Вогнішча прыпала да зямлі, патухала і дыміла. Па чорных галавешках замітусіліся агнёвыя мурашкі, заёрзалі і зніклі. Пацямнела. Пахла дымам і прэлай зямлёй, дзёгцем і печанай бульбай. Конюхі спалі, атуліўшы галовы і спіны тоўстымі кажухамі, вольна раскінуўшы запрацаваныя ногі ў тлуста вымазаных ботах.
Над людзьмі строга шапацеў стагодні дуб. Нібы подых ночы, даносіліся шолахі з блізкага бору.
Коней вартуе цяпер нізенькі дзядок Арцём. У кароткім кажушку, са стрэльбай за плячамі, ён абыходзіць калгасны табун, што пасвіцца па свежаскошанай канюшыне. Адзіным відушчым вокам дзед упіваецца ў глухамань ночы. Некалькі дзесяткаў коней прагна ўткнуліся мордамі ў росную траву. Роўнае хрумстанне надае дзеду супакой. Ён папраўляе стрэльбу за плячамі, ледзь хіліць галаву набок і кагосьці сквапным вокам шукае між цёмных конскіх сілуэтаў. Пісклівым старчым голасам, пяшчотна, як да ўнука, ён кажа:
— Віхо-о-ор...
На гэты кліч, павольна і ляніва пераступаючы нагамі, падыходзіць да яго зграбны, даўгагрывы, з лебядзінай шыяй жарабец і таропіць у старога свойскія, ледзь не дзіцячыя, зацікаўленыя вочы. Ён абнюхвае рукі дзеда, пнецца губамі ў дзедаў твар і ціханька, ледзь чутна, іржэ, нібы просіць гасцінца.
— Ах ты-ы-ы... баламут! І-ха-ха.
Дзед хіхікае тоненька і дробна, нібы звоніць шкляным званком. У яго голасе адчуваецца вялікая пяшчота. Дзед ўдумліва і доўга гладзіць свайго гадунца па круглай аксамітнай шыі. Жарабец стаіць нерухома, толькі выцягвае шыю і з асалодай прыслухоўваецца да дзедавых пяшчот.
Урэшце дзед дастае з кішэні кавалак хлеба.
— Еш, Віхор... На-а-а... На!
Жарабец бярэ губамі хлеб і павольна жуе.
Пабалаваўшы свайго гадунца, дзед вяртаецца назад да патухшага вогнішча. Жарабец ідзе за ім яшчэ некалькі крокаў і спыняецца. Дзед нагінаецца і пачынае з попелу выгортваць печаную бульбу. Перакідвае яе з далоні на далонь некалькі разоў, разламвае на дзве часткі, нюхае, ахкае ад прыемнага паху, здзьмухвае попел і кладзе ў рот разам з кажурою.
Пад смак печанай бульбы, нібы пад гукі песні, дзед Арцём любіць думаць і думаць. Апошняй яго думкай — Віхор. Калгаснікі пастанавілі здаць яго сёлета Чырвонай Арміі. Учора раніцой дзед выкупаў Віхора ў возеры. Сівы, у яблыках, зграбны жарабец забаўляўся ў вадзе, як хлапчук: тупаў нагамі, фыркаў, плаваў, бурбалкі носам пускаў, доўгім хвастом па вадзе кругі рабіў і гарэзна і весела касіў вочы на дзеда. Стары прыгінаўся, упіраўся далонямі ў свае вострыя калені і тоненька, доўга да слёз смяяўся.
— Ах ты-ы-ы... баламут...
Віхор, танцуючы, выйшаў з возера на залацісты пясок, пырскаў ноздрамі, атрахваўся ад вады і паглядаў навокал гарачымі і смяшлівымі вачамі. Дзед чысціў яго цвёрдай шчоткай спрытна і жвава, як юнак. Віхор ззяў — аксамітны, бліскучы, гладкі. З лебядзінай шыі і круглых шліфаваных бакоў цяклі тоненькія струменьчыкі чыстай вады.
Калі нізенькі дзядок дабіраўся шчоткай да яго шаўкавістага з раўком пасярэдзіне крыжа, Віхор прыгінаўся, каб дзеду было лягчэй даставаць, і прыслухоўваўся да шурхатання шчоткі. Ад прыемнасці Віхор не рухаўся з месца, апускаў галаву і жмурыў, нібы кот, фіялкавыя вочы.
Дзед пры гэтым гаварыў да яго:
— Мілы мой Віхор... родны мой Віхор! — І адзінае дзедаўскае вока маладзела і радавалася.
— Не конь, а малюнак...— любаваўся дзед і давай клапатліва аглядаць і абмацваць кончыкамі пальцаў яго круглыя, як талеркі, зграбныя, нібы адлітыя з бронзы, капыты.
— Разумны, як чалавек,— часта хваліцца дзед перад суседзямі сваім гадунцом.— Мне ён здаецца, як тое ягнё, цюцькай за мною ходзіць. А папробуй яго гладзіць хто чужы — о-го-го! Нізашто не даецца! Ніякімі ласункамі яго не возьмеш! Як загневаецца, як захмыліцца, як застрыжэ вушамі, дык лепш не падступайся! Пярэднюю нагу падніме — і тыц у чалавека, як рукой. А такія гордыя вочы ўтаропіць у чужака, хоць ты шапку знімі ды пакланіся! Прызнаю свой грэх, часам лішнюю мерку аўса ўсыплю яму. Гэта і не грэх. Для Чырвонай Арміі гадуем...
Сілкуецца дзед Арцём печанай бульбай і пры гэтым думы розныя думае пра цяперашняе жыццё, пра даўнейшае. Цягнуцца дзедавыя думкі тоненькай доўгай ніткай.
...Калісьці ўраднік пры вобыску, пры шуканні бунтарскіх паперак, што сын знекуль прывёз, сцёбаў яго, бацьку, нагайкай...
Ад зорак да роснай травы цягнецца зялёнае павуцінне. Чорнай сцяной высіцца ўводдалі хвойнік. Шчыпле траву калгасны табун, і гэтыя гукі родзяць у вушах старога Арцёма нечуваны звон. Цэлая паводка хмар пасунулася на неба. Зоркі патанулі ў іх, нырнулі, схаваліся. Цёмна-цямнютка навокал.
...Эх, каб месяц ядраны, яркі і круглы, закрасаваў цяпер у нябесным полі макавым цветам!
І думкі дзеда вандруюць у далечыню мінулага — у сваю маладосць. Ён адсунуўся назад на трыццаць год. Страшна яму такая маладосць... Над ім, замест яснага месяца, свеціцца звярыная морда ўрадніка...
Не голас чалавечы чуе дзед, а нейкае рыканне:
— Дзе бунтарскія паперкі сына?
Маўчыць дзед Арцём, сцяўшы зубы. Пячэ агнём урадніцкая нагайка. Хацеў Арцём войкнуць ад болю — ледзь стрымаўся...
У хвойніку нешта шалахнулася. Ці то галінка трэснула, ці то птушка спрасонку крыллем устрапяпула...
— Не спі, дзед... Сцеражы калгасны табун.
Трыццаць год таму назад крыкнуў дзед. Ураднік выбіў яму нагайкай правае вока.
Ці то дзед і цяпер крыкнуў, ці то Віхор трывожна заіржаў, але стары ўсхапіўся. А заснуў ён толькі што, стоячы. Устрапянуўся, выцер левае — відушчае — вока і давай пранізваць ноч вострым, як шыла, позіркам. І сплыла хмара, і зоркі зноў вынырнулі з нябеснай паводкі, як залатыя рыбкі. І зноў зялёнае павуцінне цягнецца ад зорак да зямлі. І між небам і зямлёй вырастае трое коннікаў. Яны шпарка імчацца па полі ў старану лесу.
Першы коннік сядзіць на яго Віхоры...
Хтосьці сэрца вырваў з дзедавых грудзей. Пуста і сцюдзёна ўнутры. А вось і горача стала. І думкі сцёбалі, як трыццаць год таму назад урадніцкая нагайка.
— Што мне на гэта скажа сын, стары будзёнавец? Дзе мне вока схаваць ад унука-снайпера? У каго сумленне пазычу, каб у родны калгас вярнуцца?
Задаўшы самому сабе такія запытанні, дзед схапіў стрэльбу і пальнуў у самае неба. Зямля адклікнулася на стрэл з усіх бакоў. Прачнуліся конюхі, ускочылі на ногі. Трывога.
— Га? Што? — запыталіся яны.
А ў дзеда голас адняўся. Ён выстраліў яшчэ раз і ледзь прамовіў:
— Зладзеі... Віхор...
Стрэлы ўзнялі трывогу ў калгасе. Замітусіліся людзі. Засвяціліся вокны. Бягуць калгаснікі на поле да коней — і старыя, і малыя.
— Віхор! Ві-хо-ор! — заве асірацелы дзед.
Родным далёкім іржаннем адклікаецца Віхор з цемры хвойніку.
Дзед уголас праклінае самога сябе:
— Хай бы лепш зямля сырая мяне глынула! Хай бы лепш...— Ён спыняецца і шукае для сябе самы страшны праклён, але патрэбных слоў не знаходзіць. Тады пачынае крыўдзіцца на Віхора:
— Каб яго ліханька не ўзяла! Каб яго маланка не спаліла! І даўся ж баламут у рукі чужому чалавеку! Ай-яй-яй...
Не ведае дзед, што Віхор ані не вінаваты. Як пачуў жарабец каля сябе нейчыя крокі, дык адразу падняў трывожна галаву. Яму раптоўна накінулі на шыю аркан. Так моцна зацягнулі пятлю, ажно ў вачах зялёныя абручы закруціліся. Вочы вылезлі на лоб, затуманіліся слязамі. На жарабца напала млявасць. Ногі так задрыжэлі, што Віхор ледзь не ўпаў. Ён нават не чуў, як на яго надзелі вуздэчку. Стаяў ён увесь мокры ад поту і ціхі, як цялё... Калі знялі аркан, хрыплае бульканне вырвалася з горла дзедавага гадунца. Калі ён ледзь адсопся, яго сцебанулі па нагах нечым цвёрдым і балючым. Віхор паімчаўся, куды вочы глядзяць. Ён у тую хвіліну нават не пачуў на сабе чалавека і думаў, што ўцякае ад ворага. Трапіў якраз на блізкую дарогу.
— Віхо-о-ор!..
Голас дзеда вярнуў яму прытомнасць. Віхор застрыг вушамі, даў дубка, падняў угару пярэднія ногі і рашуча крутануў галавой на голас дзеда. Але жалезныя цуглі бязлітасна адвярнулі галаву ў другі бок і да крыві парэзалі губы... Ён выгнуў лебядзіную шыю, захроп і з поздраў сыпнуў дым... Ніяк не можа скінуць з сябе кагосьці чужога, агіднага, злога, ненавіснага. Той прырос да яго спіны драпежнай расамахай. Віхор падскочыў угару заднімі нагамі, ледзь не перакуліўся, а ганебны чалавек хоць бы што...
Чалавек сцёбае яго нечым балючым між вушэй, па вачах. То страшэнна лаецца і пагражае забіць на месцы, то ласкавымі словамі ўпрашвае, час ад часу коліць цвёрдымі і вострымі абцасамі па мяккіх баках. Жарабец верціцца ўюном на адным месцы. Не хоча паддацца.
Ні Віхор, ні чалавек не заўважылі, што месяц, яркі і круглы, абліў хвойнік расплаўленым серабром. Наўкос усяго хвойніку рассцілаюцца па ўтульным моху зялёныя абрусы. Непрытомным ад злосці стаў чалавек. Вочы яго сыпалі іскры. Ён заскрыгатаў зубамі, драпежна прыгнуўся тварам да шыі каня і моцнымі вострымі зубамі ўеўся ў гарачую мякаць каля грывы...
Віхор спалохаўся. Воўчыя клыкі чалавека збянтэжылі яго да таго, што ён зноў паддаўся сіле жалезных цугляў. Чалавек у радасці перамогі пачаў выць і раўці па-звярынаму.
А дзесяткі людскіх галасоў захлёствалі чалавека і каня.
— Віхор! Віхо-о-ор! — зноў пачуў жарабец знаёмы голас старога Арцёма.
— Віхор! — разлягаліся водгаласкі ў месячным хвойніку.— Віхо-о-ор!
Даўно зніклі першыя два коннікі на накрадзеных конях. Калгаснікі даганяюць Віхора.
Не па сабе стала зладзею. Спрабаваў саскочыць з Віхора, каб схавацца ў лесе, але пры гэтым бразнуўся лбом аб хвою і назад адваліўся, урэпіўшыся пальцамі ў гарачую густую грыву Віхора.
Жарабец адчуў волю. Цяпер ужо не чалавек на яго спіне, а як бы мяшок з сенам. Віхрам імчаўся Віхор на знаёмыя, родныя галасы... Ярка свеціць месяц. Побач з канём імчыцца па роснай зямлі яго цень, падобны да вярблюда.
Спыніўся Віхор ля варот новай, асветленай электрычнымі лямпачкамі, канюшні. З яго спіны знялі аглушанага чалавека, аблілі вадой. Чалавек расплюшчыў вочы: стары знаёмы. За падпал калгаснай пуні ён год таму назад сядзеў у турме. Уцёк адтуль і хаваўся па тутэйшых лясах.
Віхор стрыг вушамі, і яго фіялкавыя вочы сыпалі маланкі ад злосці. Ён не падпускаў да сябе нават дзеда Арцёма...
Аднавокі дзед збянтэжыўся, як вандроўца Гулівер пры сустрэчы з гаспадаром казачнай зямлі, дзе гаспадарылі коні, а людзі іх вазілі.