TERRA NIHIL
nihil. Ваша iмя трывала зьвязваецца з радыкальнай нiгiлiстычнай канстатацыяй:"мяне няма". Гэтыя два словы сталiся амаль сымбалем сучаснасьці. Няма i nihil, як судачыняюцца гэтыя паняткi? Цi маглi б вы перакласцi nihil як няма?
Акудовiч. Няма i nihil — словы аднаго дыскурса, але яны ня тоесныя адно аднаму, у кожнага зь iх свая генэза, свая сэмантыка, свой наратар. Слова "няма" прамаўляе онталёгiя (быцьцё), слова "nihil" прамаўляе экзыстэнцыя (бытнае). Разам з тым, здараецца дастаткова сытуацыяў, дзе яны выступаюць (цi могуць выступаць) у ролi сынонiмаў. (Вось вам прыклад:"мяне няма". Тут онталягiчнае "няма" як бы бярэ на сябе ролю "nihil", бо спрабуе вытлумачыць экзыстэнцыйнае "мяне", i хаця з гэтага атрымлiваецца шмат блытанiны, але праз такую не-лiнейную злучву мы адразу патрапляем у сярэдзiну онталагiчна-экзыстэнцыйнага скрыжаваньня). Аднак нават тады, калi "няма" i "nihil" апынаюцца ў радыкальнай апазыцыi, iх апазыцыя ня болей чым супрацiлежнасьць паўднёвай i паўночнай скранi тойсамай зямной кулi. Хаця, каб па добраму, то перад тым, як разводзiць цi лучыць паняткi з "патойбочнага" дыскурса (няма, нiшто, nihil, адсутнасьць, нежытво, дэканструкцыя, нябыт, нэгатыў, той сьвет, невараць, i г.д. i да т.п.), трэба было б прарабiць вялiкую працу па легiмiтызацыi статусу кожнай з падобных i блiзкiх да iх лексэмаў i дэмаркацыi iхных межаў. Гэта значыць скласьцi слоўнiк нiгiлiзму, а пазьней — грунтоўную энцыкляпэдыю. Бо пакуль тут спрэс анархiя ды партызаншчына, i таму напэўна нiхто нiколi ня ведае ( я ў тым лiку), на якой прасторы дзе чыя ўлада.
nihil. Можа, ёсьць некалькі "няма". "Няма", як дзеяньне, учынак, традыцыйна нiгiлiстычны разбуральны акт, і "няма" як нядзеяньне, нябыт. Яны могуць быць зусiм рознымі, i таму патрабаваць розных словаў i распадабненьня?
Акудовiч. Гэта вельмi iстотнае запытаньне, на якое ў мяне пакуль i блiзу няма хоць якога пэўнага адказу, бо той адказ, што ляжаць на паверхнi бiнарнай апазыцыi (унiвэрсальнае "няма" — сынгулярнае "няма", цi нават сума гэтай бiнарнасьцi) падрыхтаваны мне структурай мовы, сфармаванай у дыскурсе Ёсьць. А, магчыма, кожная аналiтыка "няма" патрабуе нейкай iншай, "нэгатыўнай" лёгiкi, мовы, тэкстуальнасьцi?.. А, магчыма, i не патрабуе... Вось чаму я кажу пра неабходнасьць nihil-слоўнiкаў, nihil-энцыкляпэдыяў, каб пакрысе пачаць разьбiрацца, што там у глыбокiм ценю наўсьцяж разьлеглага Ёсьць?..
nihil. Акрамя згаданых слоўнiка й энцыкляпэдыi, сярод вашых задумаў ёсьць анталёгiя нiгiлiзму. Якiя постацi i тэксты вы мяркуеце ў яе ўлучыць?
Акудовiч. Перадусiм хацелася б хутчэй скончыць ужо распачаты i цалкам рэальны праект (яго ладзяць Алесь Анцiпенка, Iгар Бабкоў, Аляксандар Грыцанаў ды я), якi мае амбiцыйную назву "Анталёгiя сучаснага беларускага мысленьня" i складаецца зь лепшых культуралягiчных ды фiлязафічных тэкстаў апошняга беларускага дзесяцiгодзьдзя. Мiж iншым, хаця вышэй згаданы збор у сваёй задуме не папярэднiчае анталёгii нiгiлiзму, але я зусiм не выключаю, што некаторыя тэксты зь ягонага наробку патрапяць i ў гэты праект, якi мне пакуль толькi мроiцца. Яго абрысы яшчэ не зусiм выразныя, аднак у канфiгурацыi сваёй ойкумэны ён ужо склаўся. Я нават ведаю той тэкст, якiм будзе распачынацца энцыкляпедыя нiгiлiзму. Як гэта нi дзiўна, але на яе пачатку будзе радыкальна антынiгiлiстычны тэкст — паэма Пармэнiда "Пра прыроду", дзе сьцьвярджаецца, што ёсьць толькi тое, што ёсьць, а нiякага няма — няма. Уласна, анталёгiя нiгiлiзму найперш i патрэбная дзеля таго, каб перасягнуць праклён Пармэнiда. Бо гэта толькi здаецца, што ён ужо даўно перасягнуты Кiркегарам, Бэргсанам цi Гайдэгерам.
nihil. Вашая анталёгiя будзе складацца з герояў i тэкстаў толькi заходняй фiлязафічнай традыцыi?
Акудовiч. Так, i гэта пакуль прынцыпова. Бо нават калi б мысленьне Ўсходу мела тэксты, якiя б вырашалi для эўрапейскай мэнтальнасьцi праблему Нiшто, то я б не ўлучыў iх у наш збор.
nihil. Чаму? Магчыма, ўсходняя традыцыя ўжо мае адказ на вашае запытаньне пра Няма. Цi не ўхiляецеся вы ад волi да праўды, ад волi ня быць падманутым, адмаўляючыся успрымаць веды Ўсходу?
Акудовiч. Ну, па-першае, гэта толькi нашае правакацыйна-гiпатэтычнае меркаваньне, быццам недзе ў спратах Усходу прыхаваны для нас супэркаштоўны фiлязафічны камень. Якраз наадварот. Нiчога каштоўнага для сябе, у гэтым сэнсе, мы хутчэй за ўсё там ня знойдзем, бо хаця мысленьне Ўсходу i мае сваiх фiлёзафаў Адсутнасьцi, але ў мэнтальнай парадыгме "жоўтага чалавека" праблема Няма ад пачатку была здэактуалiзаваная шэрагам канцэптуальных збочваньняў ад цэнтру гэтай праблемы, сярод якiх i любiмая намi iдэя рэiнкарнацыi. Ну скажыце, як можна ўсур'ёз быць заклапочаным наяўнасьцю Нiшто, калi цябе наперадзе чакае столькi жыцьцяў у самых розных формах i станах? Не, калi па вялiкаму рахунку, то гэта толькi наша праблема, у пэўным сэнсе сынамiнiчная выключна эўрапейскаму фэномэну пошука Iсьцiны... А па-другое, у кожным разе мы самi мусiм прайсьцi свой шлях да Няма без узгляду на здабытую ўжо кiмсьцi веду, прайсьцi калi ня ў якасьцi мэсii, то хаця б у якасьцi паломнiкаў.
nihil. Вынікае, што для вас рух у бок прасторы Няма, да сутнасьцi нiгiлiзму, — усяго толькi пэўная форма турызму.
Акудовiч. Зусiм верагодна, што гэта насамрэч так. Мэсiя iдзе на гару Сынай, каб адтуль аб'явiць сьвету пра здабытую Iсьцiну, а турыст падымаецца тым самым шляхам, каб толькi сказаць самому сабе: я тут быў. Тое самае i зь Няма. Магчыма, маё захапленьне гэтым фэномэнам i ня мае нiчога iншага на мэце, акрамя таго, што аднойчы мне хацелася б сказаць сабе: я там быў. Пэўна ж не выпадкова я чвэрць стагодзьдзя займаўся спартовым турызмам, у якiм найвялiкай звабай было прайсьцi па тых мясьцiнах (перавалах, вяршынах, пустках), па якiх да цябе не ступала нага чалавека.
nihil. Якiя постацi з традыцыi беларускага мысленьня маглi б знайсцi месца ў гэтай анталёгii? Найбліжэйшым да вашага мысленьня падаецца атэiстычны філязафічны тэракт Казiмiра Лышчынскага, аднаго зь першых вялiкiх нiгiлiстаў Эўропы. Трактат "Пра неiснаваньне Бога" ужо сваёй назвай сугучны вашым "Дыялёгам з Богам". Цi зьящляецца Казiмiр Лышчынскі заснавальнiкам традыцыi беларускага нiгiлiзму?
Акудовiч. Анталёгiя нiгiлiзму бачыцца мне своеасаблiвым тунэлем пад акiянам Ёсьць, спраектаваным пракласьцi (цi хаця б прамаркiраваць) праход ад выспы экзыстэнцыйнага Няма да мацерыка онталягiчнага Нiшто. I таму, як пакуль уяўляецца, вэктар гэтага праекту не будзе скiраваны на ўласна "нiгiлiстычныя" тэксты, на тэксты адмаўленьня, як прэзумпцыi. Але "фармальна" нiгiлiстычнаму трактату Казiмiра Лышчынскага месца ў анталёгii абавязкова знойдзецца, бо гэта падзея не прафаннага, а сакральнага нiгiлiзму, якi адсоўвае ў бок Бацьку ўсiх сымулякраў (Бога), каб Той ня засьціў вiдарыс Няма...
На вялiкi жаль, ад гераiчнага трактата Казiмiра Лышчынскага ацалелi адно ўрыўкi i таму мне цяжка меркаваць пра падабенствы ягонага супрацiву "хiмэры" (К. Л.) Бога i майго кулачнага бою зь ценем Слова. Дый увогуле, я тут хацеў бы пазьбегнуць усялякiх параўнаньняў, бо лiчу атэiстычны iмпэратыў Казiмiра Лышчынскага адной з самых буйных iнтэлектуальных (i этычных) iнiцыятываў эўрапейскага нiгiлiзму, якая заўважна вылучалася з шматлiкiх гарэзіяў i атэiстычных авантураў як папярэднiх, гэтак i наступных эпохаў — да зьяўлення Нiцшэ. Пра надзвычайную nihil-актуальнасьць гэтага тэксту сьведчыць i лёс ягонага аўтара: 30 сакавiка 1689 году на Старым рынку Варшавы Казiмiру Лышчынскаму спачатку адсеклi галаву, а затым ягонае цела спалiлi на вогнiшчы (мiж iншым, гэтая падзея здарылася ня "ў цёмным" сераднявеччы, а на парозе Асьветнiцтва "ў асьвечанай" Рэчы Паспалiтай, ляяльнай да самых рызыкоўных вольнасьцяў, што яскрава сьведчыць пра тыктанiчна разбуральную энэргетыку гэтага тэкста).
Дарэчы, падвалiны нiгiлiзму закладвалiся якраз у дыскурсе атэiзму (Казімiр Лышчынскi быў пакараны менавiта за атэiзм), i гэта зусiм натуральна, бо сутва нiгiлiзма палягае ў пераадоленьнi ўсяго, што канстытуе Ёсьць, а гэта значыць i Бога (i найперш Бога), як вялiкага калянiзатара адначасна двух прасторавых татальнасьцяў: iмнэнтнай i трансцэндэнтнай. У пэўным сэнсе Бог — гэта тое самае татальнае "Ёсьць" Пармэнiда, толькi ў манiстычна тэалягiзаваным варыянце...
Але вернемся да Казiмiра Лышчынскага, з фiгурай якога мы гатовыя зьвязаць запачаткаваньне эўрапейскага нiгiлiзму. Пэўна, кожны, хто не палянуецца, зможа ў гэтым месцы папiкнуць нас за квазiпатрыятычны валюнтарызм. Тае бяды. Давайце на некi момант унiкнем i знаку "навуковай карэктнасьцi", каб заманiфэставаць прастору Беларусi як сакральны топас глябальных нiгiлiстычных падзеяў ды рушэньняў i адначасна як бацькаўшчыну Вялiкiх Нiгiлiстаў, сярод якiх я далей найперш згадаю папярэднiка Лышчынскага — Мiкалая Капернiка (iснуе вэрсiя, што ягоныя продкi паходзiлi з нашых земляў). Гэта сёньня Мiкалай Капернiк уяўляецца толькi стваральнiкам гелiяцэнтрычнай сыстэмы сьвету, насамрэч ён перадусiм быў "паўночным ветрам для сьпелых пладоў" (Нiцшэ), бо змог разбурыць i перайначыць мэнтальную парадыгму ўсяго эўрапейскага чалавецтва. Вышэй я зусiм не выпадкова працытаваў Нiцшэ, якi па мацi паходзiў з "польскага" (як ён сам сьцьвярджаў) рода Нiцкi. Але няхай "польскi род" Нiцшэ нас лiшне не бянтэжыць, бо ў тую пару кожны, хто нейкiм чынам быў завязаны на Рэч Паспалiтую, лiчыў сябе палякам i таму паэт Алег Мiнкiн, узяўшы псэўданiм Хфедара Нiцкі, магчыма i не памылiўся, стварыўшы алюзiю паходжаньня Нiцшэ зь беларускiх прастораў. Беларускасьць Фёдара Дастаеўскага, здаецца, няма патрэбы даводзiць, як i яго прыналежнасьць да вялiкiх нiгiлiстаў — за гэта найлепей сьведцыць створаны iм цэлы шэраг мэтанiгiлiстычных канцэптуальных пэрсанажаў (Стаўрогiн, Iван Карамазаў, Кiрылаў, Нячаеў, Сьмердзякоў...). А ёсьць жа яшчэ Казiмiр Малевiч зь яго дамiнантным для мастацтва ўсяго дваццатага стагодзьдзя "Чорным квадратам", Iгнат Абдзiраловiч (Канчэўскi) зь "лiючайся формай" i канцавым слоганам "творачы зруйнуем", дамок 1-га зьезда РСДРП, скуль разгарнулася на ўвесь сусьвет Вялiкая Рэвалюцыя, Курапаты, Чарнобыль, катэдж у Вiскулях, дзе быў пастаўлены крыж на апошняй у сьвеце Iмпэрыi... Урэшце, усяго нiколi не пералiчыш, але каб не выглядаць залiшне сьцiплымi, не прамiнем "мяне няма" Валянцiна Акудовiча i часопiс "nihil"... Дык цi не зьяўляецца ўся тысячагадовая гiсторыя прасторы Беларусi пэрманэнтным адмаўленьнем усялякага Ёсьць, своеасаблiвай лябараторыяй i адначасна палiгонам эўрапейскага нiгiлiзму i цi ня варта было б нам перагледзець сваю гiсторыю ў мiнусавым зьлiчэньнi, у злiчэньнi стратаў, паразаў, нiгiлiстычных рушэньняў i канвэнцыяў? Можа калi-небудзь мы напiшам такую гiсторыю, каб прасачыць генэзу нашага шляху да явы Няма, i тады ўвачавiдкi пераканаемся, якi гэта быў вялiкi i плённы шлях i ў якiм адметным топасе ён адбываўся (пра што трапна выславiўся Iгар Бабкоў: "Беларусь — гэта прастора онталягiчнага непакою").
nihil. Вы згадалi прозвiшча Абдзiраловiча, зь якiм сёньня часта зьвязваюць вытокi сучаснага беларускага мысленьня. Цi зьяўляецца Ігнат Абдзiраловiч для вас папярэднiкам, кропкай адлiку ўласнага руху?
Акудовiч. Iгнат Абдзiраловiч — скраень рэтраспэктывы сучаснага нацыянальнага мысленьня. Далей углыб мы можам казаць ужо толькi пра беларускае мысленьне цi проста мысленьне, якое адбывалася ў прасторы, што пазьней атрымала назву беларускай прасторы. Дык вось, у модусе нацыянальна заангажаванага, беларускамоўнага мысленьня Iгнату Абдзiраловiчу зь яго блiскучым лiрыка-фiлязафічным эсэ "Адвечным шляхам" наканавана для ўсiх ягоных наступнiкаў заставацца "кропкай адлiку", хаця мой уласны мэтафiзычны сьветагляд складваўся без удзелу гэтага знакавага для беларусаў тэксту, прынамсi, безь непасрэднага ўдзелу. Але якраз зь цягам гадоў я ўсё болей пачынаю цанiць ягоны генiяльны аксюмарон — "лiючаяся форма". У iм такi магутны патэнцыял, столькi разнастайных магчымасьцяў (у самых супярэчлiвых ракурсах) для нiгiлiстычнага беларускага мысленьня! Дарэчы, калi б я быў уладаром краiны Няма, то за герб узяў бы "Чорны квадрат" Казiмiра Малевiча, за дэвiз — словы Iгната Абдзiраловiча "творачы зруйнуем", а за iдэалёгiю — ягоную ж "лiючуюся форму". У прасторы Ёсьць, бадай, нi праз што нельга блiжэй наблiзiцца (выбачаюся за таўталёгiю) да Няма, чым празь "лiючуюся форму", гэта значыць праз тое, што прысутнiчае ў сваёй адсутнасьцi i адсутнiчае ў сваёй прысутнасьцi. Ды i сама Беларусь, як i ўвесь беларускi шлях, найбольш адэкватна апiсваецца гэтай формуляй — лiючаяся форма...
nihil. Што такое форма?
Акудовiч. Ня ведаю. Але калi сьвет сапраўды быў створаны зь Нiшто i калi яго сапраўды Нехта стварыў, то ўся сапраўдная велiч стваральнiка выявiлася ў той момант, калi ён прыдумаў iдэю формы. У сытуацыi нiшто-нiдзе-ніколі даўмецца да iдэi формы... Гэта неверагродна. Менавiта празь iдэю формы зьявiлася Ёсьць, якое сяму-таму сёньня карцiць дэканструяваць (хаця б у схеме), каб перакрочыць у адваротным накiрунку той лапiк Ёсьць, што быў адсечаны iдэяй формы ад цела Вялiкага Няма.
nihil. Мова — таксама форма?
Акудовіч. Ужо ж напэўна, мова плён той самай iдэi. Болей за тое, па адной, добра вядомай нам вэрсii, якраз мова (Слова) i выгукнула форму гэтага сьвету, а выгукнуўшы — сталася ягоным Богам... Паводле другой вэрсii, таксама нам добра вядомай, усё адбывалася ня так хутка, але прыкладна з тым жа самым вынiкам напрыканцы. Ад першых асэнсаваных гукаў прачалавека да асобных словаў, сказаў, расповедаў, мiтаў i, тым болей, тэкстаў — прамiнула даволi часу i ў гэтым доўгiм тэмпаральным прамежку узаемадачыненьнi i стасункi чалавека з мовай некалькi разоў радыкальна мянялiся. На пачатку мова была ўсяго толькi прыладай чалавека, у пэўным сэнсе гэткай самай як каменная сякера цi касьцяная голка — прымiтыўным лякальна-функцыянальным начыньнем. Затым мова пакрысе зрабiлася партнэрам чалавека ў яго засваеньнi прасторы бытнага (праз гэтае партнэрства чалавек як бы падвоiў сам сябе цi, хутчэй, нават памножыў у колькi разоў, што мела магутны як сацыяльны, так i экзыстэнцыйны эфэкт). Наступны пэрыяд перамены стасункаў чалавека i мовы пачынаецца з рэвалюцыi Гутэнберга, калi неўпрыкмет мова памянялася з чалавекам месцамi i цяпер чалавек зрабiўся партнэрам мовы... ХХІ стагоддзе мы распачынаем у сытуацыi завяршэньня кругабегу праблемы чалавек/мова — чалавек ператварыўся ў лякальна-функцыянальную прыладу мовы...
nihil. Што такое мова?
Акудовiч. Пра гэта можна толькi пытацца, але не адказваць... Праўда, не аднойчых я спрабаваў фармуляваць праблему мовы, вось да прыкладу:"Чалавек — ахвяра мовы, ён зь немаўляцтва ўблытваецца ў мову, як у павуту. Вялiзны чорны павук мовы, якi ў адной старой кнiзе названы Словам, усё жыцьцё сасе з чалавека жыцьцядайную энэргiю, пакуль той, ссохлы ўшчэнт, не струпянее".
nihil. Калi разгледзець усе канцэпцыi мовы онталагiчна, iх атрымаецца няшмат. Быццьцёва мова можа цалкам супадаць з быцьцём, супадаць з iм часткова, цалкам супадаць зь нябытам, i супадаць з iм часткова. Пры частковым супадзеннi, мова можа быць перад быцьцём — традыцыйны, рэлiгiйны, мiталягiчны варыянт (спачатку было слова) — i пасля яго — сьвецкi, пазытывiсцкi, сучасны варыянт (спачатку ёсьць рэчы). Якая з гэтых скрайнасьцяў вам блiжэй, або ёсьць яшчэ адна, менавiта вашая пазыцыя?
Акудовіч. У гэтым пляне вельмi цiкавая i паказальная iнтэлектуальная эвалюцыя Людвiка Вiтгенштайна. Калi на пачатку свайго творчага шляху ён таясамiў мову i быцьцё ("Лёгiка-фiлязафічны трактат"), то ў сталым досьведзе радыкальна рассунуў iх памiж сабой ("Фiлязафічныя доследы"). У другiм вiтгенштайнавым выпадку мова, як тая котка, гуляе сама па сабе i сама з сабой у свае "моўныя гульнi". Мне гэты варыянт блiжэй, я бы тут толькi дадаў, што ў свае гульнi яна гуляе намi цi праз нас (паводле вэрсii постструктуралiзму, мова гаворыць намi). Але незалежна ад таго, як мы сфармулюем праблему (гуляе цi гаворыць мова намi), адбылося тое, што адбылося — мова ўжо iснуе як Нешта вялiкае самастойнае i, калi заўгодна, онталагiчнае i iснуе не з падставаў дзеi экзыстэнцыйнага бытнага, як тое было ў пару яе станаўленьня ў якасьцi прылады, а затым партнэра чалавека... Цяпер мова адбываецца незалежна ад маўленьня, гэта значыць незалежна ад таго, прамаўляе яна намi цi намi маўчыць. Нават калi б усяму чалавецтву раптам на колькi там год заняло мову, мова засталася б прысутнiчаць у падзеi быцьця ня зь меншай iнтэнсыўнасьцю... Хаця апошнiм часам мяне ў фэномэне мовы цiкавiць ня сам гэты фэномэн i роля чалавека ў iм, а праблема пераадоленьня мовы, як прэзэнтанта амаль выключна дыскурса Ёсьць. Вось вы кагадзе казалi, што мова можа "цалкам супадаць зь нябытам, i супадаць зь iм часткова". Як з майго гледзiшча, то праблемнасьць (немагчымасьць) спасьцiжэння Нiшто якраз у тым i палягае, што мы ня маем мовы нябыта, што тая мова, якую мы маем, цалкам знаходзiць сябе ў дыскурсе Ёсьць i, больш за тое, займеўшы онталягiчны статус, яна з прэзэнтанта гэтага дыскурса, сама сталася iм, гэта значыць цалкам падмянiла сабой (у быцiйным сэнсе) быцьцё.
nihil. Такім чынам, усякi нiгiлiстычны акт адбываецца праз прыладу мовы, функцыянальна да гэтага не прыдатную?
Акудовіч. Так, i ўся сутнасьць праблемы менавiта ў гэтым, бо: а) тая мова, якую мы маем, умее называць толькi тое, што ёсьць i ня ўмее называць тое, чаго няма; b) падмянiўшы сабой быцьцё, мова кожным актам менаваньня нябыту, ператварае яго ў бытнае, — адсюль кожнае вымаўленае "няма" ператвараецца ў "ёсьць" i тым самым вялiчыць дыскурс быцьця ды ўсё надалей адсланяе нас ад небыцьця.
nihil. Быцьцё — актыўнае цi пасыўнае?
Акудовiч. Адразу напрошваецца адказ: пасыўнае. Але ня станем сьпяшацца, будзем памятаць, што тая лёгiка, на якой трымаецца канструкт мыслiўнага акту, сфармаваная мовай быцьця. I таму тут магчымыя дзьве гранiчна розныя пазыцыi. Для таго, хто належыць да партыi Пармэнiда, партыi канстытуяваньня быцьця ў форме татальнага Ёсьць, быцьцё напэўна выяўляе сябе як заўсёды пасыўная, a priori статычная падзея. А вось для тых, хто належыць да партыi Акудовiча, быцьцё ёсьць актыўным фэномэнам, бо яно паўставала зь Нiшто празь пераадоленьне сваёй адсутнасьцi i да гэтага трымаецца адно праз актыўны супрацiў сваёй папярэдняй сытуацыi. Бадай мы (але адно ў якасьцi гульлёвай вэрсii) можам тут сфармуляваць i больш экстрэмальную тэзу: быцьцё — гэта актыўная форма пасыўнага нябыту. Але разгортваць тут гэтую тэзу я б не наважыўся, бо дзеля яе хай сабе экспэрыментальнага ўнаяўлення спачатку патрэбна было б змайстраваць досыць складаныя ў сваёй канфiгурацыi рыштаваньнi, да таго ж угрунтаваныя ў моўныя нэгатыў-канцэпты, якiя самi яшчэ патрабуюць сабе апiрышчаў вонкi.
nihil. Цi не зьяўляецца мова вынаходзтвам і ўласнасьцю постацяў, прыналежных да сакральнага і магічнага ладу — жрацоў, сьвятароў, валхаўцоў, шаманаў? Усе рэальныя сведчаньні пра старавечча мовы, археалягічныя зьвесткі або старажытныя тэксты, так ці інакш зьвязаныя або з традыцыйнымі сакральнымі падзеямi або з культавымi рытуаламi.
Акудовіч. На маё разуменнке, валхаўцы (i да iх падобныя) прыдумалi ня мову, а тэкст, што зусiм не адно i тое самае. Адбылося гэта ў той пэрыяд, калi мова з функцыянальнай прылады пачала ператварацца ў партнэра, гэта значыць сацыяльна-экзыстэнцыйнага множыцеля дыскурса бытаваньня, якi раней вялiчыўся выключна праз фiзыялягiчна-рэпрадукцыйную здольнасьць чалавека. У гэтую пару каста валхаўцоў, як iнтэлектуальна найбольш "прасунутая", зразумела ўжо гатовы разгарнуцца на поўнiцу патэнцыял мовы i даўмелася манапалiзаваць слова празь яго сакралiзацыю, а каб разьвесцi слова з прафанным словам-функцыяй, былi вынайдзеныя розныя тэхналёгii уцялесьнiваньня сакральнай сутвы мовы ў фармат рэчаiснасьцi, самай пэрспэктыўнай зь якiх пакрысе выявiўся тэкст. Такiм чынам, праз манапалiзацыю сакралiзаванай i тэкстуалiзаванай мовы, каста валхаўцоў ладна такi адсунула касту патрыярхаў племянных радоў ад улады, пакiнуўшы iм у карыстаньне адно мову-функцыю... Пэўна, тэза пра мову, як сродак барацьбы за ўладу, можа падацца залiшне засацыялягiзаванай, але ў той сваёй частцы, дзе валхаўцы выступаюць стваральнiкамi Эры тэкста, яна падтрымлiваецца ўсiм архiвам гiсторыi культуры.
nihil. Цi магчыма прыблiзна пазначыць межы гэтай эры?
Акудовіч. Наўрад цi, бо хто ведае якiя яшчэ "кумранскiя" тэксты дзе хаваюцца. Ды i навошта? А вось сама Эра тэкста патрабуе ўнутранага падзелу на дзьве (нi ў якiм парамэтры ня роўныя) часткi -- на эру пiсанага (летапiснага) i эру друкаванага тэкста, якiя радыкальна адрозна выявiлiся ў ролi стваральнiкаў цывiлiзацыйных модусаў. Напэўна мне мала хто дасьць веры (i хай сабе), калi я скажу, што ад таго, пiсалiся словы рукой на скрутку папiруса цi друкавалiся варштатам на аркушы паперы, залежыла, перарушваў чалавек прастору i час на возе (альбо канi) цi на цягнiку (альбо самалёце), гэта значыць ня форма тэхнiкi i тэхналёгii вытворчасьцi тэкста залежыла ад iнтэнсыфiкацыi цывiлiзацыйных разгортак, а зусiм наадварот... Цывiлiзацыя летапiсных эпохаў ня мела ў плянiроўцы сваiх гарадоў, у мiжпрасторавых i сацыяльных камунiкацыях, у мэнтальных рэальнасьцях i пэрспэктывах косак, працяжнiкаў, дужак, двукосьсяў, пытальнiкаў, клiчнiкаў, цэзураў, абзацаў (усяго, што сыстэматызуе, фармалiзуе, а з гэтага i актуалiзуе ў канвэнцыйна зададзеным вэктары хаатычна разбэрсаныя акты быцьця) — адно геральдычна размаляваныя вялiкiя лiтары ўлады ў аднамернай роўнядзi памнажэньня бытнага.
Канструктыўная аснова цывiлiзацыі Новага часу паўстала на матрыцы друкаванага Тэксту, лёгiка супольнага бытаваньня новых элемэнтаў якога вызначыла ўжо iншыя прынцыпы функцыяваньня сацыяльных мэханiзмаў, а жорстка ўнармаваная i адначасна шматстайная стылiстыка закадавала рацыянальна дынамiчную фiгуру мысленьня новаэўрапейскага чалавека, з чаго мы i атрымалi тое, што маем... Але мяне ўва ўсiх гэтых цывiлiзацыйных трансфармацыях, завязаных на трансфармацыях мовы, гэтым разам цiкавiць не праблема цывiлiзацыi, а праблема мовы. Тэкст, паклаўшыся ў аснову "друкаванай" структуры цывiлiзацыi, вiдаць, ужо выканаў сваю ролю i цяпер сама цывiлiзацыя выступае ў ролi бясконцага гiпэртэкста, якi мы безупынна чытаем, толькi ўжо не вачыма, а ўсiм iнтэлігiбэльным аб'ёмам свайго жыцьцяцела. Ня менш заблытаная сытуацыя i з мовай як з маўленьнем — мы па-ранейшаму шмат гаворым, хаця ўжо даўно нiчога ня кажам адзiн аднаму. Склалася досыць цiкавая сiтуацыя: па сутнасьцi сёньня мы маем дзьве самадастатковыя цывiлiзацыi — цывiлiзацыю мовы i цывiлiзацыю чалавека, вiдавочна разасобленых памiж сабой. I ў сваёй цывiлiзацыi мова абыходзiцца лiчы без чалавека, а чалавек у сваёй — лiчы бяз мовы. Зрэшты, магчыма якраз у памiжжы гэтай разасобленасьцi неўзабаве i выблiсьне акрайчык Няма?
nihil. Мова — зман, тое, што нiбыта ёсьць, а нiбыта i няма, нібыт. Цi не жыве чалавек у тым, чаго няма? Цi не жыве ён насамрэч не ў быцьцi, але ў няма? Цi ня ёсьць гэта яго прырода, яго сьвет, яго быцьцё?
Акудовіч. Вельмi цiкава. Я так ня думаў, прынамсi ў такiм ракурсе i ў такой танальнасьцi — гэта вашая вэрсiя. Марцiн Гайдэгер не аднойчы назваў мову домам быцьця. Вы прапануеце прадумаць мову, як прастору нябыту i ў сынонiмы да мовы далучаеце быцьцё. З апошнiм мне лёгка пагадзiцца, бо вышэй я ўжо трохi спрабаваў прааналiзаваць працэс калянiзацыi быцьця мовай i тое, як мова падмянiла сабой быцьцё. Але ўсё такi найбольш мяне зацiкавiла ў вашых пытаньнях не экстрэмальнае здумленьне, што мы iснуем у Няма (бо ў такiм разе мне проста давялося б шукаць ужо не Няма, а Ёсьць, гэта значыць усяго толькi перацягваць з аднаго месца на другое тыя самыя канатацыi, што мяхi з бульбай са склепа на гарышча — цi наадварот), а ацэнка мовы як таго, што быццам бы прысутнiчае ў рэальнасьцi i адначасна адсутнiчае як нешта рэальнае (тут адразу згадваецца "лiючаяся форма" Абдзiраловiча). Пакуль дакладна ня ведаю, што мяне так узрушыла ў фармулёўцы вышага запыту, але iнтуiцыя падказвае: тут нешта ёсьць у дапамогу шукальнiкам Няма. Таму – дзякуй!
|
|
