Гэта было пасля Новага года. Малады кампазітар Сяргей Міронавіч Румейка запрасіў мяне паслухаць сваю новую сімфонію.
— «Жалейкай» завецца,— сказаў ён.
Мяне зацікавіла назва. Добра ведаю старадаўнюю драўляную свісцёлку на шэсць-сем галасоў. Калі я ў маленстве слухаў ігру пастушка на жалейцы, мне здавалася, што гэта спяваюць жаўранкі або журчыць ручаёк.
Сяргей Міронавіч перагортвае ноты. Яны дзе-нідзе пярэсцяць ад паправак каляровым алоўкам. У маладога кампазітара энергічны твар, высокі белы лоб і натхнёныя сінія вочы. Ён прабуе інструмент моцнымі і чулымі пальцамі. Адным вухам нібы прыслухоўваецца да гукаў. Пры першым акордзе вочы яго становяцца цёмнымі і мройнымі. Па яго губах расплываецца дзіцячая ўсмешка.
Электрычная лямпачка асвятляе толькі раяль. У прасторным пакоі паўзмрок. Зімовы вечар налівае шыбы акон сінім чарнілам. І мне здаецца, што мелодыя даносіцца сюды з двара, з-за вокнаў. Яна плыве з-пад пальцаў музыканта тонкімі струменямі, пакрысе набліжаецца, нарастае. Кволыя і баязлівыя тоны мацнеюць, напаўняюцца бадзёрасцю. Мелодыя акрыляецца, мяняе тэмп, паўтараецца на розныя лады. Надзіва спрытныя пальцы ткуць тонкія ўзоры гукаў. Тканіна мелодыі разгортваецца, хвалюе, выклікае гнеў, жаласлівасць.
У моры гукаў улаўліваю шэпт лесу. Пералівы ветру пераходзяць у буру, у гнеўныя галасы, у ляманты. Роспач ператвараецца ў пагрозу. Дзіцячы плач і галашэнне маткі заліваюцца грымотным рокатам.
У маім зрокавым уяўленні паўстаюць жывапісныя ілюстрацыі да мелодыі. Фантастычны лес, нібы тэатральная дэкарацыя да казкі. Мірны лірычны пейзаж: лужок, старыя дубы, бярозы, рачулка. І зноў нешта страхотнае: шугае полымя па саламяных стрэхах, губы людзей, разяўленыя ад крыку. Спалоханыя, вылупленыя вочы. Карціны мяняюцца, нібы ў сне.
Кволыя гукі жалейкі ператвараюцца ў пераможны кліч бадзёрага гімна. Я ўзняты нібы на хвалях. Блізкі подых бітвы. Знік пакой. Няма Сяргея Міронавіча з яго чарадзейнымі пальцамі. Мяне кудысьці імчыць, як лісцінку. У жыццё? У нябыт? Мне ў гэту хвіліну ўсё роўна. І раптам — вялікая радасць агортвае мяне. Радасць перамогі.
Прыпеў ранейшай жалейкі. Яе гукі лупаюць над вялізным полем жыта, азалочанага сонцам. Апошні акорд як бы рассыпаецца ў аддаленні ледзь чутнымі кроплямі.
У паўзмрочным пакоі цішыня. Праз шыбы акон плыве сінь зімовай ночы. Сяргей Міронавіч моўчкі выцірае ўспацелы лоб.
Я пытаюся:
— Эпізод з часоў грамадзянскай вайны?
— Так.
Сяргей Міронавіч задаволены ўсміхаецца.
— Гэта толькі клавір, а як мая сімфонія будзе выконвацца аркестрам, тады і дзіцё зразумее.
— Жалейка пранізвае вашу сімфонію лірычнымі праменнямі. Ёсць хвіліна ў вашай сімфоніі, калі і памерці не страшна за народ.
Сяргей Міронавіч задумваецца. Дзве глыбокія зморшчыны перасякаюць яго высокі лоб.
— Жалейка,— кажа ён,— адзін з самых яркіх успамінаў маіх дзіцячых год. Праз жалейку я заўсёды выказваў свае пакуты і радасці. Памятаю сябе заўсёды з жалейкай. Першую жалейку змайстраваў мне мой родны дзед, калі мне было чатыры гады. У сем год я іграў так віртуозна, што людзі заслухваліся. Я сам выдумляў мелодыі. Родам я з Гродзенскай губерні. Бацькоўскую хату і бацькоў памятаю нібы праз сон. Добра памятаю восеньскую размытую дарогу з Гродзеншчыны на Мінск. Мае бацькі ўцякалі разам з тысячамі бежанцаў з лініі фронту імперыялістычнай вайны. Я сядзеў на возе ды ўсё іграў на жалейцы. Спачатку па дарозе памёр бацька. Хутка памерла і маці. Ніколі не забуду яе вачэй. Яна так і памерла, таропячы ў мяне вочы і шэпчучы: «Сірацінка... сірацінка... сіра...»
Бацькоў пахавалі на мяжы ля дарогі ў гліністай мокрай зямлі, ледзь не ў гразі, якая прыкра чвакала пад лапатай. Ад жудасці я акамянеў, нават не плакаў.
Хутка паў і конь, апошняя спадчына ад маіх бацькоў. Адна сердабольная жанчына з бежанцаў падняла мяне на рукі, прыціснула да грудзей і загаласіла спеўным голасам:
— А хто цябе даглядаць будзе? А хто цябе прычэсваць будзе? А хто цябе карміць будзе? А дзе ты галоўку прытуліш? І птушка мае гняздо. І рыбка мае куток. І мурашка мае сваю норачку-ямінку... Чаму маўчыш? Паплач над сірочай доляй сваёй... Паплач, ягадка, і табе лягчэй стане... Сэрца адпусціцца...
Я маўчаў. Жанчына з дакорам ківала галавой. Яна змяніла тон. Запыталася ў мяне будзённым голасам:
— Бачыш, вунь коміны?
— Бачу...— шапнуў я.
Асцярожна, нібы я быў са шкла, яна паставіла мяне на зямлю і сказала строгім голасам:
— Ідзі туды, вунь той сцяжынкай. Зайдзі ў першую новую хату. Такога малога не прагоняць.
Яна перахрысціла мяне.
Я пайшоў незнаёмай сцежкай адзін-адным з жалейкай у руках. Мяне, пяцігадовага хлапчука, прыпяў тады ў сваю новую хату багаты рыжабароды мужык з вёскі Ларчукі. Ад першага дня я зарабляў у яго свой хлеб: нянькай быў зімой, гусей пасвіў улетку. Касавокая тоўстая гаспадыня давала мне есці на кухні ў адзін час з сабакамі. І ніводнай ласкі я не меў ад людзей у гэтай хаце. Заўсёды былі мною нездаволены. Вечна калолі мяне, як цвікамі, злоснымі вачыма.
Памятаю сцюдзёныя восеньскія ночы на начлезе.
Над цёмнай сцяною бору вісіць маладзік. Ён выглядае сярпом колеру крыві. На паплавах пасуцца коні. Вакол патухшага вогнішча спяць начлежнікі. Не спіцца толькі мне. Хацеў бы іграць на жалейцы, але ж трэба даць спаць напрацаваным людзям. Я хутаюся ў старую світку гаспадара і ніяк сагрэцца не магу. Не маю дзе падзець босых ног. Яны дробныя, патрэсканыя да крыві і празяблыя. Іх пранізвае вялікі холад. Я скурчваюся ў камок. Дрыжу ад холаду. Зуб аб зуб не пападае. Я ўсоўваю ногі ў цёплы прысак ад вогнішча, і мне здаецца, што нехта балюча ўкусіў мяне за пальцы. Гэта я трапіў у гарачае вуголле. Я ўскокваю, соваю нагу ў халодную расу. Баліць так — хоць ты гвалту крычы.
І вельмі страшна мне, малому, уначы... Гаспадар загадаў мне пільна сачыць за коньмі. Я сяджу. Азіраюся. Прыслухоўваюся. Боль апаленай нагі і страх ночы аднялі ў мяне жаданне спаць. Я сяджу. Коні ўводдалі выглядаюць, як цені. Чутна, як яны старанна скубуць травіцу. Чуцен бразг ланцужкоў — гэта «мае» коні ў жалезных путах. «Мае» коні самыя лепшыя... Няхай што з імі здарыцца, тады мой рыжабароды кат залупцуе мяне насмерць.
Зводдалі даносіцца выццё ваўчанят. Я іх ведаю. Па выццю пазнаю. Відаць, старыя ваўкі выйшлі на паляванне. Я тароплю вочы ў высокія смуглыя стагі. І дзівіць мяне — пізка над самай зямлёй мільгаюць зоркі. Яны мітусяцца і парамі рухаюцца туды і сюды. Коні храпуць. Узнімаюць галовы ад травы, збіваюцца ў гурт ды ўсё таропяцца на гэтыя дзівосныя зоркі. Я здагадваюся, у чым справа, і буджу начлежнікаў:
— Ваўкі! Ваўкі!
Мне страшней, чым тады, калі хавалі маіх бацькоў у гразнай зямлі.
— Ваўкі! Ваўкі! — крычу я непрытомным голасам.
Калі вяртаўся з начлегу «дамоў», мне так хацелася спаць, што, здаецца, аддаў бы жыццё, каб толькі заснуць на некалькі хвілін, хаця б у сабачай будцы разам з Мурзай... Прытуліўся б да яго калматай шэрсці. А спаць няма калі: трэба гушкаць калыску. Я ж і нянька. А дзіцё, як наўмысна, дражніцца са мною — плача, румзае і нагадвае сваім голасам ваўчанё. А спечаная, як бульба, нага баліць, баліць...
Рыпіць зыбка драўляным крэктам, рыпіць ды стогне. Вочы мае заплываюць туманом. Галава такая цяжкая, нібы сто пудоў важыць. А я спяваю:
— А-а... а-а.... а-а-а...
І песня не выратоўвае мяне ад сну: векі апускаюцца. Чорнай хваляй надыходзіць цяжкі, як гара, сон. Я апускаюся ў сон, як у глыбокі вір. І забыта цёмная начлежная ноч. I забыта балючая нага. І забыты ўвесь свет... Але, надзіва, зусім не сплю...
Я вандрую па восеньскай, вільготнай, непрытульнай зямлі. Я іду дарогай да магілы маці. Нехта так хораша грае там на жалейцы... А жалейка залатая — блішчыць, зіхаціцца... Гэта грае мая маці... Яна стаіць на магіле ў месячным адзенні з расчосанымі валасамі — маладая, прыгожая, ды грае, грае... Жаласліва... жаласліва... Аж слёзы цякуць з маіх вачэй. А жалейка чалавечым голасам гаворыць:
— Сірацінка мая... Сірацінка... Сірацінка...
І раптам мяне акружаюць ваўкі. Маці знікае. Ваўкі выюць і скаголяць. Вочы ў іх блішчаць аганькамі... А я не баюся. Толькі б тут, на матчынай магіле, спаць... спаць... Няхай сабе выюць ваўкі.
Я прачынаюся. Гэта плача дзіцё ў калысцы.
Я прывязваю вяровачку адным канцом ды зыбкі, а другім канцом да сваёй нагі, кладуся пад калыскай на падлозе і зноў спяваю:
— А-а... а-а... а-а-а...
Гукі «а-а-а» я апранаю ў разнастайныя мелодыі, прыдуманыя мною.
І зноў сніцца мне сон. Я сплю ў густым крапіўніку пры магіле бацькі ля самай дарогі. Так добра мне. Толькі раптам апёк босую нагу аб крапіву. Баліць нага — ледзь вытрымаць. І вось нападае на мяне воўк — страшны, страшны... Я прачынаюся, крычу:
— Ратуйце! Воўк!
Гэта касавокая гаспадыня штурхала мяне нагой у бок ды прыгаварвала:
— Уставай! А каб цябе... Дрыхне вечна, такі ды сякі... Абібок... Гультай... Дармаед... Я табе дам спаць пад калыскай! Уставай, а то аплюхаю халоднай вадой! Трэба бульбу выбіраць. Наспішся яшчэ...
У часы белапольскай акупацыі мне было дзесяць год. Я ўжо працаваў на полі ледзь не нараўне з дарослымі. Мой гаспадар жыў крыху ўводдалі ад вёскі. Легіянеры часта рабілі налёты на сялянскія хаты, дзе займаліся рабаўніцтвам і катаваннем старых і малых. Адтуль часта даляталі да майго слыху галошанні жанчын, крыкі і просьбы сялян, брыдкія лаянкі жаўнераў. Мне было страшна. Я затыкаў вушы. Гаспадар смяяўся.
— Не бойся,— гаварыў ён.— Ты мне ўсё роўна што сын. Цябе ніхто не зачэпіць. Толькі не хадзі да вясковых. Яны табе не кумпанія.
Ён строга пагразіў пальцам.
Мне прыходзілася весці «кумпанію» толькі са сваёй жалейкай.
У той час многія з сялян пайшлі ў лясы, каб адтуль нападаць на паноў. І вось аднаго разу, калі я на полі пры каровах іграў на жалейцы, да мяне падышоў незнаёмы чалавек — нізкі, шыракаплечы і худы. Ён быў у шэрай світцы, аброс густой чорнай барадой. Вялікія сінія вочы лагодна, па-бацькоўску, усміхаліся.
— Лоўка іграеш! — пахваліў ён і пранізаў мяне вачыма.— А добрыя ў цябе бацькі?
Мне вельмі спадабаўся яго голас, цёплы такі, прыемны. Нібы ён не гаварыў, а спяваў.
— Я — сірата,— сказаў я.— А гаспадары мне і есці шкадуюць. Злыя яны, як ваўкі. Забаранілі нават з людзьмі гаварыць.
Я доўга расказваў незнаёмаму пра свае крыўды. Ён уважліва слухаў ды гладзіў мяне шырокай далонню па галаве. Каб не саромеўся, прытуліўся б да яго і бацькам назваў бы...
— А хочаш бедным людзям дапамагаць чым-небудзь? — запытаўся ён і глыбока зірнуў мне ў вочы.— Скажы, сынок...
— Чым? — здзівіўся я.
— Хоць бы сваёй жалейкай.
— Жалейкай?!
Ён пяшчотна пагладзіў мяне па шчаце.
— Пабачыш дзе-небудзь у ваколіцы легіянераў, засвіснеш у сваю свісцёлку. Я падыду да трох дубоў, што стаяць недалёка ад вёскі. Ты падгоніш туды сваіх кароў і раскажаш мне, колькі легіянераў, дзе яны і што яны робяць.
— Гэта ж вельмі лёгка! — узрадаваўся я.
Барадаты чалавек зажмурыў вочы і засмяяўся грудным прыемным голасам:
— Лёгка-то лёгка, а трэба асцярожненька. А вось якую песню ты будзеш тады граць на сваёй дудачцы! Песню пра волю.
Незнаёмы задумаўся, нешта ўспамінаў. Вочы ў яго зрабіліся мройнымі, ледзь вільготнымі, прыжмуранымі. Галаву ён нахіліў набок, паглядзеў на мяне з добрай усмешкай і ўпаўголаса заспяваў:
За гарой пагасла сонейка.
Воля, дзе ты ходзіш, дзе?
Воля ходзіць па сасонніку,
Бедным стрэльбы раздае.
Паны — злосныя разлучнікі —
Разлучылі вас са мной.
У кайданах ножкі, ручанькі,
А бізун над галавой.
Воля ў ясную зараначку
Пташкай-салаўём пяе.
На лясную на паляначку
Заняволеных заве.
Гэй, ка мне, усе пакутныя!
Хто жыць хоча — я заву.
Біце пана ў сэрца лютае!
Біце пана ў галаву!
Ён так хораша і так жаласліва спяваў, што я ледзь не заплакаў. У яго быў дасканалы тэнар. Я адразу сыграў на жалейцы мелодыю.
Незнаёмы пахлопаў мяне па спіне:
— Кемны ты хлапчук! Толькі нікому ні мур-мур.
— Нікому...
Незнаёмы паглядзеў на мяне цёплымі, бацькоўскімі вачыма, прытуліў да грудзей і шэптам сказаў:
— Усе мы цяпер такія сіроты, як ты, сынок. Нам трэба бараніцца ад злых паноў і ад такіх гаспадароў, як твой.
Праз слёзы я пазіраў, як незнаёмы пайшоў у кусты і знік. Мне здавалася, што гэта мой бацька з магілы ўстаў. Я думаў, што гэта сон. З таго разу я стараўся пасвіць ля самай дарогі. Пільным вокам сачыў я за тым, што робіцца ў вёсцы і ваколіцы. І даволі часта мая жалейка іграла «Волю». Кожны раз пасля «Волі» я сустракаўся з незнаёмым каля трох дубоў, якія цяпер сталі мне сябрамі. Іхні шэпт здаваўся мне матчынымі словамі ласкі і пяшчоты.
Мая «Воля» чыніла цуды: партызаны палявалі на атрады легіянераў, нападалі на іх. Адбывалася страляніна. Партызаны выскаквалі раптоўна з густога жыта, што расло пры дарозе, з кустоў — адусюль. Сігналы для гэтага ім давала мая жалейка, на якой я па-майстэрску, з вялікім пачуццём высвістваў «Волю». Мая «Воля» нагнала на наноў вялікі страх. Некалькі дзён яны сюды не паказвалі і носа.
Я радаваўся, што мая доля звязалася з доляй усіх бедных і пакрыўджаных людзей. Яшчэ больш палюбіў я сваю ледзь не казачную жалейку, паводле загаду якой бітвы адбываюцца ў чыстым полі. Я гардзіўся сваёй жалейкай. Яна была мне тое самае, што стрэльба...
Была тады такая гарачыня, што на камень не ступіш босай нагой. Гаспадар быў у апошнія дні нечым устрывожаны. Я выпадкова даведаўся прычыну яго трывогі. Ён сказаў раніцай жонцы, што белапалякі ўцякаюць. У поўдзень у вёску нахлынуў вялікі атрад пазнанцаў. Я толькі што прыгнаў кароў з поля. Я вельмі занепакоіўся. Што мне рабіць? Пайсці адгэтуль у поле без стада і зайграць «Волю»? Гаспадар круціцца каля мяне на падворку ды з вачэй не спускае. З нецярплівасці я прыціснуў да голых грудзей пад кашуляй сваю замілаваную жалейку. Ледзь гаспадар адвярнуўся, я шуснуў за вугал і ўлез у жыта.
— Сяргей, дзе ты? Сяр-ге-е-ей! — клікаў мяне гаспадар.
Але ў жыце я, дробны хлопчык, быў як у густым лесе. Вылезшы з жыта ў другім канцы поля, пабег між кустоў з усіх сіл. Я зайграў на жалейцы «Волю» і накіраваўся да трох дубоў, адкуль вёскі не відаць было.
З’явіўся мой бацька. Так я называў незнаёмага. Я расказаў яму пра панскае войска.
— Хадзем са мною! — сказаў ён.— Чырвоная Армія гоніць адгэтуль пілсудчыкаў, як зайцоў.
Мы кінуліся бягом. З вёскі раптам пачуліся крыкі, лямант. Галошанне плыло па палях і рэзала сэрца, як нажом. Загрукаталі стрэлы. Паказаўся дым. З лесу беглі туды ўзброеныя партызаны, а з лагчыны, з супрацьлеглага боку вёскі, імчаўся атрад чырвонай конніцы.
Над будынкамі клубіўся дым. Па саламяных стрэхах гуляў агонь. Пазнанцы ўцякалі хто куды, хаваліся ў кустах, у жыце. Па прасёлачных дарогах, па сцежках валяліся іх трупы. У вёсцы ўжо былі партызаны і чырвоная конніца. Нямала забітых і раненых сялян валялася на вуліцы. Сярод іх былі і малыя дзеці. Раз’юшаныя «рыцары» папа Пілсудскага касілі іх з кулямёта. Каб не паспеў паратунак — ні аднаго жывога не асталося б у вёсцы.
Сяргей Міронавіч спыніў сваё апавяданне.
— А што цяпер у гэтай вёсцы? — запытаўся я.
— Калгас «Чырвоная зорка». Там багатыя ўраджаі і на хлеб, і на людзей: адтуль выйшла некалькі дзесяткаў настаўнікаў, дактароў, камбайнераў, камандзіраў Чырвонай Арміі і шмат іншых. Адна даярка з гэтага калгаса — дэпутат Вярхоўнага Савета БССР.
— І адзін кампазітар,— дадаю я.
Сяргей Міронавіч усміхнуўся.
— Хутка паеду туды. Хачу пазнаёміць старых прыяцеляў з маёй сімфоніяй, якую я назваў «Жалейкай».