Стары ў хату не пайшоў.
Мушка павяла купца праз цемнаватыя сені ў светлую і нежылую залу. Тут нават падлогі не было. Стаялі пустыя, са знятымі верхамі вуллі, віселі рамкі, а ўсюды: на засланым старадаўнімі пажоўклымі газетамі стале, на шырокіх дубовых падваконнях, па кутках на зямлі высіліся збанкі і слоікі светлакалёрнага мёду.
Кабета пазногцямі адчыніла шафу, зробленую з чырвонай фанеры, даволі-такі паточаную шашалем, нагнулася і пачала там корпацца. З шафы дыхнула змешаным пахам арэхаў, нафталіну і старых рэчаў. У шафе стаяла міса, з якой Мушка пачала чэрпаць шклянкай мёд. Каленік глядзеў на поўныя рукі, на плечы гаспадыні, на буйны вузел валасоў, што ляжаў на бледнай шыі. І тое, што ён заглядзеўся на дзве радзімкі каля яе вуха, і тое, што заўважыў той самы ложак, пра які гаварылі ў сяле, самы звычайны ложак, але ён быў непатрэбен у гэтай сям’і, бо стары пераважна спаў на печы, а яна на тапчане ў кухні,— наводзіла Каленіка на нейкія звадныя думкі, ён цяплеў целам, расплываўся. «Гэта ж той самы ложак»,— падумаў Каленік і падступіўся на крок да ложка, які быў з абадранымі, калісьці нікеляванымі кругляшамі на білах. Нічога асаблівага ў гэтым ложку не было: пасцель як пасцель, засланая просценькай дзяружкай у шашачкі.
Мушка выпрасталася, дастала з кішэні хвартуха антонавы яблык, макнула яго ў мёд, зажмурылася і адкусіла.
— На і ты ўкусі...— І засталося Каленіку замест таго, каб змаўляцца наконт свайго інтарэсу, узяць надкушаны яблык з яе рукі і кусаць там, куды пацёк мёд. Усмактаў мёду і соку, цмокнуў:
— Смачна, ажно язык у жывот цягне! — і адразу дастаў свой скураны абцёрханы партманет, каб разлічыцца за мёд. Перадаючы грошы, нечакана рашуча ўзяў яе за руку, цёплую і змякчэлую ад расцёртай капачкі мёду...
— Ты што, стары ж дома! — непрыемна звузіла вочы кабета.
— Тады калі?
— У другі раз прыйдзеш... Пусці...— Каленік хутчэй пайшоў ад гэтага з абдзертымі кругляшамі ложка, злуючы на самога сябе за нерашучасць, што гэтак не вельмі добра выбраў момант ды купіў зусім не патрэбны яму слоік мёду.
Пасля абеду абіралі яблыкі, асцярожна насілі на вышкі і раскладвалі на сене. За апошнія гады Лявон здорава аслабеў, напала нейкая знямога, што не здолеў залезці на яблыню, на якой зараз маячыла яго жонка Мушка.
З шурпатага ствала старой антонаўкі церушыліся на галаву скрыдэлечкі кары, угіналася пад нагамі мяккая зямля, і адчуваўся ў паветры востры прымаразачны дух. Жонка перадавала зверху, каб не пабіліся, малочныя антоны яму ў нязграбныя рукі, а ён не паспяваў класці іх у кашы. Тады жонка набірала і прыціскала халодныя яблыкі да грудзей. Яблыкі ад грудзей вывальваліся, пераскоквалі з галіны на галіну і балюча, з сухім стукам, падалі Лявону на плечы, на галаву. Старому здавалася, што гэта яна наўмысна. І тады, каб хоць як абараніцца, адыходзіў з поўнымі кашамі пад клуню і доўга там капошкаўся, пакуль Мушка не пачынала крычаць з яблыні:
— Што ты там рызіну цягнеш? Калупайла...
Тады якраз і падышоў Дубойскі Каленік. Гэта быў высакаваты, крыху нязграбны мужчына, з глыбокім жолабам на спіне. Працаваў недзе ў горадзе рахункаводам, а як выйшаў на пенсію, прыехаў у старэнькую матчыну хатку жыць, бо горада не любіў. Каленік ветліва прыўзняў зроблены з дробненькай сетачкі капялюш і падзівіўся моцным яблыкам. Ухапіў адно пляскатымі бялявымі пальцамі, дастаў з кішэні блішчасты сцізорычак, асцярожна абкроіў шалупіннечка, пачаў ашчадліва абіраць жаўтаватымі зубамі яблык. Выхрумкаў сярэдзіну, губамі дастаў каштанавенькія зярняткі, ссыпаў іх у далонь, потым завязаў у насоўку, растлумачыў:
— Вазьму на расплод, бо вельмі ж моцныя яблыкі!
— Гэта такі, братка, год урадлівы...— адказаў яму Лявон.
— А ты чаго жану на дзерава загнаў? — раптам пачаў падкавырваць старога Каленік. Потым задзёр сваё пляскатае, па-халасцяцку неахайліва паголенае падбароддзе і закамандаваў:
— Злазь! — А сам узяўся за рало яблыні, быццам намерваючыся самому ўзлезці.
— Ды тут пару яблыкаў і засталося! — адгукнулася кабета.
Каленік адышоўся ад яблыні.
— Перадавалі на замаразак! Даўно трэба было абабраць, ды... Затое ядранейшыя будуць, паглядзі, Каленік, якія мацукі,— працягнула яна ўніз асабліва буйныя і гладкія яблыкі. Каленік падступіўся ўзяць яблыкі, але глядзеў не на яблыкі, а на поўныя невялікія рукі, плечы, на зманлівы выраз блузкі, што апусцілася ўніз. Вельмі ж спрытна кабета сядзела на галінах... Ухапіў толькі адзін яблык, астатнія пападалі на зямлю. Лявон зірнуў на Каленіка, які крыху збянтэжыўся, і адвярнуўся, пачаў збіраць яблыкі ў кош.
— Можа, мёду прадасцё? — сумеўся Каленік.
— Яна прадае! — тыцнуў паднятым з зямлі яблыкам Лявон на Мушку. Потым з цяжкасцю адарваў ад зямлі кашэль і панёс да клуні. Мушка мулялася на яблыні, хацела злезці.
— Ну, ссадзіш ты мяне ці не? — патрабавальна запытала яна.
Каленік паспешліва выкінуў наперад рукі і падышоў да яблыні. Кабета ашчаперыла яго мяккаватыя тоўстыя вязы, цяжка навалілася і раптам лёгка саскочыла на зямлю, спрытна аправіла вопратку, пайшла да клуні. Каленік паплёўся за ёю, несучы ў расстаўленых далонях прыемнасць ад жаноцкага цяпла.
Дубойскі Каленік быў з Мушкаю равеснікамі. Але Дубойскі ў свой час падаўся з сяла. Не таму, што дрэнна было ў сяле — тады якраз было весела. Было многа моладзі, аднаўляліся пасля вайны калгасы, гуртамі ездзілі ў Малдавію на заробкі, а зімой гулялі-весяліліся без работы. У Мушкі гэтым часам з’явілася дзіця. Не было ў кабеты ні бацькі, ні маткі, жыла яна ў невялічкай недабудаванай хаце. Там часценька і спраўлялі пагулянкі. Па дзіцяці пагулянкі скончыліся. І якраз тады пачалі паказваць пальцам на Каленіка, бо ці нехта бачыў, як ён туды ходзіць, ці то было раней, што Каленік падгульваў з Мушкай. Ад такой хлуслівай славы і падаўся Каленік недзе на будоўлю, памаленьку вучыўся на рахункавода. А не было на ферме даяркі, хоць там разарвацца было загадчыку той фермы. Мушка сядзела дома з дзіцём. Тады прыязджае раз старшыня ды кажа:
— Мо на ферму пойдзеш?
— А на каго дзіця астаўлю?
— Давай сюды! — Селі ў машынку ды і завезлі дзіця Лявону, старому ўдаўцу, бо ніякай бабы за няньку не было.
— Будзеш мець дровы, салому, каня ў любы дзень, толькі глядзі дзіця!
І зрабіўся Лявон нянькаю. Мушка на ферму бегала, спачатку дзіця забірала, а потым перабралася да старога жыць. Бо трэба было ж дзве хаты апальваць на зіму, а ў той ні палена дроў. І вырасла дачка ў Лявона. Закончыла школу, паступіла ў тэхнікум, пачала працаваць у суседнім калгасе бухгалтарам. А Мушка...
Калі Мушка выйшла ў сад, то сэрца абарвалася — стары караскаўся на яблыню, бо ўбачыў там некалькі яблыкаў, спрабаваў збіць іх аполкам, ды не пацэліў. Пакуль кабета падышла да старога, той крахцеў на яблыні і раптам, на вачах у жонкі, не стрымаўся, паслізнуўся на гладкай галіне ды як бразнуўся аб зямлю! Мушка ўпала перад ім на калені, завойкала, ухапіўшы за рукі. Але ўбачыла, што стары крутануўся, прыўзняўся, сеў на зямлі, сказаў:
— Бач, упаў.
— Цэлы, цэлы? Не пабіўся? — І, пераканаўшыся, што стары цэлы, толькі крыху бок пабіў, гняўліва закрычала :
— Хто цябе гнаў на гэтую яблыню, ты ж стары, як тое парахно, з цябе труха сыплецца, а ты на яблыню палез, добра, што не паламаў косці!
Потым крыху ўгаманілася, узяла яго пад пахі, паспрабавала падняць. Стары войкнуў.
— Ударыўся, баліць? — пакратала рукой.
— Ды не вельмі.
Кабета пасадзіла старога на купку бадылля, траскучага, сухога і нават крышку цёплага, мусіць, ад таго, што браўся прымаразак.
— Пасядзі пакуль,— сказала Мушка, а сама схадзіла пад павець і прынесла тычку, пачала гэтай тычкай збіваць самыя моцныя яблыкі, прыхаваныя на вяршку. Пачало змяркацца. Лявон глядзеў на сваю жонку, быццам бачыў яе першы раз. Такая была кабета гэта, і свая і чужая. Нечакана напала туга, што ён стаў такі зусім нічога няварты, такі бездапаможны. Трэці дзесятак жыве з ёю, але як жыве? Ці можна гэта назваць сапраўднаю чалавечаю жыткаю? Колькі разоў хаваў свой гонар, калі прыходзілася выслухваць розныя плёткі і здогады, пільнаваць яе ад няпрошаных гасцей? Але... Такая чалавечая доля. Адрэзалі яму такі кавалак жыцця, на, жуй. А хто вінаваты, што зубы твае павысыпаліся? Ці не было Лявону тады крыўдна, як збірала мужчын сенаваць, а тыя такія кепікі строілі, што можна было згубіць апошнія глузды. Але трэба было трымацца. Але потым, калі яна, улюднелая за яго плячыма, пачала ў адкрытую жыць, ён ні разу яе не папракнуў, працаваў у сваю сілу і ахвоту, і таму яна не змарнела ў згрызотах, не засілілася на цяжкай рабоце, вывелі дачку ў людзі. Але пачала спрытна прадаваць направа і налева мёд па ўсякай цане.
Мушка дацягвалася да апошняга яблыка, але ён, пабіты, не раз торкнуты тычкай, не хацеў адрывацца, а ўпарта вісеў на сваёй пладаножцы, чарнеў круглай плямай на цёмна-сінім фоне неба, на якім з’явіліся сям-там першыя зорачкі, а з-за хат вылез раптам рагаты месяц і асвяціў і гэты сад, і яблык на галінцы, і старога, што панікла сядзеў на сухім бадыллі. Ад асветленага наваколля ўтнула нейкаю чыстаю радасцю, балючай і ні на якую другую радасць не падобнаю. Лявон адчуў, што ён разам з Мушкай нешта суцэльнае, нераздзельнае, як гэтыя раластыя яблыні пад халодным месяцавым святлом разам з зямлёй, хатамі, ад якіх пацягнула дымком... І ён не адарвецца ад гэтага свайго адзінства, як не адарваўся ад яблыні вунь гэты яблык.
— Але вот прычапіўся, як клешч! Халера з ім! — не вытрывала жонка, павяла Лявона адной рукой, у другой панесла кош назбіваных яблык. Лявон адчуваў цяпло і моц гэтай маленькай жанчыны, якая загаспадарыла ў ягонай хаце з таго часу, калі старшыня прынёс маленькую дзяўчынку яму пеставаць. Жанчына паіла і карміла яго, хоць не распісаны, не царквою абвенчаны з ёю Лявон не быў. А як колькі гадоў перайшлі жыць у яе больш новую хату, якую ён ашаляваў, перакрыў шыферам, а сваю парэзаў на дровы — пачаў адчуваць, пахаладнелі гэтыя рукі, нібы ўчарсцвелі. Ці гэта так яму, старому, здавалася? Не, не здавалася...
Як прывяла яго ў хату, падмагла ўзлезці на печ, дагледзела скаціну, прылегла на тапчан, прыкінулася, што спіць. А яму было на печы холадна і сум адолеў. Варочаўся, варочаўся, шукаючы болькім бокам месца. Не, не здавалася яму, што раптам яна ўсхапілася, ціхенька, разлічваючы, што ён дрэмле, выйшла з хаты. Потым выразна пачуў, як паціху стукнулі на вялікім нежылым пакоі акном, як гмыкнуў Дубойскі Каленік. Тады стары не вытрываў, цяжка-цяжка ўздыхнуў, споўз з печы і выйшаў з хаты. Ноч была ціхая. Месяц паспеў схавацца. Падышоў да клуні, спыніўся. І раптам пачуў, як сама сабою сарвалася, стукнулася аб адну, другую галіну тая самая антонаўка, што не маглі збіць...
Назаўтра Лявон апрануў свой даўні фрэнч з зялёнага сукна, шчыльна падперазаўся, узяў сякерку, сказаў, што пойдзе па яловец для вяндлярні. І пайшоў са свайго саду ў поле. Навакол была чысціня і празрыстасць. Усё было відна — нават дальнія хутары. Трава была ўвабрана ў дробны куржак, блакітнаваты і крыштальна цярністы, бы буйная соль. Гагалі на выгане гусі. «Пайду да дачкі,— думаў Лявон,— назад не вярнуся». Падымалася сонца, белы куржак пачынаў цямнець. «Пайду да дачкі»,— сцвердзілася радасная думка. Апускаючыся з поля ў лог, стары нечакана ясна і лёгка падумаў: «Трэба адарвацца душою гэтак ад зямлі, ад цела, без болю, без страху паляцець, беспаваротна паляцець у свой вырай, каб адтуль ужо не вярнуцца». Лявон узышоў на невялічкі пагорачак, на якім сядзеў калінавы куст з паморшчанымі ад прымаразку ягадамі, на хвіліну затрымаўся вачамі на чыстым колеры ягад, зрабіў крок і патануў сярод светлага раўніннага мора пажаўцелых невялічкіх бярозак.