На званіцы высокай —
амаль што да неба,
Над зямлёю узнёсся
і ззяў пазалотай
Ратавальны, адвечны,
святы, ачышчальны,
Неабходны палацам,
дамам і хацінам.
Буйны вецер сцішаў
перад ім сваю сілу,
Абміналі з пашанаю
хмары-аблокі,
Не краналі яго
перуны-бліскавіцы,
Трапяталі на ім
бесклапотныя промні.
З самых дальніх куткоў —
неабсяжных прастораў
Быў ён кожнаму бачны,
для кожнага значны,
Быў святлом для душы,
быў святыняй для сэрца,
Быў апошняй надзеяй
у багне пакутаў.
Час праходзіў —
ішлі праз вякі пакаленні,
То сціхала зямля,
то стагнала ад болю,
А над часам, над лёсамі
Крыж уздымаўся,
З веку ў век асяняючы
Боскую волю.
Ён гучаў са званіцы
на кожнае свята,
Запрашаў на малебен
старога й малога.
І настолькі быў голас
яго мілагучны,
Што душа адгукалася
светлым пачуццем.
Атуляў ён зямлю
векавым перазвонам,
Запаўняла гучанне
паветра да неба,
Быццам Бог самаручна
з вышынь недасяжных
Разліваў над зямлёю
чароўныя гукі.
Са званіцы, бывала,
гучаў ён трывожна,
І на веча склікаў,
і на думную раду,
Ён яднаў прыхаджан
у магутную сілу...
Храм без Звону —
нібыта дзяржава без мовы.
Кастрычніцкая смута
Крышыла ўсё, раўла:
— Рэлігія — атрута!
Знішчаць!
Паліць датла!
Узняўся сцяг чырвоны,
З трыбуны чуўся крык:
— Няма вышэй закону,
Чым пралетарскі штык!
Кастрычніцкая бура,
Віхор сляпых ідэй —
Знішчала дыктатура
І веру, і людзей.
*
Ішоў усхвалявана
З усіх бакоў народ...
Да велічнага Храма
Збіралі ўсіх на сход.
Збіралі, як на свята,
Пад чырванню сцягоў,
Збівалі «горб» дашчаты —
Трыбуну рэвбагоў.
Паміж людзьмі ціхутка
(Ад іх не уцячы)
Збіралі «факты», чуткі
Рупліўцы-стукачы.
Туляліся, як цені,
Нібыта жахі-сны,
У скураным адзенні
Чэкісты-груганы.
Знайшліся й актывісты —
Усплыў усякі бруд.
Нібыта дух нячысты
Укараніўся тут.
Не Звон збіраў на веча,
Як год ці век назад,
А нечаканы нечы
Пагрозлівы загад.
У нейкім перапудзе
Акамянеў прыход,
Не разумелі людзі:
З якой нагоды сход?
Васіль спытаў Міхала,
Зірнуўшы па баках:
— Адкуль чужых нагнала
Пры зброі, пры штыках?
Міхал усхвалявана
Камечыў бараду:
— Ой, на душы пагана...
Ой, чую, брат, бяду...
Шаптаўся і маліўся
Не, не прыход — прыгон,
А Храм не адчыніўся,
Маўчаў трывожна Звон.
Нарэшце на трыбуну
Пайшоў рэвкамітэт
І ботаў стук табунны
Загрукацеў услед.
Галоўны, пры нагане,
Ужо з уступных слоў
Памножыў хваляванне
Сагнаных жыхароў.
Галоўны, пры нагане,
Узняў уверх кулак:
— Увага, грамадзяне!
Вось наш мандат і сцяг!
Мандат наш — у законе,
Ён справіўся з царом.
Так лупянуў па троне,
Што стаў гаспадаром.
Мандат наш — працавіты,
Бо ён без лішніх слоў
Даб’е ўсіх недабітых
Буржуяў, кулакоў.
У ім — і рэвзаконы,
У ім — і рэвзагад.
Абудзіць лад ваш сонны
Рэвалюцыйны лад!..
Васіль спытаў нанова:
— Што гэта за прыпеў?
У іх найперш за слова
Наперад лезе «рэв».
Міхал сваё кумекаў:
Такога й не прысніць,
Ужо не знойдзеш лекаў,
Каб боль душы спыніць.
Міхал, як у тумане,
Замармытаў услых:
— Чужынцаў пры нагане
Тут больш, чым нас усіх.
Быць буры пасля ветру,
Пазносіць стрэхі з хат,
Зірні, брат, як паветра
Сячэ кулак-мандат...
*
Далейшыя падзеі —
Жах! Як у бездань крок...
І згас прамень надзеі,
І лёг на сэрцы змрок.
Трос кулаком аратар:
— Хто вас круціў у рог?
Буржуй! Эксплуататар!
Збудуем ім астрог!
Дык вось! — сказаў ён строга,—
Мы вас без лішніх слоў
Прымусім жыць без бога,
Прагонім чад з галоў!
І тут, як па загаду,
Чужынцы ў Храм пайшлі —
Дзікунскі штурм-асаду
Званіцы пачалі.
З’явіліся драбіны,
Вяроўкі, тапары,
І толькі хруст звярыны
Чуваць быў угары.
Крышылі Крыж са смакам,
Вяршыню Храма — пік.
— Далоў яго! К сабакам! —
Натхняў з трыбуны крык...
Свой баль спраўляла ліха.
А вернікаў прыход
Стаяў і плакаў ціха —
Шаптаў малітву рот.
Нарэшце Крыж хіснуўся
(Бывай, прастор-абсяг...)
І стогн людзей пачуўся,
І кожны здрыгануўся —
Лунаў над Храмам сцяг.
Чырвоны (Мо крывавы?),
А што пад ім? Астрог?..
У маладой дзяржавы
Не меў пашаны Бог.
— Бязбожнікі! Злачынцы! —
Міхал шаптаў праклён,—
Крыж збілі са званіцы,
За ім скідаюць Звон.
...Звон мілагучны, зычны
Быў чуцен шмат вякоў.
І вось ён, час трагічны —
Час рэвбальшавікоў...
Палёт апошні... Скруха...
Удар... Уздрыг зямлі...
І толькі сэрцы глуха
Ад болю загулі.
І пырснулі асколкі —
Дзынн... Дзынн... і звон патух.
І дзень няўтульны, золкі
Знямеў, аслеп, аглух.
Акамянелі людзі,
Замёрлі, як у сне:
Няўжо ж канца не будзе
Бязбожнай сумятне?
Стаяць, аслупянелі —
Безабароннасць, жах!
Галоўнае, што мелі,
Знішчаюць на вачах.
Знішчаюць нават веру
Святое — па баку...
О не! Няма даверу
Мандату-кулаку!
*
Памёрлі спадзяванні,
Зноў жах зірнуў ваўком:
Чужынцы, нібы здані,
Пайшлі ў Храм ланцугом.
Бітком у Храм налезлі
Пад мацюкі услых,
Адтуль іконы неслі,
Шпурлялі ў гразь святых.
Звалілі іх у кучу —
Апошні час настаў...
І вось агонь пякучы
Па іх затрапятаў.
Узвіўся вінавата,
Ды дзецца дзе агню,
Калі запалка ката
Паліла і радню?
Дым катам лез у вочы,
Дым катаў паглынуў...
Раптоўна крык жаночы
Па слыху разануў:
— Не дам! Сама загіну!
Спалю жыццё сваё!
Не! Боскай маці й сыну
Не дам згарэць! Звяр’ё!..
Агонь апальваў рукі,
І валасы, і твар,
Але яна без гуку
З іконы стрэсла жар.
Схапіла, як жывую,
І цісне да грудзей.
І гэтак уціхую
Пайшла з ёй да людзей.
— Куды?! — і штык халодны —
Да сэрца дабрыні.
— Назад! Замест іконы
Згарыш сама ў агні!
Назад! Да д’ябла ў госці! —
Глушыў жанчыну крык...
Але з трыбуны хтосьці
Спыніў халодны штык.
— Адставіць! Гной, нарывы
Ускрыем, ды не тут.
У нас ёсць справядлівы
Рэвалюцыйны суд!
Судзіць ён здольны строга,
Наставіць сінякоў,
Не будзе болей Бога
Апроч бальшавікоў!
*
Пакуль рэвкамісары
Чынілі свой пагром,
Святы айцец Захарый
Сядзеў за алтаром.
Цяпер гэта — «кутузка».
І вось, пасля ўсяго,
Як кажуць, «на закуску»
І вывелі яго.
З трыбуны «балаганіў»
Прамоўца-вузкалоб:
— Вось той, хто вас дурманіў!
Вось ён, душы мікроб!
Прыход нібы прачнуўся
Ад жаху-нематы,
Трывожны гул пачуўся:
— Айцец... Айцец святы...
Святар стаяў ля Храма —
Твар збіты, ў сіняках.
І, як прысуд рэвкама —
Вяроўка на руках.
З трыбуны крыкнуў строга
Знаёмы вузкалоб:
— Чаму ж не клічаш Бога
Перад расстрэлам, поп?!.
Святар расправіў грудзі
І выдыхнуў, як мог:
— Шануйце веру, людзі!
Ёсць Бог! І з намі Бог!
Бег час...
Прыйшла нядзеля —
Дзень вольны завітаў.
Міхал, нібы з пахмелля,
Хадзіў, стагнаў, крактаў.
То — з хаты,
То — у хату,
То сяк, то так — паўдня.
Нібыта ў вушы вату
Запхнулі...
Цішыня!
Знік звон...
Маўчыць званіца...
Прайшоў праз Храм пагром.
Прыходзіцца маліцца
Ля абразоў.
Тайком.
Міхал для жонкі кінуў
У дзверы — на хаду:
— Во сум, каб ён загінуў!
Да Васіля пайду...
Васіль жыў недалёка,
Праз некалькі двароў...
— Прыйшоў праветрыць вока.
Здароў, Васіль!
— Здароў!
Міхал свой боль даверыў
Суседу: — Быць бядзе!
Ішоў, вачам не верыў —
Нікога! Анідзе!
Ты помніш, брат, па святах —
Кіпіць, гудзе жыццё!
Цяпер — усе па хатах...
Ёсць у людзей чуццё!
Васіль, дыхнуўшы цяжка,
Сказаў, каб сум адбіць:
— А можа трэснем пляшку?
Давай... А што рабіць...
І пацякла гаворка,
Сябры — як спарышы.
І стала двойчы горка
У роце, на душы.
*
Ці ладзіў хто інтрыгу?
Ці лёс скруціўся сам?
Паклікалі Ядвігу
Чагосьці у рэвкам.
Рэвкам...
А калі гэтак —
Дагледзела кароў,
Пакінула двух дзетак
На мужа і свякроў.
— Бывай, Алесь, Анютка! —
І цмок іх у шчаку,—
Не крыўдзі іх, я хутка! —
Сказала мужыку.
— Ты ж для мяне — апора,
Няхай спрыяе Бог!
Я хутка! — і бадзёра
Ступіла за парог.
У кабінеце важна
Сядзеў той «рэвзакон».
— Я рэвупаўнаважаны! —
Сказаў скрозь зубы ён.
Жанчыне закаціўся
У горла жах клубком:
«Дык гэта ж ён хваліўся
Мандатам-кулаком.
З трыбуны ім кувалдзіў,
Крышыў і Крыж, і Звон...
Здаецца, сон мой спраўдзіў
Пра груганоў, варон...»
— Ну? Як нарыў? Турбуе?
Аблегчым, пусцім гной!..
Ядвіга гэта чуе
Ці не?.. Сцяна сцяной...
Свае ледзь чуе словы,
Як праз туман плыве...
— Які нарыў? Пра што вы?
Пачуўся крык суровы:
— Нарыў, што ў галаве!
Нарыў, што ў думках носіш,
Ён надта ўжо свярбіць!
Нічога, піць папросіш,
Ды слёзы будзеш піць!
— За што? Віна якая? —
Ядвіга ў плач.— Ці ж я...
Але чэкіст спыняе:
— У чым віна твая?!
Твой дом — кулацкі, сыты,
А побач — жабракі.
Ты — вораг недабіты,
Прайшлі твае дзянькі!
Ядвізе стала жудка,
Надзеі промнік гас...
«Алесечка, Анютка,
Ці дасць Бог бачыць вас?..»
— Кажы! Нашто ікону
З агню цягнула? Га?
Пайшла супраць закону?
Што, па цару туга?
— Яшчэ што прыпляціце! —
Не ўмоўк Ядвізін рот,—
Гарэла маці з дзіцем...
Сама я маці... Вот...
— Няхай кляла цара бы,
Абрэхваў нас твой крык!..
— Дык баба ж я! А ў бабы
Пярвей мазгоў — язык.
— Та-а-к...
І зявок працяжны
Пачуўся з-за стала.
Спытаў упаўнаважаны:
— Ну што? Рэвкам кляла?
Ішла супраць закону?
— Дык я ж...
— Заткні свой рот!
Напомніць пра ікону?
Што? Бунтаваць народ?
Ты хто? Нарыў! Балячка!
Аджыўшага багаж!
Каровы дзве — кулачка!
Ёсць думкі — вораг наш!
— Дык я ж... Дык я...
— Не веру! —
Скрывіўся «рэвзакон»,—
На, падпішы паперу,
І скончым пустазвон!..
Жанчыну агарнула
Надзея... Без прадмоў
Ядвіга крэмзанула.
— Ну, а цяпер... дамоў?
— Дамоў?! З такой паперай?
З ёй — толькі на клады!
Глынеш ты поўнай мерай
Турэмнай баланды.
Ядвіга з табурэткі
Ускочыла:
— О не!
Мяне чакаюць дзеткі!
Сям’я! Дазвольце мне...
— Сям’я? Не-е! Ты, а потым
Займёмся і сям’ёй.
Там, за калючым дротам,
Шмат месца — хопіць ёй!
*
Рэвкам стаў перайначваць
Усё на новы лад.
Каб лепей «раскулачваць»,
Стварылі прадатрад.
— Буржуяў недабітых
Пад корань! Пусцім кроў!..—
І трэслі працавітых
Сумленных жыхароў.
Знішчалі перашкоды,
Праз лёсы — напралом.
Цягнуліся падводы
З награбленым дабром.
Мяхі з мукой і збожжам
Згружалі ў Храм — у склад.
— Прымай дарункі, божа! —
Жахлівы чуўся жарт.
Васіль у гэтым «складзе»
З вінтоўкай, са свістком,
Як кажуць, пры парадзе —
Служыў вартаўніком.
Кляў лёс, падзей аблогу:
— Служу бальшавікам...
Я тут маліўся Богу,
Цяпер вось — пацукам...
Калі ж раптоўна «ў госці»
Паклікалі ў рэвкам,
Сказаў: — Наблытаў хтосьці!
Нашто ім дзірка ў мосце?
Што я забыўся там?
Прыйшоў і — прама ў рукі
Спрыяльнасці самой.
— Ну, як сям’я? Унукі?
Як праца? Як настрой?..
Васіль вушам не верыў,
Заззяў і пасмялеў:
«А я душу ашчэрыў
Супраць прыстаўкі “рэв”...
А я — на крайчык лавы,
Рашыў, што мне — канец!
А ён такі ласкавы,
Як той святы айцец...»
— Жыву я...
— Ды не трэба!
Мы ведаем пра ўсё:
Ты маеш, апроч хлеба,
Карову, парасё.
Далі табе работу,
У хаце — цераз край...
— Я ж не шкадую поту!
— Мы бачым. Спажывай!
Скажы... А ты ж не можаш
Унукаў не любіць?..
Таму — нам дапаможаш...
— Я вам? А што зрабіць?
— Ды так... Амаль нічога...
Мазгамі варушы!
І раптам кінуў строга:
— На! Гэта падпішы!
Васіль вачамі «бэкаў»,
А сэрцам піў адчай.
Чытаючы, кумекаў:
«Дык вось ён, долу край!..
А я раскрыў хлябала,
Грэў байкамі душу...
Я ж загублю Міхала,
Ледзь толькі падпішу».
— Не! Як вас — пан? Таварыш?
Такога не было!
— Глядзі! Зашмат гутарыш!
Сам лезеш у сіло!..
— Міхал не зваў да зброі!
Міхал не плёў інтрыг!..
А кат сядзеў і мроіў,
Зяхаючы.
Услых.
— Ну што?
Дачку і сына,
І жонак — круць ці верць —
Сустрэне дамавіна...
Тады — і ўнукам смерць.
Усё, што меў — насмарку.
Што? Пшык — на старасць год?
Апішам гаспадарку,
Ды і цябе — ў расход...
Васіль збялеў, затросся,
Дыханне заняло,
Язык з зубамі зросся,
У галаве гуло.
«Ласкавы» ткнуў паперу:
— На! Не жартую я!
Вось зараз і праверу —
Каго шкадуеш? Хеўру?
Ці даражэй сям’я?
— Сям’я!..
Васіль абвіснуў
І падпісаў прысуд...
Чэкіст вачамі бліснуў,
Ён «з’еў сабаку» тут.
Калі Васіль рухава
З рэвкама «ногі нёс»,
«Ласкавы» неласкава
Прамармытаў пад нос:
— Эх, прастата якая!
«Здаў кроў» — і будзь здароў?
Не! Гэтак не бывае!
Кот мыш не адпускае
Надоўга з кіпцюроў!
*
Наводзілі «парадак»
На бальшавіцкі лад,
Такі, каб і нашчадак
Аглядваўся назад.
Людзей з пасцелі бралі,
На працы, на бягу,
Нявечылі, каралі —
Адныя — паміралі,
Другія — у чаргу.
«Прасеяных», бязвінных —
Бітком у цягнікі,
І хуценька, няспынна,
Штоноч — на Салаўкі.
Цялятнікі-вагоны —
Не родны дом — каюк.
Хто не дажыў да зоны —
Ляцелі пад адхоны,
Як хлам, пад колаў стук.
Скідалі трупы тлустым,
Пражэрлівым ваўкам.
І тыя вылі з густам
Хвалу бальшавікам.
Не! Тым не «білі ў ладкі»,
Хто будаваў, араў,
А тым, хто без аглядкі
Страляў, знішчаў, караў...
Раздолле вам, свабода,
Магільныя крыжы!
За крыж — узнагарода!
— Ёсць ворагі народа?
Не спі!
Чакай!
Дрыжы!
*
Міхал жыў не багата —
Які там багацей?
На дзве паловы хата —
Сабе і для дзяцей.
Хляўчук ды варывенька,
Кароўка, парсюкі...
«Багацце» мераў жменькай,
А пот — у дзве рукі.
Меў «грэх» — сказаць мог прама,
Што, як і для чаго.
І стукачы ля Храма
Падслухалі яго.
Вось і «статут варожы».
Таму такіх, як ён:
«Знайсці! Злавіць! Знічтожыць!» —
Заклікваў рэвзакон.
Не з прынцыпаў маралі,
А каб было страшней,
Міхала ноччу бралі —
Злачынцам змрок радней.
Загрукацелі ў дзверы,
Вінтоўкі — круць з плячэй.
Звярыныя намеры
Свяціліся з вачэй.
Прыклад бесцырымонны
Штурхаў і біў яго.
Людзей скруцілі сонных
Усіх, да аднаго.
Міхал пачуў раптоўна,
Хоць жах грыз да касцей,
Як за сцяной гвалтоўна
Знявольвалі дзяцей.
Да сэрца даляталі
Жаночы крык і плач...
З нявінных кроў смакталі,
Каб чырванеў кумач.
Міхал стагнаў: — Вар’яты!
Злачынцы! Груганы!
У чым я вінаваты?
А жонка? А сыны?
Хоць бабам дайце волю!..
А крык, як ад сцяны —
Ні жалю, ані болю
Не ведалі яны.
*
Ёсць супадзенні-з’явы,
Іх не мінуць ніяк:
Папаўся той «ласкавы»,
Як на кручок шчупак.
Яму й не вінаваты
Сябе «разаблачаў»,
Ён шмат упёк за краты,
Ды значна больш знішчаў.
Выслужваўся рэвкаму,
Са скуры лез, не спаў.
І трапіў сам у яму,
Што для другіх капаў.
На допыце пазнаўся
З тым, чым другіх губіў —
І сам ва ўсім прызнаўся,
Чаго і не рабіў.
І вось ён пад канвоем
Ішоў і боль глытаў,
А следчы ўслед героем
Глядзеў і мармытаў:
— Эх, прастата якая!
Піў кроў — і будзь здароў?
Не! Гэтак не бывае!
Кот мыш не адпускае
Надоўга з кіпцюроў.
Мы ўсе — прагрэсу сведкі.
Навука прэ ўгару...
Авечцы з яе клеткі
Зварганілі сястру!
— Дзве кроплі!
— Як блізняты!
— Вось гэта дык сястра!
— Звышцудам лік пачаты!
— Сенсацыя!
— Ура!..
Мы моўчкі неўзлюбілі
Сенсацыі чужой.
Так. Адкрыццё ж зрабілі
Не ў нас, а за мяжой.
Якое кураслепства!
У нас не менш ідэй!
Авечкі дзве — не кепска,
А як наконт людзей?
Нам ёсць чым ганарыцца
І скажам, нібы тост:
— Адстала, заграніца!
Пардон, падцісні хвост!
Падумаеш, там нейкі
Авечы эмбрыён!
Вы — з клеткі. Мы — з ячэйкі.
Вы — дзве? Луска! Капейкі!
Мы — не адзін мільён!
Падумаеш, жывёла!
Навука ў нас свая:
У нас — ячэйка школа,
Ячэйка камсамола,
Ячэйка — і партшкола,
Ячэйка — і сям’я.
Людзей, як пад капірку,
Размножваў палітплан.
— Ах, ты не «за»?
І дзірку
Рабіў у лбе наган.
І вось ужо ў калонах,
У шэсцях шматмільённых,
На зборышчах чырвоных,
На з’ездах — толькі «за».
Мы — «за!»...
Згасілі спрэчкі
Семдзесят год турмы.
Як тыя дзве авечкі,
Аднолькавыя мы.
За «я» — каралі люта,
Натоўп — замест людзей...
Кастрычніцкая смута,
Віхор сляпых ідэй...
— Дык гэта ўсё ў мінулым!
— О не! Яшчэ раз не!
Мы думаем «агулам»
І сёння...
«Мы» — ў цане.
Жыве той час прадажны,
Гудзе той вечны бой,
Не сціх той стогн працяжны...
І цень чырвонасцяжны
Мы бачым над сабой.