Слова любіць, каб яго гаварылі, тады яно само пакажа на сваё месца.
Чытаю ў газетах: «В магазин «Тысяча мелочей» завезли новые товары». Інфармацыя ўспрымаецца нармальна. Ды вось жа ў беларускай газеце напісана тое самае: «У магазін «Тысяча дробязей» завезлі новыя тавары», але тут ужо нешта фальшывіць. Нешта чуецца ненатуральнае. Гэтак робіцца са мною і не раз, і не два — кожны раз, калі чытаю беларускі тэкст. Што ж за прычына?
Аднаго разу сустрэў сваю знаёмую. Артыстку. Родам — вясковая. Колькі гадоў таму назад скончыла Тэатральна-мастацкі інстытут. Дзівіць у ёй тое, што, будучы актрысаю, яна не толькі не забылася на хатнюю, сямейную сваю мову, а зрабіла яе патрэбаю прафесіі і надала ёй нейкай натуральнай вабнасці, я сказаў бы інтэлігентнасці. Кожны ж, мабыць, няраз чуў, як нехта, асабліва са сцэны ці ў тэлеперадачы, стараючыся гаварыць па-беларуску, надта падкрэслівае гэтую сваю стараннасць. І, вядома, адразу відна наўмыснасць. У мове ж мае знаёмае я ні разу не пачуў ніякай натугі.
Яна мне паскардзілася:
— Патрэбна прошва тонкага блакіту, ды не магу знайсці. Заходзіла ў «Тысячу драбязы», але й там няма.
З усяе гэтае гаворкі мне пачулася толькі «Тысячу драбязы»,— і як жа на месца стала ўся фраза! І я, ведама, успомніў, што гэтага слова (дробязей) людзі ніколі не гавораць у множным ліку. Гэтак жа, як не гавораць і ў адзіночным. Бо драбяза, дробязь — гэта сукупнасць, зборнасць, няпэўная колькасць прадметаў, якая ўспрымаецца як адно цэлае.
Калькавы пераклад жывой гаворкі — гэта заўсёды ненатуральнасць. А ўсякая ненатуральнасць ніколі не дасць пачуцця.
1984
Чытаю Мальдзісаў «Оксфардскі дзённік» — з падарожжа ў Англію. Вельмі прыемнае ўражанне. Не толькі ад граматнага, свабоднага публіцыстычнага пісьма, а найперш ад цікавых вестак, нагляданняў, разважанняў, ацэнак бачанага. І каторы раз усцешана пераконваюся, што ён не толькі прыродны даследчык старажытнай літаратуры, а і прыродны знавец мовы. У гэтым артыкуле ён пусціў у людзі два новыя словы — гасцёўня і абсталюнак. Іх няма ні ў якіх слоўніках, але яны напісаны з кроўным адчуваннем прыроды мовы.
Можна было б пажадаць шчаслівай дарогі гэтым словам, бо гасцёўня безумоўна лепш за гасціную. Гасціная ўжо тым блага, што не гучыць натуральна з-за свайго штучнага словаўтварэння: мае форму прыметніка, а гэта ж — назоўнік.
Але ці варта наогул выдумляць самакат, калі на ім даўно ездзяць. Ёсць жа ў нас найдзіўнейшае даўняе народнае слова — святліца. Якая ў ім чысціня і святочнасць! І як па-сённяшняму свежа раскрывае яго «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы»: «Светлы, чысты пакой у хаце, у якім звычайна прымаюць гасцей».
Хіба патрэбны гэтакаму слову памагатыя?
1984
Слова любіць, каб яму верылі. Вельмі нядобра, калі ў мове натыкаешся на нейкія нечаканасці, незвычайнасці, як кажуць, навацыі. Яны шкодзяць чытанню, запыняюць увагу, часамі прымушаюць па некалькі разоў перачытваць тэкст. Самая лепшая і самая высокая адзнака мовы, калі яе зусім не чуеш. Якая гэта мілата: чытаеш добрую кнігу, і нішто не замінае быць нішком у чарадзейным свеце, па якім водзіць нас аўтар.
Апошнім часам неспадзяваныя навацыі ў мастацкай літаратуры пачалі надавацца слову «хораша». Мы прывыклі да яго, да гэтага добрага, самавітага, ручнога слова, верым яму, бо яно нясе вельмі дакладныя адчуванні. Хораша можна жыць у сям’і, хораша выглядаць, хадзіць, апранацца, хораша спяваць, іграць на гармоніку — ва ўсіх канструкцыях з гэтым словам ёсць свая краса і праўда. Вы чуеце, як усё тут да ладу, на сваім месцы, нічагусенька не фальшывіць, не кідаецца ў вочы. А вось як моднічаюць некаторыя пісьменнікі.
Пішуць у сваіх творах:
(садам) «нехта хораша цікавіцца»; (печ) «была хораша напалена»; (яна) «хораша з ім пагутарыла»; (да навучання) «хораша падрыхтаваныя хлопцы».
Гавораць між сабою:
— Мне сёння хораша працавалася.
— Я хораша сябе адчуваю.
— Хораша чытаецца гэтая кніга.
— Хораша, што вы ўсе такія да яго добрыя.
І піша гэтак не якая малеча, не пачынальнікі, а пурысты слова, якіх я не адважваюся нават назваць.
А як жа па-людску выглядалі б усе пададзеныя фразы, калі б яны напісаліся прывычна, проста, у лучнасці з хатнім і таксама верным словам «добра». Добра спалася, добра працавалася, добра чулася або пачувалася; была добра напалена печ, былі добра падрыхтаваныя да навучання хлопцы.
Праўда ж?
1984
Выйшаў з друку раман нямецкага пісьменніка Альфрэда Аменды пра Бетховена. Перакладчыкі Гундула і Уладзімір Чапегі тут жа прымчалі яго мне як навагодні падарунак. Я ж тым часам зацікаўлена яго чакаў.
Выданне выйшла вартае Бетховена. Нават з выгляду. Беглы, узрушаны, раскудлачаны накід галавы на чорным бяздонні дэрмаціну, трывожна-напружаны шрыфт унізе: «АПАСІЯНАТА». Цудоўны падарунак. Дарагі. Прыстойны. Салідны. Бездакорна аформлены паліграфічна. Да ўсяго — шчыры дарункавы надпіс.
Як толькі Чапегі пайшлі, я з трапяткою нецярплівасцю пачаў любавацца навіною. Ну вось, на цэлы вечар будзе радасці — гартаць, перагортваць, нахапкам смакаваць то там, то там адгорнутую старонку.
Адгарнуўся пачатак:
«Дзень быў хмуры і маркотны»,— прачытаў я. І далей чытаць пачакаў. Як гэта — дзень хмуры? Трэба ж — хмурны! Або — хмарны! «Дзень быў хмурны і маркотны».
Я прагледзеў усе слоўнікі. І старыя, і новыя, і найноўшыя. І «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы». І самы свежы «Русско-белорусский словарь», мяркуючы, што калі прыйшла пара нейкае беларускае карэннае, але стараватае слова мяняць на свежае (што часамі робіцца без ніякага дбання аб культуры мовы, асабліва газетамі, і без ніякага папытання ў Інстытуце мовазнаўства), калі прыйшла такая патрэба, то ў апошнім слоўніку гэты працэс мог бы ўжо абазвацца. Але не — усё нармальна: слова «хмуры» ў беларускай мове нідзе не зафіксавана.
Хто ж паправіў? Няйначай як ён думаў, што робіць добра. Бо ў Чапегаў «хмурага» не магло быць.
Спакайней думаць, што гэта проста недагляд.
1984
Слова любіць, каб з ім раіліся, тады яно будзе служыць мове праўдзіва.
Калі я сумняваюся ў праўдзе нейкай фразы, я гавару яе ўчуткі. Або ўяўляю другога чалавека, найлепш даўняга суседа ці знаёмага, труханаўца, або нават тату ці маму, і прыслухоўваюся, як снуецца тая фраза ў іхніх вуснах. Калі хоць трошкі ў чым фраза фальшывіць, я прымушаю маіх уяўных памагатых вар'іраваць яе да таго часу, пакуль не пачую, што праўда гучання знойдзена.
Вось чую татаў голас:
— Усякага клопату набралася, трэба ў Слуцак зьезьдзіць. Купіць касу, пераплётнага дроту ды гаршкі пераплесці.
— Многа клопату далі тыя дажджы.
— Ат, толькі таго й клопату,— гэта калі нешта не ўдалося, але шкадаваць не варта.
А вось мамін голас:
— Колькі клопату далі тыя кураняты.
— Не той клопат, дык той, без клопату не пражывеш.
Паляслушчык з Гарахоўкі:
— Клопату не абабрацца — сякуць лес.
Ніхто, нідзе, ні адненькага разу мае памагатыя не сказалі гэтага слова клопат у множным ліку — клопаты. Мабыць такі, жывая гаворка гэтага слова ў множным ліку не мае. Як бачым, множнасць перадаецца другім спосабам: усякі клопат, вялікі клопат, колькі клопату, не той, дык той клопат, не абабрацца клопату.
Аднак жа кніжная практыка карыстаецца і множным лікам: дзякаваць за клопаты, было многа дробных клопатаў. Няйначай як гэта тлумачыцца тым, што словам клопат найчасцей мы перадаем другое, вельмі блізкае разуменне — турботы. У рускай мове, якой мы карыстаемся штодня, яно і перадаецца вельмі падобным словам — хлопоты. Адсюль і множны лік, перанесены на клопат.
Думаю, што гістарычная праўда слова клопат ляжыць усё ж у народнай практыцы, з лікам адзіночным.
1984
Слова любіць, каб над ім падумалі, тады ў яго будзе больш упэўненасці.
Каму неразгадана пашанцавала, дык гэта ціхаму, непрыкметнаму слову «аднойчы». Здаецца, яго нават не заўважаеш, але яно само заўсёды аказваецца на падхваце. Ніколі я не дазнаваўся, адкуль і калі яно ўзялося. Што яно не народнага паходжання, дык гэта факт, бо яго вы не знойдзеце ні ў казках, ні ў легендах, ні ў паданнях. Праўда, знарок я гэтага не вывучаў, але памяць, здаецца, не маніць. Няйначай як яно паявілася ў часы фарміравання літаратурнай мовы як калька, калі прыходзілася з чужых прымернікаў (ад слова прымерваць, браць за ўзор) рабіць нешта сваё.
І вось, нягледзячы на цьмянае сваё паходжанне, гэтае слова заваявала ўсю літаратуру. Ім карыстаюцца пісьменнікі, журналісты, публіцысты — усе пісучыя людзі,— нават не думаючы, што карыстаюцца не асноўным сродкам маўлення, а яго выпадковым заменнікам. Вядомая рэч, што карыстаўся ім і я.
Ды аднаго разу сталася вось што. Чытаў я кнігу з мілаю назваю «Дрэва кахання». Выдана яна багата: на мелаванай блішчастай паперы, з раскошнымі малюнкамі абаіх Паплаўскіх і, галоўнае,— з пазначэннем на тытульным лісце: легенды, паданні, сказы. Што я не разумею слова «сказы», бо гэта тое самае, што і паданні, мяне надта не патрывожыла. Галоўнае было, што зараз я нацешуся хараством і надыхаюся водарам народнай мовы.
Але з першых жа старонак расчараваўся: мова фальшывіла. То там, то там тканіна легенд і паданняў стылізавалася пад сённяшнюю паэтыку, перадавалася сённяшнімі канструкцыямі і самымі свежымі сённяшнімі словамі. Вось такімі, напрыклад: «Малодшы ж брат настойліва працярэбліваў дарогу», «І душа ейная была ад усіх людзей адменная», «Цяжкую ты мне работу задаў, ды я не баюся яе, зраблю табе з задавальненнем», «Войты нібы і не чулі, працягвалі біць Рыпіну». І гэтак бадай што на кожнай старонцы.
Было ў той кнізе і слова «аднойчы», няраз упомненае. Па-першае, яно дало магчымасць пераканацца, што, будучы працавітым і папулярным, аднак жа ў легендах і паданнях таксама фальшывіць, у ім няма каларыту даўнасці, яно спароджана нашай цяпершчынаю, старажытнасць яго не знала. Па-другое, што мы, пісьменнікі, мала задумваемся над службаю слова. «Аднойчы» і «аднаго разу» — перадаюць тую самую сутнасць, аднак жа ў кожным разе акраса перадачы свая.
— Аднаго разу пазваў мяне аграном, дый кажа...— гэтак гаварыцьме просты чалавек, селянін, калгаснік, які ў сваёй мове і нарадзіўся.
— Аднойчы са мною здарылася бяда...— гэтакім, кніжным стылем скажа сённяшні інтэлігент.
Праўда вобраза — вельмі тонкая рэч. «Дрэва кахання» якраз і падкрэсліла, як гэта відно, калі змест і форма не надта дагледжаны.
Тым часам прызнаюся, што выпадак гэты памог і мне. Рыхтуючы да перавыдання «Некалькі хвілін чужога жыцця», шмат дзе я адмовіў у веры гэтаму ціхаму, але пралазліваму слову «аднойчы».
1984
Слова любіць, каб яго шанавалі.
Уяўляю сабе, што цяперашні наш заможны чалавек, можа нават пісьменнік, едучы недзе на ўласных «Жыгулях» ці нават на «Волзе» і ўбачыўшы прытачны, поўны дзівоснага хараства і лагоды краявід, спыніцца, вылезе з машыны і зачаравана скажа:
— Божухна, якая дабрыня!
А што апошнім часам каторыя з пісьменнікаў словам «дабрыня» падменьваюць дабрату і добрасць — гэтым праўдзе слова не памагаюць.
*
Ёсць у нас некалькі грувасткіх, непаваротлівых, кніжных словазлучэнняў, якіх вымаўляць нязручна і цяжка. Напрыклад: неаднаразова, наведвальнік, распаўсюджвальнік. Кожны раз так і хочацца памагчы ім стаць зручнымі, дабрэйшымі, свойскімі.
І можа варта-такі ім і памагчы: замест «неаднаразова» пісаць так, як гаворым — няраз; у «распаўсюджвальніка» і «наведвальніка» хоць бы выкінуць адзнаку непатрэбнай шматразовасці, надаць хоць кроплю кароткасці і гаварыць — распаўсюднік і наведнік.
*
Вельмі ж не пашанцавала прыназоўніку «каля». Усе ўсечаныя формы — мо, трэ, хай, шчэ — ляжаць у запасе, імі карыстаюцца хіба што паэты як стылістычным прыёмам, дзеля памеру і рытму. На ўвесь рост, на поўную сілу працуюць нармальныя словы — можа, трэба, няхай, яшчэ. Толькі аднаму гэтаму добраму «каля» няма ходу. Усё роўна як ім пацяшаюцца: усё «ля» ды «ля».
У тым, што яно гэтак незаслужана занядбана, вінаваты толькі пісьменнікі.
1984