№4
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Мікола Р’ябчук

ІМПЭРСКІ ВЫКЛІК, НАЦЫЯНАЛІСТЫЧНЫ АДКАЗ: СУПРАЦЬСТАЯНЬНЕ ДЗЬВЮХ МІТАЛЁГІЙ

Размова аб гістарычных мітах сёньняшняй Украіны зводзіцца найчасьцей да размовы аб мітах нацыяналістычных. Нацыяналізм, безумоўна, ё тэй эмацыйнай спружынай, якая прыводзіць у дзеяньне складаныя мэханізмы ідэалягічнай, г.зн. пэўным чынам артыкуляванай і канцэптуалізаванай, а таксама пазаідэалягічнай, г.зн. сувіта пачуцьцёвай і спантаннай, містыфікацыі акаляючага сьвету. Як і якое-любя іншае войстрае пачуцьцё накшталт каханьня, нянавісьці, зайздрасьці і г.д., нацыяналізм можа ператварацца ў абсэсію, свайго роду прычэплівы стан. На пабытовым роўні гэтая апантанасьць праяўляецца ў найразмавітшых хормах ксэнафобіі; на ідэалягічным жа роўні артыкулюецца ў выглядзе розных палітычных, гістарычных, культурных і іншых міталягемаў.

Але Ўкраіна, як адна із шматлікіх каляніяльных (ці, калі хочаце, посткаляніяльных) краін мае ў гэтым сэнсе сваю спэцыфіку. Украінскі нацыяналізм гістарычна сфармаваўся як свайго роду „адказ” — ідэалягічны, палітычны, культурны і, уласна, эмацыйны — на іншы, магутнейшы, дзяржаўна інстытуталізаваны нацыяналізм паноўнае нацыі 1. Украінская нацыяналістычная міталёгія, такім чынам, не ўяўляецца вонках палемічных стасункаў (сукрытых і выяўных) зь міталёгіяй імпэрскай — спачатку расійскай, пасьлей расійска-радзкай 2.

Нягледзячы на існасныя адрозьненьні паміж уласна расійскім і расійска-радзкім імпэрыялізмам, іх супольнай рысай, якая мае беспасярэдняе дачыненьне да нашай праблемы, ё ідэя „інтэграцыі” імпэрскіх народаў, перадусім славянскіх, у нейкую „наднацыянальную” супольнасьць — праваслаўна-самаўладную ў адным выпадку, радзка-камуністычную ў другім. Ні ў Расіі, ні ў СССР этнічнае паходжаньне ніколі не было спаважнай перашкодай для імпэрскай кар’еры. Запраўды важным было нешта іншае: першае, абсалютная вернападданьніцкая ляяльнасьць да самаўладнай (альбо бальшавіцка-крамлёўскай) дынастыі; другое, прыналежнасьць да праваслаўя (альбо да КПСС); і трэйцяе, расійскамоўнасьць, г.зн. „добраахвотнае” прыняцьцё расійскай мовы як больш „цывілізаванай”, „прагрэсыўнай” і, імпліцытна, добранадзейнай (у радзкіх тэрмінах — „інтэрнацыянальнай”, у процівагу „нацыянальным”, г.зн. „нацыяналістычным”, непаўнавартым у лепшым выпадку, падазроным у горшым).

Украінская нацыяналістычная міталёгія фармавалася, такім чынам, як адказ на міталёгію імпэрскага дамінаваньня, міталёгію культурнай, моўнай і іншай перавагі Цэнтра над пэрыфэрыяй, мэтраполіі над калёніяй. У гэтым пляне „Гісторыя Ўкраіны-Русі” М.Грушэўскага была ня чым іншым, як шматтомнай палемічнай рэплікай на „Гісторыю гаспадарства расійскага” Карамзіна, Шаўчэнкаў міт Украіны, што „ўваскрасае” — адказам на Гогалеў міт Украіны, якая згасае і зьнікае, і навет бурлескная „Энэіда” Катлярэўскага, напісаная напрыканцы XVIII стагодзьдзя (г.зн. яшчэ ў „данацыяналістычную” эпоху), імпліцытна ўжо асьперачала абсалютны аўтарытэт імпэрскага Цэнтра 3.

Народ, само існаваньне якога ў Расійскай імпэрыі адмаўлялася, а ў Радзкім Зьвязе прызнавалася „беспэрспэктыўным”, натуральным чынам імкнуўся давесьці супрацьлежнае пры дапамозе такіх самых фантастычных (дарма што з адваротным знакам) аргумэнтаў. Адказам на афіцыйнае атаесамленьне Старадаўнай Русі і сучаснай Расіі сталася атаесамленьне Кіеўскай Русі з Украінай; адказам на афіцыйнае ігнараваньне ўкраінскага этнасу як нейкага познага і вельмі сумлеўнага ўтварэньня сталася распаўсюджаньне ўкраінскай этнічнасьці ня толькі на старадаўных русічаў, але й на скітаў, сарматаў, кімэрыйцаў і навет загадкавых трыпольцаў, якія жылі на тэрыторыі сучаснай Украіны 30 тыс. год таму. Афіцыйна „няісная” (альбо „беспэрспэктыўная”) украінская мова таксама заканамерна была агалошана нацыяналістычнай міталёгіяй найбагатшай, „сьпеўнай” і, рэч ясная, старавечнай, якая ляжыць у аснове ўсіх іншых індаэўрапейскіх моваў.

Фактычна, гэтая міталёгія была складовай, калі не найважнейшай, часткай абарончай ідэалёгіі ўкраінства перад магутным ціскам ідэалёгіі імпэрскай, ня менш міталягічнай, але значна больш жыцьцявой зь дзьвюх прычынаў. Першае, імпэрская міталёгія была часткай афіцыйнай, дзяржаўнай ідэалёгіі і, такім чынам, абапіралася на найразмавітшыя канстытуцыйныя сяродкі — пачынаючы ад усіх хормаў друку а адукацыі і канчаючы дзяржаўнай бюракратыяй, царквой, арміяй і паліцыяй. А другое, навет без таемнай паліцыі, сам факт афіцыйнасьці рабіў імпэрскую міталёгію непрыраўнальна больш „пераканаўчай” а прыцягальнай у прыраўнаньні з напаўпадмосьцевай нацыяналістычнай міталёгіяй „сэпаратыстых”.

Больш складаным ё пытаньне пра прычыны жыцьцявосьці, а таксама пра істу нацыяналістычнай міталёгіі ў нашыя дні, па ўпадку радзкай імпэрыі і фармальным адзяржаньні Ўкраінай дзяржаўнай незалежнасьці ў 1991 годзе. Бінарная апазыцыя дзьвюх міталёгіяў, імпэрскай і нацыяналістычнай, здавалася б, павінна была скволець, калі ня зьнікці наагул. Адылі наш штадзённы эмпірычны досьвед падказвае нешта супрацьлежнае: нацыяналістычная міталёгія, у найбольш экстрэмных і кур’ёзных хормах, буяе ў маргінальных украінскіх выданьнях, а ў хормах, так бы мовіць, больш памяркоўных і навукападобных зьяўляецца навет у выданьнях цалком рэспэктабэльных 4.

Толькі часткова гэтую зьяву можна тлумачыць свайго роду інэрцыяй абарончай псыхалёгіі, гістарычным „выплёскам” усяго таго, што назапасілася за чысьленыя дзесяцігодзьдзі ў „падмосьці”, у нацыянальнай сьвядомасьці і падсьвядомасьці. Таксама частковым і зусім не высіляючым тлумачэньнем можна лічыць факт „навярненьня ў нацыяналізм” чысьленых імпэрскіх ідэолягаў (прафэсыйных гісторыкаў, палітолягаў, выкладчыкаў марксызму-ленінізму і г.д.), якія, нягледзячы на шчырую альбо ўяўную „канвэртацыю”, захавалі ўстойлівую схільнасьць да міталягізаваньня, да маніхейскага мысьленьня ў бінарных, канфрантацыйных катэгорыях.

Спаважнейшай прычынай жыцьцявосьці ўкраінскай нацыяналістычнай міталёгіі ё неканчатковы, палавінны характар распаду імпэрыі і, адпаведна, неканчатковы, троху сумлеўны характар украінскай нацыянальнай эманцыпацыі 5. Зь іншага боку, Расія, нягледзячы на страту „далёкага” і, у значнай ступені, „бліжняга замежжа”, захоўвае імпэрскія амбіцыі, якія выражаюцца ня толькі ў рыторыцы найразьнейшых элітаў, але і ў цалком канкрэтнай абыдзённай палітыцы. А, зь іншага боку, Украіна, нягледзячы на фармальнае набыцьцё незалежнасьці, застаецца хутчэй аскепкам імпэрыі, чымся запраўды самастойнай нацыянальнай дзяржавай, здольнай забясьпечыць рэальнае раўнапраўе (моўнае, культурнае, эканамічнае) для сваіх украінамоўных, пераважна селавых, жыхароў.

Абодва гэтыя фактары робяць палажэньне ўкраінцаў (гэтта і далей гаворка пойдзе аб украінамоўных украінцах, якія, уласна, і выступаюць галоўнымі прадукавальнікамі а носьбітамі нацыяналістычнай міталёгіі) вельмі двусэнсоўным. З аднаго боку, нязьніклая пагроза імпэрскага рэваншызму з боку Расіі гальванізуе іхныя гістарычныя траўмы і абвайстрае нэўрозы, робячы іх асабліва адчувальнымі да ўсякіх вонкавых узрушэньняў і нутраной нестабільнасьці (упаасобку — да неразьвязанасьці нацыянальнага, перадусім моўна-культурнага, пытаньня). А зь іншага боку, дамінаваньне ў „незалежнай” Украіне расійскамоўнай меншыні (альбо бальшыні — гэта цяжка вызначыць 6, ды і ня так ужо важна) практычна ўва ўсіх сфэрах жыцьця, так і не запыненая маргіналізацыя ўкраінскай культуры і грэблівае, часта зьдзеклівае стаўленьне да ўкраінскай мовы (і яе носьбітаў) у вялікіх расійскамоўных гарадох — выклікаюць ува ўкраінцаў ня гэткія ўжо міталягічныя прыраўнаньні собскага палажэньня да палажэньня абарыгенаў Амэрыкі і Паўднявой Афрыкі 7.

У кажным разе, нацыяналістычная міталёгія на Ўкраіне і далей сілкуецца з боку свайго „бінарнага апанэнта” — міталёгіі расійска-імпэрскай. Галоўным носьбітам гэтае міталёгіі сёньня, аднак, выступае ўжо не імпэрскі Цэнтар (дарма што ягоны палітычны, эканамічны і, асабліва, культурны і інфармацыйны ўплыў усё яшчэ застаецца значным), і навет не расійскамоўныя „камуністыя Ўкраіны”, якія настальгуюць за СССР і КППС. Імпэрска-расійская міталёгія ў каляніяльна-крэольскай, „маларасійскай” мадыфікацыі сталася істотнай часткай ідэалягічных установішчаў і ар’ентацыяў ня толькі расійскага, але і ўкраінскага, галоўна расійскамоўнага, насельніцтва Ўкраіны.

Нажаль, да гэтага часу т.зв. комплекс маларасійства разглядаўся, як правіла, у кантэксьце прапаганды, а не навукі, у кантэксьце балей ці меней праніклівай, але нязьменна абвіняльнай антыкаляніяльнай публіцыстыкі 8, а не, скажам, антрапалёгіі, сацыяльнай псыхалёгіі ці псыхааналізы. Між іншым перад намі тыповы, апісаны клясыкамі культурнай антрапалёгіі, прыклад засваеньня абарыгенамі каляніяльнага гледзішча на самых сябе як на неданарод зь недамовай, недакультурай, недарэлігіяй і т.д. і да т.п. Гэтае прыняцьцё хвальшывага і самазьнішчальнага self-image (уяўленьня пра сябе), накіненага калянізатарамі, — у дадзеным прыпадку, уяўленьня аб гэдакай „пяючай і скочучай” Маларасіі (паводле Гогаля), якая калі і мела якую-колечы самабытную мінуўшчыну, то будучыні ўжо дакладна ніякай мець ня можа.

Амэрыканская дасьледніца Аксана Грабовіч, разьвіваючы ідэі Франца Фанона, выдатна апісала гэты працэс засваеньня тымі, хто калянізуецца, нэгатыўнага self-image, накіненага калянізатарамі, працэс інтэрналізацыі нэгатыўных праекцыяў паноўнае культуры. „Паколькі калянізаваны народ, — піша яна, — у выніку сваёй палітычнай, эканамічнай і культурнай падпарадкаванасьці ня мае магчымасьці праектаваць на калянізатара свае собскія нэгатыўныя якасьці („калектыўны сьцень”, у тэрмінах Юнґа, усё тое нэгатыўнае і дэструкцыйнае, што існуе ў калектыўнай псыхіцы), то ён прынучаны праектаваць іх на сябе. Засвойваючы сыстэму вартасьцяў калянізатараў, калянізаванае грамадзтва ўступае ўва ўсё вайстрэйшы канфлікт з сабой. Абарыген пачынае ненавідзець сябе і тым самым паглыбляе собскую прыніжанасьць і падпарадкаванасьць. Падпарадкаваная група ў выніку стаецца пагарджанай меншынёй на собскай зямлі” 9.

Як называецца гэтая меншыня ў бальшыні нашых гарадоў — я мяркую, усім добра ведама: „быки, жлобы, кресты, рогули, колхозники” — пералік дэрагатываў можна доўжыць. Усё гэта, як мне здаецца, вытворнае зусім не ад украінскага нацыяналістычнага міту, а хутчэй ад нейкага іншага, яму супрацьлежнага.

Мілёны ўкраінамоўных правінцыялаў — будаўнікоў, дворнікаў, сьмецяроў, міліцыянтаў і іншых „лімітнікаў”, што ўцякаюць ад свайго калгаснага „трэйцяга сьвету” ў расійскамоўны „першы”, знаходзяцца, зрэшты, у троху лепшым стане, чымся абарыгены Афрыкі ці Амэрыкі, таму што, у адрозьненьне ад іх, лёгка могуць адмяніць сваю „скуру”. Бо іхнай „каляровай” скурай, галоўнай адзнакай іхнага „другога заводу” і „непаўнавартасьці”, ё іхная „быдлячая”, „калгасная”, „бандэраўская” (у тэрмінах расійскамоўнага „першага” сьвету) мова. Яны пазбаўляюцца ад гэтага гнюснага рудымэнту — і канца гэтаму „прагрэсыўнаму” працэсу пакуль не відаць.

Так і незапыпеная сацыяльная і культурная маргіналізацыя ўкраінскага насельніцтва ё патэнцыйным жаралом надта войстрых грамадзкіх канфліктаў. Сытуацыя пагаршаецца таксама агульнай двузначнасьцю палажэньня дзьвюх найбуйнейшых канкуруючых этнакультурных групаў, украіна- і расійскамоўнай (што складаецца прыкладна напалову з уласна расійцаў і змаскаляваных украінцаў). Афіцыйна якраз украінцы прызнаныя „карэннай”, „тытульнай” нацыяй, а ўкраінская мова лічыцца „дзяржаўнай”, г.зн. як бы адзінай ці, прынамся, галоўнай „афіцыйнай” (у рэгіёнах, зрэшты, згодна з законам могуць афіцыйна выкарыстоўвацца таксама мовы іншых мяншыняў — „у мясцох іхнага кампактнага жыхараньня”).

У запраўднасьці ж украінцы зусім ня ёсьць дамінантнай групай на Ўкраіне, і пагатоў ня ёсьць дамінантнай украінская мова. Адлежнасьць паміж фармальным і рэальным статусам украінскага (украінамоўнага) насельніцтва і ўкраінскай мовы ё прычынай мноства непаразуменьняў і ўсё вайстрэйшай ідэалягічнай канфрантацыі. Украінцаў гэты фармальны статус не здавальняе акурат таму, што ён — сувіта фармальны, дэклярацыйны, мае з рэальнасьцю вельмі мала супольнага і, галоўнае, не прадугледжвае практычна ніякіх мэханізмаў для сваёй рэалізацыі. Для расійцаў жа гэты фармальны статус, хай сувіта дэклярацыйны і далёкі ад рэальнасьці, утрымвае ў сабе ўсё ж патэнцыйную пагрозу іхнаму сёньняшняму прывілеяванаму палажэньню — як стрэльба на сьцяне, якая можа калісь стрэліць. Абодва бакі, такім чынам, укладаюць у адны і тыя ж паняткі розны сэнс і супоўна адрозна інтэрпрэтуюць рэальнасьць.

Гэтым непаразуменьням і, адпаведна, мітатворству спрыяе таксама афіцыйная, успадкаваная з радзкіх часоў, статыстыка, якая вызначае ўкраінцаў як бальшыню (74 %), а расійцаў як меншыню (22 %). Гэтым фармальным стасункам паміж этнасамі падмяняецца іншы, больш істотны і рэальна значэнны стасунак паміж этнамоўнымі групамі. Як бы за дужкі выносіцца дастаткова відавочны факт, што ўкраінская „бальшыня” прынамся на траціну складаецца з русіфікаваных украінцаў, якія паводле сваіх культурных, калі не палітычных ар’ентацыяў значна бліжшыя да расійскай „меншыні”, разам зь якой, уласна, і забясьпечваюць сацыяльна-эканамічнае і моўна-культурнае дамінаваньне расійскамоўнага насельніцтва ў бальшыні буйных гарадоў, г.зн. ува ўсіх тых цэнтрах, улучна з Кіевам, якія маюць вызначальнае значэньне для палітычнага, эканамічнага і культурнага жыцьця краіны.

Непаразуменьні абвайстраюцца таксама вельмі кепскім разуменьнем каляніяльнай і посткаляніяльнай спэцыфікі Ўкраіны, упаасобку — мэханізмаў сацыяльна-культурнага дамінаваньня аднэй этнамоўнай групы над іншай і, асабліва, мэханізмаў самарэпрадукцыі гэтага дамінаваньня ўва ўмовах нацыянальнай, здавалася б, незалежнасьці і фармальнага раўнапраўя ўсіх групаў. Распаўсюджаная на Захадзе ідэя (і практыка) „пазытыўнае дыскрымінацыі”, г.зн. сыстэмы дзяржаўных „заахвочвальных захадаў” (affirmative actions), накіраваных на прадухіленьне сацыякультурных насьледкаў „дыскрымінацыі нэгатыўнай”, якая тарнавалася цягам даўгіх гадоў супраць пэўных этнічных, расавых, моўных і іншых групаў (напрыклад, супраць жанчын), не знаходзіць жаднага разуменьня навет спасярод расійскамоўных лібэралаў, што бачаць у гэтых захадах пагрозу „гвалтоўнай украінізацыі”, г.зн. пагрозу свайму фармальнаму раўнапраўю і рэальнаму дамінаваньню.

Ідэалягічная канфрантацыя натуральным чынам спрыяе мабілізацыі размавітых мітаў — для прапагандысцкіх, як, зрэшты, і для псыхатэрапэўтычных (сублімацыйных, кампэнсацыйных, анэстэзуючых і іншых) патрэбаў. Украінскія нацыяналістычныя міты разгледжаны гэтта, на канфэрэнцыі, дастаткова падрабязна; на супрацьлежных жа, „антыўкраінскіх” ці, лепей сказаць, постімпэрскіх мітах я абегла спынюся.

Перадусім варта адцеміць жыцьцявосьць міту аб Кіеўскай Русі як нейкай прота-Расіі 10, і аб адзіным „(старажытна)рускім” народзе, ад якога недагодныя гістарычныя абставіны адцялі ўкраінскую і беларускую галіны — але, тым ня менш, гэтыя галіны ўвесь час імкнуліся злучыцца ўзноў з „агульнарускім” дрэвам, імкнуцца і цяпер — наўсуперак сваім „нацыяналістычным”, „антынародным” элітам. У незалежнай Украіне гэты міт перастаў быць афіцыйным і, у значнай ступені, страціў уплыў, хаця і ня зьнік канчаткова. У палегчаным, утылітарна-прапагандысцкім выглядзе ён выкарыстоўваецца спасярод часткі элітаў у якасьці палітычных канцэпцыяў „праваслаўна-славянскай супольнасьці”, „эўразыйскае прасторы”, „інтэграцыі ў СНД” і г.д., і да т.п.

Цікаўшай ё трансфармацыя гэтага міту ў спэцыфічна крэольскі міт аб Украіне як аб „калысцы двух братніх народаў”, расійскага і ўкраінскага, абодва якія для Ўкраіны аднолькава „карэнныя” — з усімі вынікаючымі згэтуль праўнымі, моўна-культурнымі і іншымі насьледкамі 11. Як правіла, гэты міт спалучаецца з клясычным „маларасійскім” („гогалеўскім”) мітам аб Украіне як аб дастаткова самабытнай, „экзатычнай” цывілізацыі, якая, аднак, перажыла гераічны пік свайго росквіту і цяпер паступова згасае — падобна да цывілізацыі кельцкай, правансальскай ці, скажам, ацтэцкай. Утылітарна-прапагандысцкім аспэктам гэтага міту ё цьверджаньне гістарычнай беспэрспэктыўнасьці ўкраінскай мовы і культуры, іхнай іманэнтнай непаўнавартасьці ў прыраўнаньні да мовы і культуры расійскіх і, такім парадкам, аб’ектыўнай непазьбежнасьці іхнага зьнікненьня. У радзкія часы пра „прагрэсыўнасьць” гэтага працэсу гаварылі ўрачыста, сёньня ж гавораць больш нэўтральна і навет спачувальна. Тым ня менш навет расійскамоўныя інтэлектуалы не заўважаюць, як правіла, кур’ёзнасьці закідаў, якія даносяцца зь іхнага асяродзьдзя, украінскай культуры за адсутнасьць у ёй, скажам, „свайго Дастаеўскага” ці глыбакадумных развагаў аб тым, што „запраўднай” украінскай мовы ўжо нідзе няма, таму што гарады гавораць парасійску, сёлы — на трасянцы, а Заходняя Ўкраіна — на нейкім дзіўным дыялекце („сумесь польска-румынска-аўстрыйска-вугорскай”, — як супоўна спаважна кажа адна мая кіеўская знаёмая).

І, нарэшце, чацьвертым, прыраўнальна новым, г.зн. запраўды постімпэрскім ё міт аб наплыве заходніх украінцаў (г.зн. „бандэраў” і „нацыяналістых”) у кіраўніцтва сёньняшняй Украіны, аб іхным імкненьні накінуць усім нармальным, г.зн. змаскаляваным украінцам сваю „западенскую” мову, культуру, рэлігію і, увогуле, устанавіць гаспадараньне („панування” — не выпадкова ж усе яны там, у Галічыне, мянуюць сябе „панамі”) над усёй Украінай 12. Структурна гэты міт вельмі падобны да „тэорыі сусьветнай жыда-масонскай змовы” — у тым ейным выглядзе, упаасобку, які існуе ў сёньняшняй Расіі. І хаця рэальная колькасьць галічанаў у верхніх эшалёнах украінскай улады настолькі ж мізэрная, як і колькасьць жыдоў спасярод улады расійскай, а з прэзыдэнта Краўчука, бадай што, такі самы „бандэра”, як і зь Ельцына „жыд”, — для міталягічнай сьвядомасьці рацыянальныя аргумэнты як бы не існуюць, бо яна трымаецца не на лёгіцы, а на магіі, на рытуальных кленічах і фантастычных вобразах, якія рэальнейшыя за якую-любя рэальнасьць.

У нейкай ступені гэты міт ё мадыфікацыяй старога імпэрскага міту аб Украіне як аб „галіцкай” выдумцы і, шырэй, як аб нейкай „польска-нямецка-аўстрыйскай інтрызе”, у рамах якой добранадзейныя галіцкія русіны (г.зн. усё тыя ж русічы-рускія) былі штучна перароблены ў нейкіх „украінцаў” зь інструмэнтальнай мэтай дальшай экспансіі на ўсход, нацыяналістычнага ачмурэньня ляяльных маларосаў і вынішчэньня праваслаўна-агульнарускага адзінства. Але ў яшчэ большай ступені гэты міт ё сёньня адказам на іншы, нацыяналістычны міт, які запраўды ўмацаваўся ў Заходняй Украіне, — міт аб Галічыне як аб „украінскім П’емонце” і, адпаведна, аб асаблівай нацыянальна-асьветнай і палітычна-мабілізацыйнай ролі Заходняй Украіны ў дачыненьні да Ўсходняй 13.

На гэтым апошнім прыкладзе асабліва выразна відаць агульную тэндэнцыю паступовага пераўтварэньня агрэсыўных імпэрскіх мітаў у больш памяркоўныя, „абарончыя” постімпэрскія міты, якія стаюцца ўжо свайго роду „рэплікамі” на нацыяналістычныя „адказы”, якія ўсё часьцей цяпер успрыймаюцца як „выклікі”.

Замірыць гэтыя міталёгіі, нягледзячы на іхную здаваную „памяркоўнасьць” (ці, лепей сказаць, „слабасільнасьць”, выкліканую адсутнасьцю належнага прапагандысцкага і паліцыйнага падтрыманьня), немагчыма. Міталёгіі, як гэтта ўжо неаднаразова згадвалася, ірацыянальныя, а іхныя носьбіты супоўна не ўспрыймаюць аргумэнтаў развагі. „Міталёгіі нельга пераадолець, — сказаў д-р Горскі, — але можна і трэба абараніць прынамся сваю собскую тэрыторыю” — тэрыторыю здаровага сэнсу.

Зьменшыць іхную дэструкцыйную сілу і абмежаваць уплыў можна двума спосабамі. Першае, разьвязаўшы палітычнымі сяродкамі тыя грамадзкія супярэчнасьці, якія спрыяюць мітатворству і ствараюць дагодную кан’юнктуру для выкарыстаньня мітаў у ідэалягічнай барацьбе. І, другое, дэканструюючы самыя міты, паказваючы, як яны зробленыя, „ачышчаючы іх, — словамі Жоржа Нівы, — ад ірацыянальнасьці”.

Немагчыма пераадолець адну міталёгію пры дапамозе іншай — навет з дапамогай таемнай паліцыі, наймулчэйшых рэпрэсіяў і татальнага кантролю інфармацыі. У сутычцы дзьвюх міталёгіяў, каляніяльнай і антыкаляніяльнай, патрабуецца, напэўна, нейкі трэйці, прынцыпова іншы, неканфрантацыйны падыход — назавем яго посткаляніяльным.

Толькі так, мабыць, можна зьмяніць устаноўленую гіерархію міталягізаваных паняткаў і дачыненьняў, збурыўшы бінарную апазыцыю, адзін з чальцоў якой пануе (альбо імкнецца панаваць) над іншым.

У бліскучым артыкуле „Посткаляніяльныя рысы сучаснай украінскай культуры” аўстралійскі навуковец Марко Паўлышын прапаноўвае цікавую праграму дэміталягізацыі сучаснага ўкраінскага дыскурсу. „The post-colonial in culture, — піша ён, — acquires a transcendence over both the colonial and the anti-colonial by its more sophisticated perceptual standpoint. It is aware that the affirmation of an anti-colonial credo inevitably relies upon, and preserves, the memory and structure of the opposite ideology; it is aware of the radical relativity of both the term ‘colonialism’ and its negation, and is content to derive benefit from this state of affairs — in politics through the licence to practise a pragmatism liberated from ideology, in the work of art through the possibility of exploring the consequences of the historical avilability of colonial myth without any obligation to conform or deny it, and with every right to play with it” 14.

Зьдзейсьніць гэтую праграму, аднак, няпроста, паколькі ўва ўмовах грамадзкай канфрантацыі які-любя „трэйці бок”, што імкнецца стаць над сутычкай, аказваецца, як правіла, паміж двух агнёў. Лёс украінскіх, як, зрэшты, і расійскіх лібэралаў і, асабліва, іх „посткаляніяльных” тэкстаў, якія станаўко адкідаюцца каляніяльнымі, таксама як і антыкаляніяльнымі ідэолягамі, — пераканаўчае і дастаткова сумнае пацьверджаньне згаданых цяжкасьцяў 15. Тым ня менш наўрад ці існуе іншы спосаб дэміталягізацыі грамадзкай сьвядомасьці, апрача як шляхам пасьлядоўнае дэканструкцыі, дэмістыфікацыі і, адпаведна, маргіналізацыі канфрантацыйных мітаў у грамадзкім дыскурсе.

Зацемы

1 Гл. пра гэта: Ярослав Грицак. Нарис історії України. Формування модерної українськоі нації XIX-XX століття. Київ: Генеза, 1996, упаасобку — разьдзел пад вельмі характэрнай назвай „Кірыла-мэтодцы: украінскі адказ на новую імпэрскую ідэалёгію”, С. 35-41. Таксама: Roman Szporluk, „Des Marches de l’Empire a la construction d’une nation”, L’outre Europe. Сahier semestrel, 1995, N 30-31, p. 134-150.

2 Эндр’ю Вільсан паказвае на працяг гэтай палемікі ў новых, постімпэрскіх умовах, дзе галоўным апанэнтам украінскай нацыяналістычнай ідэалёгіі стаецца ідэалёгія „маларасійская” — як галоўны прадукт і пераемнік ідэалёгіі імпэрскай: „For (Ukrainian) nationalists the refutation of the Little Russian version of Ukrainian history is an essential means of veryfying their sense of identity, separate from that of Russia and the product of a long and glorious past... In [a] sense, the Little Russian or Russian nationalist version of Ukrainian history is of course equally mythical”. (Andrew Wilson, Ukrainian Nationalism in the 1990 s. A Minority Faith, Сambridge University Press, 1997, p. 157-8, 260.) Гэтыя зацемы застаюцца, аднак, маргінальнымі ў ягонай кнізе, прысьвечанай галоўна мітатворству ўкраінска-нацыяналістычнаму (гл. упаасобку падразьдзел „Nationalist historiography”, p.157-161).

3 Гл. адпаведна: Ф.П.Шевченко, В.А.Смолий, „М.С.Грушевский: краткий очерк жизни и научной деятельности”, у кнізе М.С.Грушевский, Очерк истории украинского народа, Киев: Либідь, 1991, С. 352-353, George G.Grabowicz, History and the Myth of the Cossac Ukraine in Polish and Russian Romanticism, unpublished dissertation, Cambridge, MA: 1975; Marko Pavlyshyn, „The Rhetoric and Politics of Kotliarevsky’s Eneida”, Journal of Ukrainian Studies, Vol. 10, № 1, 1985.

4 Падрабязьней пра гэта гл.: Микола Рябчук, „Від „Малоросії” до „Індоєвропи”: стереотип „народу” в українській суспільній свідомості та громадській думці”, Політологічні читання, 1994, N 2, С. 120-144, а таксама: М.Рябчук, „Українська ніч у Провансі, або Вигнання „україномовних” демонів”, Літературна Україна, 21 листопада 1996, С. 3; Алехандру Дубинья-и-Бузинья, „Как Христофор Коломиец открыл Америку”, День, 28 января 1997, С. 10.

5 Падрабязьней пра гэта: Taras Kuzio, Ukraine: The Unfinished Revolution, London: Institute for European Defence and Strategic Studies, 1992.

6 Згодна з апошнім радзкім перапісам 1989 году, на Ўкраіне жыхарыць 11 млн. расійцаў (22 % насельніцтва), і яшчэ 4,6 млн. украінцаў (9 % ад усяго насельніцтва), якія лічаць расійскую мову сваёй роднай мовай. Афіцыйна расійскамоўныя грамадзяне складаюць, такім чынам, прыкладна траціну насельніцтва. Сацыёлягі, аднак, асьперачаюць гэтую статыстыку, лічачы пытаньне аб „роднай” мове навукова некарэктным, паколькі рэспандэнты кажуць у такім выпадку часьцей аб„матчынай” мове, мове свайго маленства, чымся аб рэальнай мове абыдзённага няцьця. Фармулюючы пытаньне йнакш — аб мове, якая найбольш прыймальная для няцьця, сацыёлягі атрымваюць абсалютна іншую колькасьць расійскамоўных украінцаў — да 34 прац. ад усяго насельніцтва. Разам з этнічнымі расійцамі яны складаюць, такім чынам, больш паловы насельніцтва Ўкраіны. Гл. Valeri Khmelko, Domіnіque Arel, „The Russian Factor and Territorial Polarization in Ukraine”, The Harriman Review, Vol. 9, N1-2 (Spring 1996), p. 86. Прапанаваная сацыёлягамі фармулёўка, аднак, таксама не бездакорная з шэрагу прычын, упаасобку дзеля шырака распаўсюджанага на Ўкраіне двумоўя, а таксама таму, што ўва ўмовах спэцыфічнага моўнага „апартэіду” далёка ня ўсе рэспандэнты гатовыя прызнацца публічна, перад незнаёмымі інтэрвіюерамі, у сваёй „ганебнай” украінамоўнасьці. Рэальная колькасьць расійскамоўных грамадзянаў Украіны вагаецца, такім чынам, недзе паміж паловай і трацінай насельніцтва, бліжэй, мабыць, усё ж да паловы. Гл. пра гэта больш падрабязна ў маім артыкуле „Сivil Society and National Identity in Ukraine”, in Taras Kuzio (ed.), Soviet to Independent Ukraine: The Troubled Transformation, Armonk, N.Y.: M.E.Sharpe, 1997 (forthcoming).

7 Гл., напрыклад, вельмі нэрвовы, амаль гістэрычны паводле сваёй інтанацыі дакумэнт, падпісаны чысьленымі ўкраінскімі інтэлектуаламі пад назвай „Маніфэст украінскай інтэлігенцыі”: „Today, not only outside the borders of Ukraine but in Ukraine itself there has re-emerged the centuries-old policy of ‘Ukraine without Ukrainians’ — a policy aimed at the destruction of the Ukrainian nation under cover of the ‘pan-democratic’, ‘pan-Slavic’, ‘pan-Orthodox’ demagofuery which has always served our oppressors”. (Украінскі пераклад тэксту выдрукаваны ў кнізе Towards an Intellectual History of Ukraine, An Anthology of Ukrainian Thought from 1710 to 1995, ed. by Ralph Lindheim and George S.N. Luckyj. Toronto-Buffalo-London: U. of Toronto P., 1996, p. 395-396.) Украінскі тэкст: Літературна Україна, 12 жовтня 1995, С. 1-2.

8 Гл. найперш: Евген Маланюк, „Малоросійство”, Книга спостережень, т. 2, Торонто: Гомін України, 1962. Ангельскі пераклад: Ralph Lindheim and George S.N. Luckyj (eds.), Towards an Intellectual History of Ukraine. Toronto. 1996, p. 316-329. Таксама: Микола Рябчук, „Украинская литература и малороссийский имидж”, Дружба народов, 1988, N 5, С. 250-4; Roman Solchanyk, „Little Russianism and the Ukrainian-Russian Relationship: An Interview with Mykola Ryabchuk”. in Ukraine: From Chernobyl to Sovereignty. A Collection of Interviews, ed. by Roman Solchanyk. London:Macmillan 1992, P. 19-30.

9 Oxana Grabowicz, „The Legacy of Colonialism in Contemporary Ukraine” a paper delivered at the Second Congress of the International Assaciation the Experts on Ukrainian Studies, Львоў: 1993. Украінскі пераклад: Оксана Грабович, „Колониальна cпадщина в сьогоднішній Україні”, Арка, 1994 , N 1, С. 14-15.

10 У значнай ступені гэты міт ё мітам міжнародным, прынятым ня толькі масавай сьвядомасьцю, але і бальшынёй навукоўцаў-гісторыкаў. „Despite Ukraine`s centrality, —наракае з гэтай нагоды ангельскі славісты Дэйвід Сондэрс, — standard works on the history of the Russian Empire and the Soviet Union say relatively little about it... Many western authors derive their treatment of Ukraine from Russian views of the relationship between national groups. These tend to take the melting-pot rather than the kaleidoscope as their point of doparture... Dependent, in the main, on publications sanotioned by Russians, western students of the Russian Empire and the Soviet Union find it difficuit to take their eyes off the Russian heartland... Ill-informed about Ukraine in the decades and centuries when it appears to be dormant, [they] find difficulty in establishing a balance between Ukrainian and non-Ukrainian perspectives”. (David Sanders, „What Makes a Nation a Nation? Ukrainians since 1660”, Ethnic Groups, 1993, vol. 10, p. 101-2). Адным з насьледкаў апісанага русацэнтрызму ё надзвычайная жыцьцявосьць аксюмараннага тэрміну „Kievan Russia”, які заўзята рэпрадукуецца і сёньня, у найноўшых навуковых выданьнях, дарма што сэнсу ў ім гэтак жа мала, як і ў тэрміне „Ancient Romania” узглядам Старавечнага Рыму (Romo) альбо ў тэрміне „Old Britain” узглядам сярэднявечнай Брэтані (Brittany). Рэвізія старых імпэрскіх мітаў, запачаткаваная на Захадзе фактычна толькі пасьля распаду СССР, амаль не выходзіць пакуль вонкі акадэмічнай сфэры. Гл., напр. Edward Keenan, „On Certain Mythical Beliefs and Russian Behaviors” in S. Frederic Starr (ed.), The Legacy of History in Russia and the New States of Eurasia, Armonk, NY: M.E. Sharpe, 1994; таксама Mark von Hagen, „Does Ukraine Have a History?” Slavic Review, Vol. 54, № 3 (Fall 1995).

11 Найбольш выразьліва гэтыя пагляды артыкуляваныя ў кнізе аднаго зь вядучых лібэральных палітыкаў Украіны Валадзімера Грынёва: Новая Украина: какой я её вижу? (Киев: Абрис, 1995). Гл. таксама цікавую палеміку з гэтымі паглядамі ў артыкуле Тараса Кузя і Генадзя Гамалія „Політика як риторика” (Критика, N 1, 1997).

12 Гэты міт, як,зрэшты, і ўсе папярэднія, найбольш інтэнсыўна разрабляецца „камуністымі Ўкраіны” (акурат так яны сябе мянуюць, прынцыпова адкідаючы формулу „ўкраінскія камуністыя” як „нацыяналістычную”). Але не чужы ён і расійскамоўным лібэралам — гл., напр., згаданую кнігу Вал. Грынёва, а таксама: Иван Шаповалов „Национальное правительство и мировая рыночная цивилизация”, Современное общество, N 1, 1993; ці: Владимир Алексеев „Особый порядок для языка Русского”, Голос Украины, 20 февраля 1997, С.6.

13 Цікавую спробу дэканструяваць гэты міт зьісьніў нядаўна Алег Хавіч у артыкуле „Кому нужна Великая Украина?” (День, 24 июля 1997, С.4).

14 Marko Pavlyshyn, „Post-Colonial Features in Contemporary Ukrainian Culture.” Australiar Slavic and East European Studies, Vol. 6, N 2 (1992), p. 45.

15 Прыраўн., напр., нацыяналістычныя нападкі на культуроляга Вадыма Скуратоўскага ў ™азэце „Вечірній Київ” і проста супрацьлежныя паводле ідэйнай скіраванасьці закіды ў ягоны адрыс на бачынах часапіса „Зоїл” і ™азэты „Киевские ведомости”. Нагэтулькі ж супрацьлежную ацэну здабыла сабе ў варагуючых лягерох і лібэральная ™азэта „День”, якая, з гледзішча „Литературної України”, ё шкодным шавіністычным, прарасійскім выданьнем, а з гледзішча „Независимости” — ня менш шкодным выданьнем, „фліртуючым з (украінскімі) нацыяналістымі”. Спроба спакойна, з „посткаляніяльнага” гледзішча, абмеркаваць гэтыя праблемы на бачынах пісьменьніцкай ™азэты „Літературна Україна” ў пачатку 1997 году не ўкаранаваліся дасьпехам: артыкул Наталкі Білацэрківец пад характэрнай назвай „Што нам рабіць з расійскамоўнай прэсай?” быў адхінены як ідэйна непрыймальны. Затое артыкул Аляксандра Дубіны „Дык хто ж адкрыў Амэрыку?”, напісаны як злая пародыя на патрыятычную мэгаляманію ў сфэры сусьветнай гісторыі і геаграфі, быў успрыняты спаважна і выдрукаваны ў часапісе „Українська культура” (N 1, 1997, 38-39) пад рубрыкай „Цікава даведацца...” — рэдакцыя нават не запасочыла, што яе містыфікуюць. Другая „посткаляніяльная” пародыя, вершаваная „Ода грыўне” Аляксандра Ірванца, была ўзноў жа ўспрынятая спаважна — на гэты раз маскоўскай „Литературной газетой” (26 марта 1997, С. 13), якая прысьвяціла палавіцу палосы аповеду Лады Федароўскай аб маразмах, да якіх даходзяць у сваім патрыятычным ражы ўкраінскія нацыяналістыя. Аднэй зь ілюстрацыяў гэтых „маразмаў” аказалася парадыйная „Ода грыўне”, успрынятая маскоўскімі крытыкамі як праўдзівая (!) ода.

Мікола Р'ябчук - У ПОШУКАХ „УКРАІНСКАГА МАРКЕСА". ПАДСУМАВАНЬНЕ ЛІТАРАТУРНАГА ГОДУ