Нарэшце папрашчаўся я са сваімі дарагімі таварышамі, яшчэ раз зірнуў на запыленыя муры, на шэрыя вуліцы вялікага горада, і ўжо перад самым выездам ажна нейк шкада мне яго зрабілася... З жальбай успомніў і мой завалены паперамі стол у рэдакцыі, стук друкарскіх машын і свежанькія, пахнучыя яшчэ мокрай фарбай газеты. Успомнілася мне, з якой ахвотай я выехаў у гэты самы горад тры гады таму пазад, які запас надзеі і сілы да працы нёс я з сабою. І шмат разгадаў я ў сценах гэтага горада загадак неразгаданых раней, і пазнаў я вялікія таемнасці вабных перажыванняў. Як у мядовым хмялю купаўся я, сын ціхай вёскі, у гучным шалёным віры мора людавога. А цяперака выйшла такое нешта,— што я неспадзявана рад вырвацца на некалькі тыдняў у вёску, каб зірнуць на незапыленае фабрычным дымам сонца, пакупацца ў вадзе чыстай, нагуляць месячнымі ночкамі па палях, лугах, сярод шонатных хваль пахучага густога жыта... І пастарацца там на які час забыць аб усім, што дзеецца цяпер на цэлым свеце...
*
— Насільшчык! Гэй, насільшчык! Зараз трэці званок! Хутчэй! — лямантуе кабеціна, лётаючы як не свая па платформе і шукаючы свайго прыслужніка.
Людзі піргаюцца, таўкуцца. У каго локці сталёвыя, плечы дубовыя і заядласць быдлячая, той, як асілак, пабеданосна цярэбіць сабе шлях у вагон. А хто мізэрней і далікатней, той ззаду астанецца. Я быў адным з сярэдніх, каторых агульная хваля людзей захапіла з сабою, як трэскі, і — бокам-скокам, сапучы на ўсе застаўкі, упёрся ў дзверы вагона. Зірнуў я па баках: крык, піск, тузаніна, гармідар.
Поезд таргануўся раз — нібы засвярбелі яму бакі ад доўгай стаянкі, а, бедны, не мае чым нацерабіцца,— таргануўся другі раз і крануўся з свайго месца. Паехаў. Клубы густога дыму луналі побач, і патроху адкрываліся вачам цудныя прадмесці горада Вільні. Горы, узгоркі, а на іх — белыя і чырвоныя камяніцы розных фасонаў. Яшчэ некалькі мінут — і адкрылася над абшарам чыстае, светлае, сонечнае неба... Тут толькі вока маё насыцілася і грудзі мае свабодна ўздыхнулі, хоць і парыўся я ў душным цесным вагоне (адчыніць вокны няможна было).
*
Так і пахне вайной на кожным кроку!— у паяздах яшчэ болей, як у горадзе. Бо горад — гэта як велізарная губка, каторая набухае ад вільгаці, пухне, але зверху яна такая самая, чысценькая, і нічога не спазнаеш. А ў вагонах не тое: тут людзі ран сваіх не хаваюць адны ад адных і сораму, скрытнасці няма,— шчыра расказваюць адзін аднаму, скуль і куды, як і што; наракаюць, жалюцца, жартуюць прыслухоўваюцца, дзівяцца, праяўляюцца, пацяшаюць адзін аднаго і робяцца хутка блізкімі, даверчывымі... Ажно, гледзячы збоку, здаецца, што гэта адна родная сям’я, а не далёкія паміж сабой людзі, каторыя мо першы і апошні раз у жыцці ўбачыліся выпадкам у гэтай клетцы...
*
— Раскуд-раскуд-раскуд-раскуд-раскудравая галава! — пяе ранены салдацік, лежучы на верхняй полцы. Голас яго неўпапад пераходзіць ад сярэбранага дрыжачага тэнарка да густога басу. Усе пазіраюць з павагай — не так на яго, як на белы бінт на яго правай руцэ.
— Куды ты, зямляча, едзеш?.. — пытаецца ў яго бабулька з жальбай у голасе.
Салдацік падымаецца з лаўкі, высоўвае загарэлы твар уніз і кажа, жартуючы:
— На клёцкі гарачыя да немцаў!
— Го! го! го! — смяецца барадаты чаркес з другой полкі,— клоцкі кажэт! Раз пакушат Ванька, і шмэрт! Кло-ооцкі! Го-го-го!
Бабулька ківае галоўкай і дзівуецца сумнымі вачамі.
— Ляжаў я, бабулечка, у бальніцы,— далей ахвотна гаворыць салдацік,— а цяперака выправілі зноў.
— А-я-яй! — дзівуецца бабулька, пазіраючы на ўсіх,— бачылі! — Адвярнулася бабулька да сівога дзеда, што сядзеў побач, і шапнула яму нешта на вуха. Дзед пачаў капацца ў сваёй торбе.
— Мо абаранкаў хочаш, казаў той? — пытаецца дзед у салдаціка.
— А дайце! — кажа салдацік і выставіў да дзеда левую здаровую руку. Дзед падаў яму цэлую связку смургонскіх абаранкаў. Салдацік падзякаваў, і хутка пачулася яго шчырае громкае хрумканне.
— А ты скуль будзеш, дзядок? — спытаўся салдацік у дзеда.
— А мы вось, каласок, казаў той, былі з жонкай у «дзярэўні» Вілні, бо наш Пётра пісаў, што ён там хворы ляжыць. Але пакуль мы прыехалі, казаў той, яго ўжо выправілі ў другі горад. Так мы і не ўбачылі яго, казаў той! — кончыў дзед з крыўдай у голасе, а баба паднесла сваю хустачку да вачэй...
*
Непадалёку сядзела яшчэ адна пара сівенькіх сухенькіх старычкоў. У новых лапціках, у белых, як снег, святочных анучах на ценькіх, як палачкі, нагах старычкі гэтыя выглядалі вельмі забаўна — нібы тыя зробленыя пастушкай з моху і ануч дзядкі-лялячкі на пацеху.
Туліліся старыкі адно да аднаго і дрыжалі.
— А божа ж мой! Або-о-о! — сапеў дзед.
— А матачка святая! — мармытала бабулька.
Яны былі вельмі змарыўшыся. Ім толькі што ўдалося знайсці месца, дзе сесці і куды хатомкі свае палажыць. Спачатку яны доўга маўчалі, пазіраючы на ўсіх пужлівымі, мутнымі вачыма. Але, як трохі адсапнуліся, яны гэтак гутарыць пачалі, ажно меру перахапілі.
Папэдлуг іхняй гутаркі, яны былі літвінамі з-пад Коўны. Ехалі яны цяперака да сваёй дачкі ў Мінск.
Гэты забаўны дзядулька яшчэ болей ажывіўся, калі ўгледзеў у мяне маю люлячку, гэтак яна яму спадабалася, што ён нагвалт прычапіўся ка мне, каб я яму яе прадаў.
Дзед узяў маю люльку ў свае зморшчаныя рукі і давай тыцкаць ёю бабцы сваёй у сумныя вочы:
— Во, бачыш, маці, бачыш! Гэта дрэва ані смаліцца ўсярэдзіне, ані смуродзіць і гэткая лёгенечкая! Божа ж мой!
— Стары — як малы! — вылаяла яго бабулька ды і адвярнула свой носік-бульбачку ў другі бок.
— Эх, паніч! — звярнуўся ён зноў да мяне,— прадай мне сваю люлячку! Прадай! А божа ж мой! — маліўся ён, ажно вочы яго закрыліся.
Я і так, я і гэтак — ён не аддае. Пакуль вымусіў мяне хоць даць яму з яе накурыць. І дзядок так гладзіў маю люльку, гэтак цешыўся з яе, ажно усе рогат паднялі.
Раптам пры новай станцыі падняўся гоман і стогны нейкія пачуліся.
— Ранены! Ранены ідзе! — шапталіся ўвакруг.
Паказаўся салдат, які чуць трымаўся на нагах ад слабасці, з абверчаным хусткай тварам.
Хутка далі яму месца дзе сесці, і акружылі з усіх бакоў цікавыя, гатовыя да падмогі жаласнікі. Нейкія кабеціны прынеслі яму цукеркаў, булачкі.
І пачаў ваяка ранены расказваць усім пра жудасці вайны, у якіх бітвах ён быў, што рабіў, што бачыў, ажно страх прабіраў нас ад яго слоў. Расказваў, як глаз яму выбілі, вуха адрэзалі, чэрап разбілі, бок расквасілі,— адным словам, цэлай костачкі ў шматпакутным герою не асталося. Гаварыў ён аб тым, што зноў рвецца ў бой, хоць начальства не пускае пакуль што.
Тым часам пад’ехалі да апошняй станцыі, дзе мне трэба было злезці, і я ўзяўся за свае пажыткі. Раптам вырваўся «ранены ваяка» з вялікай хэўры сваіх шчырых прыхільнікаў, падскочыў спрытна да мяне і давай мне памагаць. Мне нялоўка зрабілася, што гэткі ранены будзе цягаць мой пакунак. Я пачаў аднеквацца, дзякуючы за далікатнасць, але нічога не памагло. Урэпіўся ён у мой чамадан і пацягнуў, кажучы, што і яму трэба злезці. Усе вытарашчылі злосна вочы на мяне за тое, што я забіраю у іх гэткі дарагі скарб, а мы тым часам выйшлі на вакзал. Пад’ехалі на звозчыку да мясцечка і заехаліся ў гасцініцу. Выйшаў я трохі пашвэндацца, пакуль падалі гарбату. Вярнуўшыся ў пакой, дзіву даўся: сядзіць ля стала вусаты прыгожы юнак і ўсміхаецца, гледзячы на мяне. Я чуць пазнаў «раненага ваяку».
Аказваецца, што ён заўсёды пры пераездах грае ролю раненага салдата, хусткай твар свой абвязвае. І з гэтай прычыны дастае заўсёды лепшае месца, дармовыя харчы, розныя падарункі і пашану.
Як здольны артыст, не без пагардасці кончыў ён мне сваё тлумачэнне і сеў са мной за стол піць гарбату, не прыкмеціўшы нават маёй кіслай, незадаволенай міны.
Хутка прыехала па мяне фурманка з роднай вёскі, і я з лёгкім сэрцам, пасля папаскі, паехаў дамоў.
Вечарэла. Дробны гаёк, каля ўзгорку, млеў пад блакітным небам. Абапал, ля самай дарогі, шаптала свае малітвы густое жыта... Здалёку блішчэла рэчка. Над ёй залунаў месяц аграмадны, чырвоны, і здалося мне спачатку, што гэта цэлае пажарышча ўсплывае на фоне нябесных абшараў... Зоркі лепей загараліся, і дзесьці пад самым лесам мільгануў агоньчык начлежнікаў...
*
О, Бацькаўшчына, Бацькаўшчына! Ці будзеш ты мне гэтак, як раней, баіць свае ціхія, сумныя казкі? Ці прымеш мяне зноў, як матка-радзіцелька, у абыймы свае? Ці пачую старасвецкія, поўныя жыцця песні твае?..
Пакутніца Беларусь! Скажы мне, што прынясе з сабою гэты новы, дзіўны час і ў твой глухі куток?..
Нешта зашчаміла мае грудзі...
— Дурны! Баба! — вылаяў я сам сябе ў сэрцы сваім і давай аглядацца ўдаль: пяскі, узгоркі, пагніўшыя бярозавыя платы, крутні-курганы, абросшыя мохам, ціхія магілкі...
Ля грэблі ў густой траве цвіркунчыкі звіняць. У рудаўках квохчуць жабы, і мне здаецца, што гэта балотны бог гнілое дрэва пілуе ў дрыгве пад сітнікам.
— Хутка прыедзем дамоў! — кажа мой фурман і пачынае весела пяяць ні з таго ні з сяго:
І піць будзем,
I гуляць будзем,
А як прыйдзе смерць —
Паміраць будзем!..
Убачыўшы здалёку хаткі нашай вёскі, я выскачыў з калёс і пайшоў пехатой.
А зямелька родная вітала мяне і туліла да сябе, як сына свайго…