіняе. Лёгкі ветрык забаўляўся вершалінамі лесу, нібы дзіцячай цацкай. Ён кідаў у зайцаў спелыя шышкі. Заяц-дзед і Зайцы-ўнукі ўздрыгвалі. Ім гэты жарт не падабаўся. Яны асцярожнымі крокамі ішлі вузенькай сцяжынкай у грыбнік. «Грыбнікам» дзед называў малады хвойнік ля касагора. Мох там заўсёды быў сухі. Там нараджаліся найлепшыя баравікі ва ўсёй ваколіцы. Ісці на грыбнік трэба было касагорам, з якога добра відаць быў усход сонца.
Спявалі дразды. З нары выйшаў вожык і задзіраў лычок у неба. Чырвоны круг сонца ўзнімаўся з глыбіні возера. Яно расло даволі хутка, нібы з вады яго падштурхоўвалі акуні і плоткі. Увесь касагор паружавеў. Шурпатыя скуры хваін засвяціліся. Можна было падумаць, што яны пустыя і празрыстыя і ўнутры запаліліся раптам свечкі. Лычок вожыка ад сонечнага прывітання ўспыхваў залатым дукатам. Свежа было ў паветры. Усё выглядала так молада і ярка, нібы нарадзілася першая на свеце раніца. І вожык — самы першы на свеце. І зайцы — самыя першыя на свеце. І баравічкі — самыя першыя...
Дзед пазіраў навакол яснымі, захопленымі вачыма, выкупанымі ў маладой раніцы. Унукі так разгуляліся, што дзеду прыйшлося стрымаць іх малады імпэт. Ён глядзеў на малых добрымі вачыма і сказаў строгім голасам:
— Ведайце, дзеткі, што гэта лес, а не тэатр. Яшчэ можам натрапіць на гаспадара.
Дзед меў на ўвазе старога ваўка, свайго равесніка.
Баравікоў назбіралі хутка. Малыя бачылі іх толькі тады, калі яны ўжо ляжалі ў кошыках. Дзед гаварыў унукам, што ў такую ясную раніцу баравікі самі лезуць у кошыкі. Толькі трэба адварочвацца. Малыя адварочваліся, і дзед ім кідаў у кошыкі поўныя жмені баравікоў.
Калі кошыкі ўжо былі поўныя, дзед нанюхаўся тытуню і хацеў паласавацца салодкім чханнем. Ужо цела яго напружылася, вочы прыжмурыліся, ноздры расшырыліся, рот разявіўся. Дзед ужо быў гатоў даць волю сваім лепшым пачуццям праз чханнё. Але раптам... Вочы яго сталі строгія і трывожныя. Ён пачаў з усіх сіл стрымліваць сябе. Ён пачаў давіцца так, як бы глынуў костку. Грудзі яго хадыром хадзілі. Пальцамі ён даставаў нябесны пылок тытуню з ноздраў і прыдушыў чханне тады, калі яно гатова было пачынаць сваю салодкую страляніну.
Лягчэй было, здаецца, стрымліваць плынь шпаркага ручая, чымся чханне дзеда, але стары аказаўся здольным на такі зверхгераічны ўчынак. Унукі глядзелі на яго з дзівам і ледзь не зарагаталі, бо ў тую хвіліну дзед быў вельмі смешны. Дзед хутка і моўчкі павярнуў іх тварамі ў другі бок, і вочы малых зрабіліся круглыя і бліскучыя, як шкляныя гузікі.
Дзед і ўнукі застылі на месцы за карчом-вываратнем. Іх позіркі таропіліся ў адзін пункт на вяршыце ўзгорка і страх смерці цямнеў у іх вачах.
На самым хрыбце ўзгорка, які падпірае неба, налітае сонечным мёдам, ішоў воўк.
Гэта быў лясны гаспадар, равеснік дзеда.
На фоне неба постаць ваўка вызначалася чотка, як малюнак на паперы. Воўк быў такі згаладалы і худы, што можна было пералічыць усе яго рабрыны. Адзін клык ён ужо даўно згубіў. Ніжняя губа вісела, як шматка. Месцамі воўчая футра так выліняла, нібы яе пагрызла моль. Ва ўсім целе ляснога гаспадара адчувалася небывалая млявасць. Можна было падазраваць, што яго нядаўна адлупцавалі сукаватым кіем, як беспрытульнага сабаку.
Аднак яны баяліся яго, бо воўк астаецца ваўком, а зайцы — зайцамі. Праз некалькі хвілін дзед і ўнукі лічылі грыбы. Пры гэтым стары з жалобай сказаў:
— Абодва мы з ім, з гаспадаром бора, старыя дзяды. Пара было нам памірыцца і частаваць адзін аднаго з табакерак. Але дзе там! Не хоча воўк з зайцам сябраваць — вольнаму воля. Ведаеце, што я вам скажу, дзеткі мае?
— А што, дзядок?
— Сёння ў лазню пайду. Пасля лазні буду доўга спаць. Таму хачу тут, ля гэтага карча, апавядаць чарговы раздзел з гісторыі нашага Дзіда-дзеда. Эге! Толькі вы, малыя, слухайце вушкамі, а вочкамі глядзіце направа і налева, каб нечакана стары воўк зноў не трапіў сюды. Бо калі возьме за вушы хоць старымі зубамі, — усё роўна не выпусціць. Хто ж тады нашы грыбы есці будзе?
Дзед працягваў спыненае ўчора перад сном апавяданне:
— Дзіда-дзед нёс дахаты табакерку з палонніцай. За пазухай на голых грудзях халоднае серабро табакеркі пякло яго агнём. Ён прыціскаў рукой маленькую скрыначку, за якую любы кароль аддаў бы ўсё сваё каралеўства. За гэту скрыначку народы гатовы былі насіць на руках Дзіда-дзеда, як героя, як вызваліцеля ўсяго свету ад тысячагадовай бойні. Ён, Дзіда-дзед, ажыццявіў нясмелую мару ўсяго жывога на зямлі: запаланіў адвечную грабежніцу жыцця, выцер слёзы з усіх вачэй, знішчыў страх небыцця.
Адчуванне Дзіда-дзеда было дзіўнае. Думкі ў галаве пераскоквалі адна праз адну, як вырай птушак, які спяшаецца ў вечнае лета. Яму здавалася, што ўсё гэта не ява, не сапраўднасць, а сон, казка. Пакуль што ён усё гэта будзе трымаць у вялікім сакрэце. Нават сваім родным, вечна напалоханым зайчыкам не раскажа.
Дзіда-дзед аглядаўся навокал сябе — на возера, на лес, на неба, на паплавы і ўзрадаваўся: «Мне ж цяпер не трэба баяцца нікога і нічога. Раптам пачуў здалёк грукат фурманкі і крык чалавека на каня: «Но-о-о! Но-о-о!» Дзіда-дзед па старой прывычцы трывожна навастрыў вушы, але тут жа схамянуўся і зарагатаў на ўвесь голас:
— Го-го-го-о-о! — і закрычаў чалавеку, які не чуў яго: — Ці ведаеш ты, чалавеча, якім ты стаў шчаслівым? Калі едзеш з хворым дзіцём да доктара — вярніся дахаты! Доктар ужо нікому не патрэбны. Няма Смерці! Няма Смерці! Няма!
Ён глядзіць на сонца, на птушак у небе, і ў яго галаве тоўпіцца вялікая на ўвесь свет радасць... «Заўсёды, заўсёды буду на ўсё гэта глядзець... На месцы ранейшых магільнікаў цяпер зацвіце яблыня». Ён пачаў падскокваць, танцаваць, кружыцца, як уюн. Свет стаў яму цесны ад радасці. Ён заспяваў:
І піць будзем,
І гуляць будзем.
У табакерцы Смерць —
Вечна жыць будзем!
Раптам ён спыніў песню і пачаў узірацца ў бярэзнік. Вочы яго напоўніліся роспаччу і расчараваннем. Ён акамянеў. Вось што Дзіда-дзед, вечная памяць яму, угледзеў.
Па сцежцы з усіх сіл імчыцца воўк — малады, аграмадны, магутны. Яго ногі спружыністыя, пругкія і лёгкія на скаку. Ён знекуль цягне авечку... Ці ж так? Не! Не! Не! Дзіда-дзед пачаў супакойвацца. Беласнежная авечка ляжыць на воўчай спіне, гойдаецца, як на пярыне, і зусім не баіцца. Вочы яе лагодныя. Яна не бляе, а пазірае з цікавасцю на белагрудыя бярозкі, колеру яе шэрсці.
Вочы ў ваўка, спачатку злыя, з драпежніцкім жоўтым бляскам, пакрысе робяцца добрымі, спакойнымі, бадай што такімі, як у авечкі. Нібы нутро звера пачынае астываць ад таго страшнага пекла і смагі ў крыві, якое паліла яго самога, яго бацькоў і дзядоў. Воўк змяншае свой гон, пакуль зусім не спыняецца. Крыху прыхіляе пярэднія ногі, і з яго спіны павольна, нібы пані з карэты, злазіць авечка.
І авечка і воўк пачынаюць з цікавасцю абнюхваць адно аднаго. У іх выгляд брата і сястры, якія дагэтуль шмат год не бачыліся. Яны ліжуцца, кладуць галовы адно аднаму на карак з нязведанай дагэтуль пяшчотай. У ваўка пачынаюць нараджацца новыя, незнаёмыя яму самому гукі: ён варкуе, як голуб.
Доўга паглядаюць яны адно на аднаго, пакуль авечка пачынае мірна шчыпаць траву. Воўк доўга нюхае траву, ліжа языком, дзівіцца нечаму ледзь не з чалавечым выразам у вачах і постаці, круціць галавой і кідаецца з наскокам на траву, як на падатлівае горла авечкі. Пару разоў ён выплюнуў траву, прысеў на заднія лапы і давай ірваць траву пярэднімі лапамі і зубамі — і глытаць камкамі, нібы мяса. Пакруціў галавой, шпарка ўскочыў і схапіў авечку за гарляк.
Авечка ўслужліва падставіла ваўку горла, нібы хацела сказаць: «Калі табе прыемна, рэж мяне...» Воўк з агідай адскочыў ад авечкі, прыпаў бокам да бярозы і завыў. Выццё павольна перайшло ў сабачы радасны візгат. Воўк высока падскочыў, нібы хтосьці, мацнейшы за яго, падкінуў яго ўгару і пачаў кружыцца на адным месцы ў радасным вар’яцтве. Сам ён захапіўся сваім танцам і пачаў пабрыкваць. Пры гэтым хвост скручваўся ў абаранак і зноў раскручваўся.
Воўк гулліва падсунуўся да авечкі і давай ілбом бадаць яе ў бок. Авечка строга патупала нагой, грэбліва на яго зірнула і накіравалася назад у вёску. Воўк, апусціўшы галаву, як вінаваты, ціха патрусіў за ёю.
Дзіда-дзед з захапленнем назіраў за ваўком і авечкай. Што гэта? Мір на зямлі? Ці ж так? Што ж... без ветра і дуб не шуміць. Калі Зміцер хіцер, дык і Матрона не варона. Паспрабую і я!
Доўга не думаючы, Дзіда-дзед скокнуў ваўку на спіну. Воўк задрыжаў, спудзіўся, павярнуў галаву і лізнуў Дзіда-дзеда ў калена. Дзіда-дзед дастаў з кішэні доўгую драцяную вяровачку, накінуў на галаву ваўка, як аброць, і пакіраваў ваўка ў бярэзнік. Вазіў я цябе сваімі касцьмі, павязі ж ты мяне хоць на спіне! Ты ж, Мікітка, не хвор...
Воўк паслухмяна павярнуўся і патрусіў дробным крокам.
Першы раз у жыцці Дзіда-дзед, каб яму лёгка ікалася на тым свеце, зрабіўся казаком — на ваўку конна паехаў. Стукнуў ён пару разоў пяткамі, нібы шпорамі, ваўка ў бакі — і воўк памчаўся па лясной сцяжынцы. Дзіда-дзед радаваўся ды толькі вусамі вадзіў направа і налева.
Тым часам вядомая на ўсю ваколіцу пляткарка і зводаятка Сарока-белабока мо ў дзесяты раз звоніць ва ўсе сарочыя званы і трубіць ва ўсе сарочыя трубы:
...Калі Смерць падышла да Зайца, ён вельмі спалохаўся. Гэта ж на ўсім свеце вядома баязлівасць зайцоў. Аб гэтым людзі ў сваіх кнігах друкуюць. Заяц глядзіць на Смерць, дрыжыць і не ведае, што рабіць. Я тады падскочыла, вырвала ў Зайца табакерку, адчыніла яе і кажу да Смерці: «Нюхай, матулька, нюхай, цётачка! Нюхай, золатца! Нюхай, ягадка! Нюхай, карміцелька наша, абараніцелька наша!» Яна, Смерць, прыгнула нос да табакеркі, а я, доўга не чакаючы, кульганула яе ў табакерку і хлоп табакерку на ўсе замочкі! Я, мае родныя, павесіла на табакерцы замок з пуд. «Не вылезеш, гадаўка, кажу. Сядзі і не свавольнічай, кажу. Тытунь, кажу, нюхай і паганыя лыткі свае чухай!» Каб у мяне крыллі адваліліся, калі не так! Каб мне раса вочы выела, калі не так! А заяц зайцам — баязлівы і хітры — прыстаў да мяне самой: «Аддай табакерку!» Яго ўласная, кажа, табакерка! І давай бэсціць мяне на чым свет стаіць. «Ты, кажа, такая, ты сякая, ты і гэткая!» Аж у мяне вушы вянулі ад яго брыдкіх слоў. Я зазлавалася ды тыцнула яму табакеркай у зубы. «Нюхай, кажу, калі твая табакерка!» Ён — табакерку за пазуху ды нават не падзякаваў... Наадварот — вылаяў. «Шышкі, кажа, глытай і смалой запівай!»
— Едзе сабе Дзіда-дзед на ваўку, слухае, як Сарока меле языком, і смяецца. Бяда яму, калі Сарока выдумляе хлусню. На тое ж Сарока! Ці ж разумнаму Дзіда-дзеду адгукацца на яе брахню? У разумнага вочы і на патыліцы сядзяць. Ён ведае ўчарашні дзень, ён без акуляраў бачыць і заўтрашні.
Дзіда-дзед разумеў, што Сарока Сарокай астанецца, хоць яна цяпер і неўміручая. Каб увекавечыць яе асабіста, ён і не стараўся б пасадзіць Смерць у табакерку. Эге!
А тым часам у лесе такая радасць, нібы ўсе толькі што выратаваліся ад страшнага пагрому, які цягнуўся з тых далёкіх часоў, як свет стаіць на сваіх уласных ножках.
Птушкі спявалі як ніколі. А якія птушкі! Ранейшыя лютыя між сабой ворагі. Каршуны і вераб’і, арлы, галубкі, сокалы, вароны, крумкачы, дразды, дзятлы, буслы, плісачкі, сініцы, зяблікі, удоды, зязюлі, качкі, селязні і многія-многія іншыя розных парод і плямён.
Навокал іх кружацца мухі, пчолы, авадні, осы, матылькі, жукі і жучкі. Арол пасадзіў сабе на магутную спіну статак кволых гусянят ды вандруе, лунае з імі над лесам асцярожненька, каб яны не зваліліся ўніз. І не бяда, калі зваляцца, бо не заб’юцца.
Муха вучыцца ў павука ткаць. Ці ж яна хоча стаць ткачыхай?
Смерць запалонена. Усе жывыя істоты цяпер неўміручыя. Як жа ім не радавацца ды не гуляць?
На лісіцы — рыжай і пушыстай — сядзіць курыца і весела кудахча. А пад лісіцай грэецца кучка куранятак. Лісіца круць і верць хвастом ва ўсе бакі і пяшчотнымі матчынымі вачыма паглядае на куранятак. На галаве гэтай самай лісіцы стаіць певень і спявае на ўвесь лес:
Кукарэку, табакерка!
Смерць сядзіць у табакерцы!
Кукарэку, няма смерці!
Радасць, радасць на ўсім свеце!
Кукарэку! Кукарэку!
Дзіўнае стада ідзе лясной дарогай: мядзведзі, ваўкі, барсукі, зайцы, расамахі, авечкі, каровы, быкі, свінні, коні, касулі, ласі, дзікія кабаны ды многія-многія іншыя — усіх не перакажаш — язык намазоліш.
Галасы і гукі ўсіх гэтых жывёл і звяроў — на першы слых разнастайныя, паводле свайго аднолькавага радаснага пачуцця, вельмі падобныя адны да адных. Здаецца, што гэта на розных інструментах граюць адзін і той самы радасны марш.
Якія ў іх цудоўныя вочы! Нібы хтосьці дзіўнай хустачкай выцер ім усім вочы — не стала драпежніцкага бляску ў адных і выразу страху ў другіх. Якія постаці. Усе яны выражаюць лагоду, дабрату, радасць і любоў, уважлівасць і далікатнасць.
За гэтым дзівосным стадам з хварасцінай у руках павольна ступае маленькая, босенькая, сінявокая, белавалосая дзяўчынка-пастушка. У яе статку была адна кароўка, дзве авечкі і пара рабенькіх парасятак. Пастушка нават не паспела агледзецца, як вырасла яе стада.
Ногі ў бедненькай пастушкі закарэлыя ад гразі і патрэсканыя да крыві. Рукі яе ў сіняках і твар ў сіняках. Мабыць, старыя вечна крыўдзілі яе, бязлітасна білі. Яе адзенне-мяшок цвёрды, як луб. Затое вочы ў малой пастушкі ззяюць радасцю неўміручасці. Яна сама не ведае, што водсвет неба ў яе вачах ніколі-ніколі не пагасне. Яна сама не ведае, што ніколі-ніколі жыццё не вылеціць з яе сэрца.
Пастушка дзівіцца на сваё небывалае стада і смяецца дзіцячым галаском.
Што гэта за плюх і плях, плюсь і плясь? Ці тысячы лапак удараюцца адны аб адны? Гэта насельнасць вялікага слаўнага возера святкуе першыя хвіліны вечнасці, неўміручасці.
На ўзверх вады выплывае рыба. Яна блішчыць серабром і золатам. Яна пераліваецца ў перламутравыя колеры. Круглымі чырвонымі вачыма рознаплямённая рыба з цікавасцю пазірае навокал. Розныя рыбкі ўзнімаюць галовы з вады, скачуць, плюхаюць адны адных — і пад праменнямі сонца яны самі выглядаюць праменнямі, якія спусціліся з неба ў ваду.
Ніхто ніколі не бачыў на возеры такога дзівоснага малюнка. Здаецца, што яны, рыбкі, зараз засмяюцца, запяюць. Гэта быў як бы кірмаш рыб. Кірмаш, які ніколі не спыніцца, ніколі не змоўкне, ніколі не загіне, ніколі не згубіць сваёй радасці. Гэта быў кірмаш тых рыб, якія раней, нібы людзі, жыўцом адны адных глыталі.
Плоткі цалаваліся цяпер са шчупакамі, карасі нюхаліся з карпамі, лінямі. Самыя маленькія рыбяняткі скакалі ў вадзе стайкамі-грамадкамі, узнімаліся над вадою бліскучымі брошачкамі, ныралі, плюхкаліся, пырскаліся, купаліся і выраблялі розныя смешныя штучкі і фокусы. Яны пускалі навокал сябе кругі, бурболілі бурболкі-пацеркі і, як малыя дзеці, акраплялі адны адных вадзянымі веерамі-бліскучкамі.
Здаецца, што гэта з нябеснай сямікаляровай агромністай дугі-вясёлкі, яшчэ як яна стаяла ўлетку над возерам, спусціліся ўніз дзеткі-грайкі, дзеткі-плывункі, дзеткі-скакункі — усе ў сярэбраных, шытых залатымі ніткамі кашульках — і ладзяць у вадзе небывалыя карагоды.
Малады рыбалоў пазірае на ўсё гэта і дзівіцца-дзівіцца. Што за відовішча? Што за балтакі ў рыб? Што за радасць у вадзяных жыхароў? Што з імі здарылася? Ля ног рыбалова ляжаць венцеры. Ля берага зыбаецца яго стары свежазасмолены човен.
Малады рыбалоў палажыў на хвіліну далонь на лоб, нібы стараўся нешта зразумець ці нешта ўспомніць даўно забытае. «Цяпер я зразумеў! Зразумеў!» — крыкнуў ён, дастаў з кішэні ножык і парэзаў венцеры на кавалачкі. Потым палез у човен, адпіхнуў яго вяслом ад берага і паплыў, паплыў. А калі часам вольнага месца не знаходзіў для чоўна ад скакуноў-рыб, ён спыняўся і прасіў: «Дайце дарогу! Прашу вас, дарогу дайце! Каюся, што губіў вас, такіх прыгожых, такіх вясёлых! Больш ніколі не буду вас чапаць».
Рыбалоў зняў з сябе вопратку і кінуўся з чоўна ў ваду. Рыба кінулася да яго з усіх бакоў, малая і вялікая, шчыкатала яго, забаўляла, лезла яму на спіну, на галаву, давалася ў рукі, выслізгвалася, шчыкатала яму пяткі.
Малады рыбалоў смяяўся і пачаў перакідваць рыбу з месца на месца, нібы сярэбраныя лыжкі. Возера плюхалася, і пляскалася, і смяялася дзівосным вадзяным смехам.
— Чаму адразу і птушкі, і звяры, і жывёла, і рыба, і ўсе жывыя істоты і істоткі такімі добрымі сталі? — запытаўся ўнук.
— Праўда, чаму? — усхапілася і ўнучка.
— Таму, дзеткі мае, — сказаў дзед, — што наш Дзіда-дзед цапнуў Смерць у табакерку. Раней яна атручвала ўсё жывое на зямлі. Кожны жывы ад самага нараджэння насіў у сваім сэрцы кавалачак вострай касы Смерці. А калі яна, паганая, папалася ў палон, у кожнага з мільярдаў жывых цяга да забойства страціла сваю сілу. Ніхто больш не хацеў быць парабкам лютай пані Смерці.
— А ты, дзядок, зрабі нам ваўчка, і мы на ім будзем катацца следам за нашым Дзіда-дзедам, — папрасіў унук.
— Будзем катацца на ваўчку, як Дзіда-дзед, — паўтарыла ўнучка.
— Добра, дзеткі, добра! — абяцаў дзед. — Зраблю ваўчка!
Яны ўзялі кошыкі з баравікамі і пайшлі дахаты. Вярнуліся яны без лішніх прыгод, калі не лічыць таго, што пад адной арэшынай жартаўлівая вавёрка пачала кідаць у іх пустымі арэшкамі. Малыя ўстрывожыліся.
І яшчэ адна прыгода.
Яны ў другі раз угледзелі старога ваўка. Унукі-зайчыкі кінуліся на яго ўздагон, каб пакатацца на ім, як Дзіда-дзед. Стары, падслепаваты воўк не бачыў, хто за ім гоніцца, і пусціўся з усіх ноч наўцекача.
Дзед, глядзеўшы на гэтую смешную сцэну, паківаў галавой і з сумам сказаў:
— Няхай бы хоць старасці не было на свеце...
Дома дзеда чакала напаленая лазня. Ён зняў з падстрэшша бярозавы венік і пайшоў парыцца на гарачым палочку. Дзед быў на гэта вялікі ласун. Параным венікам старанна сцёбаў яго ўнук. Дзед паварочваўся з боку на бок ды ўсё маліў-прасіў:
— Яшчэ! Яшчэ! Сып між лапаткамі! Не шкадуй старога грэшніка! Не шкадуй, унучак мой! Жар па паясніцы! Яшчэ... яшчэ... Ой-ой-ой, добра! Ай-ай-яй, добра! Яшчэ-яшчэ-яшчэ! У-у-у-х! А-а-ах!
І чым больш унук перабіраў яго костачкі гарачым венікам, тым больш дзед вохкаў ад прыемнасці і прасіў яшчэ... Потым яны мыліся гарачай і халоднай вадой. А калі дзед намыліў унуку галаву, унук крычаў «горка». Мыла папала яму ў вока. Унук плакаў, а дзед смяяўся і стыдзіў яго.
З лазні яны выйшлі такія бадзёрыя і лёгкія, нібы скінулі з плеч па сто пудоў. З коміна хаткі плыў у неба тоненькі шызы дымок. Тапілася печ. Маці рыхтавала на абед баравікі.
Унукі палуднавалі смачнымі грыбамі ў масле і смятане, а дзед піў халодны квас і пацеў. Вочы ў старога зліпаліся, яго цягнула паспаць пасля лазні, а малыя яму супакою не давалі:
— Зрабі нам ваўчка...
— Заўтра, заўтра раніцою зраблю, — прамовіў дзед і, смачна пазяхаючы, пайшоў у сваю каморку-баковачку, паставіў табакерку на столік, лёг і адразу заснуў.
Сонца свяціла праз акно ў дзедаву каморку. Дзеці пазіралі туды праз шчылінку. Потым яны ціхенька ўвайшлі ў каморку, забралі са століка табакерку і нячутна, як мышы, выйшлі.
Да самага вечара малыя гулялі ў Дзіда-дзеда і Смерць. Замест Смерці яны палажылі ў табакерку жывую асу і яшчэ розных іншых «смярцей». Так яны забаўляліся да вечара. Пасля бярозавага пачастунку дзед спаў моцна і соладка. Перад сном малыя паставілі табакерку на ранейшае месца.
З першымі крыкамі пеўня дзед прачнуўся, запаліў святло, прыняўся за табакерку і выцягнуў спачатку мёртвую асу, пасля — муху і жучка. Потым матылька. У табакерцы было шмат мёртвых казюлек.
— Нягоднікі! — злаваўся дзед на ўнукаў. — Ну й работка!..
Раніцою ўнукі расказалі дзеду аб тым, як яны лавілі Смерць у табакерку. Дзед зрабіў такі злосны твар, ажна малыя спужаліся і выгляд у іх быў смешны да таго, што дзед, які хацеў накрычаць на іх, зарагатаў.
— Усю ноч я мыў табакерку ад вашых «смярцей»,— скардзіўся дзед. — Больш не чапайце маёй табакеркі.
— А чаму, дзядок, ваўчка нам не зрабіў?
— Сёння зраблю. Абяцанка не будзе цацанкай.
Абяцанка асталася цацанкай. Дзед, замест ваўчка, даў ім два кійкі і сказаў: «Катайцеся». Унукі пакрыўдзіліся.
— Гэта ж не ваўчкі, а кіёчкі, — сказалі яны.
— Думайце, што гэта ваўчкі, — параіў дзед.
Дзеці наморшчылі лбы і пачалі думаць. Потым зірнулі на кійкі і сказалі:
— Не! Гэта не ваўчкі!
Дзед засмяяўся.
— Так яно і ёсць, галубочкі мае! Ваўчок ваўчком, а кіёк кійком. Аднак некаторыя дзеці ўмеюць дадумвацца да таго, што кіёк ім здаецца ваўчком. Я шчыра хацеў вам зрабіць такога ваўчка, каб ён сам рухаўся і вазіў вас. Я прыдумаў такую спружыначку і калясо, але не хапіла шрубка. Патрэбен мне быў шрубок.
— Які шрубок? — зацікавіліся малыя.
— Талент! Таленту не маю, хоць вельмі хачу яго мець.
— А што такое талент?
— Яго, дзеткі, за грошы не купіш, з агарода не выкапаеш і ні ў кога не ўкрадзеш.
— Не разумеем, — сказалі ўнукі.
Дзед пачаў тлумачыць:
— Талент... Талент... Сакажам так: сярод тысяч качаноў капусты на агародзе ёсць адзін качан-талент. Па выгляду ён не адрозніваецца ад іншых качаноў, аднак у гэтым качане ёсць фокус-покус: адарвеш лісток — шаўковы, другі — сярэбраны, трэці — залаты. Можаш нарваць гару лісткоў, а качан цэлы. Такі качан называецца талент. Кожны заяц думае, што яго качан з талентам. А папрабуй зайцу праўду сказаць, што яго качан без таленту, дык ён табе выдзера і вочы і вушы і галаву адкруціць.
— І што зайцы робяць з качанамі без таленту? — запыталіся ўнукі.
— Некаторыя зайцы лысеюць, а некаторыя абрастаюць чубамі. Яны крычаць на ўвесь свет: «Мы з талентам!» Так яны галосяць да тых часоў, пакуль вераб’і гнёзды пачынаюць віць у іх валасах, а на лысінах рупныя гаспадары пачынаюць боб малаціць. У мяне, на жаль, няма таленту, і я не мог вам зрабіць ваўчка.
— Мы хочам мець талент! — сказалі ўнукі.
— Шчыра жадаю вам мець талент, — прамовіў дзед. — А цяпер рушым далей па гісторыі Дзіда-дзеда.
— Шмат тысяч год жывыя істоты на зямлі шукалі качан капусты з талентам. Яны хацелі зрабіць такі шрубок, каб зашрубаваць як след раз’езджаны вазок, які называецца жыццё. Гэты шрубок знайшоў наш Дзіда-дзед. Няхай памяць аб ім свеціцца нябесным светлячком. Смерць у табакерцы — Дзіда-дзедаўскі шрубок. Гэты шрубок замацаваў слабую спружыну жыцця.
Як толькі агіда апынулася ў табакерцы, жыццё зацвіло пышным цветам неўміручасці. Усё падрабязна цяжка расказаць. З розных старон свету Дзіда-дзед пачаў атрымліваць эстафету за эстафетай аб тым, дзе што робіцца. А хто насіў эстафеты ад свету Дзіда-дзеду і ад Дзіда-дзеда свету? Як вы, дзеткі, думаеце?
Унукі апраўдваліся:
— Мы ніяк не думаем.
— Эстафетніцкай, якая разносіла навіны, была Сарока. Замацаваўшы свет шрубком неўміручасці, Дзіда-дзед хацеў жыць у спакоі, але Сарока — бранджотка-калакотка — гэтага не хацела. Яна кракала пра Дзіда-дзеда на ўвесь свет. Дзіда-дзед яе страшна не любіў. Яна яго таксама не любіла. Аднаго разу яна ўзляцела высока ўгору і пачала кідаць на яго шапку непрыстойныя шышачкі. А за што? За тое, што Дзіда-дзед сказаў ёй у вочы: «У цябе, Сарока, няма таленту!» А яна, шляхецкая костка, любіла, каб яе называлі таленавітай паняй Сарачынскай. Эге!
Цяпер гэта паветраніца-паганіца так разышлася, што жыцця ад яе няма. Вялікае шчасце ўсяму свету, што яна, Сарока, ніколі не памрэ. Жартачкі: Сарока — нявеста, а вечнасць — яе светлы жаніх! А клапоціцца яна і гойсае так, нібы ёй часу няма. Яна забывае, што перад ёю даўжэзны абрус тысячагоддзяў. Тысячагоддзямі яна будзе аплятаць свет хітрыкамі, плёткамі, маною, падлізваннем, падлабуньваннем і падглядваннем. Яна будзе падлятаць да кожнага прыпечка, каб панюхаць, што ў каго ў гаршку на абед гатуецца.
Дзіда-дзед шкадаваў шчыра, што каршун не выскуб сарочына пер’е да таго, як у яго табакерку папалася сусветная душагубка. Цяпер пішы прапала!
У Дзіда-дзедавым сонечным небе адзінай хмаркай была Сарока. Цяпер яна зрабілася самазванай эстафетніцкай. Вось першая навіна, якую яна прынесла ў лес.
У адным з блізкіх гарадоў жыў небагаты шавец. Зваўся ён Юрка Дратва. Юркам ён зваўся ад нараджэння, а Дратва была яго мянушка, калі ён вырас і зрабіўся шаўцом. Разумнага ён называў моцнай дратвай, дурнога — гнілой дратвай. Калі што-небудзь яму падабалася, ён казаў, што гэта сшыта добрай дратвай. На ўсё прыгожае ён выражаўся: блішчыць, як новая дратва.
Юрка Дратва быў барадаценькі, худзенькі, маленькі, спрытненькі, з чырвонымі абадкамі вакол сініх вачэй. Ён сядзеў згорблены і заклапочаны над новым ботам, у абцас якога ўбіваў драўляныя штыфчыкі. Яго жонка ў гэты час выцягнула з печы чыгунок бульбы і высыпала на стол побач з талеркай, на якой ляжаў ува ўсю даўжыню разрэзаны на драбнюткія кавалачкі селядзец. Галодныя дзеці, рознага ўзросту хлопчыкі і дзяўчынкі, з нецярплівасцю чакалі ўрачыстай хвіліны, калі бацька паложыць бот, кіне поцяг, зніме з сябе зрэбны фартух, памые рукі і сунецца сур’ёзны і засопшыся к сталу. Тады ўся сям’я кінецца на гарачую бульбу і на халодны селядзец, як ваўкі...
Усе цікавалі за сваім хлебадаўцам.
Раптам вочы Юркі Дратвы зрабіліся нейкія здзіўленыя і нясвойскія. Юрчыха зірнула на яго са страхам. Хутка і ў яе і ў дзяцей зрабіліся такія ж самыя, як у гаспадара, вочы, здзіўленыя і нясвойскія. Уся сям’я быццам аслупянела ад дзіва. Першыя падалі голас дзеці:
— Тата... татачка... кінь! Гэты бот кавалак трупа ад каровы, ад каня, ад казла! Кінь яго! Нам страшна... Страшна...
Юрка Дратва ўздзёр бараду ў столь:
— Га? Што? Мне таксама страшна...
— І я баюся! І я баюся! — крычала Юрчыха.
— У печ! У печ!
— Спаліць! Спаліць!
— Каб звання трупнага ў хаце не засталося!
Так крычала ўся сям’я.
У печ ляцелі новыя боты, камашы, груда старога абуцця, кавалкі падошвы, рэмня, скруткі скуры і ўсё тое, што людзі бралі з забітых жывёл — нават касцяныя гузікі з вопраткі. Кінулі ў печ і прыпраўлены цыбуляй і воцатам селядзец. Зрывалі з ног і шпурлялі ў печ свае ўласныя падзёртыя атопкі і хадакі. Ад усяго гэтага так чадзіла і дыміла, хоць ты гвалту крычы. Хатнія шукалі з выпучанымі ад агіды вачыма па кутках кавалкі «трупаў» і радасна крычалі:
— Добра! Добра! Добра!
Людзі чапляліся за свае ўласныя панчохі, валіліся, узнімаліся і гаварылі, нібы апраўдваліся:
— Больш не будзем! Не трэба нам магільніку ў хаце! Не хочам быць трупаносамі і трупаедамі! Годзе! Годзе!
У печы палала і дыміла.
Юркава сям’я шукала пад сталом і пад ложкамі рэшткі магільніку. У печ паляцела зімовая футравая шапка гаспадара. Юрчыха шукала нешта ў старой шафе. Раптам адтуль пачуўся дзіўны гук:
— Д-д-р-р-р-р... д-д-р-р-р-р...
— Што ты там дырдаеш? — зацікавіўся Юрка Дратва.
— Во што я раблю! — з гордасцю сказала радасная Юрчыха і паказала мужу зайцавы каўнер. — Здзёрла са свайго святочнага паліта.
— У печ! У печ! — камандаваў Юрка Дратва.
Калі хата шаўца была ачышчана ад трупнай погані, хатнія памаліліся і ў адных панчохах або зусім босыя выскачылі на вуліцу шчаслівыя і задаволеныя.
Босых мітуслівых людзей з натхнёнымі ад шчасця вачыма было на вуліцы паўнюткі поўна. Усе былі босыя. Усе пакідалі боты ў агонь.
З усіх комінаў віўся ў неба густы смуродны дым.
У багатых былі па кватэрах куды большыя магільнікі, чым у бедных: шмат абуцця, смажаных курэй, гусей, парасячыны, цяляціны, ялавічыны, каракулевыя футры, тхаровыя, янотавыя, зайцавыя, крэслы, абітыя скурай, і шмат іншых. Не злічыш усяго.
Былі магільнікі ў розных будынках, якія людзі называлі «божымі дамамі»: торы, евангеллі і караны, пісаныя ад рукі на пергаміне, старадаўнія рукапісы на свіной і цялячай скуры, скураныя фаліянты. А тое, што ў іх было напісана, таксама пахла трупам — усё аб смерці ды аб смерці.
Тысячы кніг выносілі з бібліятэк. У тых кнігах былі альбо гімны смерці, альбо страх смерці, альбо філасофія аб смерці. Запыленыя бібліятэкары і бібліятэкаршы пераліствалі кнігі і выкідвалі іх праз вокны і дзверы на вуліцу.
Усё гэта пахла трупам. Усё гэта трэба было спаліць, каб і звання не асталося. Іх попел трэба было пахаваць у зямлі, як апошніх нябожчыкаў. А што рабілася на гарбарнях і бойнях! Працы было па горла! Паліць скуры, выпускаць на волю жывое быдла. Ачышчацца, ачышчацца ды ачышчацца.
Крыкі радасці і вясёлыя гаворкі глушылі паветра.
Так было не толькі ў гэтым горадзе, але на ўсім свеце. Спадчына, якую пакінула на зямлі Смерць, была аграмадная. Людзі, збянтэжаныя і радасныя, з выразам неўміручасці ў палымнеючых вачах, усклікалі на розныя галасы:
— Заяц выратаваў свет!
— Няхай яго табакерка ніколі не адчыніцца!
— Няхай страшная нявольніца на векі вечныя кешкаецца ў нюхальным тытуні!
Людзі розных узростаў спявалі песні пра табакерку і танцавалі на вуліцах у чэсць неўміручасці.
Дзверы і вокны дамоў былі ўсюды насцеж адчынены. Адусюль валіў чадны дым апошніх трупаў на зямлі. Рэшткаў Смерці было так багата, што ўсе яны не маглі месціцца ў печах. Навакол гарадоў, мястэчак, вёсак і сёл, маёнткаў, фермаў і хутароў палілі вогнішчы.
Агні палыхалі па ўсіх кутках зямлі, па ўсіх частках свету. Дым, іскры і чад лезлі ў самае неба. А неба, нягледзячы на гэта, усміхалася зусім па-новаму.
Чалавек так шчыра ўзяўся ачысціць зямлю ад погані Смерці, што справіўся з гэтым у адзін дзень. Гралі струнныя і духавыя аркестры, а дзе не было музыкаў — спявалі, вытылінгвалі на язык.
Можна сабе ўявіць, якая гэта была музыка і якія гэта былі песні! Падумаць толькі... Кожны — і стары і малы — адчуваў, што перад ім плывуць даўжэзнай ракой гады. Спачатку іх лічаць на дзесяткі, потым на сотні, потым на тысячы, на сотні тысяч. Потым даходзяць да такіх цыфраў, што і неба не хопіць, каб на ім усё гэта запісваць.
Словы «заяц», «табакерка», «палонніца» падхопліваліся чалавечымі вуснамі як самыя смачныя цукеркі.
Кастры гарэлі ўсю ноч.
Усю ноч пры кастрах мітусіліся людзі. Пры святле кніг з «жыціямі святых», якія скручваліся на агні і сыпалі іскры, былі пастаўлены столікі. Прадавалася марожанае, пірожныя, канфеты, яблыкі, грушы, кавуны, вінаград, булкі, малако, масла, сыр і ўсё-ўсё, за выключэннем вырабаў з агіднага мяса.
Апрача ежы неўміручыя гандляры прадавалі і іншыя тавары: гарнітуры, дамскае адзенне, кашулі, панчохі, браслеты, гадзіннікі, капелюшы, рукавіцы, дзіцячыя цацкі.
І прадаўцы і пакупцы хадзілі босыя альбо ў панчохах, бо за першы дзень неўміручасці шаўцы яшчэ не паспелі пашыць абуцця з нятрупнага матэрыялу.
Знайшліся прадпрыімчывыя людзі, якія прадавалі табакеркі. Гэты тавар прадаваўся нарасхват усімі. Тытунь з табакерак нюхалі нават малыя дзеці. Яны чхалі разам са сваімі бацькамі, дзядулямі і бабулямі. А за імі ўвіваліся надакучлівыя жабракі і жабрачкі і прасілі літасці, малілі, лямантавалі слязлівымі, жаласлівымі галасамі.
— Дайце, людцы вечныя, шчаслівыя, нешчасліваму вечнаму жабраку адну шчапотачку тытуню! І мы хочам панюхаць і пачхаць... Дайце з табакеркі, з табакерачкі... Дайце, родныя... Дайце беднаму... панюхаць... панюхаць... Пачхаць... Пачхаць...
Ах, якое было відовішча! Якое сусветнае вяселле! Каб расказаць усё — слоў не хопіць. Эге!
Зайчыкі-ўнукі так уважліва слухалі апавяданне Зайца-дзеда, што яго не перабівалі. Ён спыніў самога сябе, бо захацеў панюхаць тытуню. Унукі прасілі:
— Доўга, дзядок, не чхай, а гавары, гавары...
— Апчхі, апчхі! Дайце ж, апчхі, адсапнуцца, апчхі, — умаляў дзед і сыпнуў далей:
— Цікава тое, вушастыя мае, што першая радасць вызваленай зямлі не абышлася без смутку і слёз. Свет не паспеў за адзін дзень залізаць свае балючыя раны. Эге! Навокал кастроў хадзілі групкі жанчын, дзяцей, дзядоў і ўпотайку, каб не ацямраць радасць іншых, выціралі слёзы. У чым справа? У аднаго нядаўна сын быў забіты на вайне, у другога — бацька, у трэцяга — брат, у чацвёртай — муж. У некаторых толькі раніцай памерлі ад розных хвароб самыя родныя, самыя блізкія.
У першы дзень славы Дзіда-дзедаўскай табакеркі Смерць была куды больш балючай, чым раней. Бо раней бывала адна ўцеха — двух смярцей не бываць, адной не мінаваць — а цяпер, хто жыве, ужо ніколі не памрэ...
Людзі ў жалобе рукі ламалі:
— Няхай бы Заяц пасадзіў Смерць на месяц раней, і мой брат астаўся б жыць.
— Няхай бы Заяц злітаваўся над намі тыдзень таму назад, і выратавалася б наша маці.
— Няхай бы Заяц паразумнеў на дзень раней.
З гэтых нараканняў на Дзіда-дзеда са словам «няхай бы» можна было сплясці вяроўку ад зямлі да неба. Ад дзённага тэрміну пераходзілі на гадзіну, на паўгадзіны, на хвіліну, на паўхвіліны. І за паўхвіліны Дзіда-дзед мог бы выратаваць на ўсім свеце шмат-шмат жыццяў. Чалавек заўсёды знойдзе прычыну да незадаволенасці. Эге! Гэта ж каб наш Дзіда-дзед учыніў штуку з табакеркай не толькі адзін год, але тысячу год таму назад — былі б тыя самыя нараканні.
У людской нездаволенасці Дзіда-дзед вінаваты, як вы, шызыя галубочкі мае! Няхай дзякуюць Дзіда-дзеду, вечнай славы яму, што ён знайшоў патрэбны шрубок і як належыцца пакруціў тады спружыну вечнасці. Эге!
Раптам дзед спыніў на хвіліну апавяданне.
— Эге, мілыя, ледзь з галавы не выскачыла... Сарока, лятаючы тады па свеце, спынілася ля адной кватэры. Акно было адчынена, і Сарока ўсё бачыла. На ложку ляжала маладая дзяўчына. Яна канала.
З кватэры выйшаў паважаны сівабароды доктар у залатых акулярах. За ім ішоў заплаканы чалавек сярэдніх год — бацька паміраючай. Са страшэннай усмешкай на пакутлівым твары і шапатлівым змораным голасам ён запытаўся:
— Скажыце, паважаны прафесар, гэта канец?
Доктар бездапаможна паціскаў плячыма. Бацька паміраючай настойваў нібыта абыякавым голасам:
— Няўжо няма паратунку? Скажыце праўду!
Доктар выціраў хустачкай акуляры, глядзеў на пакутлівага чалавека падслепаватымі вачыма, і ў яго голасе чутна была саромлівасць.
— Медыцына пакуль што ў гэтым бездапаможна, як малое дзіця. Сухоты — гэта страшны біч чалавецтва...
Калі пакутлівы чалавек палажыў доктару ў кішэнь грошы, той зрабіў грэблівую міну, нібы не хоча браць, хутка надзеў акуляры і прывычным вокам паспеў заўважыць, колькі грошай той паклаў у яго кішэнь.
Яны развіталіся. У пакутлівага чалавека ногі раптам зрабіліся цяжкія-цяжкія. Ён ледзь рухаўся назад. Хрусцеў касцяткамі пальцаў і сіпата гмыкаў. Быццам нешта глытаў ды не мог праглынуць. У яго дрыжала левая рука, брыво, губы, але ён не заплакаў. Вочы ў яго былі сухія і патухшыя.
З пакоя паміраючай выйшаў ксёндз. Пакутлівы чалавек і яму сунуў у руку грошы. Духоўнік з такой жа мінай, як раней доктар, прыняў грошы і сказаў прывычным голасам нябеснага настаўніка:
— Мужайцеся, дарагі, маліцеся богу, дзякуйце яму за цяжкія іспыты. «Каго бог любіць — таго ён і чубіць», — кажа просты народ. І гэта праўда. Ваша любімая доч ідзе ў вечнае жыццё, дзе душа яе зноў злучыцца са сваім тварцом.
Духоўнік перахрысціў чалавека і пайшоў.
— Пракляцце... пракляцце... пракляцце... — шаптаў пакутлівы чалавек. Магчыма, што ён сам не ведаў, каго ён праклінае. У гэту хвіліну твар яго быў шэры, а ў вачах успыхвалі злыя аганькі.
У пакоі паміраючай мігацелі аганькі васковых свечак. Пры стале сядзеў чорны малады манах і гугнява чытаў псалтыр. Паміраючая адвярнулася тварам да сцяны. Яна была бадай без руху. Яе русыя валасы былі рассыплены па белай падушцы. З акна свяціла сонца. Валасы паміраючай іскрыліся на сонцы і як бы гарэлі. Гэта было страшна, бо рука паміраючай ужо была сіняя і бадай што мёртвая.
Чалавек засланіў акно фіранкай. Аганькі свечак паярчэлі. Раптам рука дзяўчыны пачала налівацца ружовай фарбай. Пальцы пачалі рухацца так, нібы гралі на невідочным музычным інструменце. Паміраючая працяжна ўздыхнула.
Бацька ў гэты час стаяў у кутку тварам да сцяны, і яго плечы ўздрагвалі. Ён плакаў без слёз і без голасу.
У адзін і той самы час манах і бацька паміраючай зірнулі са страхам і дзівам на канаючую дзяўчыну. Яна сядзела на ложку і папраўляла валасы.
— Што гэта? — запытаўся бацька ў вялікім страху, у небывалым здзіўленні.
— Цу-цу-цуд божы! — усклікнуў спалохана манах. — Будзем маліцца.. А можа, душа ўжо вылецела з яе цела, а туды перасяліўся нячысцік і факусы вытварае?..
А за акном Сарока крычала ахрыплым голасам:
— Не цуд божы, не нячысцік, а цуд табакеркі, табакеркі, табакеркі...
— Ха-ха-ха! Хі-хі-хі!
Гэта здаровым смехам смяялася дзяўчына. Ні манах, ні бацька яе не паспелі заўважыць, як яна ў адну хвіліну напоўнілася жыццём і сонцам. Яна ўся паружавела. Вочы заблішчэлі дзіўным ззяннем здароўя і маладосці.
Яна ўскочыла з ложка, спрытная, як маладая каза, ашчаперыла рукамі бацькаву шыю, заскакала і закрычала:
— Мы жывём! Мы жывём! Я не памру! Ты не памрэш! Ніхто, ніхто больш не памрэ!
Яна заспявала. Бацька схапіў яе, вялікую, на рукі і спяваў разам з ёю. А з яго вачэй сыпаліся на яе валасы слёзы радасці.
Манах глядзеў на іх здзіўлена. Дзяўчына расцвіла. Ад яе хваробы і знаку не было. Манах не зводзіў з яе вачэй. На момант яго вочы зрабіліся маслянымі і вільготнымі. Позіркі яго былі прыкуты да яе ружовых лакцей. Ён спалохана крыкнуў:
— Бязбожніцтва! Бязбожніцтва! Маліцеся... за мае грахі і за грахі ўсяго свету!
Раптам ён змяніў тон:
— Заплаціце мне за псалмы. Гэта мае псалмы яе ўваскрэсілі... А можа, сапраўды дапамагла нейкая табакерка... Хто яго ведае... Я адчуваю, што цяпер сам буду вечна жыць, як архангелы і серафімы. Мне патрэбна цяпер на вечнае жыццё шмат грошай... шмат-шмат...
Бацька і дачка пачалі сыпаць на манаха асігнацыі і залатыя манеты. Манах падставіў крысо чорнага адзення. Грошы на яго сыпаліся, як сонечны дождж. Ён налаўчыўся на ляту злавіць ротам залаты дукат і некалькі штук папяровых грошай, як вучоны пёс, што ловіць цукар.
Бацька і дачка глядзелі на манаха і рагаталі. А ён голасам, падобным да сабачага брэху, прасіў:
— Яшчэ! Яшчэ! Яшчэ!
— Забрэшаш, дам яшчэ! — пажартавала дзяўчына.
Святы манах пачаў брахаць:
— Гаў! Гаў! Гаў! Гыр! Гыр! Гыр!
Дзед на хвіліну спыніўся.
— Усё гэта здарылася якраз тады, — сказаў дзед, — калі наш Дзіда-дзед захлопнуў табакерку з палонніцай.
Дзеці запыталіся:
— Як гэта Смерць можа паспяваць пабываць за адну хвіліну ў розных месцах?
Дзед збянтэжыўся, але зараз жа схамянуўся.
— Палонніца Дзіда-дзеда, — сказаў ён, — шпаркая, як думка. Яна паспявае ўсюды. Яна куды шпарчэйшая не толькі за ганчакоў, але і за вецер.
— А як Сарока магла ўсё гэта бачыць?
— Наша пані Сарачынская такая спрытная, як Смерць! Эге! Маланка падобна да свайго мужыка Янкі. А калі будзеце мне надакучаць сваім «як гэта?», не буду больш апавядаць Дзіда-дзедаўскія гісторыі. А то, чаго добрага, яшчэ не паверыце, што людзі бязлітасна палілі сваё дабро на ўсім свеце... Дык прашу вас верыць. Я толькі забыўся сказаць, што часта сусед у суседа паліў. А пажар быў на ўсім свеце. Годзе! Больш апавядаць не буду... не буду...
Унук рукі заламаў. Унучка ўсхліпнула. Яны ўмалялі дзеда:
— Хлусі і мані, дзядулька! Будзем слухаць і маўчаць. Дзед павесялеў і прамовіў:
— Ваша новая запаведзь «хлусі і мані» прынята даўным даўно ўсім светам. А за тое, што вы мне сыпнулі перцам праўды ў вочы, я вам зраблю ваўчкоў са спружынкамі і шрубкамі. Я ўжо прыдумаў спосаб, як знайсці качан з талентам.
Дзед хвілінку падумаў і працягваў апавяданне.
— Значыць, раней Смерць, а пасля Сарока паспявалі ўсюды. Паспела Сарока ў адзін вялікі заморскі горад у той час, калі на галоўнай плошчы супроць ратушы стаяла высокая шыбеніца, якую акружыла конніца з голымі шаблямі ў руках. За конніцай тоўпіліся гараджане. З нецярплівасцю яны чакалі, калі павесяць тут аднаго галаварэза-разбойніка.
Кат стаяў на эшафоце ў чорным сурдуце, як духоўнік. Пышны чорны цыліндр быў на яго галаве, чорная маска на твары і белыя пальчаткі на руках. Гэты кат быў дабравольны, кат-аматар, кат-мастак, кат-магнат. Сам гаспадар гэтай заморскай краіны. Народ не ведаў, што гэта ён сам выконвае такую агідную работу. Ніхто не ведаў, хто хаваецца пад чорнай маскай.
Кат з натхненнем назіраў за тым, як яго памочнік завязваў намыленую, слізкую пятлю. Пракурор, высокі і худы, трубным урачыстым голасам чытаў прыгавор. Поп нешта гаварыў на вуха разбойніку, той ківаў галавой і шаптаў нешта ў адказ. Пасля гэтага кат накінуў на шыю разбойніка пятлю, акуратна яе зацягнуў і давай праз перакладзіну шыбеніцы разам са сваім памочнікам цягаць за другі канец вяроўкі.
Разбойнік павольна адарваўся ад зямлі, паднімаўся ўсё вышэй ды вышэй ад памоста, на якім ён стаяў. На яго твар страшна было глядзець. Нават Сарока не глядзела. Глядзеў на яго твар адзін толькі кат, і, відаць, з вялікай асалодай. А Сарока і ўвесь натоўп стараліся глядзець вісельніку на ногі. Яны дрыжалі так, нібы пад імі было полымя.
Раптам адзін з натоўпу — нізенькі і спрытны чалавечак са спалоханымі выпучанымі вачыма — прабіўся, нібы жывы клін, між натоўпу і конніцы, палез на эшафот і падхапіў вісельніка за ногі, каб даць яму аддыхнуць. Пры гэтым чалавечак строга крыкнуў памочніку ката:
— Рэж вяроўку! Рэж! Рэж! Рэж!
Памочнік ката без вялікай ахвоты выканаў нечаканы загад невядомага. Разбойнік з пятлёй на шыі ўпаў на дошкі памоста і хутка падняўся на ногі.
Кат і пракурор спрабавалі супярэчыць, але як бы чагосьці спалохаліся і адышлі набок. Падскочыў натоўп. Натоўп і вайскоўцы схапілі разбойніка на рукі і з вясёлымі песнямі паняслі па вуліцах.
Разбойнік маліў і прасіў:
— Пакарайце мяне... Я душагуб... Пакарайце... Пакарайце... Пака...
— Не можам! — крычаў натоўп. — Не хочам! Не трэба! Усе разам жыць будзем! Вечна жыць будзем. Вечна... Вечна... Няма смерці...
Сотні вачэй свяціліся вялікай радасцю. А вочы разбойніка з пятлёй на шыі былі вельмі засаромленыя. Ён не мог глядзець на людзей. Ціхачом, тоячыся, уцяклі кат, пракурор і поп.
Разбойнік шчыра каяўся перад натоўпам:
— Паколькі я цяпер неўміручы, няхай і мая кара будзе вечнай. Ніколі не зніму з шыі пятлі. А калі яна перагніе на маёй шыі — надзену новую. Няхай мне будзе вечная ганьба!
— Навошта такая суровая кара? — крычалі мужчыны і жанчыны з натоўпу. — Не трэба! Не трэба! Забудзем твае ганебныя ўчынкі! Забудзем...
У гэты час Сарока паслала сваю сястру ў другое месца. Тая бачыла вось што: адзін малады кучаравы паэт, песні якога былі вядомы па ўсёй краіне, раптам задумаў кончыць жыццё самагубствам. Разгубленымі вачыма ён пазіраў на сонца і развітваўся з ім. Потым напісаў алоўкам на кавалку паперы апошняе пісьмо да сваіх бацькоў і першае пісьмо да сваёй каханай. Пры гэтым яго рукі чуць-чуць дрыжалі. Пасля гэтага ён сыпнуў сабе на язык белы парашок. Пасінеўшы за адну хвіліну, ён паваліўся спіной на мяккую кушэтку. Цень Смерці мільгаў па яго твары.
Увесь час за паэтам назіраў яго любімы сабака. Разумныя вочы аўчаркі ўстрывожыліся. Сабака прыпаў да гаспадара, пачаў выць жаласліва-жаласліва і лізаць яму твар.
Раптам самагубца расплюшчыў вочы і здзіўлена пачаў аглядаць пакой. Сабака весела завізгатаў і кінуўся лапамі абнімаць свайго прыяцеля-гаспадара.
Кучаравы паэт загаварыў да сабакі:
— Няўжо, Апалон, стрыхнін перастаў дзейнічаць? Што за цуд? Я ж адчуваў Смерць усімі сваімі жылкамі і паджылкамі. А цяпер? А цяпер... Не хочацца памерці... Не памру... Не магу памерці... Ніколі-ніколі не памру...
Паэт з натхненнем у прарочых вачах сеў пісаць верш пра хараство неўміручасці. Адной рукой ён пісаў, другой гладзіў сабаку. Кончыўшы верш, ён загаварыў да сабакі пяшчотным голасам:
— Апалон мой чатырохногі! Апалон, з трапяткім, як сэрца пяшчотнай жанчыны, хараством, з тонкім нюхам багоў! Чуеш? Мы з табою вечна жыць будзем. Мы з табою пераступілі раней непраходную мяжу ад смерці да жыцця. Мы з табою — каралі. Нашы каралеўствы — нашы ўласныя неўміручыя сэрцы. Нашы падданыя — нашы думкі і пачуцці. У нашых сэрцах — увесь свет, як сонца ў чыстым возеры.
Кучаравы паэт пацалаваў Апалона ў вочы так горача, нібы каханую дзяўчыну. Паэт загаварыў, паглядаючы на шпалеры з чырвонымі зайцамі пад сінімі кустамі:
— Бачу мора, абсыпанае залатым пяском сонца. За морам — зялёны гаёк. За гаем — тонкія бярозы ў белых халатах, як сёстры міласэрдзя. На гарачым ад сонца карчы мільгае туды і сюды шпарка, як думка, бронзавая яшчарка. Над медуніцай гудзе руплівая пчолка. Ад паляўнічага ўцякае заяц... Ах, які спрытны скакун! Колькі хараства ў яго рухах... Няўжо паляўнічы застрэліць сонечнага, жыццярадаснага зайца?
Кучаравы паэт пагладзіў сабаку і зноў загаварыў:
— Заяц адчыняе табакерку — сярэбраную, прыгожую. Нюхае... Як ён смешна чхае... Што гэта? Перад зайцам Смерць у чорным плашчы з капюшонам, з бліскучай касою. Чаму яна не з парашком стрыхніну? Чаму не з пятлёй вісельніка? Чаму не з пісталетам ці нажом у руках? Чаму не з міністэрскім партфелем? Чаму не з залатымі эпалетамі вайсковага начальніка? Чаму не з каронай цара на галаве? Чаму не з крыжам духоўніка на грудзях? Чаму не ў адзенні фальшывага доктара ці вясковай шаптухі?
Паэт хвіліну адсопся.
— Чаму Смерць не ў выглядзе выдаўца кніг, цэнзара, нуднага пісьменніка, майстра зброі, мухамора, гіцля, легкадумнай красуні? Чаму смерць не ў выглядзе тых паэтаў і пісьменнікаў, якія ўсхваляюць яе ў сваіх творах? Чаму яна не маскіруецца пад некаторых дурных крытыкаў і прафесараў літаратуры, ад артыкулаў чыіх мухі дохлі да апошніх дзён?
Паэт задумаўся. Лоб яго па момант зморшчыўся і зноў зрабіўся гладкім.
— Відаць, — сказаў ён, — просты чалавек, стары, запрацаваны касец, запрэзентаваў ёй свой благародны інструмент працы. Паводле думак прастадушнага касца травы, і жыццё трынь-трава! Глядзі... Глядзі, Апалон! Бачу праз тысячы міль... Слаўны заяц запаланіў Смерць у табакерку. Туды ёй і дарога! Цяпер мы неўміручыя. Слава жыццю! Слава! Буду пісаць цяпер тысячы тамоў песень. Толькі дзе я іх буду друкаваць? Гэта ж вечна будуць жыць некультурныя выдаўцы, якія ўпэўнены, што Гамер пісаў на турэцкай мове, а Дантэ — аўтар гогеля-могеля.
Паэт са сваім чатырохногім Апалонам выскачылі на вуліцу, бо за акном людзі спявалі песню з прыпевам:
«Табакерка! Табакерка! Табакерка!»
У гэты самы час цётка Сарокі назірала за полем бітвы.
У простым жыцці кожны край мае свой звычай, затое войны, бадай, усюды аднолькавыя. Войска выступае супраць войска. Людзі, якія жыць хочуць, выступаюць супраць людзей, якія таксама жыць хочуць. Ваююць! За што! За каго? За сваіх багатых начальнікаў.
Грымяць гарматы. Свішчуць кулі. Валяцца людзі, коні. Смурод, дым, агонь, крыкі, стогны. Народы па загаду начальства вырэзваюць адны адных і паляць адны ў адных гарады, топяць адны адных караблі. Яшчэ бахваляцца гэтым. І кожную вайну называюць апошняй. Эге! Дык вось — вялікае поле бітвы. Зямля дрыжыць. Войскі топчуць трупы сваіх і чужых, топчуць параненых сваіх і чужых.
На адным і другім баку поля бітвы начальнікі глядзяць у вялізныя карты і моршчаць ілбы. Яны спрачаюцца між сабою аб тым, як спрытней знішчыць зямельку. Колькі невінаватых зайчыкаў тады гіне... Эге! Дык вось — стаяць і сядзяць начальнікі і мяркуюць аб перамогах, а за іх спіною стаіць Смерць, і радуецца, і кепікі строіць.
А раптам, калі Дзіда-дзед паклікаў Смерць на візіт у табакерку, на полі бітвы стала ціха-ціха. Ад такой цішыні начальства ўстрапянулася ад страху. Не паспела начальства выскачыць са сваіх заховаў, як пачулі крыкі радасці. Войска абодвух бакоў пакідала зброю і давай абнімацца, цалавацца і крычаць:
— Няхай начальства між сабой ваюе, а мы будзем жыць... жыць... жыць! Няма смерці! Няма... Няма... Няма...
Салдаты спяваюць песні. У параненых уміг залечваюцца раны. Толькі трупы забітых без слоў сведчаць аб тых страшных мінутах, якія ўжо больш не вернуцца. Начальнікі спалохана крычаць:
— Біцеся!
Яны шукалі вяроўку на рагах лысай кароўкі.
Вайсковыя духоўнікі страшаць салдат пеклам. Салдаты рагочуць:
— Го-го-го! Пагасла пекла! Смала кончылася!
Начальнікі і духоўнікі пачынаюць страляць у сваіх салдат. Нікога кулі не бяруць. Людзі неўміручыя. Тады начальнікі супраціўных лагераў мірацца між сабой, каб агульнымі сіламі знішчыць «бунтаўшчыкоў». Гэтыя начальнікі так прапітаны смуродным духам Смерці, ажна не адчуваюць, што іх чорная, драпежная каралева адпачывае ў Дзіда-дзедавай табакерцы. Гэтыя шчырыя парабкі Смерці будуць тысячы год жыць і з нецярплівасцю чакаць: а можа, Смерць выскачыць з табакеркі?..
Дзед змоўк.
Вочы ўнукаў былі чырвоныя. Была пара спаць. Аднак малыя зацікавіліся:
— Як гэта ваююць? — запытаўся ўнук.
— Растлумач, дзядок, больш проста! — прасіла ўнучка.
Дзед панюхаў з табакеркі і добра прачхаў, прачысціў свой нос, як флейціст сваю флейту. Крыху падумаўшы, ён весела выставіў наперад сваю руку і пачаў тлумачыць тэхніку вайны:
— Уявіце сабе, дзеткі, што вось гэта мая далонь не далонь, а вялікае поле бітвы. На сярэдзіне далоні, дзе вось гэтыя дзве зморшчыны, праходзіць глыбокая рака. На правым беразе ракі стаіць адна армія, на левым беразе — другая армія. Пры кожнай арміі сваё начальства. Начальства кажа «плі!» — і бедныя салдацікі пстрыкаюць адны адных у лоб жалезнымі шышачкамі. Абліваюцца крывёй бедныя салдацікі, валяцца ў раку, і вада становіцца чырвонай ад крыві. А начальнікі ў залатых эпалетах радуюцца і сварацца між сабой.
— Мы вашых больш забілі! — кажуць адны.
— Не! — кажуць другія. — Гэта мы вашых больш знішчылі!
Ні адны, ні другія не хлусяць. Забітых шмат і на адным і на другім беразе ракі.
Раптам зайчык-унук усхапіўся.
— А я, дзядок, на тваім месцы зняў бы з рукі ўсіх салдат, усіх начальнікаў і сказаў бы: ідзіце дахаты!
— Не зусім так! — запярэчыла ўнучка. — Я на месцы дзеда зняла б з рукі салдат і зачыніла б руку. Тады ўсе начальнікі патапіліся б у рэчцы і каюк вайне!
Дзед зарагатаў.
— Ах, мае разумнікі! — сказаў ён. — На такую справу патрэбна рука ад зямлі да неба. Можа, калі-небудзь вырасце такая аграмадная, магутная ручышча, а пакуль што пара спаць. Заўтра, браткі, раскажу вам пра Дзіда-дзедавых гасцей.
Раніцой дзед прачнуўся раней за ўнукаў. Ён пайшоў у краму і купіў для іх два дзіцячыя веласіпеды. Дома ён прымайстраваў для іх з чурбанчыкаў воўчыя галовы і, падаўшы ўнукам цікавыя машыны, так сказаў:
— Выканаў сваё абяцанне!
Ён пасадзіў малых на веласіпедзікі і навучыў іх катацца. З пагорка ўнукі імчаліся з такім імпэтам, ажна думалі, што кусты, бярозкі і ўвесь свет ляціць супраць іх, а яны самі стаяць на месцы. Вялікая была іх радасць, а дзедава — яшчэ большая. Калі яны сышлі з «ваўчкоў», дык першае пытанне было такое:
— Ты, дзядок, знайшоў свой талент?
Дзед усміхнуўся па-старыкоўску мудра і сказаў:
— Зеніцы вачэй маіх! Прыемна карыстацца сваім уласным талентам, а яшчэ прыямней карыстацца талентам свайго бліжняга. Ваўчкоў зрабіў майстар з добрым талентам. А за яго талент я ў краме чэсна заплаціў. Але ёсць на свеце пані Сарачынскія, якія прысвайваюць чужыя таленты ды яшчэ кідаюць з неба на капялюшыкі аграбленых арэшкі. Пасля таго як накатаецеся ўволю на ваўчках, я вам раскажу пра Дзіда-дзедавых гасцей. Эге!
І ўнук сказаў:
— Ваўчкі не ўцякуць. Яны ж нежывыя.
І ўнучка сказала:
— Ад жывых мы самі дадзім лататы.
Тады дзед з вялікім пачуццём прамовіў:
— Мне вельмі добра, дзеткі! Калі я з вамі, мне здаецца, што ў кожную хвіліну перажываю вечнасць і ніякай чарнухі з вострай касою не баюся. Эге! Дык слухайце ж!
— Не шукаў наш Дзіда-дзед славы. Хацеў ён спакойна жыць у роднай дубраве. Ён, хай заззяе імя яго, не любіў грукату-стукату. Але пані Сарачынская захацела сыпнуць на Дзіда-дзедавыя вушы яшчэ некалькі шышачак. Цьфу! Дзіда-дзед сядзеў і чытаў кніжку аб тым, як змагацца з капусным чарвяком, і раптам ускочыў з месца.
Да яго слыху даплыло разнастайнае «гу-га». З кожнай хвілінай «гу-га» расло і расло. Адзін голас вырас над усімі іншымі, як вялікі баравік над малымі апенькамі:
— Табакерка! Табакерка! Табакерка!
Дзіда-дзед на гэта з абурэннем заўважыў:
— Пазнаю голас неўміручай Сарокі, трасца ёй у бокі! — і зараз жа схамянуўся: — Пры маім становішчы непрыстойна лаяцца... Няхай Сарока ўпадзе ніц ад дзесяці трасавіц! Дарую ёй паганыя старыя звычкі. (Яму было прыемна ў душы, што яна сюды склікае народ.) Трэба адносіцца больш мякка да ўкаранелых звычак і больш цвёрда да ўкаранелых подласцей.
Дзіда-дзед зірнуў у акно.
Да яго хаткі рухалася вельмі шмат народу: рознага ўзросту, рознага адзення, рознага полу і выгляду. Над імі рабіла кругі Сарока і паказвала:
— Вось тут! Вось тут! У гэтай самай хацінцы. У хацінцы сядзіць заяц. У зайца за пазухай табакерка, а ў табакерцы заарыштавана Смерць.
Дзіда-дзед таропіў вочы праз маленькую шыбіну. Яму і страшна і ў той жа час прыемна было глядзець на такую грамаду. Ён раптам засаромеўся немаведама чаго. У гэту хвіліну ён хацеў праваліцца праз зямлю разам з табакеркай і разам з той красуняй, што нюхае ў табакерцы тытунь.
Вывела яго з бяды зноў жа пані Сарачынская. Яна сама вызвалася яму ў памочнікі. Дзіда-дзед нават абрадаваўся. Перш-наперш яна ў шматтысячнага натоўпу збірала падаруначкі, шэпчучы кожнаму на вуха:
— На капустку пану Зайцу!
Людзі давалі не шкадуючы. Пані Сарачынская тут жа раздавала сардэчныя падарункі, назначаныя Дзіда-дзеду, розным лясным птушкам. Яны ўсё гэта хавалі па кустах, у дуплах дубоў, па вяршынях высокіх хваін, у балоце, пад мохам і дзе толькі хочаш.
Сабраўшы ў людзей даніну, пані Сарачынская прыняла першымі ў пакой Дзіда-дзеда шаўца Юрку Дратву і паляўнічага, які зусім нядаўна ледзь не прыкончыў Дзіда-дзеда. Паляўнічага звалі Саўка. Юрка Дратва быў маленькі і худы, з рэдкай бародкай. Саўка быў высокі, з русымі вусамі і голеным ружовым тварам.
Ля дзвярэй яны абодва збянтэжыліся і гаварылі адзін аднаму:
— Ідзі ты наперад!
— Ты наперад ідзі!
З няёмкага становішча вывела іх зноў жа спрытная пані Сарачынская. Яна ўзяла іх абодвух пад рукі і павяла к сталу, дзе сядзеў Дзіда-дзед.
— Дзень добры, пан Заяц!
— Дзень добры пану Зайцу!
— Добры дзень! Добры дзень! — ветліва адказаў ім Дзіда-дзед, хаця на паляўнічага вока ў яго было не зусім ласкавае. Аднак Дзіда-дзеду было прыемна тое, што сам паляўнічы, імя якога ён заўсёды ўспамінаць баяўся, прайшоў да яго цяпер з чалабіццем.
Гасцей Дзіда-дзед запрасіў сесці такім тонам, нібы яны дваццаць год ходзяць да яго ў госці.
Тым часам Саўка штурхнуў Юрку локцем у бок. Юрка пачаў:
— Мы, высокапастаўлены пан Заяц, прыйшлі замацаваць наша першае знаёмства добрай дратвай і падзякаваць за... за... за... за...
— За вечны век, — падхапіў пачырванелы Саўка і пацягнуў левай рукой свой правы вус.
— Бо мы, — далей гаварыў Юрка, — заўсёды думалі пра Смерць і гэта... гэта... гэта...
— І гэта нам атручвала жыццё, — дапамог яму Саўка.
— Таму, — перахапіў у яго працяг слоў Юрка, — ад шчырага сэрца мы... мы... мы...
— Дзякуем пана Зайца! — кончыў Саўка.
Дзіда-дзед бачыў, што вочы гасцей куды больш красамоўныя за іх словы. І ён прамовіў:
— Навошта дзякаваць? Суседская справа! Надыдзе час, і вы чым-небудзь адслужыце мне. — І тут жа ён звярнуўся да Сарокі: — Пані Сарачынская!
Дзіда-дзед з Сарокай аб нечым доўга гаварылі шэптам, пасля чаго Сарока выйшла ў сенцы ды пачала адтуль насіць на стол пачастункі: піва, мёд, гарэлку, вішнёўку, булкі, бліны, сыр, масла, садавіну ды ўсяго-ўсяго.
— П’ём на хаўтурах Смерці! — урачыста сказаў Дзіда-дзед, калі пані Сарачынская наліла ўсім у келішкі. — П’ём за вечнае жыццё!
Ад вялікага хвалявання Дзіда-дзед не мог больш слова сказаць.
— За здароўе гаспадара табакеркі! — крыкнуў Юрка.
— Будзем піць і не тужыць! — стукнуў у рыфму Саўка.
— І вечна жыць! — падтрымала яго пані Сарачынская.
Зазвінелі келішкі і раз, і другі, і трэці раз, і без усякага ліку. Развязаліся языкі. Успаміналі старое. Пачаў Саўка.
— Ці памятаеш, пане Заяц, наша апошняе паляванне? Эх, было яно...
— Не будзем пра гэта гаварыць, — прасіў Дзіда-дзед. Ён баяўся, каб у яго самога не ўскіпяцілася сэрца і каб ён не нагаварыў гасцю непрыемных слоў.
— Апошняе паляванне пана Зайца было самае ўдалае! — сказала дасціпная Сарока. — Пан Заяц зрабіўся самым слаўным на свеце паляўнічым.
— Так, так, так! — затакаў Саўка. — Што праўда, то праўда! Гэта ж да мяне, значыцца, збегліся суседзі з вакольных вёсак і давай распытваць, як была справа. Я, значыцца, ім усё расказаў. А яны мне, суседзі, значыцца, от што сказалі: «Ведаеш, Саўка, каб не ты са сваёй стрэльбай, табакерка пана Зайца не зрабіла б таго... таго значыцца». Паляванне ў мяне пачалося здуру, а кончылася тым, што і Саўка не дурань!
Саўка пацягнуў сябе за вусы і змоўк.
— А ведаеш, Саўка, — сказаў Дзіда-дзед, — я зусім пра гэта не падумаў. Каб не ты, сусед, дык Смерць не сядзела б у мяне тут! — і трах кулаком сабе ў грудзі. — Давай, Саўка, пачаломкаемся з табой, — сказаў Дзіда-дзед і абняў свайго былога ворага і цяперашняга прыяцеля.
Ім было ў гэты час мора па калена. Пані Сарачынская полечку танцавала і сама сабе падпявала:
Антон маладзенькі
Піў мёд саладзенькі,
Прыгарнуўся к бочачцы —
Яшчэ болей хочацца.
Ёй па-маладзецку прытупваў Саўка, тапыршчачы вусы, як таракан, і зацягваў сваё:
Пайшоў дзед у грыбы,
Баба ў апенькі, —
Знайшоў дзед тры рублі,
Баба — ні капейкі.
Тады Юрка Дратва падаіў сябе пару разоў за бараду, завальсаваў, смешна выгінаючыся, і заспяваў тоненька-тоненька:
Танцуйце, вальсуйце,
Чаравічак не жуйце!
Заўтра будзе кірмаш,
Чаравічак няма ж!
Трам-ты-ры-ры-ры,
Трам-ты-ры-ры-ры,
Трам-тым-тым-там!
Дзіда-дзед сядзеў пры стале і прыемна ўсміхаўся. Юрка Дратва кончыў вальс, падышоў да Дзіда-дзеда з просьбачкай:
— Пакажы мне тую штучку... Хачу, браток, сваімі вачыма паглядзець.
Дзіда-дзед рабіў выгляд, нібы не чуе. Пані Сарачынская танцавала і спявала, аднак ласым вокам пазірала на Дзіда-дзеда і ласым вухам слухала, як Юрка просіць паказаць яму табакерку.
— Пакажы штучку, сусед... Шкода табе, ці што?
На дварэ пахмурнела і паліў дождж. Мнагатысячны натоўп бараніўся ад дажджа як хто мог. Нельга было цяпер прастуджвацца да смерці, аднак людзям было непрыемна. Гандляры ўсё ж і пад дажджом умудраліся прадаваць свой тавар. Дзіда-дзеду няёмка было, што гэтулькі народу яго чакае. Ён усё зварочваўся да сваёй няпрошанай памочніцы, і ў яго голасе і вачах была пакута:
— Пані Сарачынская, не выпадае так...
Сарока яго супакойвала:
— Пане Заяц, не турбуйцеся і не прымайце блізка да сэрца. (Пры гэтым кланялася, зграбна прысядала і адным вокам падміргвала да Юркі.) Добра ведаю людзей. Чым больш яны вас чакаць будуць, мой шаноўны, тым большая пашана будзе ў іх да вашай асобы.
Тут жа неўзаметку Сарока шапнула Юрку на вуха:
— Прасі паказаць табакерку... прасі, прасі...
Юрка Дратва не адступаў ад Дзіда-дзеда:
— Пакажы, родны мой, тую штучку...
— Эх, — сказаў Дзіда-дзед. — На, глядзі!
Дзіда-дзед усунуў руку за пазуху, і не паспела табакерка бліснуць яркім серабром і золатам, як Сарока каршуном накінулася на яе. І што вы скажаце? Каб не Саўка і Юрка, Сарока вырвала б табакерку з рук Дзіда-дзеда. Дзіда-дзед зазлаваўся не на жарт.
— Вон, Сарока! Каб тваёй паганай нагі тут больш не было!
Сарока апраўдвалася.
— Я толькі пажартавала. А пан Заяц такі недалікатны...
— Думаеш, я не бачыў, як ты збірала грошы ў людзей для мяне нібыта і перадавала сваім родным? — гневаўся Дзіда-дзед. — Гэта подла! Вон з маёй хаты, нізкае стварэнне!
Сарока пакруціла хвастом туды і сюды, плюнула, бразнула клямкай ад дзвярэй і сказала Дзіда-дзеду на развітанне:
— Будзеш мяне помніць! — і зірнула на Дзіда-дзеда да таго поўнымі смяртэльнай нянавісці вачыма, нібы Смерць знаходзілася на волі і ўліла ў вочы Сарокі сваю атруту.
Сарока выскачыла з хаты, узнялася і паляцела.
У Дзіда-дзеда, Саўкі і Юркі выйшаў хмель з галавы. Дзіда-дзед супакоіўся ад гневу і сказаў да Юркі з дакорам.
— Бачыш, Юрачка, як шкодна цікаўнасць. З-за тваёй цікаўнасці ледзь не загінуў увесь свет. Сарока і Смерць дзве родныя сястры, і Сарока, напэўна, выпусціла б яе на волю.
Юрка ад згрызоты аж бараду кусаў. Крыху падумаўшы, ён сказаў:
— Няма зла без дабра. Мая цікаўнасць якраз выратавала табакерку з палонніцай, бо выкрыла твайго заядлага ворага. Прынамсі, будзеш ведаць цяпер, што трэба асцерагацца Сарокі.
Дзіда-дзед хлопнуў Юрку па плячы і сказаў каротка і ясна:
— Малайчына! А цяпер выйдзем к народу!
Дзіда-дзед, стралец і шавец выйшлі на двор.
Радасныя прывітанні натоўпу глушылі лес. Дзіда-дзед расказаў натоўпу падрабязна, як ён злавіў Смерць, якую цікавую гутарку з ёй вёў, і людзі былі ад усяго гэтага ў вялікім захапленні. Урэшце Дзіда-дзед папрасіў іх разысціся па хатах і жыць, жыць, жыць.
Ён развітаўся з натоўпам ды ўжо хацеў ісці ў хату, але яго спыніла пажылая жанчына. У яе былі ўскалмачаныя валасы. Мабыць, яна іх нядаўна бязлітасна скубла, бо ў яе дрыжачых, скручаных пальцах засталіся жмуткі валос. Вопратка на гэтай жанчыне было падзёртая, і яна ўся выглядала кучай шматак. Схуднелая, зморшчаная жанчына бляднела і чырванела ад унутранага парывання, ад нечалавечага болю і хвалявання. Яна цяжка дыхала разяўленым ротам. Над Дзіда-дзедам грымнуў яе душу раздзіраючы голас, які давёў Дзіда-дзеда да дрыжыкаў і калоў сотнямі голак.
— Ратуй, пан Заяц! Злітуйся, родны, злітуйся...
Нешчаслівая жанчына кінулася перад Дзіда-дзедам на калені, прыпала тварам да яго ног, і плечы яе закалаціліся ад нястрымнага плачу.
— Сыноў маіх вярні... Вярні сыноў адзінокай, бяздольнай удаве!.. Яны ў мяне былі як таполі ў чыстым полі... Яны ў мяне былі асілкі... Яны мяне на руках насілі, а цяпер іх няма... На вайне загінулі...
Дзіда-дзед пачаў далікатна вызваляцца ад лямантуючай жанчыны. Яму і холадна і горача было. Ён сам ледзь не заплакаў ад жалю да маткі, якая асталася без дзяцей.
— Але чым я дапамагчы магу? — запытаўся Дзіда-дзед.
— Ажыві маіх сыноў! Ажыві!
Жанчына качалася па зямлі як апантаная. У яе голасе і вачах было гэтулькі гарачай мальбы, гэтулькі было гора і бяды, што ў Дзіда-дзеда сэрца заходзілася.
— Ажыві! Ажыві! Ажыві!
Гэта была замова, пагроза, просьба і загад у адзін і той самы час. Голас жанчыны з кожнай хвілінай рабіўся больш цвёрдым, больш патрабавальным, ад жабрачага енку ён перайшоў да пагрознага заклінання.
— Ажыві! Ажыві! Ажыві! Калі ты, пан Заяц, не разбойнік, аддай мне сыноў! Калі ты, пан Заяц, не кат, не здраднік, не гіцаль — вярні мне дзетак маіх, саколаў маіх... Чуеш ці не? Пакупай сваё сэрца ў маіх слязах крывавых і дзяцей мне выратуй! Чуеш? Выратуй! І ў цябе ж была матка...
За жанчынай упала на каленні яшчэ шмат народу. Пачалося галошанне, падняўся нечуваны лямант. Ён зліваўся ў адзін жудасны хор, у адно выццё. Ён напоўніў лес, плыў у неба. Нібы сама маці зямля стагнала і плакала. Нібы плакаў лес, возера, каменне. Бура стогнаў, віхор болю раздзірала паветра:
— Ажыві нашых родных! Ажыві! Ажыві! Ажыві!
Калі спачатку Дзіда-дзеда агортваў жаль, дык цяпер ён пачаў злавацца на гэтых нешчаслівых людзей, вар’яцеўшых ад гора. Дзіда-дзед пачаў услухвацца ў гэты жудасны лямант. Кожны з прыйшоўшых у лес меў да Дзіда-дзеда прэтэнзію. Хто прасіў вярнуць памершага бацьку, хто — матку, хто — дзяцей, жонку, мужа, братоў, сясцёр.
Людзі прасілі ў Дзіда-дзеда самую дробязь — каб ён адчыніў пазуху зямлі ды ажывіў нябожчыкаў хаця б за апошні гадок... Маленькая была гэта просьба...
Дзіда-дзед збянтэжыўся як ніколі. Ён апраўдваўся як толькі мог.
— Я на гэта сілы не маю... Не па майму росту каптан, — сказаў ён. — Я нічым дапамагчы не магу... Чуеце? Не магу! Не магу! Не магу!!!
Да Дзіда-дзеда падскочыў адзін худы чалавек з ашалелымі вачыма, нізка кланяўся і гаварыў з пенай на губах:
— Калі ты мог выратаваць свет ад Смерці, можаш таксама ўваскрашаць мёртвых!
За гэтым чалавекам хорам крычалі іншыя:
— Можаш, пан Заяц!
— Можаш, пан Заёнц!
— Можаш, пан Заянчкоўскі!
— Ты мусіш гэта зрабіць, пан Зайцаў!
— Ты павінен злітавацца, дзядзя Зайчуковіч!
— Ты бог!
— Ты ўсемагутны!
— Ратуй нас! Ратуй!
Ад жудасці ў Дзіда-дзеда валасы дыбам сталі. Ён увесь успацеў. Кругі — чырвоныя, сінія, чорныя — захадзілі перад яго вачыма.
— Я звычайны Заяц, — умаляў людзей Дзіда-дзед. — Прашу не блытаць маёй фаміліі. Я просты Заяц.
Але голас яго патануў і разгубіўся, як сарваны з галінкі лісток у часе вялікай навальніцы. Людзі крычалі:
— Ты бог! Табе трэба толькі захацець выканаць нашу просьбу, злітавацца над намі. Захацець трэба! Захацець! Адзін цуд ты ўчыніў, учыні другія! Цуд! Цуд...
Гэтыя словы гучэлі ў Дзіда-дзедавых вушах як заклінанне, як малітва. Дзіда-дзед умаляў, упрашваў натоўп:
— Цішэй... цішэй... цішэй... цішэй...
Нешчаслівыя спынілі крыкі, стрымлівалі дыханне. На хвіліну стала так ціха, што пачуўся лагодны шумок высокіх верхавін лесу.
— Разумейце вы, урэшце, мілыя людзі, — пачаў Дзіда-дзед з вялікім хваляваннем і сарамлівасцю, — разумейце, што я звычайны Заяц, які выпадкова падлавіў Смерць у звычайную табакерку. Цяпер ніхто з вас не памрэ ніколі, ніколі. А той, хто памёр дагэтуль, дык яго ўжо не вернеш назад у жыццё. Што з воза ўпала, то прапала! Чуеце! Прапала!
У адказ загрымелі крыкі вялікага абурэння:
— Ты незвычайны заяц!
— Ты — разбойнік!
— Ты — гіцаль!
— Ты — ліхадзей!
— Ты — вырадак!
— Ты — гад!
— Літасці не маеш да нешчаслівых!
— Не хочаш нам вярнуць родных з магілы!
— Не хочаш! Не хочаш! Не хочаш!
У паветры пачуўся свіст першага камня, які ляцеў у Дзіда-дзеда. Пачуўся гуд першых калоў, якімі ўзмахвалі раз’юшаныя бядой і роспаччу людзі.
— Біць будзем разбойніка!
— Заб’ём! Заб’ём!
— Няхай зямлю не паскудзіць!
— Фаршыроўку з Зайца зробім!
— З хрэнам мы яго з’ямо!
Людзі забыліся, што цяпер ніхто нікога забіваць не можа. Дзіда-дзед таксама на хвіліну забыўся пра гэта і вельмі спалохаўся, калі ў яго наляцелі дзесяткі і сотні каменняў, калі да яго падступаліся адзічэлыя людзі з вар’яцкімі вачыма.
Дзіда-дзед аглядаўся. Дзе Саўка? Дзе Юрка?
Яны ціхенька змыліся. Нібы іх тут не было. Дзіда-дзед астаўся адзін-адзінюткі... Яму стала сорамна за людзей і крыўдна. Раптам яго твар азарыўся, як сонца. Ён успомніў, якая сіла знаходзіцца ў яго за пазухай... І ён крыкнуў:
— Вар’яты! Ухадзіце!
— Не пойдзем! Не пойдзем! Не пойдзем! — грымела грамада.
Больш за ўсіх дзейнічала ўдава. Яна выглядала цяпер раз'юшанай ваўчыхай. Яна падскочыла да Дзіда-дзеда, завыла і ўелася зубамі ў яго руку. Вырваўшы руку, Дзіда-дзед выхапіў з-за пазухі табакерку, наставіў на людзей, як пісталет, і пагрозна сказаў:
— Зараз выпушчу з табакеркі Смерць! Яна вас усіх перарэжа, як вы рэзалі цялят! Смерць вам!
Людзі адступілі шчытнай сцяной назад, падаліся, як хвалі пад ветрам. Вочы ў іх выпучыліся на лоб ад страху. Яны ўцякалі ад Дзіда-дзеда з усіх сіл. Валіліся, як ахмялелыя, узнімаліся ды ўцякалі, скідаючы з сябе лахманы. Яны крычалі, галасілі і раўлі, як недарэзаныя быкі:
— Заяц Смерць выпусціў з табакеркі!
— Смерць! Смерць!
— Смерць... Смерць...
— Во-о-ой... Во-о-ой... Во-эй...
За людзьмі ўзнялося выццё ваўкоў і крыкі птушак. Разам з людзьмі з лесу ўцякалі мядзведзі, лісіцы, вавёркі. Пачуўся тупат чатырохногіх, ламаніна кустоў. Па лесе прайшлі пошчакі ад крыкаў: «Смерць! Смерць! Смерць!» Над дрэвамі шасталі крыллямі нечаканыя выраі птушак. Гукі крылляў нагадвалі шастанне шаўковай вопраткі.
Уцякалі мышы, яшчаркі, краты і розная іншая дробязь. Ляцелі з лесу дзівоснымі воблакамі матылькі, камары, мухі, восы, сляпні ды іншыя насякомыя. Паўзлі па зямлі змеі, мурашкі, слімакі, вусені.
Вельмі вялікі быў спалох — як у часе лясных пажараў.
Дзіда-дзед палажыў за пазуху табакерку з палонніцай і назіраў за нечаканым відовішчам.
Усё жывое сунулася ў даль ад лесу, топчучы па дарозе адно аднаго. Жывыя хвалі людзей і жывёл на лугах і птушак у паветры ўсё драбнелі і драбнелі, пакуль не схаваліся недзе там, дзе неба з зямлёй зліваюцца ў адно.
Толькі цяпер Дзіда-дзед зразумеў і адчуў незвычайную сілу сваёй табакеркі. Нельга сказаць, каб ён гэтаму не радаваўся. Па дарозе яшчэ не ўлёгся пыл, з аддалі яшчэ даносіўся гул і гуд, нібы з-пад зямлі, але лес пачала ўжо агортваць цішыня — ні адной жывой істоты ў ім не асталося, апрача Дзіда-дзеда.
На Дзіда-дзеда напала туга, небывалы смутак. Каб у гэту хвіліну ён угледзеў бы пчолку — і то было б весялей. Што за жыццё аднаму? Дзіда-дзед пачаў хадзіць па лесе ў вялікай задумёнасці ад хваіны да хваіны, ад бярозы да бярозы, ад куста да куста ў пошуках жывой істоты — хоць бы адзін матылёк астаўся...
Раптам... пад кустом... ляжыць нехта ці нешта...
Дзіда-дзед пабег туды.
Ляжала маленькая дзяўчынка.
Дзіда-дзед падняў яе, лёганькую, як верабей. Яна была з зачыненымі вачыма, белавалосая, з тоненькімі ручкамі і ножкамі, у зрэбнай кашульцы. Дзіда-дзед трымаў яе на руках. Яна скрывіла губкі і заплакала з зачыненымі вачыма.
— Адчыні вочы, — прасіў пяшчотна Дзіда-дзед.
— Страшна... — сказала дзяўчынка плачучы. — Калі вочы зажмураны, не так боязна...
— Не плач, дзяўчынка, — прамовіў Дзіда-дзед.
— А я жыву? А ты мяне не з’ясі?
Дзіда-дзед засмяяўся.
— Ты жывеш, і я цябе не з’ем, — сказаў ён.
— А я думала, што памерла, як ты наставіў на нас усіх табакерку. Ты быў страшны, страшны... — Пры гэтым дзяўчынка расплюшчыла вочы. Яны былі сінія, як васількі.
— Я наставіў табакерку, — сказаў Дзіда-дзед, — але не выстраліў з яе.
Паглядаючы на гэтую маленькую дзяўчынку, Дзіда-дзеду стала так шкода ўсіх людзей, як гэта малое дзіўнае дзіця.
— Як цябе завуць? — запытаўся Дзіда-дзед.
— Людзі мяне завуць Люся. А я заву сябе Люсенька, бо мне так шкода сябе... Я ж круглая сірацінка... Ні бацькоў, ні дзядзькоў, ні дзеда, ні бабулі. Ніводнай сястрычкі і ніводнага браціка не маю. Я такая бедненькая Люсенька...
— Бедненькая Люсенька... — паўтарыў за ёю Дзіда-дзед.
— Маленечкая, як гарошынка... — сказала дзяўчынка.
— Маленечкая, як гарошынка... — паўтарыў за ёю Дзіда-дзед, папраўляючы белыя валасы на яе галоўцы.
— Куды ж ты мяне нясеш? Дзе ж я жыць буду?
— Нясу цябе ў хату. Жыць будзеш, Люсенька, са мною. Добра?
Люсенька паглядзела Дзіда-дзеду глыбока ў вочы і сказала:
— Добра!
— Буду для цябе бацькам, маткай, братам, сястрой і чым хочаш. Добра?
— Добра!
Дзіда-дзед прыціснуў Люсеньку да грудзей. Дзяўчынка наморшчылася.
— Што з табою? — устрывожыўся Дзіда-дзед.
— Ты колешся.
— Вусамі?
— Нешта ў цябе за пазухай цвёрдае.
— Гэта табакерка. Буду цяпер асцярожненька. Што ты так задумалася, Люсенька?
— Думаю, як цябе зваць — татка, мамка, брат, сястра?
— Заві татка, — сказаў Дзіда-дзед.
Дзяўчынка зашапацела:
— Татка... Татка... Татка... — і гладзіла Дзіда-дзеда па твары адным пальчыкам.
Дзіда-дзед забыўся аб усіх непрыемнасцях сённяшняга дня. Люсенька заснула ў яго на руках. Дзіда-дзед прынёс яе ў хату і палажыў спаць. Ён сам таксама лёг спаць, бо быў вельмі замораны. Ён прыслухоўваўся да ціхага дыхання дзяўчынкі, да журчання ручая, з якога і рыба паплыла ад страху, ён чуў шолах ветру над саламянай страхой хацінкі.
Іншых гукаў у лесе цяпер не было. Жывых істот у лесе было толькі двое — Дзіда-дзед і Люсенька. Дзіда-дзед заснуў.
На гэтым месцы дзед спыніў апавяданне.
— Як добра зрабіў наш Дзіда-дзед, што забраў маленькую Люсеньку, — сказаў унук.
— І ты, дзядок, таксама добры, — сказала ўнучка. — Цікавую гісторыю нам апавядаеш. У грыбы водзіш. Ваўчкоў купіў нам.
Дзед, смеючыся, сказаў:
— Прашу не пералічаць маіх дабрачыннасцей, а то будзе як з тым цыганом.
— А што было з цыганом?
— Меў цыган каня. Конь быў такім самым старым дзедам, як я — з’езджаны. Цыгану не было ад яго ніякай карысці. Успомніў цыган, што хвост у каня доўгі-доўгі. Бо за ўсё конскае жыццё цыган яго ні разу да цырульніка не павёў, каб падстрыгчы. Пайшоў цыган да скрыпача і сказаў: «Купі ў мяне конскі хвост на смычкі!» Старгаваліся — тры залатоўкі за конскі хвост. Пабег цыган дамоў, гладзіць каня па шыі ды хваліць: «А ты, старэнькі мой, добры! А ты — слаўны! Шкада мне цябе. Хвост у цябе цяжкі. Сіл не маеш валачыць яго за сабой. Зраблю табе аперацыю. Асцярожненька па валасінцы буду выдзёргваць твой хвост. Табе будзе лягчэй...» І цыган прыняўся за аперацыю. Спачатку дзёргаў па аднаму воласу, потым па два, па тры і па пяць. Конь цярпеў-цярпеў ды, як забалела, не выцерпеў. Нахмыліўся і брыкнуў цыгана ў зубы. Прапалі тры залатоўкі і пяць цыганскіх зубоў. Калі будзеце мяне хваліць і дзёргаць, дык і я брыкну вас, мае саколікі...
Унукі спалохана схапіліся за зубы. Дзед засмяяўся.
— Я ж не конь, а вы не цыганы. Я брыкну толькі такім чынам, што не буду далей апавядаць гісторыі Дзіда-дзеда, калі не возьмецеся за грамату. Бо як ні стараюся гаварыць вам проста, а вы ўсё роўна не разумееце некаторых слоў.
Дзед пайшоў у каморку і прынёс адтуль акуляры і патрапаную кнігу. Кнігу палажыў на стол, а акуляры насунуў на нос. Праз хвіліну пачуліся дзівосныя, старадаўнія словы:
— Аз...
— Букі...
— Ведзі...
— Глаголе...
Над галовамі ўнукаў гуў чмель і нібы паўтараў за імі.
Уночы ўнукі снілі цыгана і скрыпача. Яны снілі музыку і прачнуліся, спяваючы. Дзед хацеў раззлавацца, ды не мог. Ён рашыў купіць дзецям губную гармоніку і балалайку. І ён папрасіў унукаў:
— Не спявайце. Тата і мамка прачнуцца. Яны так напрацаваліся за дзень. Раніцой я вам нештачка ў краме куплю. Ідзіце ка мне!
Унукі перасталі спяваць і на цыпачках пайшлі ў дзедаву каморку. Калі яны ўжо ляжалі пад цёплай коўдрай, дзед шэптам пачаў:
— Мы пакінулі маленькую Люсеньку ў Дзіда-дзедавай хаце. Сірацінка спала. Спаў Дзіда-дзед. Спаў лес. У ім не асталося нават камара. Бо, як вы помніце, усё жывое ўцякло з лесу, калі Дзіда-дзед пастрашыў людзей, што выпусціць Смерць з табакеркі.
Люсенька, якая прывыкла раней спаць дзе папала — пад шум і грукат, прачнулася ад непрывычнай цішыні. Ёй стала страшна. Яна пачала прыслухоўвацца і раптам пачула:
— Тут-тук! Тык-тык! Тук-тук! Тык-тык!
Яна падумала, што гэта маленькі гадзіннік — маленькі, як пазурок. Аднаго разу Люсенька бачыла такі малюсенькі гадзіннічак у адной багатай дзяўчынкі, якая мае і тату і маму.
Люсенька доўга шукала цудоўны гадзіннічак, які туркатаў блізка, ці то на падушцы, ці пад коўдрай. Потым яна яго знайшла. Гэта ж яе ўласны вечны гадзіннічак... Гэта яе сэрца стукатала ад страху.
Люсенька заснуць не магла. Яна, каб не было так страшна, вочы зажмурыла і ціха ляжала. Раптам уздрыгнула...
— Ой... хто гэта рыпнуў дзвярмі?
Люсенька чуць-чуць расплюшчыла вочы.
— Ой... чые гэта такія злыя і круглыя вачышчы гараць упацёмках? Ой... хто гэта асцярожна, як цень, ходзіць па хаце?
У Люсенькі ад страху язык адняўся.
— Хто гэта?
Яна хацела крыкнуць і не магла. А пара змяіных вачэй прыблізілася да ложка новага таткі Люсенькі... Люсенька здагадалася, што гэта злодзей. Ён, мабыць, хоча ўкрасці табакерку ў яе новага таткі. «Каб хоць адно слова крыкнуць, самае лёгкае слова...» — падумала Люсенька. І дзяўчынка крыкнула на ўсю Дзіда-дзедаўскую хату:
— Ма-а-ма-а-а!!!
Прачнуўся Дзіда-дзед. Ён адразу схапіў рукамі злодзея. Люсенька здагадалася запаліць лучыну. У моцных руках Дзіда-дзеда шыпела і кіпела ад згрызот пані Сарачынская. Яна кусалася, драпалася і крычала. Дзіда-дзед не выпускаў яе з рук ды ўсё пытаўся ў Сарокі:
— Што мне з табою, гадаўка, рабіць? Смерці ж на волі няма. Ні агонь, ні вада, ні сякера цябе не возьмуць. Хіба трымаць цябе ў клетцы, як Смерць у табакерцы? Не! Залішне для мяне клопату.
Сарока ад злосці магла прагаварыць толькі адно:
— Кра-кра-кра.
Урэшце Дзіда-дзед сказаў:
— Я ўжо ведаю, што з табой рабіць, і зараз жа зраблю!
Дзіда-дзед пачаў скубці пер’е з крылляў Сарокі. Потым з хваста. Ён гэта рабіў спакойна і акуратна, па аднаму, клаў пер’е ў рэшата. Сарока сарамліва апусціла вочы і маўчала. Гэта ж з яе зрывалі вопратку. Калі Дзіда-дзед выскуб апошнія дробныя пер’і і прыняўся было за пух, Сарока ўзмалілася і так сказала:
— Мне будзе сорамна на ўвесь лес. Пакінь мне, пане Заяц, хоць кашулю...
— Добра! — прамовіў Дзіда-дзед, — пакіну кашулю.
Люсенька хоць дрыжала ад страху, але ўвесь час свяціла лучынай.
Не выпускаючы Сарокі з рук, Дзіда-дзед вынес яе ў сенцы, выкачаў Сароку ў карыце з дзёгцем і выкінуў на двор. Пані Сарачынская выкрыквала страшныя пракляцці, але Дзіда-дзед толькі смяяўся і звярнуўся да Люсенькі.
— Надалей ты мяне ўсё ж і не заві мамай, а татам. Я ж не ў спадніцы. А я цябе буду зваць дачушкай. Згодна? Дык чаму ж ты маўчыш? Ты што? Плачаш?
Люсенька заплакала ўголас.
— Мне Са-са-сарокі шкада-а-а...
Дзіда-дзед пагладзіў Люсеньку па галоўцы.
— Не плач, малая-ўдалая, яна ж хацела ўкрасці ў мяне табакерку, выпусціць Смерць на волю і зрабіць маленькіх дзяцей на ўсім свеце сірацінкамі... Разумееш? Яна хацела асіраціць увесь свет... Разумееш?
— Разумею, але цёці Сарачынскай будзе х-х-холадна і с-с-сорамна голай...
— Глупства! — сказаў Дзіда-дзед. — Такая зладзейка не сёння дык заўтра сама б выскубла сабе пер’е, каб украсці ў каго-небудзь новае, прыгажэйшае. Добра ведаю зладзейку!
— Калі так, дык больш плакаць не стану, — сказала Люсенька і адразу павесялела.
— Здагадваешся, дачушка, у каго Сарока ўкрадзе ўбранне?
— У каго, татка?
— У прыгожай Павы. Напэўна! Ведаю шмат такіх Сарок, што называюць сябе Павамі. Ходзяць Сарокі Павамі па зямлі, круць-верць хвастом і так фанабэрацца, што блізка не падступіся! О-го-го! А дурныя Вароны на іх глядзяць і млеюць і нізка кланяюцца.
Люсенька здзівілася.
— Ці ж Вароны не пазнаюць, што гэта не Павы, а Сарокі?
Дзіда-дзед засмяяўся.
— На тое ж яны Вароны! А я пазнаю іх. Бо, як яны ні мажуцца рознымі духмянамі, ад іх на тры мілі пахне дзёгцем. Сарочына пер’е, дачушка, выкінь на сметнік. Хай вецер разносіць па ўсім лесе, каб памяталі іншыя пані Сарачынскія.
Пакуль Люсенька вынесла пер’е, Дзіда-дзед дастаў для яе з печы пірог з мёдам і гарачае малако. Калі Люсенька. ела, Дзіда-дзед глядзеў на яе з замілаваннем і сказаў так:
— Каб не ты, дзеўчанё маё, пані Сарачынская ўкрала б нашу табакерку. Сваім крыкам «мама» — ты выратавала ад пагібелі ўвесь свет! Цэлы свет! Разумееш! Еш яшчэ, каток ты мой!
— Дзякую, татка. Наелася.
— Калі ты ўжо сыценькая, — сказаў Дзіда-дзед, — дык лезь ка мне на калені! Вось так... добра... Цяпер запяём з табою так, як мы ўмеем!
Дзіда-дзед заспяваў магутным, як гром, голасам. А Люсенька падцягвала вераб’іным галаском:
Війся, війся, хмелю,
Навокал дубоў.
Ты не бойся, хмелю,
Ніякіх вятроў!
Вецер збіў хваінкі,
Вецер збіў кусты,
Дуб адзін астаўся,
А на дубе — ты!
Ў зімачку на дубе,
Хмель, не прападзеш.
Ў лецейка на дубе
Буйна зацвіцеш!
Яны спявалі гэту песню да самай раніцы. Потым Дзіда-дзед спусціў дзяўчынку з каленяў і сказаў:
— Будзем віцца, плотачка мая, вакол магутнага дуба вечнага жыцця, і ніякія вятры Смерці нам не страшны. Абыдземся цяпер без паганіцы. Няхай яна ў табакерцы дрыхне... Няхай паве...
Дзіда-дзед спыніўся на паўслове і давай прыслухоўвацца. Паківаў ён галавой і здзіўлена прамовіў:
— Было ціха, як у магіле, а раптам зноў... Выскачы, браток-Люсенька, паглядзі, хто там шуміць у лесе.
Люсенька паслухалася і праз пару хвілін ускочыла ў хату збянтэжаная і засопшаяся. Яна паведаміла:
— Ой, татка! У лесе, ух, як шмат мамаў і татаў! І ўсе яны сюды ідуць і едуць. Хто пехатой, хто конна, а хто ў карэце. Ух, колькі там дзядзей у капелюшах і шапках! Апранутыя ў чорным, у сінім, у шэрым! Аж у вачах мігаціцца — ух! А над іх галовамі — ай-я-яй, прыгожая якая Павачка лятае ды на ўсіх паглядае, ды спявае, спявае: «табакерка-керка-керка...» — Ух, весела як!
Дзіда-дзед стукнуў кулакамі па каленах і з грызотай сказаў:
— Так яно і ёсць! Пані Сарачынская паспела ў адну ноч пераапрануцца ў Паву і сабраць супраць мяне войска... Цікава, чаго гэтыя паночкі ад мяне хочуць?
Выйшаў Дзіда-дзед з дзяўчынкай на двор, паглядзеў на чорныя і шэрыя хвалі разнастайных капелюшоў, плюнуў і звярнуўся да Люсенькі з такімі словамі:
— Гэта не народ, а так сабе, з боку прыпёку! Мог бы я іх пагнаць адразу аж на той канец свету. Аднак яны пазіраюць на мяне такімі вочкамі, нібы я абаранак, і ім хочацца папробаваць мяне на смак. Усе яны, як тыя вожыкі, у якіх аднялі ножыкі. Хочуць калоць, рэзаць, а няма чым і няма каго.
Калі шумная людская навала падышла бліжэй, Дзіда-дзед замахаў рукамі, крыкнуў на ўвесь голас:
— Пачакайце, госцікі!
Навала паслухмяна спынілася і сціхла. Пані Сарачынская ў вопратцы Павы схавалася сярод галін высокіх дубоў ля Дзіда-дзедавай хаты.
Да Дзіда-дзеда прыбеглі ўстрывожаныя, запыленыя і ўспацелыя Саўка і Юрка. Завёўшы іх у хату, Дзіда-дзед запытаў:
— Што гэта за народ?
— Не народ, а розны зброд, — сказаў Саўка.
— Адно гора з гэтымі людзьмі! — дадаў Юрка. — Яны моцнай дратвай звязаны са сваёй каралевай Смерцю і прыйшлі сюды вызваляць яе.
— Так, так, так! — пацвердзіў Саўка.
— Звар’яцелі яны, ці што?! — дзівіўся Дзіда-дзед. Ён хадзіў туды і сюды па хаце ў вялікім хваляванні. Урэшце ён спыніўся і звярнуўся да Саўкі і Юркі: — У чым усё ж такі справа? Чаму ім так хочацца вызвалення Смерці?
— Мы з Саўкам гэтым цікавіліся, — сказаў Юрка. — Мы з імі гутарылі, пане Заяц, доўгі час. Саўка запісваў гутарку. Па парадку растлумачу пану Зайцу, хто яны, а наш Саўка будзе чытаць з кніжкі іх вымаганні.
Дзед на хвіліну спыніў апавяданне і сказаў унукам:
— Памятайце! Юрка тлумачыць Дзіда-дзеду на памяць, што за людзі, а Саўка чытае з запісной кніжкі, чаму яны хочуць вызвалення Смерці. Цяпер пачынаю:
Юрка. Суддзі, адвакаты, пракуроры, следчыя.
Саўка. Яны скардзяцца, што наколькі цяпер людзі будуць вечна жыць, заблытаны ўвесь кодэкс законаў і выпаў зусім пункт аб кары Смерцю. Крымінальных і іншых злаўчынкаў будзе менш, дык юрыстам астанецца адна толькі праца — пасвіць камароў на балоце.
Юрка. Разбойнікі, галаварэзы, шпіёны, міністры, каты, мяснікі, маладыя мэдыкі ды іншыя такія дзядзькі.
Саўка. У сувязі з запаланеннем Смерці ў табакерку, іх прафесіі страцілі ўсю пышнасць і бляск. Яны астаюцца без працы.
Юрка. Многія з вайсковых начальнікаў.
Саўка. Без Смерці нельга абараняць бацькаўшчыну. Вымагаем неадкладнага адчынення табакеркі, каб аднавіць хараство ваенных маршаў.
Юрка. Фабрыканты вайсковай зброі, майстры атруты.
Саўка. Лепш, кажуць яны, быць смяротнымі багачамі, чымся неўміручымі беднякамі.
Юрка. Самагубцы — з вяроўкамі на шыі, з пісталетамі ў руках, скакуны з акон высокіх паверхаў, аматары вады і агню, нажавікі, самаатруцільшчыкі і гэтак далей і таму падобнае.
Саўка. Яны кажуць, што не хочуць такога жыцця, якога не могуць парэзаць у любы момант, як паперу ножніцамі. Калі Смерці няма, яны і над сваім уласным жыццём не гаспадары.
Юрка. Прадаўцы рэлігійных цацак, хвалебшчыкі раю і страшыльшчыкі пеклам: папы, рабіны, ксяндзы, пастары, мулы, шаманы, знахары, чараўнікі, шаптухі, манахі, манашкі, выдумшчыкі цудаў.
Саўка. Без Смерці, кажуць яны, няма жыцця, без Смерці яны ўсе — жывыя нябожчыкі. Без Смерці, кажуць яны, божай пугі няма на зямлі. А божая пуга — іх матка карміцелька. Яна дае гэтым дабрадзеям пірагі і мёд, катлеткі і шоўк, маёнткі, віно, золата і усялякія радасці і асалоды.
Юрка. Трунаробы, далакопы, спевакі псалмоў, плакальшчыцы, некралогапісцы, саванасшывальшчыкі, хаўтурнікі і розныя іншыя майстры з сусветнай славай па апрацоўцы нябожчыкаў.
Саўка. Смерць — іхняе жыццё, кажуць яны. Адна маленькая табакерачка, кажуць яны, аграбіла іх вялікае жыццё.
Юрка. Дзеці багатых бацькоў.
Саўка. Яны ўвесь час з нецярплівасцю чакаюць смерці бацькоў, часам нават шчыра дапамагаюць у гэтым старому бацьку, любімай мацеры. А цяпер нейкі лясны Заяц, разбойнік і злодзей адняў у іх спадчыну.
Юрка. Дзеці цароў і каралёў, розныя прынцы і прынцэсы ды іншыя наследнікі кароны і скіпетра.
Саўка. Умаляюць пана Зайца, каб ён выпусціў Смерць толькі на хвілінку, пакуль яны, венцаносныя дзеткі, кінуць атруту ў ежу бацькоў-венцаносцаў.
Юрка. Некаторыя мужы і некаторыя жонкі і розныя іншыя людзі, жадаючыя смерці сваім бліжнім.
Саўка. Яны гатовы на ўсё, абы толькі яго міласці Заяц злітаваўся над імі ды ўмярцвіў тых, пра каго яны, нізка кланяючыся, просяць.
Юрка. Некаторыя кампазітары, маляры, паэты і пісьменнікі, журналісты.
Саўка. Яны кажуць, што Смерць — іх муза-натхніцельніца, Смерць — лаўровы вянок на іх чало, Смерць — іх хараство. Смерць — галоўнае зярно іх геніяльнай творчасці. У Зайцавай табакерцы нюхае тытунь і чхае іх хлебадаўца. Яны з гэтым ніяк не могуць згадзіцца.
Юрка. Розныя інтэлігенты, мільянеры і мільярдэры, каралі найвялікшых ва ўсім свеце трэстаў.
Саўка. Яны крычаць у адзін голас, што пан Заяц пасадзіў у табакерку цывілізацыю.
Юрка. Некаторыя хімікі.
Саўка. Яны ўмаляюць яго светласць Зайца, каб ён ім адсыпаў некалькі шчапоткаў тытуню з табакеркі, у якой сядзіць Смерць, — і яны змайструюць з гэтага нешта такое, што зробіць цэлы пераварот у навуцы і тэхніцы.
Юрка. Лісіцы, ваўкі, каршуны, рысамахі, ільвы, змеі, гадзюкі, шакалы і шмат іншых драпежнікаў.
Саўка. Першую радасць неўміручасці яны адсвяткавалі з авечкамі, козамі, сабакамі, каровамі, коньмі, курамі, вераб’ямі ды іншымі, а цяпер ім стала нудна і нецікава жыць на свеце. Іх зубы не прыстасаваны да травы. Вечна на жываты хварэюць. Ім проста непрыстойна весці кампанію з тымі дурнямі, якія ніколі ў жыцці не кусаліся. Ім крыві хочацца, а не вадзічкі дажджавой. Свайго ўласнага хваста не пераскочыш, — кажуць яны.
Юрка. Прыслалі пісьмы акулы і шчупакі.
Саўка. Яны пішуць, што ў іх выпадаюць зубы ад ціхамірнага жыцця. Апрача пяску ды травы, яны не маюць чаго глытаць. Хацелі б ад маркоты памерці, дык няма Смерці.
Юрка. Гэта яшчэ толькі пачатак спіска.
Саўка. У мяне запісана дзве кніжачкі іх розных прэтэнзій да пана Зайца.
— Годзе! — крыкнуў Дзіда-дзед. — Больш слухаць не хачу! У кожнага з іх кішка на паўтара мяшка. А дзіравага мяшка не напоўніш. І ўсе яны прыйшлі да мяне ў лес?
— Хто прыйшоў, а хто прыехаў. Іх тут некалькі тысяч, — сказаў Юрка.
— На ўсім свеце іх набярэцца некалькі мільёнаў, — дадаў Саўка.
Дзіда-дзед, светлай памяці, быў вельмі ўсхваляваны. Доўга ён хадзіў па пакоі моўчкі, у вялікай задуменнасці, цёр сабе лоб, стагнаў, уздыхаў і быў вельмі сумны. Урэшце ён звярнуўся да Саўкі і Юркі з такімі словамі:
— Можа, я сапраўды зрабіў вялікі злоўчынак сваёй табакеркай? Можа, я сапраўды парушыў вечную раўнавагу на зямлі? Можа, я найвялікшы на свеце разбойнік? Можа, аддаць ім табакерку? Выпусціць палонніцу? — і гара з плеч? Што рабіць? Аддаць ім яечка ды яшчэ аблупленае?
Дзіда-дзед схапіўся рукамі за галаву, і вялікія сумненні рвалі на кавалкі яго сэрца. Потым ён звярнуўся да Люсенькі з такімі словамі, якія плылі з глыбіні яго сэрца!
— Ты, Люсенька, нявіннасць і чыстата. Ты, Люсенька, дачка зямлі і сонца. У твае маленечкія ручкі перадаю лёс усяго свету. Як скажаш — так я зраблю.
Люсенька ўтаропіла ў Дзіда-дзеда здзіўленыя васільковыя вочы.
— Скажы, Люсенька, што лепш — жыццё ці смерць? — запытаўся ў яе Дзіда-дзед.
Дзяўчынка ўстрапянулася.
— Не люблю Смерці, — сказала яна. — Смерць у мяне мамку і татку адняла. Не аддавайся, новы мой татка, мілы мой татка, у рукі Смерці. Не трэба! Не трэба! — і Люсенька ад абурэння тупнула нагой.
Дзяўчынку супакойвалі Юрка і Саўка.
— Не гневайся... Не гневайся... — сказаў Юрка. — На табе яблычак...
— Супакойся, міленькая... — сказаў Саўка. — Я табе зраблю стрэльбачку...
Абурэнне дзяўчынкі змылі з сэрца Дзіда-дзеда ўсялякія сумненні. Ён цвёрдым голасам сказаў:
— Няхай жыве ўвесь свет! Трэба берагчы табакерку як зяніцу вока. Я да гэтых рыцараў Смерці не выйду. Кот цюціка не баіцца, але не любіць з ім сварыцца. Ты, Юрачка, вызвалі лес ад усёй гэтай смяртэльнай ганні! І ты, Саўка, таксама.
Юрка і Саўка зірнулі адзін на аднаго і мнагазначна ўсміхнуліся.
— Без табакеркі як без рук, — сказаў Юрка. — Але ў пана бога хлопчыкаў многа. — І Юрка палез да сябе ў кішэнь і выцягнуў табакерку.
У Дзіда-дзеда аж лоб успацеў. Ёп паміма волі схапіўся рукой за пазуху. Табакерка была на месцы. Дзіда-дзед здзівіўся.
— Цюцелька ў цюцельку, як мая...
— Работа тутэйшага майстра, — сказаў Саўка. — Глядзі, пане Заяц!
І Саўка таксама дастаў з кішэні табакерку.
— Ах! — сказаў Дзіда-дзед. — Тры Яначкі адной мамачкі.
— Цяпер толькі аднаго трэба пільнавацца, — папярэдзіў Юрка, — не зблытаць табакерак. Новыя клопаты, але нічога страшнага. Ты, пане Заяц, пакуль што паснедай і пакармі маннай кашкай Люсеньку, а мы з Саўкам прагонім з лесу рыцараў Смерці. Каб мог, дык задушыў бы іх добра насмоленай дратвай! Але абманем іх гэтымі табакеркамі, падумаюць, што са Смерцю. Абы шапкі — дурныя галовы знойдуцца.
Юрка і Саўка высунуліся на двор, дзе іх глушыў гул вялікага натоўпу. Пані Сарачынская ў пер'ях Павы сядзела на даху Дзіда-дзедавай хаты. Саўка ёй хітра міргнуў, і яна да яго зляцела. Ён падсунуў ёй табакерку і сказаў на вуха:
— Толькі што сцібрыў у пана Зайца. Уцякай і нікому аб гэтым ні слова!
Пані Сарачынская ўзмахнула крыллямі і гайданула ўдаль. У небе яна драбнела, драбнела — пакуль схавалася з вачэй.
Юрка Дратва падышоў да рыцараў Смерці і сказаў урачыстым голасам:
— Вяльможныя панове, — джэнтльмены, графы і графіні, князі і княгіні, паны і магнаты і дробныя паняты, святыя манахі і іншыя божацкія стразі! Яго светласць пан Заяц адчувае сябе сёння не зусім добра. У яго жылках і паджылках нейкая дохтурская дратвачка трэснула. Але ён цалкам і ўраздроб згодзен з вашымі благароднымі патрабаваннямі. Вы гаворыце дарэчы, як войтавы дзеці. Вось вам ад пана Зайца падаруначак — ваша ўцеха, вашы надзеі, ваша шчасце — ешце і нюхайце за сваё поўнае здароўечка. Як потым пойдзеце жабраваць, скажыце мне — буду вам вароты адчыняць, — і кінуў табакерку ў самую гушчу чорных капелюшоў, цыліндраў і шапак.
Крыкі і вохканні грамады былі такія шчырыя, нібы Юрка кінуў у іх гранату, якая зараз выбухне. Пачалася таўканіна, беганіна, лямант і вар’яцкае галёканне.
— Свінні якія! Шкада бальзаму на рэдзьку! — сказаў Юрка, заткнуў пальцамі вушы і ўцёк у хату, дзе ля акна стаялі Дзіда-дзед з Люсенькай на руках і Саўка. Яны рагаталі да колікаў, да болю.
— Табакерку падхапіў адзін манах, — сказаў Дзіда-дзед. — Што ты палажыў у гэту табакерку? — запытаўся ён у Юркі.
— Некалькі рослых тараканаў, — адказаў Юрка.
— Малайчына! — пахваліў Дзіда-дзед. — А ты, Саўка, у сваю табакерку?
— Белую ружу і любоўную запісачку пані Сарачынскай, падпісаную тваім прозвішчам, пане Заяц. Трэба ж было нечым пацешыць пані Сарачынскую за выскубаныя пер’і.
— Ну і жулікі вы, мілыя жулікі! — смяяўся Дзіда-дзед. — А адкуль жа ты, Савачка, так хутка даведаўся пра начны візіт пані Сарачынскай у мой палац?
— Вельмі проста, — тлумачыў Саўка. — Другая Сарока бачыла праз акно і раструбіла на ўсю ваколіцу.
І Юрка Дратва дадаў:
— Таму мы ўночы за вялікія грошы абсталявалі ў майстра залатых цацак дзве новыя табакеркі, каб выратаваць Смерць ад волі, жыццё ад Смерці і пана Зайца ад няпрошаных гасцей.
— Усё ж такі прыйдзецца ўзяць лахі пад пахі і дзе-небудзь схавацца ад сарок усяго свету, — сказаў Дзіда-дзед і адразу пачаў выбіраць са сваіх манатак самае каштоўнае, лёгкае і патрэбнае ў дарогу. Саўка і Юрка таксама далі згоду не пакідаць яго.
Дзед спыніў апавяданне і выцер успацелы лоб. Тое самае зрабілі ўнукі.
— Ты спацеў, апавядаючы, — сказаў унук.
— А мы, слухаючы, — сказала ўнучка.
— Вы, шпунты, яшчэ не снедалі! — успомніў дзед. — Апранацца, памыцца і снедаць! Вось тры першыя ранішнія абавязкі дзяцей. Потым вы будзеце пісаць у вашых сшытках літары, толькі зграбныя і без клякс, а я пайду ў краму, дзе нешта для кагосьці куплю. Эге!
Удзень, калі дзед вярнуўся з крамы і дзеці паказалі яму зроблены ўрок, ён дастаў са свайго вялікага кошыка губную гармоніку і балалаечку.
— Во!.. Маеце!..
Дзеці адразу абрадаваліся і тут жа засумавалі. Кожнаму з іх хацелася і гармошку і балалаечку. Калі справа ў іх дайшла да кулачкоў, дзед зноў усунуў руку ў вялізны кошык, у якім мог бы змясціцца ўвесь свет, і дастаў яшчэ адну гармошку і яшчэ адну балалаечку.
— Адкуль ты ведаў, дзядок, што мы захочам так многа адразу? — зацікавіліся дзеці.
— На тое я вядун! — смяяўся дзед. — Гэта добра, што вы так многа жадаеце. Хто шмат жадае, той шмат чаго рабіць будзе. З-за такіх унукаў мне чырванець не прыйдзецца. Буду мець шмат прыемнасцей.
Першыя прыемнасці дзед адчуў зараз жа. Унукі ўзяліся за музыку, а дзед заткнуў вушы і ўцёк у сваю каморку. Унукі пагналіся за ім у каморку. Тады дзед выскачыў на двор. А малыя з інструментамі — за ім. Ад іхняй музыкі ў лесе ўцякалі нават птушкі і жукі.
Калі дзед пабачыў, што ніякага паратунку няма ад малых, ён сказаў:
— Я такі стары вядун і не дадумаўся, што без пары аглохну з-за вас, дзеткі. Лепш кіньце сваю капэлю, і я тут жа, не адкладваючы, буду вам далей апавядаць гісторыю нашага Дзіда-дзеда; калі зацірка забелена, дык і есці велена!
Малыя адказалі са смехам:
— Гэтага мы дабіваліся сваёй музыкай! Гэтага мы і хацелі!
Дзед сеў з унукамі пад двума вялізнымі дубамі ля хаты і пачаў апавядаць.
— Дзіда-дзед пакаваў свае рэчы, паглядаў на сцены хаткі і ўздыхаў. Тут ён выгадаваўся, тут ён вырас. Дзіда-дзед, светлай памяці, нават слязу пусціў, але так спрытна, што Люсенька не ўгледзела. Трэба было выбірацца як найхутчэй, а Дзіда-дзед усё адкладваў. Так цягнуліся дні і тыдні. Аднаго разу ля самай хаты спынілася чорная карэта, у якой сядзеў худы даўганосы чалавек у чорным адзенні, у пурпуровым шыракаполым капелюшы, з залатым крыжом на грудзях.
Дзіда-дзед паглядзеў у акно і звярнуўся да Саўкі і Юркі, якія нядаўна прыйшлі наведаць яго.
— Дайце гэтаму даўганосаму касу ў рукі, і будзе якраз Смерць.
— Для такой доўгай Смерці патрэбна будзе табакерка, вялікая, нібы куфар, — спакойна заўважыла Люсенька.
Усе ўсміхнуліся, і Саўка сказаў:
— Зноў адзін з духоўнай каманды.
— Усе духоўнікі, якой бы веры ні былі, сшыты адной дратвай і падобны да Смерці, як бот да бота, а кешкаюцца ў ёй, як жукі ў гнаі, — думаў услых Юрка.
— І не дзіва, — тлумачыў ім Дзіда-дзед. — Бо Смерць — гэта той сук, на якім кукуюць такія даўганосыя, чорныя, божыя зязюлі. Вось табе, Люсенька, песня пра іх:
Ку-ку ў пекла! Ку-ку ў рай!
Ку-ку! Грошыкі давай!
Ку-ку, ку-ку, ку-ку-ку!
Растуць клёцкі на суку!
Тым часам даўганосы чалавек зышоў з карэты і накіраваўся на ганак Дзіда-дзедавай хаты, падняўшы, як цётка, сваю чорную спадніцу, доўгую да пят. Адчыніўшы нізкія дзверцы ў Дзіда-дзедавы пакой, ён, высокі і хударлявы, як кій, сагнуўся, але не настолькі, колькі трэба было, і так моцна стукнуўся капелюшом аб касяк, ажна схапіўся рукамі за галаву і забыўся сказаць «дзень добры».
Дзіда-дзеду стала няёмка, і ён збянтэжана прамовіў:
— Прашу прабачыць, паночку, маім дурным дзвярам. Яны нізкія і цвёрдыя. А тое, што капялюш пакамечыўся, — не бяда. Возьмем яго зараз у нашы рукі і навядзём ранейшую пышнасць. Мы — капялюшнікі. Мы з гэтага жывём і хлеб жуём.
Даўганосы зняў капялюш і давай ліць з вядра ваду на галаву.
— Не памрэш, паночку,— супакойваў гасця Дзіда-дзед. — Пакуль я над смерцю гаспадар — не памрэш. А капялюшык шах і мах — і ён стане зноў круглы, гладкі і прыстойны. Люсенька! Люсенька! Пагладзь і пачысць чырвоны дзядзін цабэрачак. Правільна! Шчотачкай... Вось-вось! Дзядзеньку больна... Глядзі, Люсенька, дзядзя лобік моршчыць, вочкі чорненькія жмурыць... раток сцяў... Во... загневаўся на мае дзверы... Але не бойся, дочанька... дзядзенька не кусаецца... Дзядзенька не памрэ. Дзядзенька — добры... Дзядзенька — разумненькі... Дзядзенька — цаца...
За спіною Дзіда-дзеда ў гэты час Саўка і Юрка гнуліся і душыліся ад нямога нутранога смеху. Дзіда-дзед неспадзявана для самога сябе зрабіўся скамарохам. У яго была такая дабрадушная і нібыта шчырая фізіяномія, што чорны «дзядзенька» ніяк на яго пакрыўдзіцца не мог. Дзіда-дзед граў дасканала ляснога прастачка, які збянтэжыўся пры такім высокашаноўным госціку з вялікіх гарадоў.
Дзіда-дзед не ўнімаўся.
— Люсенька! Пацалуй дзядзеньку ў ручачку... Не! Не! Дзядзенька не хоча... Ах, ён падставіў ручачку для бусенькі? Нічога! Не цалуй, Люсенька, яе трэба раней памыць у гарачай вадзе, жвірам пашараваць... Можа, самаварчык дзядзеньку паставіць? Можа, панок, яечаньку хочаш? Ці кваску вып’еш? Выбачай, мілы... Мяснога ў мяне нічога няма. Я ж чытаў у адной цудоўнай кнізе: «Кожнае жывое стварэнне хваліць сонейка і жыць хоча». А калі хочаш, панок, арэшкаў? — Я зараз... Не жалезныя арэшкі, не са стрэльбачкай, якія блаславіў, можа, і ты сам на свайго бліжняга, а простыя, лясныя арэшкі... А калі ў пана зубкі слабыя — малаточак дам! Будзеш рабіць — трах-трах па арэшках, як твае парахвіяне рабілі трах-трах па галоўках... Ой, як ты смешна зморшчыўся! Зубкі баляць? Зубы бедныя... Зубы вострыя... Мышачка, мышачка! Выдзеры ў пана зубкі касцяныя і дай яму зубкі залатыя! Люсёк! Прынясі абцугі з сенцаў... Мы ў мент-мамент...
Дзіда-дзед паказвае рукой на Саўку.
— Вось гэты дохтур на зубы. Панок матае галавой? Не зубы баляць? Ай-яй-яй! Я памыліўся... Пан за сэрца хапаецца? Эге-э-э! Разумею! Пану сэрца баліць... Святое сэрца... Чулае сэрца... Добрае сэрца...
Дзіда-дзед паказвае рукою на Юрку.
— Гэты ў мяне прухвесар на сардэчныя болесці... Шаноўны прухвесар, дастань са сцяны бяроставую трубачку і паслухай сэрданька чорнага пана...
Тут ужо Юрка Дратва і былы паляўнічы Саўка не вытрымалі. Яны выскачылі ў сенцы, як ашпараныя варам, і так гучна рагаталі, што сцены Дзіда-дзедавай хацінкі ледзь не рассыпаліся. За імі выскачыла і Люсенька. І яна зазвінела гучным тоненькім смехам, як бразгулкамі.
Дзіда-дзед нават не ўсміхнуўся. На яго твары была разліта пашана, гасціннасць, уважлівасць. Дзіда-дзед паглядзеў на свайго чорнага госця і заўважыў на яго твары ўсмешку. На тонкім, хударлявым, даўганосым твары ўсмешка мільганула на адзін міг і пагасла. Здавалася, што па сцятых губах даўганосага мільгом прабегла яшчарка і знікла.
Даўганосы сказаў:
— Новы самадзержац зямлі — цудоўны актор.
Голас яго быў ласкавы і строгі, мяккі і цвёрды ў адзін і той самы час. Ён не ішоў проста ў слых, а слізгаўся, як падмазаны, краўся, як злодзей — на цыпачках, поўз, нібы асцярожная змяя. Гэта быў голас-хітрун, голас-злодзей, голас-фокуснік, голас-змейка.
Дзіда-дзед на хвіліну збянтэжыўся, але зараз жа ачухаўся і трапіў акурат у тон даўганосага.
— Стары самадзержац зямлі і неба быў яшчэ лепшым акторам, чым трэба! А капэля ў яго была — о-го-го! Аралі ў ёй шмат-шмат чорных і даўганосых. Ну і спадчыну ён мне пакінуў... Удрызг разбітую зямлю, разбэшчаную і распушчаную, як старэцкая пуга... Ладу і складу на ёй няма... Соваю людзям у рот спелы колас жыцця, а яны просяць чорную жняю з бліскучай касою. Грэх гаварыць — не ўсе такія. Просты люд жыць хоча, жыць і жыць... і клёцкі есці, і піўка піць...
Даўганосы вылупіў на Дзіда-дзеда такія вочы, што ў іх можна было ўтапіцца, як у азёрах з гарачай смалою. Вочы даўганосага хацелі пракалоць Дзіда-дзеда двума шыламі. А ў той жа час яны былі такія гуллівыя, гарэзныя і кемлівыя, пранізваючыя і ўсёведаючыя, што Дзіда-дзеду на адзін міг захацелася праваліцца скрозь зямлю. Ад гэтых вачэй аддавала агідай, нібы ад смерці перад тым, як яна кульгіцнулася ў табакерку. Голас і вочы даўганосага былі, як у Смерці. Ён быў яе родным братам ці пляменнікам. Даўганосы сказаў так хітра, аж нельга было заўважыць, што ён падлабуньваецца пад Дзіда-дзеда. Ён так сказаў:
— З цябе, пан Заяц, выйшаў бы добры каталік. Я ад папы рымскага, Кія дзесятага, прыехаў да цябе, каб пра гэта сказаць. Яго святасць, Кій дзесяты, прыслаў мяне да цябе адкрыць табе гэты сакрэт.
Дзіда-дзед прамовіў з лёгкім смяшком:
— Ці варта было ехаць з-за гэтага ў далёкі свет! Можна было пісульку напісаць...
— Ёсць і цыдулка ад Кія дзесятага, — сказаў даўганосы. — Вось яна!
— Вельмі прыемна! Гэта для мяне такі гонар, такі гонар... Каб у мяне быў доўгі ў тысячы міль нос, я задзёр бы яго цяпер ад фанабэрыі да самага неба. Гэта ж піша мне не казёл рагаты, а Кій дзесяты! Чытай, чытай! — папрасіў Дзіда-дзед.
Даўганосы пачаў чытаць ліст Кія дзесятага да Дзідадзеда.
«У імя айца, сына і духа святога, амін. Я, намеснік бога на зямлі, Кій дзесяты, паведамляю рабу божаму Зайцу, што раб божы Заяц учыніў вялікі грэх. Слухай, разумей і дрыжы перад справядлівай сілай усемагутнага. Захаваўшы ангела Смерці ў табакерку, ты пераступіў непраходную адвечную мяжу божых законаў. Як вядома кожнаму, за непаслухмянства бог пракляў першых людзей на зямлі, Адама і Еву, смерцю. З таго часу вечнае жыццё можа быць толькі на небе, а не на зямлі. Для нябожчыкаў-праведнікаў ёсць месца ў раі. Нябожчыкі-грэшнікі вечна пакутуюць у апраметнай. У раі і пекле падрыхтаваны месцы для ўсіх людскіх пакаленняў аж да светапрадстаўлення. А цяпер, з-за тваёй табакеркі, праведнікам загароджана дарога ў рай, а грэшнікам — у пекла. Перасталі наведваць храмы божыя. Ніхто богу не моліцца і ніхто яго не баіцца. Спыніліся шчырыя лепты на дабрачынныя справы ўслаўлення нябеснага імені. Таму заклікаю цябе павяленнем айца неба і зямлі ўручыць майму даверанаму, кардыналу Баніфацыю, табакерку з прабываючай у ёй збіральніцай вечных душ з тленных аблачэнняў па божаму вяленню, папярэдне абвязаўшы табакерку ў даўжыню і шырыню ў выглядзе святога крыжа моцным дротам. Як бог мне загадае, так я і паступлю з тым яго пасланцом, які так па-здрадніцку і агідна быў прыхлопнуты вечкам табакеркі. Падарую табе, раб божы Заяц, зямныя грахі, калі ўчыніш амавенне сваёй душы і свайго цела ў святым Іярдане каталіцкага веравызнання. Набліжаю сваю правую пантоплю да тваіх вуснаў, якімі да крыжа сына божага на ёй прычасце ўчыні».
— Шылам кісялю не схваціш. Нічога мне гэты святы пісьмапісец не зробіць. Аднак я не зразумеў апошняга ў пісьме Кія дзесятага, — сказаў Дзіда-дзед. — Чаго ён ад мяне хоча?
— Кій дзесяты хоча, каб пан Заяц па нашаму звычаю яго ў пантоплю пацалаваў.
Тады Дзіда-дзед сказаў у вялікай злосці:
— Няхай ён мяне па...
— Ціха, не думай лаяцца, — перабіў яго кардынал Баніфацы.
— Я хацеў сказаць: «Няхай ён мяне пакіне ў спакоі», — сказаў Дзіда-дзед. — Годзе! Парві цыдулку! За вочы пугай ён мяне не насцёбае і рукою па спіне не пагладзіць.
— Пасланне папскае яшчэ не скончана, — сказаў кардынал Баніфацы.
— Чытай! — буркнуў Дзіда-дзед.
— Чытаю, — пакорна сказаў кардынал Баніфацы.
«Апошні твой грэх я табе, пан Заяц, ніколі не дарую. Адзін з маіх адданых нунцыяў прывёз мне ад цябе табакерку з тараканамі. Тараканы распладзіліся ва ўсім маім палацы. З палаца яны выпаўзлі і апанавалі ўсю Ватыканскую гару. Мне і маім людзям спаць не даюць. І знішчыць іх нельга. Яны ж па тваёй ласцы не паміраюць».
Кардынал Баніфацы падаў папскае пасланне ў рукі Дзіда-дзеду. Дзіда-дзед сказаў:
— Вельмі добра! Тут такія цікавыя выражэнні. Па гэтай цыдулцы буду вучыцца пісаць далікатныя пісьмы далікатным людзям. Значыць, нашы тараканы апанавалі вашага Кія дзесятага. Выходзіць, што кулік чайку ўзяў за чубайку!
Стаяўшыя за дзвярыма Саўка, Юрка Дратва і Люсенька слухалі ўважліва ўсё папскае пасланне. З сянец пачуўся іх новы рогат... «Ціха!» — крыкнуў да іх Дзіда-дзед.
А як стала ціха, ён звярнуўся да даўганосага такімі шчырымі словамі:
— Вось што я табе на ўсё гэта адкажу, кардынал Баніфацы! Скажы свайму папу, і маме, і дзеткам-блізняткам, і іхнім багам і бажаняткам: калі яны ўсе будуць мне яшчэ надакучаць, я ім буду выпраўляць кожны тыдзень цэлыя караваны, нагружаныя тараканамі, і не ў табакерках, а ў бочках. А мае тараканы, як ужо вядома на ўсім Ватыкане, вечныя і куды больш плодныя, чым тады, калі на зямлі яшчэ панавалі Смерць, і яе дзядзенькі, і цётачкі, і пляменнікі, і дзеткі, і ўнукі.
Дзіда-дзед пры гэтым ветліва пакланіўся кардыналу Баніфацыю і прамовіў:
— Магу напісаць пра гэта Кію дзесятаму ўласнаручна.
— Не трэба! Я словамі перадам, — загаварыў кардынал Баніфацы проста. — Вось што, пане Заяц. Бачу, што ты разумны гаспадар жыцця і смерці. Старому Кію дзесятаму папалася ад цябе па заслугах. Аднак я дзесяць год чакаю канчыны яго святасці, каб заняць яго месца, і дачакацца не магу. У апошні час ён праляжаў аж тры месяцы хворы. Ён ужо быў такім спелым яблыкам, што вось-вось павінен быў упасці з дрэва жыцця. Цяпер я страціў надзею, каб мяне выбралі на яго пасаду, хоць даўным-даўно ўсе семдзесят два кардыналы мною падкуплены. Да тых часоў, пакуль Смерць будзе ў тваёй табакерцы, Кій дзесяты будзе падстаўляць каталікам усяго свету сваю пантоплю на пацалунак. Што рабіць, пане Заяц? Ці ж мая пантопля горшая?
— Не бойся, каток ты мой, — сказаў Дзіда-дзед. — Кій твой ад адных тараканаў уцячэ туды, куды Макар ніякімі кіямі цялят не гнаў. Нацкую на Ватыкан гэтулькі тараканаў, што нават святое папскае войска рады не дасць. Магу яшчэ камандзіраваць туды клапоў і блох, жаб і пацукоў і іншых жыхароў егіпецкіх... Якая наша сілка, такая будзе і скібка...
— Годзе! — сказаў кардынал Баніфацы. — Не пужай, пане Заяц. Я ж ведаю тваё добрае сэрца. Не засыпай пяском зла золата сваёй душы. Я вельмі рад, высокапастаўлены над ўсімі намі пан Заяц, што меў гонар пазнаёміцца з табою. Пакліч сюды сваю шаноўную фамілію. Я кожнаму яе прадстаўніку прывёз на добрую памяць дрындушачку з Ватыканскай гары.
Дзіда-дзед засмяяўся і паклікаў:
— Саўка! Юрка! Люсенька! Сюды! Наш госць — добры дзядзенька. Ён хоча расчыніць перад вамі пялюсткі свайго сэрца праз дары са святой рымскай гары. Як гэта кажуць, няма худа без дабра.
Саўка, Юрка і Люсенька ўвайшлі з сянец у пакой. Кардынал Баніфацы даў кожнаму з іх па залатой табакерцы з добрым папскім тытунём, а дзяўчынцы ўсыпаў у табакерку жменю рубінаў, дыяментаў і сапфіраў. У Дзіда-дзедавай убогай хаціне яны заблішчэлі, як зоркі.
— А вось пантопля Кія дзесятага! — сказаў кардынал Баніфацы і выцягнуў з-пад чорнага адзення з кішэні штаноў аксамітную пантоплю з вышытым на ёй залатымі ніткамі крыжыкам. — Можаш забраць сабе на памяць, пане Заяц! — сказаў вясёлым голасам кардынал Баніфацы. — Перадам яго святасці, што пан Заяц у кожную раніцу замест малітвы цалуе пантоплю.
Дзіда-дзед засмяяўся.
— Я пакуль што не каталік, — сказаў ён. — Але, калі сустрэнуся з добрымі каталікамі, надзену пантоплю на правую нагу і заткну рот праведных каталікоў пантопляй, калі яны пачнуць мне глупства плясці.
Кардынал Баніфацы засланіў свой рот рукой і сказаў:
— Хачу развітацца з панам Зайцам па-добраму!
— Дзядзенька сапраўды добры! — сказала Люсенька, перабіраючы пальцамі дарагія каменні ў залатой табакерцы.
— Калі пан такі добры, — сказаў Юрка Дратва, — дык я дам пану па сакрэту парашок супраць тараканаў.
Юрка Дратва дастаў з кішэні пушачку і падаў кардыналу Баніфацыю. Кардынал падзякаваў, палажыў пушачку ў кішэнь, усміхнуўся і сказаў:
— Пан Юры забыўся, што цяпер ніякія ранейшыя парашкі не дзейнічаюць на насякомых.
Шчыры Юрка Дратва з крыўдай падаіў сябе за рэдкую бародку і сказаў:
— Пан кардынал яшчэ добра Юркі не ведае. Калі Юрка кажа: парашок ад тараканаў, дык гэта цяперашні парашок ад цяперашніх тараканаў. Мы з аптэкарам Савіцкім цэлыя суткі галовы ламалі над тым, як бараніцца ад тараканаў. Наконт тараканаў магу з папам рымскім у ачко пагуляць. Мне здаецца, што я выйграю. У мяне вельмі шмат тараканаў.
Кардынал Баніфацы смеючыся запытаўся:
— І прыдумалі парашок?
— Прыдумалі! — сказаў Юрка. — Маё слова моцнае, як дратва! Калі кажу прыдумалі, дык прыдумалі! Парашок усыпляе тараканаў.
— А сон доўга цягнецца? — зацікавіўся кардынал.
— Пяць год, а калі павялічыць дозу, дык і дзесяць год. Не толькі таракана, і мядзведзя можна ўсыпіць! — пахваліўся Юрка Дратва.
Твар кардынала Баніфацыя заззяў, як сонца. Ён сказаў:
— Дзякую за парашок. Усяго добрага! Павязу Кію дзесятаму падарунак ад пана Юрыя. Яго святасць вельмі ўзрадуецца. Усяго добрага ўсім!
Высокі кардынал Баніфацы адчыніў нізкія дзверы і нагнуўся так, нібы яму трэба было пралезці праз падваротню. Ён выйшаў, не ўдарыўшыся галавой, і моцна стукнуў клямкай. А Дзіда-дзед стукнуў сябе моцна пальцам у лоб.
— Ах ты, Юрачка, ды з цымбаламі, водзіш дружбачку з кардыналамі. Я мёдам пішу, а ты смалою падпісваешся? Ты ж мне сапсуў усю капэлю... Сон — блізкі кум Смерці. А калі я выратаваў жыццё ад Смерці — ты з рознымі аптэкарамі Савіцкімі пачаў прыдумляць парашкі на сон? Брыдка! І яшчэ раз брыдка...
Юрка Дратва аж зачмыхаў носам ад згрызоты і пачаў апраўдвацца:
— Вельмі ж мне надакучылі тараканы...
Дзед спыніў апавяданне і дарваўся да тытуню. Унукі запыталіся:
— Кій дзесяты б’ецца?
— Кожны кій б’ецца, дзеткі мае, калі пападзе ў злосныя рукі. Толькі, калі бліжні захоча вас пабіць адзін раз — парупцеся раней і пабіце яго дзесяць разоў. Ага! Добра, што ўспомніў, дзеткі. Вазьміце парашок, што я ўчора купіў у аптэцы, і пасыпце на мой стол. На ім завяліся тараканы.
У гэты вечар дзед лёг рана спаць, і музыка ўнукаў на балалаечках і губных гармоніках яго не разбудзіла. Дзеці дайграліся да таго, што далі сабе слова — больш ніколі ў жыцці не граць ні на якіх інструментах. Іх захапіла толькі адно жаданне: даведацца як найхутчэй, што ў гармоніках і балалаечках унутры.
І што яны зрабілі?
А вось што яны зрабілі!
Разбілі інструменты на кавалачкі і нічога асаблівага ў іх унутры не знайшлі. Ім стала сумна ад таго, што нічога не знайшлі, і ад таго, што не стала ў іх ні балалаечак, ні гармошак.
Назаўтра яны пайшлі з дзедам у брусніцы, і дзед іх папракаў:
— Шкада, дзеткі, што знішчылі музыку. А то вы гралі б на ўвесь лес, наляцелі б птушкі і пазбіралі б вам поўныя кошыкі бруснічак.
— Я не хачу, каб за мяне іншыя працавалі, — сказаў унук.
— І я не хачу, — сказала ўнучка.
— Калі так любіце працу, — узрадаваўся дзед, — дык ваша шчасце вырасце высока, як тыя два дубы, што ля нашай хаты. Сёння ўвечары я вам зноў буду гаварыць гісторыю Дзіда-дзеда.
Так ён і зрабіў.
Пасля вачэры дзед запытаўся ва ўнукаў:
— Вы памятаеце пані Сарачынскую?
— Яна апранулася ў пер’е прыгожай Павы, — сказаў унук.
— Саўка даў ёй табакерку з ружай і запісачкай, але без Смерці.
— Згодзен! — узрадаваўся дзед. — Цяпер слухайце. Эге! Пані Сарачынская паляцела тады ціхачом да хірурга. Пацягнула за званок, яе ўпусцілі. Хірург — высокі, чарнявы заіка — здзівіўся. Пасля таго як Дзіда-дзед схаваў Смерць у табакерку, ніхто ў хірургу не адчуваў аніякай патрэбы.
— Вы, ма-ма-ма-ма-ддам Пава, па якой справе? — запытаўся ён.
— Я, — сказала пані Сарачынская, — хачу, каб вы мне зрабілі аперацыю.
— А-пе-пе-пе-р-рацыю?! — здзівіўся хірург. — Цяпер?!
— Цяпер, — сказала пані Сарачынская.
— Што вам б-б-баліць?
— Нічога не баліць. Хачу нешта схаваць у жываце, каб ніхто не ўкраў, — тлумачыла Сарока.
— Пе-пе-першы в-вы-п-п-падак у маёй п-практыцы, — здзівіўся хірург. Што-ж! Ап-п-перацыя лёгкая... Ніхто цяпер па-па-памяці не м-м-можа. Жыццю па-па-па-пагрозы няма. Што ма-ма-ма-мадам Пава хоча схаваць?
Пані Сарачынская паказала яму табакерку.
— С-с-с-са С-с-смерцю? — здзівіўся хірург і выпучыў на яе вочы.
— Са Смерцю! Толькі няхай пан хірург не баіцца, табакерка моцная. Смерць не выскачыць.
— Я не ба-ба-ба-баюся Смерці, — сказаў хірург. — Мы з ёй добрыя знаём-м-мыя!
Яны старгаваліся. Пані Сарачынская наперад заплаціла чыстым золатам. Хірург адзеў белы халат і ўзяўся за свае інструменты. Пані Сарачынская папрасіла хірурга, каб ён па памылцы не адрэзаў ёй крыло. Колькі ён не даваў ёй на сон — сон яе не браў.
— Мне балець не будзе, — сказала Сарока. — Бо разам са Смерцю прапаў і боль.
Калі хірург пачаў рэзаць жывот, ёй добра забалела, але яна сцярпела, сцяўшы рот, і была давольна, што не заснула. Каб яна заснула, ён мог бы палажыць ёй у жывот камень, а табакерку сабе забраць. Табакерка была зашыта ў сарочым жываце моцнымі шаўковымі ніткамі.
Зараз жа пасля аперацыі пані Сарачынская паляцела ў свет.
Сарока ляцела ў свет, а яе цётка ляцела наперадзе і кракала на ўвесь свет, што табакерка са Смерцю знаходзіцца ў адной Павы-красуні. А наперадзе цёткі Сарокі ляцела родная сястра Сарокі і раструбіла, што прыгожая Пава схавала табакерку ў такім месцы, што ніхто яе ніколі не знойдзе. А ў другім канцы свету другая сястра Сарокі выдумала, нібы прыгожая Пава кладзе залатыя яечкі з дыяментавымі бялкамі і рубінавымі жаўткамі. А ў трэцім канцы свету трэцяя сястра Сарокі нахлусіла, што ў цудоўнай Павы ёсць на востраве Гайда-Гайда палац з белага мармуру і што яна прынцэса і катаецца на шасцёрцы арлоў у залатой карэце. А чацвёртая сястра Сарокі пусціла чутку, што гэта не Пава, а пераапранутая ў Паву дачка караля Траляляя з зямлі Гуляляя і яе сапраўдная імя — Ляля.
Гэтыя чуткі дайшлі да вушэй маладога караля Пінг-Понга за трыдзевяць зямель, за марамі-акіянамі.
Кароль Пінг-Понг насіў тады чорную жалобу па чорнай Смерці, палон якой атруціў яму жыццё і спыніў усе яго радасці. Бо раней ён кожны дзень перад снеданнем для прыемнасці ўласнай рукой адсякаў галаву аднаму са сваіх падданых, а калі Смерць апынулася ў табакерцы, гэта прыемнасць кончылася. Як ён ні пробваў размахваць мячом, яго рука не магла апускацца на галаву чалавека, каб забіць яго.
Кароль Пінг-Понг перастаў есці, засумаваў і высах так, што страшна было на яго зірнуць. Кароль за вочы палюбіў прынцэсу Лялю, дачку караля Траляляя. Ён паслаў свайго канцлера да невядомага караля ў невядомую зямлю перадаць бацьку прынцэсы Лялі багатыя падарункі, нізкі паклон і просьбу, каб той аддаў яму, Пінг-Понгу, прынцэсу Лялю за жонку.
Тым часам пані Сарачынская ў пер'ях Павы, з табакеркай у жываце, нібы зацяжараная Смерцю, даведалася, што ў яе закахаўся кароль Пінг-Понг, і паляцела адразу ў яго каралеўства.
«Вечная будзе цяпер любоў Пінг-Понга да мяне», — думала фальшывая Пава і да таго ўзгардзілася, што задзірала нос перад арламі і сокаламі.
Вось якія думкі і мары апанавалі яе:
«Смерць усяго свету ў маіх руках. Я — багіня зямлі. Я ў хуткім часе стану жонкай караля Пінг-Понга. Надыдзе час — адчыню табакерку, накіну на Смерць залаты ланцужок і буду яе за сабой вадзіць, як пакаёвага цюціка. Эх, расплачуся тады з усімі маімі злоснікамі... Хто не паклоніцца мне нізка да зямлі, хто пра мяне хоць падумае кепска — на таго нацкую Смерць. Я скажу: «на-цю-на! Душы яго, Смерць! Лаві яго!..» А ўсіх тых, хто на мяне зірне без пашаны — сатру ў нюхальны тытунь. У першую чаргу ад мяне пападзецца пану Зайцу. Я загадаю Смерці, каб яна мучыла яго аж дзесяць год. Як жа мне называць Смерць? Я назаву яе Мопсікам. На каралеўскіх балах буду ёй гаварыць: на, Мопсік, на! Кусі, Мопсік, таго, хто жартуе з мяне! Кусі, Мопсік, таго, хто кажа, што я непрыгожая, што я злая, што я звадыятка, што я не каралеўскага роду, што ад мяне пахне дзёгцем... Кусі! Кусі! Кусі! Мой Мопсік-Смерць расквітаецца з усімі маімі ворагамі. А калі на бале я астануся адна, калі Мопсік усіх-усіх перарэжа, — тады таксама не бяда. Калі такім чынам спушчу ў магілу ўвесь свет — таксама не бяда. Мяне Смерць чапаць не будзе за тое, што я выпушчу яе на волю. Смерць будзе маёй адзінай шчырай падружкай. Я тады на ўсім свеце расстаўлю люстэркі, па ўсіх пустых гарадах і сёлах, па ўсіх пустых лясах і садах і, куды ні гляну, буду бачыць каралеву Пінг-Понг. Вось як!»
Так марыла Сарока, злая, хітрая і дурная.
Тым часам галоўны канцлер караля Пінг-Понга па дарозе даведаўся, што прынцэса Ляля, гэта значыць Сарока, сама едзе ў каралеўства Пінг-Понга, і вярнуўся з дарогі, каб наладзіць былой пані Сарачынскай належную пышную сустрэчу.
Калі фальшывая прынцэса Ляля наблізілася да каралеўства Пінг-Понга, ёй насустрач выйшлі ўсе падданыя. Так праводзілі яе аж да каралеўскага палаца. А ў багатым палацы караля трубілі так пышна ў сярэбраныя і залатыя рагі, ажна шчокі трубачоў надзьмуліся, як шары. Там свісталі ў прыгожыя флейты так старанна, ажна губы ў флейцістаў апухлі і пальцы забалелі. Адгулялі такое вяселле, царадворцы так перапіліся, што, каб Смерць не сядзела ў Дзіда-дзеда ў табакерцы, — яны ўсе памерлі б.
Канешне, усе ў каралеўстве Пінг-Понга думалі, што Смерць знаходзіцца ў руках каралевы.
Вяселле гулялі цэлы год. Але, мяркуючыся з тым, што ніхто цяпер ніколі не памрэ, год можна было лічыць хвілінай. Галоўны канцлер адважыўся сказаць каралеўскай вялікасці, што вяселле трэба гуляць дзесяць год.
Кароль Пінг-Понг яму адказаў:
— Каб гэта было раней, я ўласнаручна з вялікай прыемнасцю зняў бы тваю галаву за такую заўвагу мне, твайму каралю. Але ты цяпер неўміручы. З-за тваёй авечай галавы яе каралеўская вялікасць, мая жонка, не выпусціць Смерць з табакеркі. Разумей, што, нягледзячы на тое, што мы цяпер неўміручыя, кожная хвіліна жыцця ўсяго каралеўства мне вельмі дорага. Хопіць адзін год для майго скромнага вяселля. Мая жонка, яе каралеўская вялікасць, не мае часу займацца вяселлем. Яна занята вельмі сур’ёзнай справай — та-ба-кер-кай!
Кароль Пінг-Понг гнеўна тупнуў нагой і выгнаў свайго канцлера не толькі з палаца, але з каралеўства.
Так ён паступіў з усімі міністрамі і начальнікамі, хаця ў душы любіў іх за шчырую службу.
Усе высокія каралеўскія пасады занялі цяпер Сарокі: браты, дзядзі ды іншыя сваякі каралевы.
Кароль страшна баяўся сваёй жонкі. Затое ён вельмі ганарыўся яе сілай. Яна сама сто разоў на дзень гаварыла:
— Захачу, выпушчу Смерць з табакеркі і знішчу ўвесь свет!
І, не доўга чакаючы, яна задумала выканаць тое, аб чым увесь час марыла: трымаць Смерць на залатым ланцужку, як пакаёвага цюціка, і даць ёй мянушку Мопсік.
Лепшыя ювеліры каралеўства займаліся выкоўваннем лёгкага і моцнага залатога ланцужка для найстрашнейшага на свеце Мопсіка.
Найлепшы хірург каралеўства рыхтаваўся да аперацыі, каб дастаць з жывата каралевы Лялі сярэбраную табакерку. Усё каралеўства дрыжала ад страху. Падданыя шапталіся па кутках са спалохам і агідай.
— Хутка з’явіцца ў палацах каралеўскі наследнічак. Мы павінны будзем плаціць гэтаму наследнічку чыншы і падаткі не абы-якія. Замест пшаніцы, мёду, воску і залатых дукатаў — мы павінны будзем аддаваць свае галовы. Каралеўскі наследнічак — Смерць...
Каралеўскі хірург, у залатых акулярах і ў белым, як снег, халаце, дрыжаў ад страху як асінавы ліст. Жартачкі — ён можа ненарокам зачапіць нажом табакерку ў жываце яе вялікасці каралевы, табакерка адчыніцца — і Смерць шусь яму ў залатыя акуляры...
Аперацыя прайшла вельмі ўдала. Калі табакерка ўжо стаяла на століку, а жывот яе вялікасці быў зашыты, хірург выйшаў з пакоя смертарадзіцелькі і тры гадзіны трымаўся за сэрца ад страху.
Нельга сказаць, каб цяперашняя каралева, наша добрая знаёмая пані Сарачынская, сама не баялася табакеркі. Але яна ўладала добрай зброяй супраць страху — вялікім пачуццём цікаўнасці. Яшчэ даўней дзеля сваёй цікаўнасці яна не раз лезла на вастрыню нажа.
Каралева Ляля заперлася ў пакоі на сем замкоў, маючы пры сабе толькі маленькага беленькага сабачку. Яна спрабуе першы раз сілу Смерці на сабачку. Яна, каралева Ляля, узяла са століка табакерку ў рукі і сказала:
— Бедная палонніца! Дарагая цёця Смертухна! Выпускаю цябе на волю з той умовай, каб ты мяне ніколі-ніколі не чапала, каб ты мяне слухалася. Ты будзеш у мяне на залатым ланцужку ў пашане і любасці. Дам табе волю знішчыць хоць увесь свет, у першую чаргу твайго і майго заядлага ворага — пана Зайца. Ты, Смертухна, ужо сама будзеш ведаць, што з ім рабіць. Прымі вобраз маленькага чорненькага цюціка. Ты будзеш заўсёды на маіх каленях, са мною. Будзем есці з адной талеркі, спаць у адным ложку. Люблю цябе, Смертухна, люблю цябе...
Вочы ў каралевы Лялі заблішчалі двума аганькамі. Яны ў гэту хвіліну былі нават прыгожыя. Яна ўзяла табакерку ў рукі, цалавала яе і шаптала салодкім голасам:
— Ты — мая першая любоў. Люблю цябе, Смертухна, люблю цябе... Усё, што належыць мне, належыць табе.
Гэта былі першыя шчырыя словы каралевы Лялі. Яна сцяла рот, падрыхтавала залаты ланцужок, адчыніла табакерку, утаропіла ў яе вочы і ад галавы да ног уздрыганулася, бо ў тую хвіліну яна падумала, што мае справу з вельмі страшнай асобай, перад якой дрыжаць нават каралі і каралевы. Ёй стала так страшна, што кругі мітусіліся перад яе вачыма, і яна страціла прытомнасць.
Калі праз некалькі хвілін каралева Ляля ачухалася, яна азірнулася навокал. У пакоі не відаць Смерці. Яна зірнула ў табакерку і ўгледзела завяўшую белую ружу і запісачку.
Яна з нецярплівасцю чытала:
«Шаноўная пані Сарачынская! Калі вы адчынілі табакерку, значыць, вы больш за мяне адважная, бо Смерці не пабаяліся. Канешне, я не скупы, каб пашкадаваць для вас сярэбраную табакерку, зробленую выключна для вас у аднаго з лепшых ювеліраў. Канешне, я не такі дурань, каб аддаць у вашы ручкі палонніцу. Але вы, разумная птушачка з галавой міністра, можаце прыдумаць што-небудзь цікавае ў сувязі з гэтай табакеркай. Скажыце, што Смерць у ёй. Жадаю вам поспеху. Я ўпэўнены, што нават будзеце рады майму абману, бо раззлаваная мною Смерць адразу кінулася б на вас і магла б выдрапаць вашы ясныя, прыгожыя вочкі. Пры гэтым дарую вам белую ружу. Яна напэўна завяла ў табакерцы. Насіце свежыя белыя ружы, каб ад вас не так моцна пахла дзёгцем. Астаюся з пашанай і любоўю да вас. Заяц».
Прачытаўшы запісачку, каралева Ляля павесялела. «Я храбрая, — падумала яна. — Не пабаялася адчыніць табакерку, думаючы, што ў ёй Смерць. Разумны гэты пан Заяц. Дзякую яму, што не падсунуў мне тую — страшную табакерку. Бо Смерць магла мяне зарэзаць...»
Яе вочы засвяціліся ў першы раз шчырай дабратой, удзячнасцю да Дзіда-дзеда, але тут жа на яе напала роспач і яна заламала рукі і загаварыла сама з сабою:
— Што рабіць? Усё каралеўства маё са страхам чакае вызваленай з табакеркі Смерці ў выглядзе цюціка на залатым ланцужку ў маіх руках. Што рабіць? Што рабіць?
У гэты самы час да ног каралевы лашчыўся маленькі беленькі цюцік. У каралевы бліснулі вочы ад радасці. На акне стаяў флакон з фарбай, якой рыжы кароль Пінг-Понг фарбаваў валасы ў чорны колер. Каралева гэтай жа фарбай пафарбавала белага цюціка на чорнага, пачакала, пакуль фарба добра высахла, накінула на цюціка залаты ланцужок і выйшла з ім у тронны зал, дзе сядзелі ўсе прыдворныя.
Усе прыдворныя князі і княгіні, графы і графіні, бароны і баранесы ды іншыя высокапастаўленыя асобы ўздрыгануліся ад страху. Усе думалі, што на залатым ланцужку каралева Ляля вядзе Смерць у выглядзе сабачкі. Усе прыдворныя, пабляднеўшыя ад хвалявання, узняліся са сваіх месц. А калі цюцік назнарок уступіў адной прыгожай фрэйліне на доўгі, пышны шлейф, тая крыкнула «ой» і страціла прытомнасць.
Прыдворныя разам з каралём кінуліся было наўцёкі, але каралева іх супакоіла, пагладзіла цюціка па галоўцы і сказала:
— Ты, Мопсік, нікога не чапай. Вось так. Мая прыгожая фрэйліна зноў ажыла. Я хачу, каб фрэйліна вечна жыла. Яна ж шчырая і добрая, як я сама.
Усе пакрысе супакоіліся. Фрэйліна адразу прывыкла да Смерці і кінула ёй са стала шакаладку. Смерць у вокамгненне глынула шакаладку.
— Раней яна ела ўсё жывое, а цяпер не хоча карміцца нашымі падданымі, — сказала каралева. — А ты, мілая фрэйліна, не бойся Смерці. Заві яе Мопсікам. Назначаю цябе слугою чорненькага Мопсіка.
Пры гэтым каралева падставіла руку да губ фрэйліны. Фрэйліна пацалавала руку каралевы, зрабіла рэверанс і павяла Мопсіка ў патрэбны пакой, бо вучонаму Мопсіку нешта захацелася, і ён заскавытаў.
З’яўляліся да каралевы Лялі рыцары Смерці з усяго свету, але, угледзеўшы Мопсіка, яны так напалохаліся, што ўцяклі куды вочы глядзяць.
Далёка за межамі свайго каралеўства пайшла слава пра добрую каралеву Лялю. Яна так спакарыла Смерць, што тая, будучы на волі ў выглядзе Мопсіка, нікога не чапае. Ніхто на свеце не памірае. Усе называюць каралеву Лялю найяснейшай, наймілейшай, найпрыгажэйшай каралевай на свеце.
Калі каралева Ляля спявала сваім агідным голасам, усе гаварылі, што яна найлепшая на свеце спявачка. Калі яна пальцамі перабірала струны арфы, усе ў адзін голас пацвярджалі, што каралева Ляля грае лепш за ўсіх музыкантаў на свеце.
— На сёння хопіць, дзеткі мае, — сказаў дзед. — Раніцай ваша добрая маці напячэ бліноў. Вы сніце ўночы не каралеву Сароку, а смачныя бліны з верашчакай!
— Добра, — абяцалі ўнукі, — будзем сніць бліны з верашчакай!
Раніцай уся сям’я ела пшанічныя бліны з верашчакай. Дзед апускаў аксамітны, пухкі блін у залацістую мачанку, нібы невад у глыбокае возера. Замест шчупакоў ён спрытна лавіў скваркі і кавалачкі каўбасы. Зверху ён клаў залатыя круглячкі жаўткоў з крутых яечак, якіх называў зоркамі, што апусціліся з неба ў печ праз комін.
— Ведаеце, — гаварыў пры гэтым дзед, — у вас, дзеткі, больш золата, чымся ў багатага караля Пінг-Понга. Ваша мама залатая.
Снаха, пачуўшы такія перлы замест слоў, падала дзеду поўны коўш пеністага яблычнага квасу, прыпраўленага мёдам. Дзед піў і прыгаварваў:
— Першы глыток п’ю ў чэсць вашай залатой мамы. Няхай яна доўга жыве!
— Другі глыток п’ю за здароўе вашага бацькі і майго сына. Жадаю яму шмат год добрага жыцця!
— Трэці глыток п’ю за вас, унукі родныя!
Дзед зрабіў шчырыя тры глыткі, зірнуў у свой вялізны коўш з празрыстага шкла. Пітво кончылася. Тады дзед сказаў:
— Няхай вашы добрыя дзеі, плотачкі мае, будуць празрыстыя і чыстыя, як гэтае слаўнае шкло. Ніколі, малыя, не карыстайцеся чужой славай. Не бярыце злых прыкладаў са злой і фальшывай каралевы Лялі. Лепш свая смачная бульбачка, гарачанькая з маслёначкай, з гурком, з салодкай смятанкай, ці з наскваранай саланінай, альбо з селядцом, — чымся чужы посны недапечаны блін. Эге!
Дзед хацеў ад вясёласці патупаць нагамі пад сталом, але яблычны квас быў мацнейшы за яго ногі. Тады дзед паківаў галавой, зацмокаў губамі і сказаў:
— Слаўны квасок! Ён хмеліць не галаву, а ногі.
Дзед заспяваў:
Ой, у полі вярба,
Пад вярбою вада,
Там хадзіла, там гуляла
Дзеўка малада.
Не скончыўшы песні, дзед заснуў пры стале. Яго, спячага, панеслі пад рукі ў бакавую каморку.
Калі дзед добра выспаўся, ён звярнуўся да ўнукаў:
— Можа, наш Дзіда-дзед зайздросціў фальшывай славе пані Сарачынскай? Не трэба так думаць, дзеткі. Дзе там! Як я ўжо гаварыў, ён доўга збіраўся ў дарогу. Разам з Дзіда-дзедам збіраліся ў дарогу Саўка, Юрка ды іхнія сем’і.
Перад развітаннем з роднай хаткай у Дзіда-дзеда так сашчамілася сэрца, што ён пусціў некалькі слёз са сваіх вечных вачэй. Ён успомніў, што розныя паляўнічыя перабілі ўсю яго сям’ю і яго хата застанецца цяпер зусім пустой. Яму цяжка было вырвацца з хаткі, нібы ногі былі прыклеены смалой да падлогі. Ён узяў лапату, выкапаў каля хаткі ямку і пасадзіў туды малады дубок. Гэты дубок павінен быў азначаць, што Дзіда-дзед яшчэ вернецца дамоў. Люсенька папрасіла Дзіда-дзеда пасадзіць другі дубок за яе, бо і яна вернецца сюды. Дзіда-дзед ахвотна выканаў просьбу дзяўчынкі.
Урэшце выбраліся ў дарогу.
У Саўкі быў конь і карова. Запраглі каня ў вялізны воз, які Юрка Дратва купіў у аднаго местачковага балагула. На воз палажылі бебахі, пасадзілі Люсеньку і дзяцей Саўкі і Юркі, да воза прывязалі Саўкіну карову, пагналі каня і пайшлі за фурманкай.
У той час ужо многа дзе дачуліся, нібы Смерць знаходзіцца ў каралеўстве Пінг-Понга. Дзіда-дзед быў рады, што яго больш ніхто непакоіць не будзе.
Па дарозе, пад гару, конь занаравіўся і не хацеў рухацца з месца. Конь не слухаўся і пугі гаспадара. Тады Саўка выламаў кол і намерваўся біць каня калом. Дзіда-дзед крыкнуў на Саўку:
— Што ты робіш? Ты ж яго заб’еш!
— Ён жа цяпер неўміручы... — апраўдваўся Саўка.
— Зусім забыўся, — смеючыся, сказаў Дзіда-дзед і памацаў за пазухай табакерку.
— Каню цяжка цягаць такую фуру, напакаваную паўнютка ды яшчэ з коптарам, а на коптары — восем чалавек дзяцей. Давай, пане Заяц, купім яшчэ пару коней. Тады і мы самі не будзем тупаць пехатой.
Так яны і зрабілі. Кожная сям’я сядзела на сваім возе. Вакол гэтых трох фурманак кружыўся ўюном Саўкін паляўнічы сабака, які зваўся Кудлаты.
Было вельмі пагоднае лета. Жыта стаяла вышэй чалавечага росту. Хто больш за ўсіх радаваўся такой вандроўцы? Люсенька і дзеці Саўкі і Юркі. А паколькі іх было восем, дык і радасць была павялічана ў восем разоў.
Нанач яны спыніліся ў ляску пры дарозе каля чыстага ручая. Яны паставілі палатку, якую Юрка Дратва не забыўся купіць, прынеслі з лесу хвораст і расклалі вогнішча. Дзве жанчыны — жонкі Юркі і Саўкі — рыхтавалі вячэру. Дзеці падкідвалі на агонь сухія галіны, а трое мужчын селі на траве ля палаткі і давай меркаваць, што далей рабіць.
З голаду яны, канешне, цяпер не памруць, калі не будуць есці хоць тысячу год. Але будзе ўсё ж непрыемна, аслабееш, і ад цябе астанецца вечная скура і вечныя косці. Доўга яны меркавалі аб усім гэтым, але пакуль што да нічога не дадумаліся. Праўда, можна было вярнуцца ў свае старыя гнёзды, але цяга да вандроўкі раптам апанавала кожнага з іх з такой сілай, што гэту сілу нельга было перамагчы.
Калі добра пацямнела, усе павячэралі гарачай стравы. Дзеці забаўляліся пры агні з Кудлатым, пакуль заснулі. Старэйшыя дзеці панеслі меншых у палатку, дзе для іх ужо былі паложаны пасцелі. Хутка за імі пайшлі спаць і дарослыя, запутаўшы коней у жалезныя путы.
На варце астаўся Кудлаты.
Была ясная летняя ноч. На ўсходзе свяціў яркі маладзік у выглядзе залатой табакеркі. Зоркі былі рассыпаны па цёмна-сінім полі неба маленькімі шчапоткамі залацістага нюхальнага тытуню, і адкідвалі на зямлю брыскі святла, нібы іскры. Апрача Кудлатага, пасля дзённых клапот усе вандроўцы спалі салодкім спакойным сном.
Разбойнікаў баяцца ніхто не мог. Было нават смешна падумаць, што можна аднімаць жыццё ў неўміручых. Асцерагацца трэба было толькі зладзеяў — і то асабліва баяцца іх не было чаго. Бо калі раней людзі кралі, каб не паміраць з голаду, дык цяпер ніхто з голаду не паміраў. Кралі толькі па старой прывычцы — для забавы. Такім чынам, нашы вандроўцы маглі спаць у чыстым полі смела, як у сваёй хаце.
Надышла поўнач.
Навокал стаяла цішыня. У цішыню ўрэзвалася толькі бразгатанне конскіх жалезных пут. Раптам завыў Кудлаты. Гэты разумны паляўнічы пёс пабачыў на ўзлессі дзве пары маленькіх, як іскры, аганькоў. Аганькі рухаліся да коней.
Гэта былі два ваўкі.
Кудлаты ўскочыў на ногі, натапыршчыўся, і па ўсім абшары пачулася:
— Гхаў-гхаў-гхаў!
Кудлаты прывык галоўным чынам да звягі ў форме: «іях-іях-іях! дзях-дзях-дзях!» Не зусім прывычнае для яго «гхаў-гхаў-гхаў» здавалася не шчырым. Аднак з трывогай прачнуліся ўсе: і старыя, і малыя.
Яны заўважылі ля коней двух шэрых аграмадных ваўкоў. Коні не звярталі на ваўкоў ніякай увагі. Усе рассмяяліся старой прывычцы Кудлатага.
— Кудлаты меў прычыну брахаць, — сказаў Юрка Дратва. — Розум Кудлатага сшыты моцнай дратвай. Бо ваўкі маглі сцягнуць з вазоў што-небудзь з нашых харчоў. Ваўкі астаюцца ваўкамі.
Тым часам Кудлаты супакоіўся і загульваў з ваўчыхай. А воўку на спіну ўскочыла Люсенька і давай катацца. Воўк быў спакойны, як цялушка. Тады Дзіда-дзед прапанаваў:
— Ведаеце што, браткі? Возьмем з сабою і ваўчкоў. Няхай дзеці бавяцца з імі, ды ў гаспадарцы прыгодзяцца гэтыя шэрыя лясныя дзядзенькі.
Сказаўшы гэта, Дзіда-дзед кінуў ваўкам па акрайцу хлеба і прывязаў ціхіх звяроў да свайго воза. Доўга ён іх гладзіў і гутарыў з імі:
— Вы, бедныя, засумавалі па мясу, па жывой крыві... Нічога! Лепш галоднаму галавою сівець, чым сытаму сэрцам паршывець.
Усе зноў пайшлі спаць.
Не паспелі яны паспаць і гадзіны, як іх зноў разбудзілі. На гэты раз іх супакой парушыў чалавек. Дзіўны быў ён, гэты чалавек. За ім бег сабака, а на вяровачцы чалавек вадзіў магутнага гордага Льва — былога цара звяроў.
Нашы вандроўнікі на хвіліну аслупянелі.
Яны прывыклі бачыць Льва ў моцнай жалезнай клетцы, спацыруючага туды і сюды ў цесным квадраце няволі. Быў ён хоць і ў няволі, але з гордай асанкай, з залацістымі вабнымі прыгожымі вачыма, з акладзістай барадой патрыярха. Ён, бывала, ляскатаў на жалезных кратах клеткі магутным хвастом з кутасом на канцы. А калі Леў рыкаў — з яго пашчы дымілася пара, дрыжала паветра і сэрцы ўсіх наведвальнікаў цырка.
Цяпер Леў быў такі смірны, што не ўзнялася поўсць ні ў воўкаў, ні ў Кудлатага, ні ў коней. Звяры і жывёлы толькі абнюхваліся на першае знаёмства, як члены адной вялікай сям’і неўміручых.
Ужо шмат пазней чалавек, які прывёў Льва, апавядаў ім, што Леў самавольна пайшоў з цырка. Па дарозе ён лапай адчыняў дзверы ў чужыя кватэры і кленчыў і жабраваў. З жаласці гаспадыні давалі яму часам гарачую страву і хлеб. Нейкая сердабольная жанчына насунула на яго шыю торбу і палажыла ў ёй пару булак хлеба і вялізны сыр.
Пробавалі дзеці на ім катацца, але ён асцярожна ссаджваў іх на зямлю і не дазваляў. Хоць быў ён вельмі дабрадушны, але гордасць асталася ранейшая.
У маладога чалавека была густая кучма валос, мройныя вочы незвычайнага колеру, далікатныя рукі з доўгімі пальцамі. Старасвецкая ліра вісела ў яго за спіною, а на баках віселі дзве дзівосныя торбы — аксамітныя, з залатой вышыўкай. У торбах ляжалі кнігі, скруткі белай паперы і жмуты гусіных пер’яў, падобныя да стрэл.
Малады чалавек адкінуў правай рукой з высокага лба чупрыну валасоў, прылажыў руку да сэрца, гмыкнуў, нібы збіраўся дэкламаваць, нізка пакланіўся, пасля чаго ўзняў галаву вышэй, чым дагэтуль, і прамовіў:
— Мір вам! Мір усім неўміручым на маёй дарозе!
Голас яго звінеў, як нацягнутая струна, і выдаваў такія гукі, нібы гэтую нацягнутую струну хтосьці перабіраў музычнымі пальцамі. Пасля невялікага спынку ён натхнёна прапяяў:
— Я сотні міль шагаў на ваш аганёк, о, слаўныя дзеці вечнасці! Я ішоў сюды, о, благародны Заяц-бог, Заяц міласэрдзя, Заяц радасці, Заяц натхнення, Заяц роздуму, Заяц з незвычайнай табакеркай за пазухай! Вы, пане Заяц — мая мара. Пра вас буду пісаць тысячагоддзямі. Ваша табакерка са Смерцю ўнутры зрабілася пышнацветным Везувіем жыцця, цудадзейным вулканам вечнасці!
Дзіда-дзед, які ўвесь час глядзеў на яго смехатлівымі і кплівымі вачыма, нізка пакланіўся і пяшчотным голасам адказаў:
— О, найлепшы брат з усіх братоў маіх! Накіруй свае крокі ў каралеўства Пінг-Понга. Я аддаў табакерку з пышнацветным Везувіем яе вялікасці — найяснейшай каралеве Лялі. Гэту прыгожую каралеву хвалі прыгожымі словамі. Адважную каралеву Лялю трэба славіць песнямі яшчэ за тое, што яна выпусціла Смерць з табакеркі, уціхамірыла вечную разбойніцу і трымае яе на залатым ланцужку ў выглядзе чорнага Мопсіка.
Ад каралевы пахне белай ружай і чорным дзёгцем. Усе найпрыгажэйшыя матроны пахнуць цяпер ружамі і дзёгцем і на залатых ланцугах водзяць маленькіх Мопсікаў. А рыцары гэтых матрон цалуюць лапкі ў Мопсікаў. Ідзі, сын неба, вялікі краснабай, і спявай на ганку палаца каралевы Лялі.
Так сказаў Дзіда-дзед паэту. Чалавек гэта быў, дзеткі мае, тым самым паэтам, які труціўся стрыхнінам, і смерць яго не ўзяла.
— Я, — сказаў кучаравы, — сваім натхнёным вокам бачу, што табакерка з палонніцай знаходзіцца ў вас, благародны пан Заяц, за вашай благароднай пазухай каля самага благароднага сэрца...
— Ціха... ціха... — трывожна сказаў Дзіда-дзед. — Такое паэтычнае падлабуньванне можа мяне зрабіць жорсткім, як сама Смерць. Нікому пра гэта ані псік!
Тады кучаравы паэт шчыра і проста сказаў:
— Даю слова, што нікому пра гэта ані псік! Выбачайце мяне, пане Заяц! Я адвык гаварыць проста. Але вы мяне ўсё роўна зразумееце. Я прыпаду да вашых вечных ног і буду качацца ў пяску вякі і тысячагоддзі, аж пакуль вы, Заяц над усімі зайцамі, не скажаце мне вось аб чым: мы самі цяпер вечныя. Але ў нас, паэтаў, ёсць іншая бяда. Нягледзячы на тое, што вы схавалі Смерць у табакерку, мае творы паміраюць... Я часта чую іхнія стогны болю... Я чую іх кананне... Чую шурхат лапат... Гэта бібліятэкары-далакопы хаваюць мае кнігі на спецыяльных паліцах-магілах... Парайце мне, пане Заяц, як знайсці і схаваць у табакерку Смерць мастацтва? Вось вам, пане Заяц, табакерка для гэтай Смерці!
Паэт дастаў з адной з торб зграбную рагавую табакерачку, падаў Дзіда-дзеду і гаварыў далей:
— Смерць мастацтва вельмі пераборлівая і несправядлівая. Творы некаторых яна не чапае тысячагоддзямі, а творы іншых яна рэжа касой яшчэ тады, калі яны толькі нараджаюцца... Яна забівае малютак...
Калі паэт гэта гаварыў са слязамі на вачах, яго пёс ад шчырага спачування лізнуў яго за руку. Паэт адштурнуў яго і крыкнуў:
— Не перашкаджай, Апалон!
Дзіда-дзед з пашкадаваннем і любасцю паглядзеў на кучаравага і так прамовіў:
— Каток ты мой! Сын Апалона, які і сабаку свайго Апалонам заве! Вось што я скажу табе: якія мы самі — такія і нашы сані. Якія нашы галовы — такія і шапкі. Смерць тваіх песень знаходзіцца ў тваім уласным сэрцы і ў тваёй уласнай галаве. Гэта Смерць строгая, але справядлівая. Яна забівае песні фальшывыя і не чапае песень шчырых. Яна наогул не забівае. Кепскія песні — мёртванароджаныя. Жыццё тваіх песень залежыць ад цябе самога, сын Апалона з псом Апалонам. Вяртаю табе назад табакерачку. Нікуды больш не хадзі. Аставайся з намі ды вучы нашых малых дзетак брынкаць на ліры.
Гэта вельмі спадабалася паэту і ўсім вандроўцам. Люсенька ціха падышла да ліры, што вісела на спіне паэта, і пальчыкам кранула струну. Са старадаўняга інструмента выскачыў новы гук, які расплыўся ў цішыні ночы і знік, нібы кавалак снегу ў ручаі.
Паэт захапіўся і тут жа пачаў граць.
Гукі былі с пачатку просценькія, як журчанне рэчкі, як спевы жаўранка. У іх адчувалася радасць, кліч маткі да дзіцёнка. З кожным разам гукі на струнах ліры рабіліся больш жвавымі і больш складанымі. Ім было цесна на адной ліры.
Тады паэт дастаў з кішэні свісцёлку з дзесяццю дзірачкамі, даў Люсеньцы і толькі раз паказаў, як трэба граць. Люсенька зайграла. Яны гралі ўдваіх. Было куды лепш і зграбней. Але хутка гукам не хапіла месца і на двух інструментах.
Тады паэт дастаў з кішэні ражкі, гармонікі, скрыначку і невялічкія цымбалікі. Ён усім раздаў інструменты і наказаў, як на кожным граць.
Вось тады пачалася капэля!
Як зайгралі на розных інструментах — Дзіда-дзед не вытрымаў, пачаў пляскаць у ладкі, махаць галавой і тупаць нагамі ў тахт музыцы. Не агледзеўся Дзіда-дзед, што навокал яго пачалі скакаць коні, ваўкі, сабакі, карова і нават горды леў. Музыка спакарыла ўсіх.
Прачнуліся ўсе вялікія і малыя звяры, птушкі, мушкі. Усе яны прыйшлі да музыкаў. Усе яны танцавалі разам з Дзіда-дзедам аж да ўсходу сонца.
На ўсходзе сонца жанчыны рыхтавалі сняданне, і ўсе вандроўцы, памыўшыся ў ручаі, расселіся навокал агню і думалі:
«Што далей рабіць?»
Усе моўчкі паснедалі і зноў моўчкі думалі аб адным — што далей рабіць?
Коні ўтаропілі фіялетавыя вочы ў людзей і нібыта хацелі сказаць:
— Вы, неўміручыя людзі, падумайце і пра нас, неўміручых коней. Затое мы вас будзем вазіць.
Юрка Дратва гладзіў бараду і пачаў думаць услых:
— Што далей рабіць? Юрка Дратва не лыкам шыты, а дратвай. Юрка Дратва ведае, што далей рабіць. Вось што далей рабіць! Трэба зрабіцца скамарохамі і пайсці ў свет весяліць народ. Кучаравы паэт стане ў нас галоўным скамарохам.
— Малайчына, Юрка! — крыкнулі ўсе ў шчырым захапленні.
— А што? — усхапіўся Юрка.
— Мы чулі, што ты думаў.
— Як гэта вы маглі пачуць мае думкі?
— Бо ты думаў уголас.
— Я зусім забыўся, — засмяяўся Юрка. — Пры сардэчных прыяцелях я заўсёды думаю ўголас. А пры чужых я ўголас не думаю. Бо калі я пры іх што-небудзь няўдалае падумаю, яны пачнуць мяне выкпіваць, а калі што мудрае прыдумаю, яны мае думкі прысвояць сабе, а мяне дурнем назавуць. Дык вы ўсе згодны зрабіцца скамарохамі?
— Згодны! Згодны! Згодны! — закрычалі ўсе.
І Юрка цягнуў сваю думку далей, нібы нітку з кудзелі:
— Зробімся скамарохамі і будзем гэтым карміцца. Пачнём вандраваць па свеце і назіраць, як неўміручыя людзі будуць шыць свой вечны бот жыцця.
— Гэта апошняе мне больш за ўсё даспадобы, — сказаў Дзіда-дзед.
— Значыць, трэба будзе каго-небудзь з нас каранаваць за старшага скамароха! — прапанаваў Саўка. — Я калісьці чытаў кнігу аб тым, як карануюць цароў. Цырамонія о-го-го!
— Гэта, мабыць, прыгожа? — сказаў Юрка. — Давайце каранаваць чубатага паэта ў цара скамарохаў!
— Каранаваць паэта! — закрычалі дзеці ў вялікім захапленні.
— Каранаваць! Каранаваць! — асобна чуваць быў тонкі галасок Люсенькі.
Наладзіць каранацыю згадзіўся Саўка. Ён адзін ведаў з кнігі, як гэта робіцца.
Саўка загадаў дзецям нашараваць медную каструлю, набраць смалякоў, доўга поркаўся ў сваім возе, пакуль дастаў дзяжу, дубовую бочачку і некалькі келішкаў. На траве ён разлажыў белы абрус і ўсё гэта паставіў туды. Жанчын ён прасіў наладзіць добры абед: грыбы, бліны, мачанку з маслам, капусту тушаную, салёных гуркоў і шмат-шмат чаго. Юрку паслаў у лес па жгут крапівы. Дзіда-дзеда папрасіў прыбраць як найпрыгажэй усіх жывёл і звяроў. Паэта ён папрасіў пастроіць ліру, бо струны гучалі фальшывымі гукамі.
Увесь час Саўка быў вельмі заклапочаны. Ён бегаў ад аднаго да другога, раіў і паказваў, як што рабіць. Сонца ўзнімалася ўсё вышэй, і птушкі спявалі ўсё гучней і гучней.
Урэшце ўсё было гатова да каранацыі паэта.
Люсенька надзела яму на галаву медную бліскучую каструлю. У адну руку дала яму качан капусты, у другую руку — снапок крапівы. Яго пасадзілі на дзяжу. Звяроў і жывёл, пафарбаваных Дзіда-дзедам у розныя калёры, яшчэ аздобілі вянкамі і павесілі ім на шыі званочкі, якія знайшліся ў вялікім ліку ў дзяцей Саўкі. Дзеці і дарослыя апрануліся ў святочныя вопраткі. Пышны абед дыміўся ў пасудзінах на абрусе. У келішкі налілі з бочкі спірытус.
Саўка накінуў на плечы Дзіда-дзеда гуньку з вясковай тканіны з залацістымі клетачкамі, а на галаву насунуў яму бяроставы высокі каўпак з вострым шпілем і доўга шаптаў яму нешта на вуха.
Юрка Дратва выстраіў звяроў і жывёл у адзін рад, дарослыя і дзеці ўзялі келішкі ў рукі, пасля чаго Дзіда-дзед з Саўкам збоку падышлі да паэта. Дзіда-дзед падняў рукі ўгару, Саўка яму ўвесь час ціханька шаптаў на вуха, і ён, Дзіда-дзед, паўтараў урачыста ў поўны голас:
— О, краса і цвет зямлі, геній і соль свету, сын Апалона з сабакам Апалонам! Твой троп — дзяжа, зробленая слаўным бондарам. Дзяжа — бацька ўсіх найлепшых інструментаў на зямлі. Без дзяжы і хлеб — не хлеб. А без хлеба надзённага хлеб духоўны ніякага смаку не мае. Твая карона — каструля з бліскучай медзі, на якой адлюстроўваецца сонца. Няхай і твой талент пераліваецца з праменнямі сонца ў адно цэлае на векі вечныя. Твой скіпетр — снапок крапівы. Няхай твае словы праўды пякуць сэрцы людзей, як пячэцца наша родная крапіўка. Твая дзяржава — качан капусты, круглы, як поўны месяц у небе. Няхай на ўсёй зямлі, дзе толькі свеціць месяц, свеціць твая слава, калі яна будзе заслужаная. І няхай будзе згода ў нашай скамарошай сям’і, як паміж гэтымі звярамі і жывёламі. І няхай твая добра настроеная ліра ніколі не будзе фальшывай, тады яна запалоніць сэрцы людзей, як я запаланіў Смерць у табакерку. Будзь у нас царом скамарохаў на вечныя годы!
Усе ўсклікнулі:
— Будзь у нас царом скамарохаў на вечныя годы!
Дзіда-дзед прамовіў:
— Вясёласць — спірытус жыцця, смех — бліны і мачанка вечнасці. О, паэт! Смяшы добрых людзей!
Усе ўсклікнулі:
— О, паэт, смяшы добрых людзей!
Дзіда-дзед падняў келішак і прамовіў:
— Піце на здароўе спірытус вечнасці!
Усе ўзялі келішкі і ўсклікнулі:
— П’ём спірытус вечнасці!
Усе выпілі і закусілі. Яшчэ выпілі і яшчэ закусілі. Жывёл і звяроў таксама напаілі і накармілі. Пасля гэтага паэт граў на ліры і ўсе танцавалі да таго, пакуль вельмі стаміліся ад спірытусу і танцаў, і кожны заснуў на траве на тым месцы, дзе паваліўся.
А потым...
Тут дзед спыніў апавяданне і сказаў:
— Дайце адсапнуцца, дзеткі. Я стаміўся не менш, чым тыя скамарохі.
— А мы хочам ведаць, што далей было, — артачыліся ўнукі.
— І я хачу ведаць, што далей было, — засаромлена сказаў дзед, — але забыўся. Заўтра ўспомню.
— Як можна забываць? — дзівіліся ўнукі.
— А ведаеце што? — сказаў дзед. — Знайдзіце такую трубачку са шкелкай, зірніце ў яе і самі даведайцеся, што было далей.
— Што гэта за трубачка? — зацікавіліся ўнукі.
— Ну, штучка такая з цудоўнай шкелачкай,— тлумачыў дзед. — Зірнеш у яе раз і відзіш, што было даўным-даўно. Зірнеш другі раз — бачыш, што на ўсім свеце робіцца цяпер. Зірнеш трэці раз — бачыш, што будзе рабіцца на свеце праз тысячы год наперад, у будучыні.
— І ўсё добра відаць з гэтай штучкі са шкелачкай? — запыталіся ўнукі.
— Лепш, мілыя, чым праз мае старыя акуляры. Бо ў нас кожны бачыць так, як яму хочацца глядзець. Ён відзіць альбо адно добрае, альбо адно благое, альбо адно белае, альбо адно чорнае. Гэтыя бачаць няправільна, бо ў жыцці вельмі багата разнастайных колераў і фарбаў. А той, хто правільна бачыць, разумее ўсё на свеце.
— Купі нам, дзядок, такія трубачкі са шкелкамі!
— Яны за грошы не прадаюцца, як і талент. Гэта называецца мудрасць.
— Дык што рабіць? Мы хочам ведаць, што далей рабілі скамарохі, а ты забыўся, дзядок...
— Я ўспомніў, але цяпер мне трэба праверыць, як вы чытаеце і пішаце.
Унукі зморшчыліся ад неахвоты, але дзед разгарнуў перад імі кніжку, і яны чыталі па чарзе. Такім чынам яны прачыталі гісторыю пра хітрую лісу і дурную варону. Ні ліса, ні варона ўнукам не спадабаліся.
Унучка выказала жаданне быць арлом ці сокалам, а ўнук хацеў стаць скамарохам. Ён ужо крыху ўцяміў, што гэта за птушкі скамарохі. Яны хадзілі з вучонымі мядзведзямі і малпачкамі, былі вясёлыя і бедныя і ведалі усё-усё.
— Стаць добрым скамарохам не лягчэй, чым стаць арлом альбо сокалам, — сказаў дзед. — Бо хто ўмее лятаць у сваіх думках, у таго вырастаюць і крыллі. Эге! Але ёсць стварэнні, якія трубяць аб тым, што лятаюць, а яны толькі скачуць, як блохі. Эге! Прынясіце, дзеткі, палын і насыпце ў маёй каморцы. Кажуць, што блохі вельмі баяцца палыну.
Заўтра раніцай дзед прыступіў да апавядання. Ён пачаў так:
— Думаць добра заўсёды, а выдумляць — не заўсёды. Калі б, скажам, скамарохі толькі выдумлялі, яны былі б вельмі кепскімі скамарохамі. На прыкладзе аб козах і розных стрыкозах яны паказваюць жыццё. Яны паказваюць жыццё дзе хочаш і як хочаш. Скамарохам з Дзіда-дзедавай гісторыі прыходзілася паказваць Смерць, бо людзі хутка аб ёй забывалі, і ім прыходзілася напамінаць пра Смерць, каб больш шанаваць жыццё.
Цар скамарохаў затрымаў сваіх падданых у чыстым полі да глыбокай восені. Ён набыў для сябе асобную палатку. Кожны раз пасля вячэры пры вогнішчы, калі ўсе клаліся спаць, ён запальваў свечку ў сваёй палатцы на ўсю ноч і пісаў кароценькія п’есы, якія ўдзень вандроўцы рэпетыравалі. Ён іх пісаў, ведаючы сваіх актораў — вялікіх і малых. Кожнаму з іх, паводле асабістага характару актора, цар скамарохаў пісаў роль. Былі Дзярыгорлы, Дзярыгаловы, Сокалы, Арлы, Мудрыя, Адважныя ды іншыя такія прозвішчы. Цар скамарохаў дамагаўся, каб кожны з актораў граў самога сябе. Гэта было вельмі трапна прыдумана. Прадстаўленні скамарохаў па вёсках і мястэчках, нават па гарадах, вельмі падабаліся. Людзі смяяліся да слёз.
Цар скамарохаў вымуштраваў льва, ваўкоў, сабак, коней для спецыяльных цыркавых нумароў. П’есы ён пісаў лёгкія і маленькія. Яны раніцай пісаліся, днём вывучаліся, а вечарам ставіліся.
Так яны пражылі ўсю зіму ў двух-трох гарадках і вёсках. Вясной яны зноў перабіраліся ў сваю палатку.
У чыстым полі цар скамарохаў пісаў драму пад назваю «Смерць у табакерцы». У першай частцы паказвалася паляванне на Зайца. У другой частцы — як Заяц шукаў сваю табакерку. У трэцяй — як Смерць папалася ў табакерку. У чацвёртай частцы — як табакерка трапіла ў рукі каралевы Лялі. У пятай частцы — як у каралеўстве Пінг-Понга каралева Ляля няньчыла Смерць у выглядзе чорнага Мопсіка на залатым ланцужку.
Так Дзіда-дзед прасіў цара скамарохаў напісаць, каб адкінуць след ад сябе. Дзіда-дзед, светлай памяці, быў скромны і не хацеў, каб яму надакучалі.
Саўка, былы паляўнічы, і яго сабака Кудлаты гралі свае ўласныя ролі, Дзіда-дзед перадаў сваю ролю маленькай Люсеньцы, а іншыя гралі астатнія ролі. Прымусілі граць Смерць адну з дачок Саўкі, а паню Сарачынскую — адну з дачок Юркі. Сам бацька паехаў да знаёмага майстра, і той зрабіў яму патрэбную для сцэны табакерку.
Пры першай пастаноўцы не маглі вырашыць цяжкі момант, як Смерці зрабіцца маленькай ды ўлезці ў табакерку. Гэта адбывалася за спецыяльнай шырмай. Для гутаркі Дзіда-дзеда са Смерцю шырма была таксама выкарыстана. На адным баку шырмы з боку сцэны стаяў Дзіда-дзед, а на другім баку шырмы — Смерць. Дзіда-дзед трымаў у руках табакерку, і здавалася, што Смерць гаворыць з табакеркі. На шырме былі намаляваны лес і кусты.
Першы спектакль быў пастаўлены ў адным гарадку, дзе цар скамарохаў наняў у багатага чалавека вялізны сарай пад часовы тэатр-цырк.
Прадстаўленне «Смерць у табакерцы» карысталася вялікім поспехам. Прыходзілі і старыя і малыя, нягледзячы на тое, што цэны на білеты былі павышаны.
З гэтым спектаклем скамарохі вандравалі аж два гады па розных мясцінах і краінах.
Сарокі паведамілі сваёй роднай пані Сарачынскай, гэта значыць каралеве Лялі, пра гэтае прадстаўленне. Каралева Ляля была вельмі задаволена і запрасіла скамарохаў у каралеўскі палац. Дзіда-дзед не захацеў туды ехаць. Тады каралева Ляля задумала прыехаць на адзін са спектакляў.
Кароль Пінг-Понг не меў на гэта вялікай ахвоты, але што было рабіць, калі жонка загадала. Кароль вельмі баяўся каралевы, каб не зацкавала яго Мопсікам-Смерцю.
— Ехаць дык ехаць, — сумна сказаў ён.
— Чаго так сумуеш, дарагі муж? — сказала каралева. — Трэба ж хоць раз паказацца народу, а то мы ніколі народу не паказваемся. Вечна сядзім у палацы, як у мармурова-залатым астрозе. Для твайго здароўя, мілы Пінг-Понг, гэта паездка вельмі карысная.
Кароль і каралева, канцлер, міністры і царадворцы, і фрэйліны, і пажы, і камергеры, і камердынеры — усе-ўсе рыхтаваліся ў дарогу.
Тысячы бегуноў, танканогіх, мускулістых, лёгкіх, як алені, загарэлых ад сонца, без вопраткі, апрача пурпуровых кароткіх штаноў, трубілі па ўсіх дарогах у сярэбраныя трубы і крычалі:
— Саступайце з дарогі! Едзе кароль Пінг-Понг, а з ім каралева Ляля! Каралева Ляля трымае на залатым ланцужку Мопсіка-Смерць!
— Смерць! Смерць! Смерць! — перадавалі людзі адзін аднаму вельмі спалоханыя і не толькі саступалі з дарогі, але ўцякалі на некалькі міль ад дарогі.
Прыдарожныя вёскі, мястэчкі і гарады апусцелі. Насельнасць пахавалася па лясах. Нягледзячы на тое, што каралева Ляля набыла славу добрай, людзі баяліся, каб яна не спусціла на іх Смерць з залатога ланцужка. Як гэта кажуць: авечка баіцца не пастуха, а яго пугі.
За тысячамі каралеўскіх бегуноў ішоў полк лейбгвардыі і рассцілаў па дарозе пышны аксаміт. За войскам былі расстаўлены абапал дарогі скрыпачы і гарманісты, дудары і флейцісты, барабаншчыкі і арфісты, гусляры і цымбалісты. Яны і ўдзень і ўначы гралі маршы ў чэсць караля Пінг-Понга і каралевы Лялі. Па дарозе раз’язджалі каралеўскія пажы з пальмавымі галінамі ў правай руцэ і вядзерцам з духмянамі ў левай. Яны апрысквалі духмянамі пышны аксаміт на дарозе, каб смачна пахла.
За пажамі ехалі на белых сланах каралеўскія кухары з паходнымі кухнямі, у якіх гатавалася ежа. За імі ішлі лакеі ў доўгіх рыжых парыках, апранутыя ў белыя рэйтузы, у жоўтыя камзолы з залатымі галунамі, і расстаўлялі абапал дарогі сталы, засцеленыя пурпуровымі абрусамі. Яны расстаўлялі па сталах ежу і розныя дарагія віны з лепшых княжацкіх скляпоў усяго свету.
Гэта на той выпадак, калі па дарозе каралеўскай сям’і захочацца есці.
З правага і з левага боку кожнага століка стаяла па адной прыгожай нявольніцы з распушчанымі валасамі, у галубым адзенні з крыллямі за спіною, па-мастацку зробленымі з белага шоўку. Яны чакалі праезду караля і каралевы другія суткі з бакалам віна ў правай руцэ і з веткай вінаграду ў левай.
Калі каралеўскія міністры агледзеліся, што апусцелі гарады і сёлы, яны паслалі войска ў лясы па народ, які зганялі на дарогу бізунамі. Народу было строга загадана стаяць абапал дарогі з сагнутымі да самой зямлі галовамі, пакуль не праедзе залатая каралеўская карэта, якую вазіла дванаццаць ільвоў.
У людзей балелі спіны, кружыліся галовы, аднак, баючыся гневу каралевы, яны стаялі, сагнутыя ў крук.
Урэшце каралеўская карэта, а за ёю цэлы карнавал бліскучай світы прыехалі на спектакль.
Цэлыя два тыдні сарай, дзе гралі скамарохі, убіралі найлепшыя майстры з каралеўскага двара. Знутры і звонку ён быў пакрыты дарагімі персідскімі дыванамі. Простыя сасновыя ўслонкі для сядзення былі пакрыты пушыстым пурпурам. Пад столлю, перафарбаванай найлепшым каралеўскім маляром у сіняе неба з месяцам і зоркамі, віселі на бронзавых ланцужках сярэбраныя лампады з маслам, дзесяткі аганькоў якіх нагадвалі жывыя зоркі.
Навакол сарая, які быў падобны цяпер да дзіўнай вялізнай будкі, нявіданай нідзе на свеце, хадзілі з узнятымі палаючымі паходнямі адборныя веліканы — чорнабародыя, высокія, тоўстыя — і пужалі народ сваімі тупымі бычачымі вачыма.
Кароль і каралева сядзелі ў сараі ў першым радзе перад самай сцэнай. За імі сядзелі міністры, князі і княгіні, графы і графіні ды іншая знаць. Многім з іх прыходзілася стаяць на дварэ, бо сарай быў перапоўнены.
Ішло прадстаўленне.
Калі каралева Ляля, былая пані Сарачынская, угледзела Люсеньку, загрыміраваную пад Дзіда-дзеда, яе сэрца апанавалі два пачуцці: страх перад сапраўднай Смерцю ў Дзіда-дзедавай табакерцы і злосць на самога Дзіда-дзеда. Гэта ж, калі яна была яшчэ простай Сарокай, ён выскуб усё яе пер'е і вымазаў яе дзёгцем, які не адмываецца ні ў якіх водах на свеце. І цяпер яна чуе пах дзёгцю, змешаны з пахам белай ружы... Гэта ж ён...
Але каралева была хітрая. Яна стрымлівала свае пачуцці і глядзела на ігру скамарохаў, трымаючы Мопсіка-Смерць на каленях з выразам вялікай пяшчоты на твары. Яна нянчыла Мопсіка-Смерць, як роднае дзіця... Нібы яна сама маці Смерці.
Калі на сцэну выйшла дачка Юркі Дратвы, апранутая і замаскіраваная пад каралеву ды яшчэ з такім самым Мопсікам, як у каралевы на каленях, — усе ахнулі ад дзіва. Можна было падумаць, што гэта не сцэна, а вялікае люстэрка, у якое цяпер глядзіць сама каралева і ўсе бачаць яе адлюстраванне.
Больш за ўсіх збянтэжылася сама каралева. Яна падумала так:
«А што, калі скамарохка адважыцца, сыдзе цяпер са сцэны са сваім Мопсікам на такім жа залатым ланцужку, падыдзе да караля Пінг-Понга і скажа, што гэта яна каралева, а я скамарохка? Гэта ж яна падрабляе мой голас так, што я сама спалохацца магу. Не толькі што кароль, але я сама магу зблытаць сябе з ёю».
Аднак каралева хутка супакоілася.
Ад яе, ад каралевы, чуецца пах дзёгцю. Кароль заўсёды ўцягвае гэты пах ноздрамі і вельмі хваліць. «Гэта найлепшы пах жыцця», — кажа ён.
Тым часам Мопсік на каленях каралевы з такім жа дзівам глядзеў на Мопсіка, што на каленях скамарохкі.
Раптам абодва Мопсікі натапыршчыліся і пачалі выдаваць аднолькавыя гукі:
— Гр-р-р...
— Гр-р-р...
— Гір-гір-гір...
— Гір-гір-гір...
— Гірл-гірл-гірл...
— Гірл-гірл-гірл...
Пры такой гарачай і цікавай размове абодва Мопсікі рвануліся адзін на аднаго з усіх сіл, аж пакуль не вырваліся з рук абедзвюх каралеваў.
У сараі пачуўся небывалы шум і крыкі:
— Смерць вырвалася з рук каралевы!
— Смерць! Смерць! Смерць!
Пачалася беганіна — хто куды. Прыдворныя выскачылі з сарая ды наўцёкі. Кароль страціў прытомнасць і паваліўся на зямлю.
Каралева была задаволена перапалохам. Яна падскочыла да Мопсікаў, схапіла аднаго з іх, бо яна добра ведала, што гэта ўсё роўна. Падсунула каралю сваю руку пад самы нос. Ён адразу прачнуўся ад паху дзёгцю. Каралева ўзяла яго пад руку, яны спакойна і павольна выйшлі з сарая і склікалі прыдворных.
Слава каралевы Лялі яшчэ больш павялічылася, бо ўсе гаварылі адно:
— Смерць хацела ўцячы ад каралевы, але адважная каралева, якая любіць свой народ, зноў схапіла Смерць за ланцужок.
У той час, калі кароль і каралева паехалі далей, пакінуўшы на сцэне шмат багатых падарункаў для скамарохаў, — усе скамарохі былі за кулісамі і так рагаталі, ажна самі думалі, што іхні рогат неўміручы і яны ад яго ніколі не вызваляцца.
Рогат скамарохаў чуваць быў далёка навакол, і жыхары мястэчка думалі, што скамарохі звар’яцелі ад страху перад Смерцю, якая вырвалася на хвіліну з рук каралевы.
Дзіда-дзед выклікаў пажарную каманду і папрасіў абліваць вадой скамарохаў. Гэта не памагло. Тады Дзіда-дзед загадаў наліць вады ў вялікія скрынкі і палажыў туды рагочучых скамарохаў. Калі яны захлынуліся ў вадзе, рогат спыніўся. Канешне, калі б Смерць не знаходзілася ў Дзіда-дзедавай табакерцы ў яго за пазухай, тады ўсе скамарохі патапіліся б.
Дзед спыніў апавяданне, бо зарагаталі ўнукі і гэтым перашкодзілі яму гаварыць. Ён усміхнуўся і сказаў:
— Унукі шаноўныя! Калі не сціхнеце, мне прыйдзецца ўжыць Дзіда-дзедаў спосаб. Аплюхаю вас з вядра.
Калі ўнукі супакоіліся, дзед у іх запытаўся:
— Што ж бы вы, унукі, зрабілі з такой паскуднай і хітрай каралевай?
— Я расказаў бы пра яе ўсю праўдачку, — сказаў унук.
— Дзіда-дзеду пасля гэтага зноў надакучалі б розныя людзі, — апраўдвала ўнучка Дзіда-дзеда.
— Але ж яна навадзіла фальшывы страх на ўвесь народ, — сказаў унук.— Няхай бы лепш адзін Дзіда-дзед цярпеў. Няхай бы ён моцна звязаўся з тымі людзьмі, якія ненавідзяць Смерць.
— Гэта ж праўда! — згадзілася ўнучка.
— Эге... — мнагазначна сказаў дзед і наморшчыў лоб. — Паганая Сарока аказалася спрытнейшай за чэснага Дзіда-дзеда. Раскажу вам заўтра, што было далей. А вы не гневайцеся на нашага Дзіда-дзеда. У яго быў праз меру мяккі характар, вечная памяць яму.
— Характару вечная памяць? — запытаўся ўнук.
— Не характару, а Дзіда-дзеду, — сказаў дзед. — Я стаміўся, і язык у мяне малытаецца між небам і зямлёй, як авечы хвост. А вы, унукі, зусім кепскія па характару. Вымазаліся ў гліне — аж страх! — злаваўся дзед.
— Я ляпіў з гліны Дзіда-дзеда, — сказаў унук.
— А я — Люсеньку! — сказала ўнучка.
Дзед тупнуў нагой і закрычаў:
— Ідзіце, вожыкі, прадайце ножыкі, купіце мыла, памыйце рыла! А то асцёбаю вас жыцянай пугай і запру ў вялікай табакерцы з бліноў і масла...
Малыя зараз жа пайшлі да рэчкі і памыліся.
— За тое, што паслухаліся, — сказаў дзед, — я вам заўтра раскажу аб тым, як у Дзіда-дзедаву гісторыю не хочучы ўскочыў аптэкар Савіцкі.
Назаўтра дзед звярнуўся да ўнукаў з такімі словамі:
— Калі вы, майстры фігур з гліны, памятаеце, Юрка Дратва дастаў у аптэкара Савіцкага парашок тараканам на сон. Юрка Дратва аддаў гэты парашок кардыналу Баніфацыю, каб выратаваць Ватыкан ад тараканаў.
Кардынал Баніфацы пайшоў у панскі палац, дзе Кій дзесяты з нецярплівасцю чакаў табакерку са Смерцю. Кій дзесяты і не думаў выпускаць Смерць на волю. Ён толькі хацеў запалохаць табакеркай увесь свет. Кій дзесяты быў яшчэ злейшы за паню Сарачынскую.
Сустрэўшыся з Кіем дзесятым у адным з пакояў пышнага папскага палаца, кардынал Баніфацы набожна прыпаў да яго ног і пацалаваў папскую пантоплю. Кій дзесяты запытаўся:
— Прывёз Смерць у табакерцы?
— Прывёз, — адказаў кардынал. — Табакерка ў маім дарожным чамадане. Вакол яго — сто езуітаў. Варта вельмі пільная. Хутка прынясу табакерку ў Ватыкан. Даруй, уладыка, мае грахі, я так стаміўся, так аслабеў, што...
— Што... — падхапіў Кій дзесяты. — Не шкодзіла б выпіць келіх святога Бенедыкта і два келіхі святога Антонія? Так?
— Так, так... з дазволу вашай святасці, — сказаў кардынал Баніфацы, набожна апусціўшы вочы.
Па загаду Кія дзесятага слугі прынеслі некалькі бутэлек сталетняга віна. Калі келішкі былі напоўнены, спрытны кардынал Баніфацы дастаў з кішэні сонны парашок, які даў яму Юрка Дратва, калі Кій дзесяты адвярнуўся на хвіліну да акна, усыпаў парашок у папскі келішак і размяшаў пальцам. Пры гэтым ён не зводзіў вачэй з папскай спіны, па якой горда спацыравалі два адкормленыя вусатыя тараканы.
Было выпіта віно з бутэлек, а Кій дзесяты хоць бы што! Сонны парашок не падзейнічаў. Наадварот — Кій дзесяты разышоўся так, што, здаецца, зараз задзярэ полы і пусціцца танцаваць тарантэлу.
Занепакоіўся кардынал Баніфацы. Няўжо Юрка Дратва яго, кардынала, абмануў? Не можа быць! У Юркі Дратвы такі шчыры твар. Кардынал Баніфацы ўсыпаў сонны парашок і ў вячэру Кія дзесятага, і ў сняданне — папа рымскі толькі добра паспаў. Бо з таго часу, як Дзіда-дзед злавіў Смерць, на намесніка бога на зямлі напала бяссонніца. Ад соннага парашка ён толькі памаладзеў.
Кардынал Баніфацы перадаў Кію дзесятаму пустую табакерку, сказаўшы, што гэта тая самая, што яму перадаў пан Заяц, напалоханы пасланнем яго святасці.
Кардынал паехаў шукаць аптэкара Савіцкага.
Кій дзесяты ў адсутнасці кардынала Баніфацыя сабраў усіх іншых кардыналаў на нараду: выпусціць Смерць з табакеркі ці не?
Доўга цягнулася нарада ў сямідзесяці двух кардыналаў. Папскім каршунам і хацелася і калолася. Хацелася самім жыць вечна. А калолася тое, што Смерць у няволі і не пануе на ўсім свеце і страх божы прапаў у людзей. Урэшце рашылі пакуль што трымаць Смерць у табакерцы. Кій дзесяты забраў табакерку ў сваю кішэнь. Ён меў кепскае вока на караля Пінг-Понга, які так абманваў свет фальшывай табакеркай.
Кій дзесяты паслаў па ўсіх кутках свету сваю папскую булу-грамату аб тым, што ў каралеўстве Пінг-Понга людзі баяцца простага Мопсіка, думаючы, што гэта Смерць у выглядзе цюціка, а што сапраўдная Смерць знаходзіцца ў Ватыканскім палацы за сямю замкамі і сямю пячацямі. Такім чынам, Смерць у яго, Кія дзесятага, руках.
Усё ж Кій дзесяты часта думаў:
«А можа, даўганосы Бонік падсунуў мне не сапраўдную, а таксама фальшывую табакерку? Бонік здолен на ўсялякія штучкі, на хітрыя фокусы. І куды ж ён раптам знік, гэты жулікаваты Бонік? Калі ён прападае дзе-небудзь на некаторы час, ён потым кажа мне, што пасціўся і маліўся ў пустыні, як святы Антоні. Я ж ведаю, што ён ілжэ. Дзіўлюся, як гэта Бонік мне не сыпнуў атруты ў талерку. Цяпер я ніякай атруты не баюся. Цяпер паганы Бонік ніколі маёй смерці не дачакаецца... Ах, гэты Заяц! Я яму так удзячны...»
Тым часам папскі Бонік, гэта значыць кардынал Баніфацы, пераапрануўся ў вопратку старога купца і з трыма сваімі адданымі і спрытнымі слугамі, манахамі-бернардынцамі паехаў у той гарадок, дзе жыў аптэкар Савіцкі. Назву гарадка ён запісаў у Дзіда-дзедавай хаце, калі Юрка Дратва даў яму сонны парашок.
Аптэкара Савіцкага не было ў гарадку. Сакрэт рэцэпта соннага парашку на тараканаў ён прадаў разам з аптэкай другому аптэкару, а сам кудысьці знік са сваёй сям’ёй.
Даведаўшыся пра гэта, кардынал Баніфацы доўга распытваўся ў гаспадара аптэкі аб прыметах аптэкара Савіцкага і даведаўся вось што: Савіцкі мае два гарбы, адзін спераду, другі — ззаду. Рукі і ногі ў яго доўгія. На носе ў яго барадаўка. Барада і вусы чорныя. Вочы чорныя.
Кардынал Баніфацы даў сваім манахам шмат золата і загадаў ім наймаць людзей на пошукі аптэкара Савіцкага, бо па прыкметах яго знайсці не так цяжка.
Аптэкар Савіцкі жыў у той час са сваёй жонкай і маленькім хлопчыкам у лесе. Агенты пераапранутага кардынала Баніфацыя знайшлі яго. Тады кардынал Баніфацы пакінуў сваіх трох манахаў у гасцініцы і сам наняў фурманку і паехаў у лес. Хатку хутка знайшлі. Навокал яе быў вялікі гарод, падзелены на дробныя градкі з таблічкамі, на якіх былі нумары і надпісы.
На градках буяла невядомая расліна, чырвоныя лісты якой былі тоўстыя і празрыстыя. На лісцях выступалі жылкі, нібы на жылістай чалавечай руцэ. Ад гэтых раслін пахла жывым успацелым целам.
Калі рамізнік спыніўся ля дзвярэй хаткі, на ганак выйшаў ветлівы чорнабароды чалавек. Два гарбы спераду і ззаду нагадвалі барабаншчыка з двума барабанамі. Яго вочы ўсміхаліся, ззялі і былі прасякнуты незвычайнай дабратой. У яго быў вельмі меладыйны голас, які зачароўваў, як музыка.
Пальцы яго былі афарбаваны ў розныя колеры. Відаць, што ён займаўся рознымі хімічнымі доследамі.
Кардынал Баніфацы падаў яму візітную картачку, на якой было надрукавана: «Доктар матэматыкі Джыовані Чарэнца, прафесар рымскага універсітэта».
Ён сказаў аптэкару Савіцкаму, што, катаючыся ў лесе, ён выпадкова трапіў сюды і просіць дазволу зайсці ў памяшканне.
Хата мела адзін вялікі просты пакой. Ля сцен пакоя былі прыбіты з нізу да верху паліцы, на якіх стаяла шмат шкляной пасуды з парашкамі і рознакаляровымі вадкасцямі. Былі навалены стопкамі кнігі па хіміі і сельскай гаспадарцы. Галоўным чынам аб розных карняплодах.
Пагутарыўшы з прафесарам аб розных дасягненнях навукі і аб тым, што цяпер, дзякуючы такой дзіўнай выпадковасці з табакеркай, можна займацца доследамі хоць тысячагоддзямі аднаму чалавеку і што гэта вялікае шчасце для навукі, — аптэкар Савіцкі далікатна запрасіў прафесара Джыовані Чарэнца на скромны полудзень.
У гэтым жа пакоі, дзе пасярэдзіне быў засланы белым абрусам стол, гаспадыня прынесла бутэльку віна і пачала даставаць стравы з вялікай печы.
Вельмі здзівіла прафесара тое, што падавалі мясныя блюды, якія зусім не было агідна есці. Елі смажаную пячонку, рубленыя катлеты з ялавічыны, свіныя адбіўныя ды іншыя мясныя стравы: бараніну, катлеты з кураціны, смажанага зайца, гусяціну і г. д.
— Адкуль вы ўсё гэта берыцё, шаноўны пан Савіцкі? Не можаце ж біць ці рэзаць жывых істот. Я не мог бы нават есці. Вашы закускі нагадваюць і мяса і гародніну. Дазвольце запытацца, шаноўны гаспадар, з чаго зроблена ежа?
— Бачыце, пан прафесар, — сказаў аптэкар Савіцкі, — усё гэта прыгатоўлена са спецыяльных мясных буракоў, якія растуць у маім гародзе. Над вырошчваннем такіх буракоў я працую ўжо другі год. Гэтыя буракі маюць у сабе ўсе элементы жывога арганізма: мяса, крыві, касцей, тлушчу. Такі бурак вельмі патрэбен для людзей, якія раней ужывалі шмат мяса, і для звяроў і птушак — былых драпежнікаў, што ў сувязі з нашай неўміручасцю засумавалі і страцілі ранейшы спрыт, жвавасць і нават хараство.
— Вынікі добрыя? — запытаўся прафесар.
— Як бачыце! Я меў гонар пачаставаць вас рознымі мяснымі блюдамі, пане прафесар.
— Будзьце ласкавы, пане Савіцкі, паказаць мне вашы буракі, — папрасіў прафесар.
— З вялікай прыемнасцю, — згадзіўся аптэкар Савіцкі. — Няхай пан прафесар патурбуецца паглядзець мой гарод.
Яны выйшлі з хаты.
Спачатку аптэкар Савіцкі чытаў яму таблічкі на градках:
— Буракі-бараны, буракі-зайцы, буракі-быкі, буракі-кабаны, буракі-качкі, буракі-куры, буракі-гусі, буракі-цяляты і шмат-шмат буракоў іншых гатункаў.
— Цікава, цікава... — мармытаў прафесар.
— А цяпер, — сказаў аптэкар Савіцкі. — зірнём, што гэта за буракі. — Пры гэтым ён узяўся абедзвюма рукамі за бацвінне і ледзь вырваў бурак, ростам з вялікі гарбуз. Калі ён сцёр з яго зямлю, гэты арыгінальны корань-плод меў выгляд шара з сырога мяса. Прафесар ахнуў ад дзіва.
Аптэкар Савіцкі разрэзаў нажом бурак толькі да палавіны. З яго паліўся сок, падобны да крыві. Потым узяў вострую сякеру, палажыў бурак на калодачку і рассек. Гэта ён перасек цвёрдую косць таўшчынёй у палец, якая пранізала бурак з верху да нізу, як шкворан. Косць была ўнутры пустая. З яе ліўся тлушч.
— Я захоплен вашым геніяльным бураком, — усклікнуў прафесар.
— Цяпер, — сказаў аптэкар Савіцкі, — мы выпрабавалі з вамі, пане прафесар, гэтыя буракі на смак. Давайце зірнём, як іх ядуць звяры. Зойдзем на хвілінку ў гэты хляўчук.
У хлеўчуку стаялі воўк і лісіца. Аптэкар Савіцкі кінуў ім па палавіне бурака. З вялікай прагнасцю звяры накінуліся на бурак. Вочы ў іх гарэлі ад асалоды. Яны выдавалі гукі задаволенасці, елі буракі і аблізваліся, як пасля мяса.
— Як вы да гэтага дадумаліся? — запытаўся прафесар.
— Я над гэтым працаваў куды раней да таго, як мы зрабіліся неўміручымі. Быў я чалавек даволі бедны, і я не меў грошай за што купляць фунт мяса на абед. Усё, што расце на зямлі, мае ў сабе жывыя клеткі. Ну, я моцна падумаў над усім гэтым, пане прафесар, і папрацаваў. У мяне ўсё запісана ў маіх сшытках.
— А вы ведаеце, шаноўны пан Савіцкі, што вашы мясныя буракі могуць стварыць па ўсёй зямлі новы промысел? Вы ведаеце, што вы можаце зрабіцца мільянерам?
— Грошы мала мяне цікавяць, пане прафесар. Голаду я не баюся цяпер, бо мы неўміручыя. А доследы над стварэннем новых сартоў буракоў даюць мне самі па сабе вялікую асалоду. Больш мне нічога не трэба.
Пры гэтым аптэкар Савіцкі зірнуў на прафесара такімі чыстымі дзіцячымі вачыма, што той апусціў свае вочы.
— Та-ак... — задуменна сказаў прафесар. — Вы святы чалавек.
— Як гэта — святы?! Я — самы просты, звычайны чалавек, — апраўдваўся аптэкар Савіцкі.
— Я шчаслівы, што нечакана пазнаёміўся з такім цікавым чалавекам, — салодка сказаў прафесар. — У мяне да вас просьба, пане Савіцкі...
— Напрыклад...
— Адважуся ў вас папрасіць некалькі штук буракоў і жменьку расады. Канешне, за прыстойную плату...
— Я ахвотна дам пану прафесару і буракоў і насення без грошай. Але справа, бачыце, у тым, што буракі псуюцца хутчэй за звычайнае мяса. Яны не псуюцца толькі ў той глебе, дзе растуць, і то, калі тонкі ніжні карэньчык не адарваны. Ніякія лядоўні і халадзільнікі іх не могуць выратаваць. А сапсуты мясны бурак аддае такім трупным страшным пахам, якога вынесці цяжка. Што тычыцца насення, дык яно дае расткі толькі ў маёй глебе. Зірніце, пане прафесар!
Аптэкар Савіцкі ўзяў лапатку і пачаў асцярожна капаць зямлю вакол аднаго з буракоў. Корань бурака як бы закупорыў тонкае горлачка вялікага шклянога гладыша, напоўненага ружова-малочным кісялём.
— Гэты кісель дае жыццё насенню бурака і з’яўляецца маім сакрэтам. Тут знаходзяцца разнастайныя элементы жывога арганізма. Але гэта яшчэ не ўсё. Патурбуйцеся схадзіць са мною ў тую будыніну! — І аптэкар Савіцкі павёў прафесара яшчэ ў адзін хляўчук.
Там стаялі вялізныя рамы з рознакаляровым шклом.
— Гэтыя шклы, у залежнасці ад таго, як яны пастаўлены, прапускаюць праменні, яшчэ не вядомыя ніякім фізікам. Гэтымі рамамі я пакрываю грады ў залежнасці ад патрэбы два разы на дзень, калі яшчэ бацвінне не вылезла з зямлі.
Прафесар выпучыў вочы ад дзіва і маўчаў.
— Апрача гэтага, — сказаў аптэкар Савіцкі, завёўшы прафесара ў адну каморку, — вось зірніце сюды!
Там стаяў кацёл, у якім грэлася вада. Ад катла ішла цэлая сетка трубак.
— Куды вядуць гэтыя трубы? — запытаўся прафесар.
— Яны падыходзяць блізка да кожнай шкляной пасудзіны з той кісялёвай вадкасцю, якую вы бачылі. Прытрымліваецца пастаянная тэмпература жывога арганізма. Дык вось, пане прафесар! Пакіньце мне ваш адрас, і калі я скончу дослед над гэтым цікавым корань-плодам і яго насенне можна будзе сеяць, як звычайную бульбу ці буракі, тады вам прышлю мяшочак насення. Ды не толькі вам, але ў сельскагаспадарчыя акадэміі ўсяго свету.
Прафесар Джыовані Чарэнца нізка пакланіўся, падзякаваў і сказаў:
— Пасля палону Смерці ў табакерцы ваша праца над мяснымі буракамі — другі цуд на зямлі, другі каштоўны падарунак усяму чалавецтву. Жадаю вам ад усяго сэрца давесці сваю працу да шчаслівага канца! У знак маёй шчырай пашаны да вашай асобы дазвольце папрасіць вас на некалькі хвілін у сваю гасцініцу, дзе хачу мець чэсць перадаць вам некалькі бутэлек сталетняга віна са склепаў Ватыкана. Дарога туды і назад зойме не больш гадзіны часу.
Прафесар паглядзеў на яго такімі жаласлівымі ўмаляючымі вачыма, што аптэкар Савіцкі згадзіўся з ім паехаць.
Па дарозе ў гасцініцу прафесар запытаўся:
— Мне выпадкова прыйшлося карыстацца вашымі соннымі парашкамі супраць тараканаў. Пры гэтым я баяўся, каб яны на мяне самога не нагналі сон.
— Мае парашкі, у залежнасці ад дозы, наганяюць сон нават на мядзведзяў і сланоў, але не на людзей.
— Чаму не на людзей?
— Таму, што ў людзей больш складаная нервовая сістэма.
— Але для нас, неўміручых грэшнікаў, можна таксама прыдумаць сонны парашок?
— Я ўжо нават прыдумаў.
— На колькі год?
— Ад пяці да дзесяці год.
— Гэта цікава. А чаму гэтым не займаецеся?
— Гэта ж вельмі шкодна для людзей. Розныя цёмныя людзі, захапіўшы такі парашок у свае рукі, могуць нарабіць шмат шкоды чалавецтву.
Прафесар Джыовані Чарэнца вельмі далікатна адчыніў дзверы ў нумар гасцініцы, дзе яны спыніліся, і сардэчным голасам сказаў:
— Прашу, пане Савіцкі!
Як толькі аптэкар Савіцкі ўвайшоў у пакой, на яго накінуліся, як тыгры, тры манахі-бернардынцы. Яны заткнулі яму рот анучай, каб ён не крычаў, звязалі яму моцна рукі і ногі, накінулі на галаву мяшок, палажылі ў скрыню, падобную да труны, і забілі скрыню наглуха цвікамі.
Вось які фокус учыніў кардынал Баніфацы з аптэкарам Савіцкім.
Дзед панюхаў тытуню і апавядаў далей.
— Як сцямнела, яны вынеслі скрыню на двор, палажылі ў карэту і рушылі з месца, пагнаўшы коней з усіх сіл.
Чуў нешчаслівы палоннік, як праз кожныя некалькі гадзін спыняліся і мянялі коней. Так цягнулася некалькі дзён. Потым яго кудысьці паняслі. Калі скрыню зноў паставілі на месца, ён праз некаторы час пачуў усплёскі вады і калыханне. Аптэкар Савіцкі здагадаўся, што ён на караблі. Ён адчуў вялікую непрыемнасць ад голаду і ўспомніў, што не можа ад гэтага памерці. А Смерць не з’явіцца з Дзіда-дзедавай табакеркі — колькі яе ні заві...
Ехаў аптэкар Савіцкі морам аж дзесяць дзён. Потым яго кудысьці пацягнулі ўніз. Праз гадзіну ці дзве адчынілі скрыню, надзелі на ногі кайданы, развязалі вочы і выцягнулі з рота анучу. Ён праляжаў нерухома некалькі хвілін.
Першае, што ён убачыў, — гэта маленькі агеньчык, які разануў яму ў вочы, як востры нож. Ён са стогнам зноў зажмурыў вочы. Потым пачаў іх пакрысе расплюшчваць усё шырэй і шырэй, пакуль прывык да святла.
На невялічкім століку мігацелася ў медным падсвечніку васковая свечка. Перад ім стаяў прафесар Джыовані Чарэнца, гэта значыць кардынал Баніфацы ў вопратцы манаха. Кардынал усміхнуўся і, паказаўшы на акраец хлеба і жбанок вады на століку, сказаў:
— Выбачайце, пане аптэкар Савіцкі, што ў мяне тут няма вашых цудадзейных буракоў, але пакуль што хлеб і вада — таксама не бяда. Вы доўга, прашу прабачэння, галадалі. З’ешце гэты хлеб, і я прынясу яшчэ. Кій на кій шкодзіць, а хлеб на хлеб не пашкодзіць.
Аптэкар Савіцкі моўчкі азіраўся навакол. Ён быў у сырым падзямеллі ці ў склепе пад будынкам — цяжка было пазнаць. Адной нагой ён быў прыкуты да каменя сцяны. Аптэкар зірнуў на кардынала так строга, што той на адно імгненне адвярнуўся. Аптэкар ад абурэння скінуў са стала акраец хлеба і жбан вады, схапіўся рукамі за галаву і запытаўся:
— За што?
— Так трэба... — мяккім голасам адказаў кардынал Баніфацы і пайшоў кудысьці ў цемру.
Яго крокі спачатку гулка аддаваліся ў вялікім падзямеллі. Потым пачалі слабець і замерлі ў аддаленні.
«Я цяпер нібы Смерць у табакерцы, — падумаў аптэкар. — Але ж я нікога не крыўдзіў. А калі я прыдумаў сонны парашок на людзей, дык не для таго, каб яго ўжываць. Я ж не думаў ім карыстацца... У чым жа справа? Хіба таму, што я стаў небяспечным, ведаючы сакрэт парашку?»
Пасядзеўшы ў цяжкім раздум’і пару гадзін, аптэкар нагнуўся, падняў акраец хлеба і з’еў да апошняй крошкі. Яму захацелася піць. Ён пашкадаваў, што выліў ваду. А яму, нешчасліваму, так хацелася піць, што, каб Смерць не сядзела ў табакерцы, ён памёр бы ад смагі.
Ён, здаецца, лізаў бы цяпер сухім языком вільготную зямлю, дзе была выліта вада. Ён нагнуўся і пад сталом угледзеў другі жбанок з вадою. «О, якое шчасце!» Ён цяпер быў удзячны здагадліваму чорнаму манаху за гэта. Ён выпіў ваду са жбанка і заўважыў на зямлі свежы куль саломы. Ён кінуўся на салому. Пры гэтым агідна зазвінеў ланцуг, на якім ён быў прывязаны да сцяны, як злы пёс. Ён уткнуўся галавой у салому, хацеў плакаць, ды не мог. Ад гэтага было яшчэ цяжэй.
«Няўжо на векі вечныя буду тут таміцца? — падумаў ён. — О, злы Заяц! Навошта трымаеш Смерць у табакерцы?.. І трэба ж было мне паверыць незнаёмаму чалавеку і паехаць да яго ў гасцініцу... Але каб чалавек ведаў, дзе ён паваліцца, дык раней шоўкавую падушачку падлажыў бы на тым месцы».
Праз некаторы час аптэкар Савіцкі моцна заснуў.
Калі кардынал Баніфацы яго разбудзіў, дык сказаў, што ён спаў трое сутак. Потым так прамовіў:
— Вы, пане аптэкар, адпачылі з дарогі і, я думаю, крыху супакоіліся. Цяпер магу з вамі гаварыць, як вечны з вечным. Мне трэба ўсыпіць аднаго чалавека. Чым хутчэй вы мне дасцё парашок, тым хутчэй будзеце вызвалены з гэтай вялізнай табакеркі.
— Значыць, я павінен быць саўдзельнікам вашых злоўчынкаў? — запытаўся аптэкар.
— Нявольным саўдзельнікам, — паправіў яго кардынал.
— Я не згодзен! — крыкнуў аптэкар.
— Бачыш ты яго! — засмяяўся кардынал. — Гол, як далонь, а гарач, як агонь. Вашы крыкі не памогуць. Я вам тут наладжу магчымасці для працы, і вы мне зробіце некалькі парашкоў — і бывайце здаровы! Адвяду вас назад да вашых бурачкоў, да жонкі і да маленькага сынка... — Зрабіўшы маленькі спынак, кардынал сказаў: — Усё, што вам трэба, я дастаўлю сюды...
— Сюды?!
Аптэкар Савіцкі ўскочыў з месца і зазвінеў ланцугом.
— Не хачу сюды! — крыкнуў ён.
Кардынал Баніфацы загаварыў пяшчотным голасам:
— Разумееце, высокашаноўны вучоны, што пры ўсім маім спачуванні да вас, інакш быць не можа. Сонныя парашкі павінны быць зроблены ў сакрэце ад усяго свету. Гэта раз. А па-другое, тут вы хутчэй зробіце, каб хутчэй вызваліцца з цёмнай і сырой ямы. Кожная скацінка павінна мець дубінку... Разумееце?
— Разумею, — сказаў бедны аптэкар.
— Значыць, згода?
Аптэкар сумна кіўнуў галавой і апусціў яе ў задуменнасці на грудзі!
— Не сумуйце, пане Савіцкі. Хутка зноў будзеце займацца сваімі слаўнымі бурачкамі ў акружэнні слаўнай жонкі і цудоўнага маленькага хлопчыка. Да вашай бацвінкі будзе паложана смачная свінінка. Будзеце спяваць свайму хлопчыку так: «Білін-білін — на талерцы блін». Усе гэтыя слоўцы я запісаў на вашай зямельцы. Дык вось! Надышоў час, каб адкрыць вам сакрэт. Я хачу ўсыпіць усіх тых, хто дамагаецца вызвалення Смерці з табакеркі... Добрая справа? — Добрая! Ваша дапамога неабходна, нават сказаць «вох» і то лягчэй удвох. Значыць так: зрабіце парашкоў на некалькі сот чалавек. Вось вам папера, чарніла і пяро!
Аптэкар Савіцкі прысеў к століку і пачаў пісаць. Ён напісаў доўгі спісак па-латыні. Кардынал Баніфацы, прачытаўшы лісткі, сказаў:
— Больш вам нічога не трэба?
— Больш мне нічога не трэба... апрача... — і ён напісаў яшчэ пару лісткоў.
— Заўтра ўсё гэта будзе дастаўлена сюды! — сказаў кардынал, пакланіўся і пайшоў.
Аптэкар Савіцкі быў усхваляваны. Ён ужо знайшоў парашкі, якія могуць усыпіць чалавека не толькі на пяць ці на дзесяць год, але нават на сто год. Ён аб гэтым нікому раней не гаварыў, каб зноў не абяздоліць усё чалавецтва. А вось што выйшла са звычайнага парашка на тараканаў, які ён змайстраваў дзякуючы просьбе Юркі Дратвы. Канешне, думка кардынала аб усыпленні ўсіх прыхільнікаў Смерці някепская. Аднак ён не зусім верыў кардыналу.
Ён прыняўся за хлеб і ваду. Апошнія суткі спаць ён не мог. Кардынал урэшце прывалок яму некалькі мяшкоў рознай велічыні, пару скрынак рознай шкляной пасуды і аптэкарскіх прылад. Таксама скрыначку з аптэкарскай вагой.
З кардынала цурком ліўся пот, пакуль ён усё гэта прынёс.
— Канешне, — як бы апраўдваўся кардынал, — мае людзі маглі б усё гэта прынесці, але я хачу захоўваць справу ў вялікім сакрэце. І мне, духоўнай асобе, прыходзіцца так пацець. Але, як гэта вашы беларусы кажуць: «На бязлюддзі і поп чалавек». А я — каталіцкі поп! Хоць я чорны, затое праворны. Распакоўвайце і працуйце! Ад гэтага залежыць тэрмін вашага вызвалення. Нічога! Яшчэ разам будзем есці свіныя адбіўныя з вашых цудадзейных бурачкоў. Калі ёсць у нас рыба, будзе і юшка. Ах, вашы прымовачкі! Я іх перакладу на італьянскую мову.
Аптэкар Савіцкі яму на ўсё гэта нічога не адказаў. Ён разумеў, што дзівацкі кардынал хоча яго развесяліць.
Ён прыняўся за распакоўванне мяшкоў і скрынак. Яго жалезны ланцуг быў доўгі, што дало яму магчымасць рухацца ў даволі шырокім паўкрузе.
Праз некаторы час даўганосы прынёс сюды скрыню свечак.
— Ледзь не забыўся, — сказаў ён. — Вы іх не шкадуйце, паліце колькі хочаце! Прынясу яшчэ. Хлеб і ваду буду прыносіць кожны дзень. Да пабачэння!
Аптэкар Савіцкі астаўся адзін. Яго агарнулі цяжкія, нібы каменні, думы. Ён мог са сваёй работай справіцца хутка. Ён мог адцягнуць яе на год і больш. Пры неўміручасці год і адна хвіліна адно і тое самае. Аднак у падзямеллі і хвіліна вечнасцю здаецца, а яму, Савіцкаму, хочацца паглядзець родную зямельку, родную сям’ю... Калі гэты чорны каталіцкі поп праўду кажа, што ён хоча ўсыпіць толькі агідных рыцараў Смерці, дык мой абавязак — дапамагчы яму. І ён рашыў: чым хутчэй я зраблю, тым хутчэй я адгэтуль выйду...
Ён працаваў без перапынку круглыя суткі, не ведаючы, калі на дварэ дзень і калі ноч. Святло сюды ніколі не пранікала. Пахла вельмі кепска, і было вільготна.
Калі кардынал прыносіў яму чарговыя порцыі хлеба, вады і свечак, дык бачыў, што гара парашкоў расце з кожным разам.
Так аптэкар працаваў больш месяца. Урэшце ён сказаў, што ўсё гатова. Ад радасці кардынал яго пацалаваў у губы і прамовіў:
— Дзякую, пане Савіцкі, дзякую! — Пры гэтым ён перанёс усе мяшкі і скрынкі па-за круг дзейнасці аптэкара, каб той, прыкуты да ланцуга, не мог іх даставаць.— На дзесяць год дзейнічаюць? Добра! Буду выпрабоўваць.
— На кім будзеце выпрабоўваць?
— Вядома — на людзях. У мяне ёсць кеп, дурань і блазан. Папрабую на ўсіх трох разам. Гэта мае тры памочнікі, якія вам ручкі і ножкі звязалі, анучаю рот запхалі, хусткай вочы завязалі і да гэтай сцяны ў ланцуг закавалі. Калі яны заснуць, дык разам з імі засне ўся гэта справа, пра якую будуць ведаць толькі я і вы...
— Вы такі мярзотнік, як і яны! — з абурэннем сказаў аптэкар.
Даўганосы езуіт усміхнуўся змяінай усмешкай і з вялікай скромнасцю сказаў:
— Вы, пане Савіцкі, сказалі праўду толькі напалавіну. Я куды большы мярзотнік за іх і гэтым шчыра гарджуся. Вось што з вашымі парашкамі буду рабіць: буду ўсыпляць на зямлі цэлыя краі і народы. Зраблюся гаспадаром усяго свету. Дастану як-небудзь табакерку са Смерцю ў Зайца. І ніколі не выпушчу яе са сваіх рук. І мы з вамі будзем вечна жыць і рыхтаваць найлепшыя мясныя блінчыкі з вашых слаўных бурачкоў.
Аптэкар Савіцкі ад абурэння моцна рвануўся, і яго жалезны ланцуг зазвінеў і нацягнуўся, як струна.
— Вы, кардынал, найвялікшы разбойнік на свеце!
— Вы мяне перахвальваеце, пане Савіцкі! Я толькі дамагаюся стаць такім... За праўду б’юць... Гэта закон жыцця, не напісаны ні ў якіх зводах законаў. Але, хоць вельмі непрыемна мне, прыйдзецца пабіць вас, дарагі і любы. Вы будзеце адпачываць на гэтым курорце дзесяць год. Я ж хачу праверыць, ці вы не памыляецеся: а можа, праз год мае тры саракагадовыя хлопчыкі ў чорных спаднічках святых манахаў прачнуцца? Які ваш погляд на гэта, шаноўны пане?
Аптэкар маўчаў, збялеўшы як палатно.
Кардынал уздыхнуў глыбока і, выпучыўшы вочы глыбокага спачування, звярнуўся плачучым голасам да аптэкара:
— Можаце не адказваць на маё запытанне. Без слоў адчуваю ваш адказ. Выйшла так, як кажа ваша беларуская прымаўка: «Папрасіліся злыдні на тры дні, а цяпер іх ніяк не выганіш...» Значыць, мы з вамі ўмовіліся — дзесяць гадкоў. Глупства! У вас, здаецца, ёсць сын? Трохмесячны? Ну, вось... Прыйдзеце дамоў, і яму будзе ўсяго дзесяць год. Правільна я кажу? — Не. Яму будзе дзесяць год і тры месяцы. Ах, як мне шкада вашага сына...
Кардынал Баніфацы пачаў выціраць слёзы з вачэй...
— А вы нават не плачаце, пан Савіцкі? Які вы нягодны бацька...
Аптэкар Савіцкі сцяў губы і маўчаў.
Некалькі гадзін кардынал выносіў з падзямелля скрынкі і мяшкі з парашкамі на дзесяцігадовы сон. Аптэкар Савіцкі не зводзіў з яго вачэй. Калі кардынал узяўся рукамі за апошнюю скрынку, аптэкар сказаў:
— Пачакайце!
— А што? — запытаўся кардынал. — «Рукамі рухай, а носам не нюхай?» Хочаце мне сказаць, каб я сам па неасцярожнасці не заснуў?
— Не тое.
— Ды што?
— Парашкі ў гэтай скрынцы зусім іншага гатунку.
— Можа, стогадовыя? Гэта было б яшчэ лепш...
— Не тое, — адказаў аптэкар. — У гэтай скрынцы парашкі супраць сну. Даць панюхаць заснуўшаму адзін з гэтых парашкоў, дык прачнецца...
Чорны езуіт аж падскочыў:
— Значыць, уваскрашэнне?
— Нешта падобнае.
— І гэта карысна! І гэта выпрабуем! Вы, пан Савіцкі, геніяльны чалавек. Вы творыце сапраўдныя цуды. А цудадзеі нашай каталіцкай рэлігіі ўмеюць толькі брахаць на ваду і гаўкаць на струхлелыя пні. Я пракланяюся перад вамі! Калі зраблюся папай рымскім, дазволю вам кожны дзень цалаваць крыжык на маёй правай пантоплі.
Езуіт стаў перад аптэкарам на калені і тонам малітвы прамовіў:
— Вы — мой бог... А таму, што вы мой бог, я вам больш есці сюды прыносіць не буду. Крыху будзеце пакутаваць. А то можаце прыняць парашок на сон. Дзесяць год менш за кроплю ў акіяне вашага вечнага жыцця. — Ён падаў аптэкару парашок. — Вось вам. Не скажыце, што я благі. Панюхайце і спіце на здароўе. А калі вы мне запатрабуецеся, я вас, прашу прабачэння, разбуджу... Калі канакрад патрэбен, яго з шыбеніцы здымаюць...
Кардынал Баніфацы выйшаў з апошняй скрынкай у руках.
Аптэкара агарнула магільная цішыня, у якой яго сэрца выстуквала словы:
— Мяне адгэтуль не выпусцяць ніколі...
Ён задрыжаў, і яго ланцуг зазвінеў.
— Ніколі... ніколі... ніколі...
Аптэкар кінуўся на салому і астаўся ляжаць без руху.
На стале гарэла апошняя свечка, якая асвятляла невялікі круг, нібы вырваны ў цемры. За гэтым кругам была чорная вечная ноч падзямелля: ноч — без неба, без волі. Ноч — страшнейшая за магілу, бо аптэкару прыходзіцца жыць тут вечна...
Доўга ён ляжаў нерухома і не заўважыў, як пагасла апошняя свечка. І ён падумаў:
«Хвіліна слабасці, і я нарабіў людзям куды большыя пакуты, чымся мог сабе ўявіць. Іх мне растлумачыў агідны кардынал. Цяпер жыццё і смерць людзей у яго руках. Заяц падліў масла ў лямпу ўсяго свету, а я падкруціў кнот, і лямпа можа патухнуць у парашках сну... Адзін паратунак — Смерць кардынала. Чымся ўсыпіць увесь свет, лепш адчыніць табакерку...»
Больш аптэкар ні аб чым думаць не мог. Ён бачыў у пацёмках вось што:
...Трохмесячны хлопчык... Маленькі, як лялька, сінявокі. Ён смяецца... Клікнеш «Антоська» — павернецца да бацькі...
Аптэкар Савіцкі не плакаў. Ён дастаў з кішэні парашок на стогадовы сон, глынуў і адчуў у роце прыгорклы смак. Яму стала сцюдзёна. Ён пачаў дубець, нібы ад вялікага марозу. Засыналі рукі, ногі. Сон плыў па яго крыві, нібы лёд.
...Маленькі Антоська выцягваў да яго рукі і ўсміхаўся. «Ця-ця-ця-ця...» — гаварыў хлопчык. І сынок пачаў расплывацца ў густой цемры. Не. Гэта не хлопчык. Гэта ў небе жаўранак звініць: «Ціў-ціў-ціў-ціў...»
Аптэкар Савіцкі заснуў на сто год.
Цішыня...
Дзед змоўк. Унукі маўкліва хавалі вочы адно ад аднаго. Дзед нанюхаўся тытуню і сказаў:
— Вы ўжо навучыліся чытаць, мае ўнукі. Я нагаварыў вам нямала невядомых вам слоў. Птушкі па зярнятках збіраюць і сыты, а вы, дзеткі, па слоўку збірайце і будзеце мудры. Без прылады і волас з галавы не вырвеш. Я вам купіў прыладу для незразумелых слоў — слоўнічак у сіняй вокладцы.
Дзед вынес ім з каморкі слоўнік і навучыў знаходзіць незразумелыя словы. Потым ён вярнуўся да ўнукаў:
— Глядзіце, якое цёплае сонца! А ўсюды павуцінкі. На ліпах, на вязах і дубах цэлыя космы пажоўклых лісцяў — акурат кусткі першай сівізны ў барадзе чалавека.
Шануйце, дзеткі, сваю вясну, тады і ваша восень будзе сытая і сонечная. А восень ідзе шпаркімі крокамі, нібы добры конь пад добрую пугу. Пара, дзеткі, бульбачку выбіраць. Яна ў нас не менш цудадзейная за буракі аптэкара Савіцкага. Бульбяныя аладачкі з маслам, разбаўленым на гарачай скварадзе, грэюць маё старое сэрца гарачымі далонямі. Такія аладачкі — мае найлепшыя прыяцелі. Канешне, пасля ўнукаў. Я для вас, родныя, сплёў два кошыкі на бульбу. Будзем на полі працаваць.
— А гісторыя Дзіда-дзеда?! — устрывожыліся ўнукі.
— Прыйдзецца адкласці на тыдзень, а мо нават і больш. Падрыхтуецца лепш апавядач, з большым смакам будзе слухаць слухач.
Пасля ўборкі бульбы пачалася малацьба. Унукі пайшлі ў школу, а дзед, напрацаваўшыся за дзень, увечары спаў. Дзед вызваліўся ад працы толькі тады, калі выпаў першы сняжок. Да вясны ён перабраўся на вялікую печ і пад гуд калаўрота снахі ён апавядаў малым працяг гісторыі Дзіда-дзеда.
— Мы, — пачаў дзед, — пакінулі аптэкара Савіцкага ў падзямеллі, дзе ён быў прыкаваны кардыналам Баніфацыем на векі вечныя да сцяны. Аптэкар прыняў сонны парашок і заснуў на сто год. Вось табе яго мясныя буракі ды ўсё іншае. Як гэта кажуць: сем год шапку шыў ды за адну раніцу згубіў.
— Я на месцы Савіцкага не згадзіўся б зрабіць кардыналу Баніфацыю сонных парашкоў, — сказаў унук, — Савіцкі не герой.
— Я тое самае кажу, — пацвердзіла ўнучка.
— Праўда, — сказаў дзед, — вельмі лёгка хітры кардынал выцерабіў у аптэкара дубняк і бярэзнік і адрэзаў яму крыллі так, што аптэкар ляцеў вышэй азярода і ўпаў у яму ніжэй гарода. Але справа ў тым, што не кожны чалавек можа быць героем. Потым аптэкара абмануў кардынал, сказаўшы, што соннымі парашкамі ён хоча ўсыпіць чорных рыцараў смерці. Таксама — на векі вечныя быць прыкаваным да сцяны куды горш, чымся адразу памерці. Не будзем строга судзіць беднага Савіцкага, які пакінуў дома жонку і маленькага хлопчыка. Яго ўзяў на хітрыкі кардынал, які сам рыбку з’еў, а беднаму аптэкару і юшкі не пакінуў. Вось ён у мяне і апраўданы. Я яго ўмачыў, я і высушыў. Гэта значыць апраўдаў.
Баніфацы дабіўся свайго. Ён усыпіў Кія дзесятага і сам зрабіўся папай — Баніфацыем першым. Кія дзесятага ён кінуў у рэчку ў жалезнай труне і пусціў чутку, што за вялікія дабрачыннасці бог забраў у неба святога Кія. А ён, Баніфацы першы, сам завёз яго за воблакі на шасцёрцы крылатых коней прарока Ільі.
Баніфацы першы часта знікаў з ватыканскага палаца на месяцы. Яго падручныя кардыналы гаварылі, што ён адпачывае ў раі. Тым часам навакол яго фальшывай табакеркі заўсёды стаяла варта.
Баніфацы першы сядзеў у падзямеллі і думаў над тым, як усыпіць каралеўскі двор Пінг-Понга. Дзвюх смярцей, — правільна разважаў ён, — не бывае. Гэта значыць адна Смерць у табакерцы ў папскім палацы, а другая Смерць у каралевы Лялі ў выглядзе Мопсіка на залатым ланцужку. Баніфацы першы спрабаваў угаварыць каралеву Лялю прызнацца, што яе Мопсік самы звычайны цюцік. Яна не паддавалася. Тады Баніфацы першы задумаў усыпіць увесь каралеўскі двор Пінг-Понга. «Калі шанцуе, дык і лазовы куст яйкі нясе, — падумаў новы папа рымскі. — Мне цяпер шанцуе, і я спраўлюся з дваром караля Пінг-Понга».
І ён задумаўся над тым, як зрабіць гармату для стральбы сонным парашком. Гэта зрабіць было няцяжка. З гэтай гарматай ён паехаў у каралеўства Пінг-Понга.
У той час скамарохі вандравалі па розных краінах. Усюды яны карысталіся вялікім поспехам. Захацелася ім таксама пабываць у каралеўстве Пінг-Понга, каб паглядзець, як жыве пані Сарачынская і як прыдворныя дурні баяцца яе Мопсіка.
Дзіда-дзед дазволіў туды ехаць пры той умове, каб ніхто там з актораў не смяяўся. Бо нястрымны смех можа ім там нарабіць шмат непрыемнасцей.
Першай абяцалася не смяяцца галоўная хахатуння Люсенька. За ёю — усе.
Рухаліся яны даволі марудна на тых самых трох фурманках, якія былі імі набыты з самага пачатку.
Кучаравы паэт гойдаўся на адной з фурманак і пісаў новы твор для актораў пад назваю «Мячы на сярпы». Пры бытнасці Смерці ў Дзіда-дзедавай табакерцы войны спыніліся. У чалавека тады з’явілася новае адчуванне — ніхто не меў жадання падняць на другога нож, стрэльбу, меч. Рука не паднімалася і тады, калі нават жадалі смерці самаму заядламу ворагу. Таму зброя на ўсім свеце аказалася непатрэбнай.
Найвялікшая частка металаў на зямлі ржавела і псавалася. Гэтыя металы ў выглядзе гармат і стрэльбаў патрэбны былі цяпер не для смерці, а для жыцця.
У тых самых кузнях, дзе рабілася зброя, кавалі цяпер плугі ды іншыя прылады для вечнага чалавечага жыцця. Аб усім гэтым пісаў кучаравы паэт па дарозе скамарохаў у каралеўства Пінг-Понга. Пісаць аб гэтым было вельмі цікава. Бо як гэта кажуць: слова вецер, а пісьмо грунт.
У каралеўства Пінг-Понга яны прыехалі раніцой. Прыгожы палац відаць быў здалёк. На каралеўскім двары іх здзівіла мноства статуй. Яны стаялі, сядзелі і ляжалі ў розных позах. У некаторых на тварах быў выраз вялікага страху. Іншыя былі здзіўлены. Многія з іх стаялі на каленях з распрасцёртымі ў неба рукамі. Твары статуй нагадвалі маскі смеху, вар’яцтва, роспачы.
Усе статуі былі апрануты ў сапраўдныя вопраткі. Зроблены былі не з каменя, не з металу, а цвёрдыя, як бронза. Яны звінелі, калі па іх пастуквалі кійкамі альбо пстрыкалі пальцамі ў нос.
Гэта ўсіх здзівіла. Паэт — вядун па ўсялякіх справах — ціскаў плячыма і сказаў, што нідзе не бачыў і ніколі не чытаў аб такіх статуях. Праўда, калісьці ў маленстве ён чытаў у нейкай смешнай кніжцы аб тым, як акамянела на дарозе жонка вядомага на ўсім свеце п’яніцы Лота. Яна ператварылася ў вялізны кавалак солі. Прыходзілі каровы і козы лізаць яе. Таксама прыбягалі хцівыя папы ды малаткамі адбівалі кавалкі святой солі для кухні. Потым нейкі барадаты крамнік прыехаў уночы, разбіў Лоціху на драбнюткія кавалкі, напакаваў у мяшкі і вазіў па вёсках мяняць соль на курэй, на цялят, на аўчынкі. Гэты крамнік разбагацеў, збудаваў вялізны дом у мястэчку і пачаў гарэлку прадаваць у памяць п’яніцы Лота, якога сяляне называлі Лотра.
Гэта гісторыя напалохала галоўным чынам жонку п’яніцы Саўкі і жонку выпівакі Юркі Дратвы — галоўных акторак вандроўных скамарохаў.
Скамарохі доўгі час кружыліся вакол палаца, чакаючы, пакуль выйдзе хто-небудзь насустрач да іх. Яны збянтэжыліся ад таго, што ўвесь каралеўскі двор выглядаў як вымершы — нідзе не відаць было жывой душы. Было вельмі прыкра.
У глыбі двара, дзе знаходзіліся службовыя будынкі і каралеўскія канюшні, скамарохі ўгледзелі статуі коней, сабак, львоў, кароў, людзей. А далей на паляне стаяла, ляжала і сядзела ў розных позах каралеўскае войска.
Тут — за войскам — скамарохі сустрэлі міністраў, прыдворных, караля Пінг-Понга, каралеву Лялю з Мопсікам. А насупраць іх усіх стаяў каля драўлянай лёгкай гарматкі даўганосы Баніфацы.
Усе скамарохі іх пазналі. Дзіда-дзед, зірнуўшы на даўганосага, пажартаваў:
— Вось ён даўганосы фігурант, боты ў рант. І ты, пасол, папаў, нібы ікаўка ў расол! І ты, Сарока з воўчым ротам, з лісім хвастом, з сабачымі вачыма, ні села ні пала ды ў святыя папала! І ты, кароль Пінг-Понг, выскачыў з палаца, як Піліп з канапель, і апынуўся на гэтым вяселлі без музыкі! І што гэта за выстаўка напаказ, я ўцяміць не магу.
Сказаўшы ўсё гэта, Дзіда-дзед спалохаўся і схапіўся рукой за пазуху, дастаў табакерку і паглядзеў. Яна была моцна абвязана.
— Смерць не выскачыла з табакеркі, — супакоіў усіх Дзіда-дзед. — Яны не памерлі!
Скамарохі ўвайшлі ў палац.
Дзверы ўсюды былі парасчынены. У залатой пасудзе на сталах дымілася гарачая страва. Віно ў бакалах было не дапіта.
Скамарохі пайшлі ў каралеўскую кухню. У печы яшчэ палаў агонь, але кухары і іх памочнікі ў белых халатах і калпаках стаялі, прыпёртыя да сцяны, без руху. У адным з пакояў ляжала на падлозе цэлая куча пакаёвак, пажаў, лакеяў, камердынераў, швейцараў і шмат іншай каралеўскай чэлядзі.
— Што за штуковіна? — сказаў Юрка Дратва. — Не маглі ж яны памерці? Вось табе дзіва: гэта табе не тое, што карова чорна, а малако сіва!
Саўка маўчаў. Жанчыны дрыжалі ад страху. А дзеці не смяяліся. Бо не было смешна.
Паэт разважаў так:
— А можа, Смерць усё ж такі нейкім чынам выслізнула з табакеркі? Але каб яна была на волі, дык у першую чаргу перадушыла б скамарохаў і пана Зайца. Аднак, можа быць, што Смерць пры вызваленні з табакеркі адразу накінулася на каралеўства Пінг-Понга, каб справіцца з тымі, хто зганьбіў яе чэсць і Мопсіка назваў яе імем... Таксама не. Калі паміраюць людзі ці жывёлы, дык у іх зусім не такі выгляд. А можа, Смерць прыдумала новую заразную хваробу? А калі так, дык чаму ж яны, скамарохі, не паміраюць? Якім чынам тут апынуўся гэты даўганосы?
Усе слухалі разважанні паэта з вялікай увагай, без усялякага руху. Нават спалохаўся паэт: яму здалося, што іх усіх ахоплівае гэта страшная хвароба, што ўсе яны ператвараюцца ў статуі.
— Вы — што? — крыкнуў ён. — Таксама застываеце?!
Скамарохі ўскочылі са сваіх месц.
— Мы жывём! Мы рухаемся! Уцячом адгэтуль!
Так крычалі скамарохі ў адзін голас.
Тады маленькая Люсенька сказала:
— Як вам не сорамна? Не бойцеся! Я астаюся тут сама...
— Малайчына, Люсенька! — сказаў Дзіда-дзед. — Пайшоўшы ў драку, не шкадуй хахла! Не пойдзем адгэтуль, пакуль не дазнаемся, у чым справа. Будзем шукаць па кішэнях людзей. Можа, нешта такое знойдзем, што растлумачыць нам гэтае незразумелае з’явішча. Калі б Смерць апынулася на волі, мы ўсе адчулі б ранейшы дзікі страх. Глядзіце, наш леў нюхаецца з сабакамі. Сучка паглядзела на яго так, нібы капейку дала.
Раптам Люсенька піскнула тоненькім галаском:
— Гэта страляў у іх даўганосы, якому дзядзя Юрка Дратва даў парашок ад тараканаў!
— Гіш ты! — здзівіўся Дзіда-дзед. — Не войтава дачка, а дарэчы гаворыць.
— Я здагадваюся! — крыкнуў Юрка Дратва. — Гэта штука даўганосага! Яго фокус! Я цяпер разумею, чаму прапаў аптэкар Савіцкі, пакінуўшы дома жонку і хлопчыка.
— А я зусім не ведаю, што аптэкар Савіцкі прапаў, — сказаў Дзіда-дзед. — Чаму ты, Юрачка, мне пра гэта раней не сказаў?
Юрка апраўдваўся:
— Што мне было гаварыць? Мала куды чалавек пайшоў. Пайшоў не гнаны, дык і вернецца не званы.
Пакуль яны так гаварылі, паэт пабег да статуі даўганосага, у кішэнях якога ён знайшоў невялічкую кніжачку-дзённік. У ёй даўганосы запісваў усе падзеі свайго жыцця да апошняй хвіліны. Разам з кніжачкай ляжалі рэцэпты парашкоў на сон і супраць сну, таксама падробная карта падзямелля, дзе знаходзіўся аптэкар Савіцкі. Тут жа было некалькі парашкоў з надпісамі: «Сон на дзесяць год», «Супраць сну».
Паэт узяў парашок супраць сну і падумаў аб тым, на кім выпрабаваць сілу парашка.
Калі паэт, ці так званы цар скамарохаў, вярнуўся да сваёй кампаніі, ён сказаў:
— Зараз учыню цуд. Каго ажывіць з усёй гэтай каралеўскай кампаніі? Ці, можа, усіх ажывіць?
— Не жартуй! Кінь глупства плясці! — сказалі ўсе.
— Нікога не ажыўляць — загадаў Дзіда-дзеда. — Што не ясі, у рот не нясі. А то з’явяцца людзі з усіх канцоў свету, будуць шпурляць у нас каменнямі, калі не ажывім іх родных з магіл, памёршых на працягу стагоддзяў. Як наробім ліха, дык у людзей такія клыкі вырастуць, што загрызуць нас. Спі, шаноўная пані Сарачынская, разам з усім тваім пышным дваром! А хто спіць, той не грашыць і салодкія сны сніць.
Цар скамарохаў засмяяўся:
— Панюхайце! — сказаў ён. — Ад каралевы Лялі яшчэ пахне дзёгцем і белай ружай! Папрабуем сілу парашкоў хоць на Мопсіку... — і ён паднёс парашок супраць сну да носа цюціка.
Застылы Мопсік пачаў набываць формы жыцця. Раптам ён адчыніў вочы і забрахаў зычным галаском:
— Гаў-гаў-гаў-гаў!
Усе зарагаталі.
Тады цар скамарохаў дастаў парашок з надпісам: «Сон на дзесяць год» і паднёс да носа Мопсіка. Цюцік сціх і зноў застыў. Усе дзівіліся.
— Ну і парашкі! Ну і парашочкі!
Цар скамарохаў прачытаў уголас дзённік даўганосага, які вам, дзеткі, вядомы даўно, і радасна сказаў:
— Вось матэрыял для новага прадстаўлення!
Юрка Дратва нездаволена адклікнуўся:
— Дзеля сваіх матэрыялаў ты забываеш майго сябра Савіцкага, якому я заўсёды падмёткі падбіваў на боты з наймацнейшай падэшвы. Ты лепш ажыві яго хутчэй, калі ты такі майстар! Ды ты і сам майстар невялікі, бо гэтыя парашкі прыдумаў аптэкар па маёй просьбе...
Ніхто не хацеў цяпер спрачацца з Юркам Дратвай. Усе думалі аб адным, каб зараз жа выправіцца ў тую краіну, дзе ў падзямеллі спіць аптэкар Савіцкі, і разбудзіць яго.
Дзед змоўк. А ўнукі крыкнулі так голасна, што іх маці спалохалася.
— Разбудзіць аптэкара Савіцкага!
— Чаго вы там? — запыталася маці.
— Трэба разбудзіць аптэкара Савіцкага!
— Якога Савіцкага?
— З Дзіда-дзедавай гісторыі.
— Пакуль што вы мяне, вашу маму, разбудзілі. А дзед разбалаваў вас рознымі аптэкарамі, Дзіда-дзедамі і даўганосымі. Лепш урокі вучыце.
— Сёння позна, — сказаў дзед, — будзіць аптэкара Савіцкага будзем заўтра ўвечары, калі паспеем. Цяпер ідзіце спаць. Думаю, што вам, дзеткі, парашок на сон не патрэбен. Вы так спіцё, што хоць з гармат страляй — не начуеце...
Назаўтра ў школе між унукаў сядзеў адзін хлопчык, які, слухаючы настаўніка, заснуў. Унук і ўнучка сказалі яму ціха ў вушы:
— Уставай, аптэкар Савіцкі!
Хлопчык прачнуўся і тут жа сказаў:
— Хаця маё прозвішча Савіцкі, але я не аптэкар і прашу не перашкаджаць мне слухаць, што кажа наш Іван Мацвеевіч.
Хлопчык Савіцкі заўсёды ўмеў выкручвацца. Унукі шкадавалі, што разбудзілі яго, бо хлопчык шчыпаў іх і гаварыў:
— Савіцкі, а вы зайцы, зайцы, зайцы.
Увечары яшчэ да вячэры ўнукі палезлі да дзеда на печ. Дзед у іх запытаўся:
— Дык вы хочаце, каб разбудзілі аптэкара Савіцкага?
— Хочам, і чым найхутчэй, тым лепш, — адказалі яны.
— Гэта праўда,— згадзіўся дзед. — Разбудзіць аптэкара Савіцкага было лёгка, але да яго дабрацца было цяжка, хаця ў цара скамарохаў у кішэні быў падробны план мясцовасці, дзе знаходзілася падзямелле і поўнае апісанне самога падзямелля, у якім Савіцкі заснуў на сто год. Ехаць туды прыходзілася праз розныя краіны сушай, а пасля морам. Дзіда-дзед не меў ахвоты ехаць. Цар скамарохаў звярнуўся да яго:
— Вы, пане Заяц, павінны пабачыць свет, жывых істот, якіх вы сваёй табакеркай выратавалі ад Смерці.
— Праўда, — сказаў Дзіда-дзед. — Аба мне на ўсім свеце варкатня штодня, а я і не чую.
Дзіда-дзед згадзіўся паехаць. Пакуль што яны рухаліся на сваіх трох фурманках і дзе-нідзе ставілі спектаклі. Ім за працу плацілі галоўным чынам добрым старасвецкім мёдам. Саўка і Юрка запэўнівалі, што кожны келішак добрага мёду дае ім тры келішкі таленту.
З іхняй думкай згадзіўся адзін з публікі, шчыры прыхільнік скамарохаў. Ён сказаў так:
— Каб я так меў зайцаву табакерку, як гэта праўда! Я сам па сабе маляр, і добры мёд дае мне таксама натхненне. Некаторыя ў нас нават кажуць, што лепш мець мёд у бочцы, чымся Смерць у табакерцы.
Пра Дзіда-дзедаву табакерку гаварылі ўсюды. Былі нават пушчаны такія прымаўкі:
Каб свіння мела зайцаву табакерку, яна зноў пусціла б Смерць на волю.
Каб на цябе зайцава табакерка адчынілася.
Не зацягнеш мяне ў зайцаву табакерку.
Вандруючы па розных гарадах, яны заўважылі, што жанчыны носяць капялюшыкі-табакеркі альбо шапачкі з зайцавымі вушамі. Таксама гузікі былі ў выглядзе табакерачак. Рэстараны і гасцініцы насілі назву «Табакерка».
Скамарохі ездзілі з горада ў горад і ставілі спектаклі. На прадмесці аднаго горада яны заўважылі вялікі натоўп. Яны зацікавіліся і спыніліся каля саракагадовай жанчыны з напалоханымі шэрымі вачыма, якая хуталася ў вялікую, з галавы да пят, хусціну з вытканымі сярэбранымі табакеркамі і залатымі зайчыкамі. Яна апавядала ім вось што:
— Увесь гэты люд збіраецца каля аднаго акамянелага чалавека, мае родныя. А той акамянелы чалавек, мае міленькія, мой муж, мой бедны Ксаверы.
Жанчына біла сябе кулакамі ў грудзі ды ўсхліпвала.
— Мой Ксаверы быў добрым мужам для мяне і добрым бацькам для нашых дзетак. Кавальскім малатком ён зарабляў чэсны хлеб для нашай сям’і. Хай будзе блаславёны пан Заяц, які трымае за пазухай табакерку, а табакерка трымае ў сваіх сценах Смерць-паганіцу. Ксаверы быў слаўным кавалём, мае ягадкі. Працаваў у кузні ад рання да цямна. Ён да таго не любіў духоўнікаў за іх фальш, за іх хцівасць, за іх драпежнасць, што заўсёды ў кузні высмейваў іх перад усім пародам. «Яны і такія, яны і сякія», — гаварыў Ксаверы. Калі мой муж што-небудзь рабіў у кузні для папа ці для манаха — тыя ніколі за работу не плацілі, мае залаценькія. А замест платы яны заўсёды брахалі адно: «Дзякуем. Бог заплаціць!» — «За дзякуй шапкі не купіш», — гаварыў ім Ксаверы. А бог плаціў заўсёды аднымі і тымі самымі манетамі — дзяцьмі, якіх трэба карміць. Дзяцей у мяне, маі саколікі, адзінаццаць штук з коптарам — адзін у адзін. Што мне з імі цяпер рабіць? Парайце, людцы добрыя, што рабіць?
Цяжарная жанчына заламала рукі і заплакала ўголас.
— Дык вось, месяц таму назад спыніўся ля кузні адзін даўганосы поп, каб яму гарачы вугаль у лоб! Перш-наперш гэты даўганосы ў мяне есці папрасіў. Я паставіла яму міску капусты і булку хлеба. Ён есць, вурчыць, як кот, і так жарэ, што аж цыбаты нос гнецца. Тым часам мой Ксаверы яму коней падкоўвае. Для чатырох коней шаснаццаць новых падкоў, на кожную падкову па восем вухналёў — падлічыце, якая гэта капеечка! Кончыўшы працу, мой Ксаверы папрасіў плату. А даўганосы яму на гэта — «Бог заплаціць». Тады мой Ксаверы моцна на яго зазлаваўся і сказаў: «Плаці ты сам, даўганосы каршун! Смерць цяпер у зайцавай табакерцы і ніякія багі мне непатрэбны!» — «А я плаціць не буду», — сказаў даўганосы, каб на яго Заяц табакерку адчыніў! Тады мой Ксаверы — цап яго абцугамі за вопратку. «Плаці, кажа, а то...»
Жанчына пры гэтым выцірае вочы, з якіх слёзы цякуць ручаінамі.
— У даўганосага вочы загарэліся, ён выхапіў з кішэні нейкую паперку, прыткнуў да носа майго Ксаверыя, і муж мой, прыпёрты да сцяны кузні, акамянеў з абцугамі ў руках. Людзі, быўшыя пры гэтым, крыкнулі ад страху — і наўцёкі, куды вочы глядзяць... Даўганосы каршун доўга смяяўся, ўзяў дошчачку, напісаў на ёй нешта дачырвана напаленым дротам і павесіў на грудзі майму Ксаверыю. Унь, мае людцы, ідзіце, паглядзіце! Скажыце беднай удаве, няўжо Заяц выпусціў Смерць з табакеркі? Мне так шкода маіх дзетак... Ёсць адзінаццаць, а будзе дванаццаты...
Жанчына горка зарыдала.
Скамарохі зразумелі, у чым справа, і пайшлі да кузні. Стаяў натоўп, які баяўся падыходзіць блізка да акамянелага каваля. Вочы каваля былі зачынены, але ва ўсёй постаці яго было відаць, што ён заснуў і акамянеў у часе найвялікшага гневу. У яго абцугах асталіся чорныя шматкі з вопраткі Баніфацыя.
Жонка Ксаверыя крыкнула да скамарохаў:
— Не падыходзьце блізка, мілыя людзі! Не падыходзьце. Каб і вы не набраліся ад яго акамянеласці... О, памілуй нас Заяц з табакеркай...
Скамарохі падышлі і прачыталі на дошчачцы, якая вісела на грудзях Ксаверыя:
«У імя святой тройцы я, Баніфацы першы, намеснік бога на зямлі, караю смерцю бязбожніка каваля Ксаверыя. Няхай ён так стаіць на вялікую ганьбу да тых пор, пакуль будзе стаяць сама зямля. Паведамляю, што табакерка са Смерцю ў маіх руках. Хадзіце ў божыя храмы, маліцеся, шануйце духоўнікаў, тады Смерць будзе спакойна сядзець у табакерцы. А калі не паслухаецеся, усе акамянееце. Аман».
Цар скамарохаў адкінуў ад вачэй густую чупрыну і зарагатаў. Зазвінела смехам Люсенька, Дзіда-дзед, а за імі ўсе.
Ксаверыха пакрыўдзілася і пачала іх шчыра папракаць:
— Хоць вы, паны скамарохі, з усяго на свеце смяецеся, але няма чаго шчэрыць зубы з гора беднай удавы, якая не мае хлеба для адзінаццаці сірацін. Выходзіць так, што вы каменне кідаеце ў маю жабрачую торбу, — і яна так залілася слязьмі, што скамарохі перасталі смяяцца. Плач каваліхі ўздзейнічаў на іх мацней, чымся вёдры з халоднай вадой.
Тады цар скамарохаў звярнуўся да плачучай каваліхі з такімі сардэчнымі словамі:
— Шаноўная часовая ўдава, пані Ксаверыха! Няхай твае вочныя вочы пабачаць і вечныя вушы пачуюць, што скамарохі заўсёды прыносяць народу радасць. Прынясем поўныя жмені радасці і табе. Тады перастанеш быць удавой.
Ксаверыха зазлавалася:
— Як вы адважваецеся гаварыць мне пры маім дарагім нябожчыку такія непрыстойныя словы! Першы раз бачу, каб дурні кусаліся, як вужакі. Не абманвайце старую вераб’іху мякінай. Я ніколі не выйду замуж у другі раз! Не хачу мець яшчэ адзінаццаць чалавек дзяцей! Назаўсёды астануся шчырай удавой Ксаверыя. Кожны дзень я па тры разы буду сюды прыходзіць і прыносіць нябожчыку бульбяныя клёцкі з малаком. Ён іх вельмі любіў пры жыцці. А вы... А вы... ідзіце буслам сена касіць!
Ад гневу ў Ксаверыхі высахлі слёзы.
Цар скамарохаў адкінуў доўгі чуб з вачэй зграбным узмахам галавы і ўрачыста сказаў:
— Пані каваліха, высокашаноўная Ксаверыха! Вы хутка пабачыце ўласнымі вачыма, што скамарохі маюць найлепшыя на свеце сэрцы. Але пані ўдава сёння ж перастане быць удавой.
— Не старайцеся перамудрыць маё ліха, — сказала Ксаверыха, апусцілася на калені і пачала так паўзці да акамянелага мужа і гаварыць:
— Клянуся святой табакеркай, што ніколі не здраджу табе, родны Ксаверы! Клянуся адважным Зайцам, што ніколі не выйду замуж! Клянуся богам, які нашэптваў Зайцу на вуха: «Пасадзі Смерць у табакерку», што назаўсёды астануся тваёй чэснай удавой! О, Ксаверы... Ксаверы... Перастаў звінець музыкай твой малаток і перастаў карміць клёцкамі адзінаццаць сірацін. О, Ксаверы... Ксаверы... Патух агонь на тваім горне, не свецяцца іскры ў тваёй кузні, не смяецца народ ад тваіх вясёлых жартаў — і я плачу-плачу горкімі ўдовінымі слязамі... О, Ксаверы, Ксаверы... Няхай душа твая пойдзе ў рай, і ў божай кузні, адкуль бухаюць грымоты і бліскаюць маланкі, выкуй адзінаццаць малаткоў — сталёвых і гартаваных і кінь з неба ўніз. Няхай нашы адзінаццаць сірацін ходзяць па зямлі ды б’юць па галовах усіх благіх людзей!
Цар скамарохаў загадаў прывесці сюды на фурманках вопратку і грым. Так было зроблена. Тут жа паставілі палатку, у якую ўвайшлі ўсе скамарохі.
Хутка яны ўсе выйшлі з палаткі ў белых мантыях, на якіх былі вышыты залатымі ніткамі табакеркі і зайчыкі. На галовах скамарохаў былі высокія шапачкі з зайцавымі вушамі з залатой паперы. Наперадзе ўсіх ішоў цар скамарохаў з лірай у руках. За ім ішлі ў рад усе скамарохі з рознымі музычнымі інструментамі. Яны гралі вельмі прыгожа, набліжаючыся да акамянелага каваля, і спявалі ў такт музыцы песню з двух слоў:
«Жыві, Ксаверы! Жыві, Ксаверы! Жыві, Ксаверы!»
Народ змоўк. Змоўкла і Ксаверыха. Яна стаяла на каленях, і вочы яе былі зачараваныя гэтым відовішчам.
Цар скамарохаў падышоў блізка да акамянелага Ксаверыя, дастаў з-пад шырокай палы белай мантыі пазалочаную шкляную місачку і даў знак скамарохам.
Усе спыніліся. Замоўкла музыка. Цар скамарохаў перадаў ліру Дзіда-дзеду, а сам пачаў кружыць місачку над галавой Ксаверыя і гаварыць:
— О, Заяц пад усімі зайцамі з табакеркаю пад усімі табакеркамі! Насып у гэту місачку па тры кроплі веснавога ветру з усіх вятроў свету! Налі ў гэту місачку па тры кроплі жывой вады з усіх рэчак, мароў і акіянаў! Насып у гэту місачку іскры з яснага сонца, з поўнага месяца, з дробных зорак і дай усё гэта панюхаць чэснаму кавалю Ксаверыю.
Цар скамарохаў паднёс місачку з парашком супраць сну пад самы нос Ксаверыя. Пры гэтым даў знак скамарохам, і яны заспявалі хорам і зайгралі:
— Жыві, Ксаверы... Жыві, Ксаверы... Жыві, Ксаверы...
Цела Ксаверыя налілося сокамі жыцця. Каваль уздрыгануўся, адчыніў вочы, пачаў чхаць, бо Дзіда-дзед прымяшаў тытунь да парашка. Ксаверы азірнуўся затуманенымі вачыма, схапіў абцугамі белую мантыю цара скамарохаў і крыкнуў:
— Плаці, даўганосы каршун, за шаснаццаць новых падкоў і за сто дваццаць восем вухналёў!
Цар скамарохаў, не звярнуўшы на гэта ўвагі, сказаў Ксаверысе:
— Уставай з кален, добрая жонка Ксаверыя! Ты ўжо не ўдава...
Ксаверыха ўзнялася на ногі, схапілася рукамі за абцугі і крыкнула радасным голасам:
— Ачухайся, Ксаверы! Гэта не даўганосы! Асцярожна! Парвеш белую кашулю гэтага слаўнага і шаноўнага кудлатага паніча!
— Га? — здзівіўся каваль Ксаверы. — Га?!
Ксаверыха вырвала ў яго абцугі, швырнула на зямлю і кінулася мужу на шыю, ашчаперыўшы яго рукамі мацней, чым жалезнымі абцугамі.
— О, мой Ксаверы! О, мой Ксаверы! — крычала яна непрытомным голасам. — Я згатавала аж два саганы бульбяных клёцак з малаком! Я пазычу бочку піва ў добрага суседа! Я пашыла дзецям адзінаццаць новых зрэбных кашуль!
Ад здзіўленых і радасных крыкаў натоўпу шумела ў вушах.
Цар скамарохаў даў знак сваім. Скамарохі схапілі палатку ды на воз, самі ўсе ўскочылі на фурманкі і рушылі з усіх сіл — аж пыл задыміў на шырокім гасцінцы.
За скамарохамі гналіся дзесяткі людзей з крыкамі:
— Пачакайце, добрыя людзі! Напоім і накормім! Пача-кай-це!
Наперадзе ўсіх беглі каваль і каваліха і літасці прасілі:
— Півам пачастуем! Клёцкамі! Блінамі! Дзеці нашы падзякуюць вам! Вашых коней падкуём! Новыя шыны на калёсы пацягнем! Пачакайце! Мілыя! Родныя! Добрыя! Вясёлыя! Слаўныя! Пачакайце! Па-ча-кай-це!
Скамарохі падкідвалі ўгару свае шапкі ў знак развітання, а коні імчалі іх галопам. За фурманкамі беглі карова, сабака, ваўкі і адзіны леў.
Калі скамарохі схаваліся за гарою, да іх слыху яшчэ плылі з ветрам крыкі «пачакайце!».
Фурманкі павярнулі на лясную дарогу і ехалі доўгі час блытанымі сцежкамі, каб іх не знайшлі. Яны ўцякалі ад славы і почасцей, як ад ворагаў.
Так яны ехалі цэлы дзень. Калі сцямнела, яны спыніліся каля ўзгорка ля чыстай крыніцы. Мужчыны распраглі коней, паставілі палатку, а жанчыны расклалі агонь і рыхтавалі вячэру.
Дзед адсопся і звярнуўся да ўнукаў:
— Пара і нам вячэраць, дарагія школьнікі. Ваша слаўная мама рыхтуе сягоння бульбяныя клёцкі з малаком. І дазвольце мне на хвілінку зрабіцца прарокам: клёцкі будуць такія смачныя, аж я ўжо аблізваюся. У кожную клёцку ваша мама кладзе чвэртку крутога жаўтка і называе гэта «клёцкі з душамі». Як прыемна сэрцу нашаму ўсё тое, што мае свежую душу. З маладой душой заяц можа напалохаць і бяздушную кабылу.
Дзед на некалькі тыдняў захварэў і не быў у сілах далей апавядаць гісторыю Дзіда-дзеда. Калі ён ачуняў, стаяла лютая зіма. Кожную ноч хатку заносіла снегам. Прыходзілася раніцай пракапваць лапатай сцежку да дзвярэй. Школьнікі вельмі любілі гэту работу.
Калі спынілася мяцеліца, школьнікі ляпілі са снегу фігуры. Дзед зацікавіўся, выйшаў на двор і запытаўся:
— Гэта хто?
— Цар скамарохаў!
— А той?
— Дзіда-дзед!
— А малая?
— Люсенька!
— А гэта пара?
— Ксаверы і Ксаверыха!
Школьнікі ляпілі слаўных герояў з Дзіда-дзедавай гісторыі. Дзед радаваўся.
— Выйдзе з вас толк, мае дарагія і паважаныя, хваліў іх дзед. — Зусім магчыма, што знойдзеце качан капусты з шоўкавымі, сярэбранымі і залатымі лістамі. Памятаеце? Я калісьці ўмовіўся з вамі так называць талент. І няхай вас не збівае з панталыку тое, што цяпер, калі я гляджу любую з вашых снежных статуй, вы павінны мне тлумачыць, хто яна, бо вы толькі пачынаеце.
Пры гэтым дзед узяў адну са школьных кніжак, разгарнуў яе, паказаў пальцам на малюнак, схаваўшы другой рукой надпіс, і запытаўся:
— Што гэта?
— Шчупак, — сказаў унук.
— Качарга дзівосная, — сказала ўнучка.
— Прачытайце, што напісана пад малюнкам, — сказаў дзед і адняў руку.
— Лісіца! — прачыталі ўнукі.
— Вось бачыце, — сказаў дзед. — Гэтыя даўно хлеб ядуць са свайго рамяства. Яны ўжо ніколі не знойдуць качана таленту. А кожны з гэтых печкуноў думае, што цудадзейны качан у яго за пазухай.
Дзед падставіў вуха да рта снежнага Дзіда-дзеда і звярнуўся да ўнукаў:
— Чуеце? Чуеце?
— А што?
— Наш Дзіда-дзед просіць мяне, каб я пасля вячэры апавядаў вам працяг яго гісторыі.
У той жа дзень пасля вячэры дзед пачаў са слова «Эге!»:
— Эге! Скамарохаў мы пакінулі пры вогнішчы ля крыніцы. Пасля поўначы ўзышоў яркі месяц, падобны да сярэбранай табакеркі. Пад яго святлом людзі ўгледзелі блізка сад, белыя вежы панскага палаца і высокі цагляны касцёл. Скамарохі рашылі раніцай паехаць туды і паставіць у маёнтку спектакль.
Калі раніцай вецер сагнаў з поля туман, скамарохі накіраваліся ў маёнтак. На полі іх здзівіла вось якая з’ява. Голыя людзі, упрэжаныя ў цяжкія плугі, аралі поле. Другія голыя людзі імі кіравалі, моцна білі іх бізунамі і злосна крычалі:
— Барадаты! Ары глыбей...
— Гэй, лысы! Баразну раўней... раўней, ліха!
— Гультаі! Абібокі! Вось вам! Яшчэ... яшчэ!
Так крычалі паганятым, сцёбалі людзей з усіх сіл пугамі, а тыя людзі толькі стагналі.
Скамарохі падышлі да іх.
— Чаму вы ўпрэгліся ў плугі замест коней і быкоў? — запытаўся цар скамарохаў.
Людзі адказалі:
— Не мы самі ўпрэгліся, а нас упрэглі.
— Хто?
— Пан.
— А дзе ж яго быкі і коні?
— Пан прадаў іх. Ён вельмі любіць грошы.
— Чаму не ўходзіце ад пана? Ён вас добра корміць?
— Пан зусім не корміць. Але мы чамусьці з голаду не паміраем. А баімося ўхадзіць, бо нас напалохаў ксёндз.
— Што ж вам ксёндз гаварыў?
— Ксёндз сказаў нам, што жывём яго малітвамі. А калі толькі пойдзем ад пана, дык у той жа дзень перамрэм.
— Ці вы не чулі, што Смерць сядзіць у табакерцы?
— Не, не чулі.
— Дык мы вам сёння пакажам, як гэта здарылася, што Смерць сядзіць у табакерцы.
— Што вы за людзі?
— Мы скамарохі.
Голыя людзі пачалі хрысціцца і спалохана пазіраць на скамарохаў.
— Чаго вы спалохаліся? — запытаўся цар скамарохаў.
— Ксёндз нам гаварыў, што вы... што вы... што вы...
— Што хто мы?
— Баімося сказаць...
— Гаварыце! Мы ж не кусаемся... Мы не ваўкі, не авадні і не камары... — сказаў цар скамарохаў. — Ах вы бяззубыя! Ах вы авечкі! Не можаце пакусаць пана і ксяндза!
Людзі пачалі ўцякаць ад скамарохаў, а здалёку крыкнулі да іх:
— Ксёндз гаварыў, што скамарохі — чэрці!
Здзівіліся скамарохі, што тут жыве такі цёмны, прыбіты і пужлівы народ, які ў гэтай глушы нават не чуў пра Смерць у табакерцы. Калі панскія парабкі зніклі за ўзгоркам, цар скамарохаў сказаў:
— Зараз сюды з’явіцца пан, а можа, і ксёндз. Бо людзі пабеглі ў маёнтак сказаць, што на панскае поле чэрці прыйшлі. Давайце наладзім для іх спектакль — зусім новы. Я толькі што прыдумаў.
— Без рэпетыцыі? — запытаўся Юрка Дратва.
— Тут і рэпетыцыя непатрэбна. Я зраблюся богам, а вы ўсе — ангеламі. А там самі пабачым, што рабіць далей.
Скамарохі апрануліся ў доўгія белыя кашулі, прычапілі ззаду папаратнік замест крылляў, на галовы насунулі абручыкі, абклееныя сярэбранай паперай.
Сам ён надзеў на галаву гаршчок, абклеены залатой паперай. Прывязаў сабе да твару льняную бараду, абкруціўся ўвесь бялюткім кужалем і ўрачыста сказаў:
— Я бог, а вы мае паслухмяныя ангелы! Ты, Люсенька, мой найлепшы ангел! Станавіся каля мяне з правага боку і пабачыш, што тут зараз будзе. Саўка і Юрка, між намі кажучы, хутчэй падобны на чарцей, чым на ангелаў.
— А ты, пан бог, — зазлаваўся Юрка Дратва, — выглядаеш як той Піліп, што выскачыў з канапель.
— Не як Піліп, — паправіў яго Саўка, — а як чучала, каб вераб’ёў пужаць.
— Ціха вы, — смяяўся цар скамарохаў, — не шануеце мяне ні як свайго цара, ні як свайго бога, ні як свайго паэта.
Дзіда-дзед сказаў:
— Гэта вельмі кепска. Бо хто плюе ў сваю вясну, будзе мець неўраджайную восень.
Сказаўшы гэта, Дзіда-дзед павёў фурманкі з бебахамі і жывёламі ў бярэзнік. Ледзь паспеў ён гэта зрабіць, як з боку маёнтка паказалася карэта, запрэжаная ў чацвёрку людзей. У карэце сядзелі пан і ксёндз, абодва худыя, у падранай вопратцы.
Цар скамарохаў дастаў з кішэні дзве бяроставыя табакеркі і закамандаваў:
— Пойдзем насустрач карэце!
Праз дзве хвіліны яны сустрэліся з карэтай.
Ксёндз і пан саскочылі з карэты і давай з дзівам паглядаць на скамарохаў.
— Гэта вы скамарохі? — запытаўся пан.
— Гэта вы бязбожнікі? — запытаўся ксёндз.
Цар скамарохаў адказаў:
— Скамарохаў мы толькі што спалілі на нябесным агні, а вецер панёс іх попел на мхі і балоты, на пустыя лясы. Мы моцна загневаліся, калі ўгледзелі, што скамарохі-чэрці паганяць вашу святую зямельку.
— А вы самі хто будзеце? — запытаўся пан.
— Вы манахі? — запытаўся ксёндз.
Цар скамарохаў растлумачыў:
— Я бог, а гэта мае ангелы...
Пан і ксёндз кінуліся перад імі на калені і ў адзін голас узмаліліся:
— Даруй нам грахі, божанька літасцівы...
Цар скамарохаў гнеўна сказаў:
— А чаму вы бедных людзей так мучаеце? Чаму вы ім есці не даеце?
Спалоханы ксёндз пачаў вінаваціць пана:
— Пан па скупасці нікому есці не дае. Ён хавае крупінку на злую гадзінку.
Спалоханы пан пачаў вінаваціць ксяндза:
— Гэта ксёндз сказаў, што трэба пасціцца, бо пост — да рая залаты мост.
— І ніхто ў вас не памірае? — запытаўся цар скамарохаў.
— Ніхто, божанька літасцівы, у нас не памірае ўжо каля двух год, — сказаў ксёндз.
— Так, так, божа салодкі, — дадаў пан.
— Вы і сваіх людзей не корміце?
— Так, пан бог, няхай і яны будуць вечныя.
— Ах, вы дурныя і хітрыя! — загневаўся яшчэ больш цар скамарохаў. — Голадам морыце людзей! Бязбожнікі вы! Грэшнікі вы! У пекла я вас кіну! Вы хочаце мець вечных дармовых парабкаў?
— Ой, ой, ой... — узмаліўся пан. — Строгі бог гасподзь, і за лучынку знойдзе прычынку, каб накрычаць...
А ксёндз біў сябе кулаком у грудзі ды шаптаў:
— Даруй, божанька... Даруй, божанька... Даруй, божанька...
— А вы, людзі бедныя, лезце ў карэту!
Ксёндз і пан так і зрабілі.
— А мы, божанька, іх вазіць не будзем, — сказалі людзі, што валаклі панскую карэту.
— Ваша нежаданне вазіць паноў мяне вельмі радуе, — сказаў цар скамарохаў. — Значыць, ліха вас доўга няньчыла і ў вас пачалі вырэзвацца зубы. Гэта добра! Злазце, пан і ксёндз, з карэты!
Пан і ксёндз паслухаліся.
— А вы, людзі бедныя, лезце ў карэту!
Людзі селі ў карэту.
— Пан і ксёндз! У аглоблі! Любілі катацца, пакатайце і іх!
— Сілы не маем, божанька... Мы не прывыклі.
Тады цар скамарохаў загадаў фурману, які сядзеў на козлах:
— Ану, усып ім гарачых, тады яны набяруцца сілы!
— Я гэта, божанька, з прыемнасцю зраблю! — абрадаваўся фурман і пачаў бізуном грэць пана і ксяндза.
Яны пусціліся галопам і ажна заіржалі, як жарабцы.
— Калі яны сем разоў аб’ездзяць навокал поля, няхай зноў вернуцца сюды! — закамандаваў цар скамарохаў.
Пан і ксёндз спрытна скакалі ў аглоблях, аж пыл і дым курыў, а «бог» і «ангелы» рагаталі, як жарабцы. Ажна водгаласкі покатам каціліся з бярэзніку і з чыстага поля.
Калі карэта спынілася каля цара скамарохаў пасля таго, як пан і ксёндз павазілі парабкаў, цар скамарохаў сказаў лагодным голасам:
— Вы ўспацелі і стаміліся. Вы, конікі, гагочаце і ў сваю канюшаньку хочаце... Дарую вам грахі. Садзіцеся ў сваю карэту! Вось вам па адной табакерцы! Нюхайце з іх райскі тытунь! Гэта табакеркі архангела Гаўрыіла і архангела Міхаіла.
— Дзякую, — сказаў пан. — Вось гэта я люблю таму, што дармовае.
— І таму, што райскае, — дадаў ксёндз.
— Нюхайце! Нюхайце! — далікатна папрасіў цар скамарохаў. — Нюхайце!
Ксёндз і пан пачалі нюхаць і чхаць.
— Апчхі! Апчхі! Апч... — І, не вычхаўшыся як след, пан і ксёндз заснулі і акамянелі ў карэце, бо цар скамарохаў усыпаў у бяроставыя табакеркі парашок на дзесяцігадовы сон — майстэрства рук аптэкара Савіцкага.
Цар скамарохаў пахваліў парашок і майстра:
— Дзела дзельніка баіцца.
Калі везлі ў маёнтак у карэце акамянелых пана і ксяндза, вакол іх збіралася шмат пароду. Скамарохі, скінуўшы тэатральную вопратку, памаглі падпіхваць карэту.
Цар скамарохаў расказаў усё парабкам, і яны папрасілі яшчэ некалькі сонных парашкоў для суседніх паноў і ксяндзоў.
Па дарозе да падзямелля, дзе спаў аптэкар Савіцкі, скамарохі пачаставалі сонным парашком з бяроставых табакерак нямала благіх людзей.
Дзед закашляўся так моцна, што мусіў спыніць апавяданне. Яго напаілі ліпавым цветам і палажылі спаць, а ўнукі ўзяліся за ўрокі.
Аж да самай вясны хварэў дзед. Унукі прынеслі яму некалькі свежых пралескаў.
— Гэтыя пралескі, — сказаў дзед, — першы парашок супраць сну, які цёплы ветрык, як цар скамарохаў, даў панюхаць зямлі, каб разбудзіць яе ад зімовага сну. Хутка сонца знішчыць апошні снег па лясах. Смерць зямлі схавана ў табакерцы-сонцы. Спявае жаўранак. Прылятаюць буслы, шпакі ды іншыя крылатыя скамарохі.
Дзед быў яшчэ вельмі слабы і спыпіў гутарку. Праз пару хвілін ён сказаў:
— Як толькі ачуняю, скончу апавядаць гісторыю Дзіда-дзеда. Мы нашага Іванца давядзём да канца. А пакуль што вы, унукі, будзеце мне апавядаць гісторыю жытняга поля.
Унукі паслухаліся і час ад часу прыносілі дзеду весткі:
— Верабей у руні хаваецца.
Дзед панюхаў тытунь і прамовіў:
— Вы, унукі, рунь жыцця. Вы вясёлыя і лёгкія, як вераб’і.
У другі раз унукі прыйшлі з такім паведамленнем:
— Варона ў руні хаваецца.
Дзед адказаў унукам на такі лад:
— Будзьце ў жыцці не варонамі, а сокаламі.
У трэці раз унукі абрадавалі дзеда такой навіной:
— Гадавая свіння ў жыце хаваецца.
Дзед занепакоіўся:
— Пільнуйце жыта, каб свінні не здратавалі. Бо свінні, як тыя шляхцюкі — дзе ядуць, там і плююць.
У чацвёрты раз унукі так пахваліліся:
— Мы ў жыце хаваемся.
— Расціце, мілыя, як жыта, і красуйце, як жыта. Няхай колас вашага жыцця наліваецца шчасцем. У грыбы хадзіць і то лепш са шчасцем.
Калі дзед выйшаў на летняе сонейка ў кажушку пасядзець на прызбе, ён так гаварыў:
— Не буду вам доўга апавядаць, як скамарохі пакінулі ў адной вёсцы фурманкі, жывёл і звяроў і плылі па моры, як карабель патануў у часе буры, а людзі ўсе да апошняга выплылі на бераг, бо Смерць, будучы ў табакерцы, не магла адняць у людзей жыцця.
Каб не замачыць рэцэптаў Савіцкага і некалькі гатовых парашкоў на сон і супраць сну і карты падзямелля, цар скамарохаў усё гэта ўсунуў у бутэльку і горлачка заляпіў воскам, каб туды вада не прасачылася.
Выйшаўшы на бераг, цар скамарохаў разбіў бутэльку і палажыў рэчы з яе ў свае кішэні. Дзіда-дзед быў апошні час маўклівы і задуменны. Да яго звярнуўся з запытаннем цар скамарохаў:
— Аб чым задумаўся, пане Заяц?
— Індык думаў і да нічога не дадумаўся, — сказаў Дзіда-дзед, — а я дадумаўся.
— Калі гэта не сакрэт, скажы, шаноўны Заяц, усім нам, у чым справа?
— Гэтага я і хачу, — сказаў Дзіда-дзед. — Бо, як гэта кажуць, вастры зуб аб зуб і розум аб розум. Мы маем ворагаў: рыцараў Смерці, якія хочуць вызваліць Смерць з табакеркі. Іх, канешне, не мала. Затое ў нас вельмі шмат прыяцеляў, якія нам удзячны. Гэта — простыя, бедныя людзі. У нас ёсць цяпер цудадзейныя парашкі аптэкара Савіцкага. Імі трэба ўсыпіць ворагаў і аддаць табакерку пад ахову народа.
Скамарохі згадзіліся з думкамі Дзіда-дзеда. Потым яны па плану лёгка знайшлі падзямелле, спусціліся ўніз і трапілі да аптэкара Савіцкага, які ляжаў акамянелы на саломе і быў прыкуты да сцяны ланцугом.
Цар скамарохаў быў такі вясёлы, што і тут не мог абыходзіцца без прадстаўленняў.
Скамарохі распілілі на некалькі частак жалезны ланцуг аптэкара Савіцкага і кінулі кавалкі з такой сілай, што доўга з усіх бакоў чуваць былі водгукі прыкрага звону. Потым цар скамарохаў загадаў апрануцца ўсім ва ўсё белае і кожнаму з іх даў запаленую свечку ў рукі. Сам ён сеў насупраць спячага Савіцкага і зайграў на ліры.
Ад цудоўнай ігры цара скамарохаў усім здавалася, што над іх галовамі не каменнае скляпенне, а сіняе неба з яркім сонцам. А навокал жытняе поле, і птушкі спяваюць, і журчаць ручаі. У сэрца кожнага расла такая радасць, якой ніхто ніколі раней не меў.
Цар скамарохаў падаў парашок супраць сну Юрку Дратве, а сам яшчэ лепш зайграў. Што ён граў? Дайце ўспомніць. Эге! Ён граў мяцеліцу — нашу слаўную мяцеліцу. Скамарохі паставілі свечкі на стол і пусціліся танцаваць.
Юрка тым часам падсунуў пад нос аптэкара Савіцкага парашок. Праз хвіліну твар Савіцкага паружавеў. Уздрыгнуўся Савіцкі з галавы да ног, расплюшчыў вочы і сеў. Ён пачаў прыслухоўвацца да музыкі і азірацца на танцуючых, на цара скамарохаў, на Саўку, на Люсеньку, на Юрку Дратву.
Яго вочы былі здзіўленыя. Ён азіраўся ва ўсе бакі ды ўсё ж такі не ведаў, на якім ён свеце. Юрка Дратва далікатна ўзяў яго за локаць і запытаўся:
— Савіцкі, ты мяне пазнаеш?
Савіцкі маўчаў.
— Савіцкі, ты яшчэ спіш?! — здзівіўся Юрка і пачаў яго тармашыць з усіх сіл.
— Юрка, гэта ты? — урэшце прагаварыў Савіцкі.
— Гэта я! Гэта я! Той самы Юрка Дратва, якому ты даў парашкі тараканам на сон.
— Ты зусім не пастарэў... — здзівіўся Савіцкі. — Я праспаў сто год, а ты выглядаеш, як сто год таму назад.
Нават барада не падрасла.
— Не сто год, а ўсяго каля трох год, дарагі сусед, — сказаў Юрка Дратва.
— А я ж прыняў сонны парашок на сто год, — сказаў Савіцкі ўстрывожана. — Няўжо парашок быў нядобры?
— Не трэба непакоіцца. Парашок быў добры, але мы вас разбудзілі, пане Савіцкі! — сказаў цар скамарохаў.
— Як жа вы мяне разбудзілі?
— Парашком супраць сну.
— Дзе вы яго дасталі? — зацікавіўся Савіцкі.
— У даўганосага.
Скамарохі дасталі са сваіх сумак віно і закускі. У час ежы Савіцкі апавядаў усё, што зрабіў з ім даўганосы. Цар скамарохаў у сваю чаргу расказаў Савіцкаму пра статуі ў каралеўстве Пінг-Понга. Калі Савіцкі даведаўся, што сам даўганосы заснуў, ён сказаў:
— Калі яму папала ў нос няпоўная доза парашку, ён можа прачнуцца ў любую хвіліну. Прыйдзецца з’ездзіць туды і ўсунуць яму ў ноздры стогадовы сон.
Цар скамарохаў падаў Савіцкаму рэцэпты, якія знайшліся ў кішэні даўганосага, і аптэкар іх спаліў на свечцы.
— Я іх ведаю на памяць, — сказаў ён. — Не трэба іх трымаць, каб не папалі ў варожыя рукі.
Скамарохі елі, пілі і весяліліся і забылі пра ўсё на свеце. Не агледзеліся яны, як у падзямелле ўвайшла грамада ўзброеных людзей. Наперадзе ўсіх ішоў даўганосы ў адзенні папы рымскага пад імем Баніфацы першы. Аптэкар Савіцкі і скамарохі не так спалохаліся, як здзівіліся.
З даўганосым было некалькі сот узброеных людзей.
Нядоўга думаючы, Люсенька непрыкметна выцягнула з кішэні цара скамарохаў тыя некалькі парашкоў на сон, якія яшчэ засталіся. Яна падскочыла да Баніфацыя першага, усунула яму парашок у нос і сказала: «Спі дзесяць год!» Даўганосы зараз жа паваліўся і заснуў.
Дзіда-дзед засмяяўся і сказаў:
— Так удалося, што верабей перамог лося!
Яшчэ некалькі разоў усе чулі тоненькі галасок Люсенькі:
— Спі дзесяць год! Спі дзесяць год! Спі дзесяць год!
Заснулі яшчэ некаторыя спадручныя даўганосага.
— Вязаць! Вязаць гэтых людзей! — крычаў нехта з папскага войска. — Тут між іх і Заяц з табакеркай! Лавіце яго і вяжыце!
Пачалася сумятня...
Дзед на хвіліну змоўк. Сонца пякло. Дзед з унукамі пайшлі пад цень двух старых дубоў, на галінах якіх забаўляліся вавёркі. Дзед пачаў апавядаць далей:
— Першай выскачыла з падзямелля Люсенька. Яна крыкнула ў самае неба: «Жаўранкі, птушкі родныя! Лятайце па ўсяму свету і склікайце бедных, гаротных людзей! Няхай з’явяцца сюды бараніць табакерку. Зайца акружылі благія людзі. Яны хочуць выпусціць Смерць на волю».
Паляцелі слаўныя жаўранкі склікаць народ. Тым часам пры сумятні ўдалося ўсім скамарохам, і Дзіда-дзеду, і аптэкару Савіцкаму выскачыць з падзямелля, захлопнуць дзверы і наваліць зверху каменне, каб папскае войска не магло вылезці адтуль.
З усіх бакоў бег туды народ ратаваць Дзіда-дзеда і яго табакерку — беглі з косамі, з каламі, з нажамі, з сякерамі, са стрэльбамі. А за народам пусціліся ўздагон узброеныя рыцары Смерці з усяго свету.
Раптам скамарохі і Дзіда-дзед угледзелі, што паміж народам і рыцарамі Смерці пачалася сапраўдная бітва. Пачуліся першыя стогны параненых людзей. Пацякла кроў, пакаціліся трупы забітых...
— Смерць выскачыла з табакеркі! — крыкнуў цар скамарохаў.
Дзіда-дзед схапіўся за пазуху.
— Згубіў табакерку! — усклікнуў ён. — Я чуў, як нешта брызганула аб камень пры выхадзе з падзямелля.
Люсенька пабегла да падзямелля і на дзвярах яго, заваленых каменнем, знайшла адчыненую табакерку. Яна аддала табакерку Дзіда-дзеду.
Дзіда-дзед сказаў:
— Добра, што хоць табакерка засталася... Будзе што ўспамінаць ды з чаго нюхаць і мне, і ўнукам, і праўнукам...
— Што ты нарабіў? — сказаў цар скамарохаў Дзіда-дзеду.
— Выла такая спешка,— апраўдваўся Дзіда-дзед. — А спешка да дабра не даводзіць. Шпарка добра толькі камароў біць...
Скамарохі развіталіся адны з аднымі і з Дзіда-дзедам і ўсе разбрыліся па сваіх хатах і да сваёй ранейшай працы.
Непатрэбны сталі цяпер мясныя буракі, а парашкі на сон і прабуджэнне перасталі дзейнічаць. Аптэкар Савіцкі зноў вярнуўся ў аптэку. Усе прыручаныя звяры зноў адзічэлі. Нарабіўшы шмат шкоды, яны зноў пахаваліся па лясах.
Дзіда-дзед, вечнай памяці, з Люсенькай дабраліся дамоў ляснымі сцежкамі і ціхімі дарожкамі. Дзіда-дзед аддаў Люсеньку ў школу, выгадаваў яе, і яна паехала ў свет. А сам ён садзіў добры тытунь, цёр на пылок, сыпаў у табакерку і нюхаў, можа, гадоў сто.
Унукі пыталіся ў дзеда:
— А вайна між працоўным народам з рыцарамі Смерці?
— Яна, родненькія мае, цягнецца па сягонняшні дзень. Народ жыць хоча, а рыцары Смерці стараюцца яго знішчыць.
На хвіліну стала ціха. Дзед і ўнукі задуменна прыслухоўваліся да песні жаўранкаў.
— Ці-ці-ці... — спявалі жаўранкі. — Ці-ці-ці...
— Гэта жаўранкі кажуць, — тлумачыў дзед унукам, — ці скора зноў зловяць Смерць у табакерку? Ці скора спыняцца войны? Ці скора працоўны народ знішчыць рыцараў Смерці? Калі вы, дарагія ўнукі, зловіце Смерць у няволю, дык моцна трымайце і ніколі з рук не выпускайце. А я ўпэўнены, што зловіце, бо, як гэта кажуць: прыйдзе люты мароз і на мухамораў, і на змеяў, і на іншых ліхадзеяў. Яны адмарозяць рукі і ногі, нос і вушы і ўсё-ўсё. Трэба толькі знішчыць раней прыслужнікаў Смерці, у якіх вочы завідушчыя і рукі заграбушчыя.
Дзед дастаў шчапотку тытуню з табакеркі, усунуў у ноздры, вочы ў яго зажмурыліся з асалодай, і ён пачаў сваю старую песню:
— Апчхі... апчхі... апчхі...