Прысвячаю брату Сяргейку,
які памёр перад маім паяўленнем на гэтым свеце,
чыё імя перайшло да мяне
Ў рэаліях жыцця
мы марым пастаянна
Аб нерэальнасці,
аб тым, чаго не будзе.
І па-дзіцячы верым,
што позна альбо рана,
Нам Бог здзяйсненні
паднясе на блюдзе.
Ёсць мара і ў мяне,
тым больш — жыццё на схіле,
А родныя —
Бацькі, браты і сёстры — у магіле.
Я не хачу ні грошай,
ні славы, ні бяссмерця,
Не трэба мне палацы
і горы залатыя.
Вярнуцца б хоць на дзень
да родных перад смерцю,
У маленства, калі мы
усе былі жывыя.
О, здзейснілася б мара —
не трэба больш нічога!
Я з гэтым кожны дзень
звяртаюся да Бога.
І дзіва — Бог пачуў!
Хаця чаму дзівіцца?
Бог чуе кожнага,
але яго — не кожны.
Калі штодзень у шчырасці
і святасці маліцца,
Не застанецца свет душы
Парожнім.
Маліўся шчыра я,
як вернік без двухкосся,
Гасподзь пачуў — і я
ў маленства перанёсся.
*
Мінулае стагоддзе...
Год страшны сорак пяты.
Год радасны для выжыўшых —
усё ж, вайна сканала.
Зямлянка.
Два мальцы гуляюць,
Побач — мама, тата,
Худыя, змардаваныя —
хапіла ім нямала.
Рэакцыя мая была,
як з правіл выключэнне,
А ці ж другою быць магла
у гэтае імгненне?
Я не стрымаў сябе, і крык
мае пакінуў грудзі:
— О мама, тата!
Міця, Косцік! Родныя браты!
Ды ад мяне бацькі мае
хіснуліся у спудзе,
А хлопчыкі за іх спіной
разінулі раты.
— Ўдвая сталей ты за мяне,
шаноўны чалавеча, —
Сказала мама, —
Эх вайна... І душы нам калечыць...
— Сярожа я! Сярожа! —
Свае я множыў шанцы, —
Сынок я ваш дзевяты,
апошні ваш, малодшы! —
Спыніла мама гоман мой:
— Сярожа — у зямлянцы.
Набегаўся і моцна спіць,
сыночак наш харошы.
І зразумеў сваю я
і Госпада памылку —
Не у тым я выглядзе прыйшоў
на гэтую пабыўку.
Амаль мне восемдзесят год,
а ім крыху за сорак,
І слова «мама» ад мяне,
ў іх выклікала стрэс.
Ў закаркаваную бутыль
я лез, нібыта корак,
Ў сям’ю, дзе ўсе напералік,
як самазванец, лез.
Я мусіў адступіць,
зрабіўшы ход зваротны —
Сказаў, што я вайной
знявечаны, гаротны.
Тут тата схамянуўся,
хоць сціплы быў з народзін,
Ён разважаў спакойна,
гучалі ж словы колка:
— Такі адкормлены, як вы,
з вайны ні йшоў ні водзін,
Ды й вопратка на вас
амаль з іголкі.
І маміна пытанне
лягло, як груз, на плечы:
— Дык што на спаленай зямлі
шукаеш, чалавеча?
Цяпер я, перад тым,
як працягнуць гаворку,
Зірнуў вакол,
агледзеўся без спешкі.
На месцы хат былых,
замест былых падворкаў —
Пячныя камяны
ды галавешкі.
Я быў тады малы,
дый й разумеў я мала,
І памяць гэты жах
мая не захавала.
Ад жаху я ў сябе
прыходзіў памаленьку,
Затым спытаў у мамы
з ціхім болем:
— А дзе сястра... Прабачце...
А дзе дачушка Жэнька?
А дзе цяпер
старэйшы сын ваш Коля?
Дзе ўсе, хто перажыў
вайны малох крывавы,
Хто падзяляў з дзяржавай
трагічны лёс дзяржавы?
Здзівіліся бацькі:
— Вы гутарыце гладка,
І ведаеце ўсіх нас,
блукацель выпадковы.
Кранулі сэрцы вы,
вы — чалавек-загадка,
Адкуль вы?
Хто вы?
Ў пошуках чаго вы?
Не мог я зварухнуць
сваёй застылай позы,
Камяк у горле быў,
з вачэй цурэлі слёзы.
Не мог язык крануць,
як ад страшэннай стомы
Ператварыўся дзень святы
ў святое пакаранне.
Ці ж мог я ім сказаць,
што мне іх лёс вядомы
Да смерці кожнага,
да дня іх пахавання.
Што Бог не іх — мяне
ў час жудасны заводзіць,
Што буду іх усіх
ў апошні шлях праводзіць.
Прашу у вас адно, —
я выказаўся слёзна, —
Не праганяйце прэч
адсюль мяне, прыблуду.
Пусціце пераначаваць
ў зямлянку, калі можна,
Не стану я назолай вам,
Замінішчам не буду.
Маё маленства, як і вас,
зямлянка прытуліла,
Душой мне будзе утульна ў ёй
і сэрцу будзе міла.
— Зямлянкі не шкада,
падлога ў ёй — зямліца,
І сцены ў ёй з зямлі, —
сказала мама важка,
— Няпроста будзе вам
між намі ушчаміцца,
Бо нам тут і самім
уладкавацца цяжка.
Ды і з яды, саган пусты —
ўсё наша багацце,
Дачушка Жэнька і пайшла
па вёсках жабраваці.
З зямлянкі паказаўся
хлапчук белагаловы.
— Вось і Сяргейка наш! —
хтосьці з бацькоў адзначыў.
Я ледзь стрымаў свой крык,
быў галасіць гатовы —
Праз сівізну гадоў
сябе малога ўбачыў.
— Вось нас ужо і пяць, —
сказаў я неяк проста.
Ды тата ўдакладніў:
— Нас шэсць ужо, вы — шосты.
Я не стрымаў сябе,
схапіў... сябе на рукі,
З зямлі ён да мяне
узмыў, як вольны птах.
Ён... Я абняў сябе —
прыціснуўся, ні гуку,
І сэрца білася адно
ў яго й маіх грудзях.
Так ранні ранак з вечарам
сустрэліся раптоўна —
Сустрэчы ў свеце не было
такой адзінакроўнай.
Здзівіліся бацькі: —
Звычайна ён баіцца
Чужога чалавека,
як небяспеку тую.
Я сумна адказаў:
— Кроў наша — не вадзіца,
Яна й праз семдзесят пяць год
адзінароднасць чуе.
Ў пацверджанне ўсіх гэтых слоў,
й браты мае «адталі» —
Рашуча выйшлі з-за бацькоў
й са мною побач сталі.
Я іх туліў і сам
туліўся, ўдзячны жы́ццю,
Сярод жабрацтва, тут,
я быў душой багаты.
Як я быў рады бачыць
і Косціка, і Міцю,
Й сябе — Сярожку на руках,
і побач маму й тату.
І не было на ўсёй зямлі,
да космаса глыбінкі,
Радней, чым мы, што тут былі —
бацькі і іх крывінкі.
Хіліўся гэты дзень
да вечара нязменна,
Я шчасце адчуваў,
зусім не без прычыны.
Тут падыйшла дзяўчынка,
сястра мая, Яўгеня,
І ў торбачцы прынесла
бульбя́ныя лушпіны.
— Вось, мама, гэта ўсё,
што выпрасіць ўдалося...
Уздыхнула мама у адказ:
— Было й страшней ў лёсе.
Затым мяне сястра
заўважыла — і сціпла
Сказала мне:
— Вітаю вас, дзядуля!
І неяк вінавата
ступіла ў бок і сціхла,
Відаць, дакор
крыві сваёй адчула.
Як можна не адчуць дакор,
я — свой, тутэйшы,
І на трынаццаць год
за Жэньку маладзейшы.
Расклалі мы агонь,
саган з вадою булькаў,
Лушпіны ў вары тым
пабульквалі таксама.
— Няма чым затаўчы,
эх, каб была цыбулька! —
Абурана услых
паскардзілася мама.
Мы сёрбалі булён
з адной вялізнай місы,
Адзін перад адным — і я,
а што я — лысы?
Саромелася есці
пры мне сястра Яўгеня,
І я не налягаў,
хаця б усім хапіла.
Сярожка на мае
ўмастырыўся калені,
Цягаў лушпіны з місы,
сколь дазвалялі сілы.
Ля місы гультая
ніводнага не бачна,
І толькі з сёрбам сёрб
пераклікаўся смачна.
Я лыжку аблізаў
і праявіў цікаўнасць:
— Не думайце, што мне
яшчэ чагосьці трэба,
Ці водзіцца у вас
калі другая страўнасць,
Бо і ў другія дні
ёсць да яды патрэба.
Адказ быў: — Дзе што ўзяць?
На Бога спадзяемся.
Бываюць дні, калі
не еўшы спаць кладземся.
Калгас пакуль храмы
на ўсе нагі чатыры —
Ні бульбачкі, ні хлеба,
ніякага насення.
Ды й пагарэльцы мы...
Вось, чалавеча шчыры,
Неспаленыя вёскі
й абпрошвае Яўгеня.
Там нейкі вугал свой,
а гэта ўжо — багацце,
Не панствуюць яны,
а штось вядзецца ў хаце.
А пагарэльцы — голь,
што голаму зайздросціць,
Што надыходу дня-пакутніка
Не рада.
А сэрца п’е адчай,
а дзеці есці просяць,
Бязвыйсце для душы —
няма жахлівей яда.
Цяпер хоць цёпла — нам
сам чорт не страшны летам,
А вось зімой як жыць
нам у «палацы» гэтым?
І слухаў маму я —
сам многае ўжо помніў
З далейшага жыцця,
з пакутнага бадзяння.
І памяці малечай
учарэпістыя промні
Ліліся слова ў слова
на мамы спавяданне.
Цямнела пакрысе.
Каб пераспаць да ранку
Палезлі мы ў нару —
ў зямлянку-ратаванку.
А як жа цёмна тут,
ў зямлянцы кратавінай,
А цесна як было,
бы ў саркафазе нейкім.
Яловы лапнік з сенам
служылі нам пярынай —
Ўмасціліся хто як,
а ля мяне — Сяргейка.
А спаць — ніхто не спаў,
заўжды гаворка ў сіле
Пра жах вайны, пра мір —
паўночы гаманілі.
Не стаў пытацца я
ў бацькоў пра брата Колю,
Бо добра ведаў сам,
як па жыцці ён крочыў.
І пра яго ліхіх
выпрабаванняў долю.
Калі ён з цягніка
нямецкага саскочыў.
Як ён падрыўніком
змагаўся ў партызанах,
І як раней бацькоў
памёр ён — вельмі рана.
Я пахі успамінаў
часоў тых падсвядома,
Маленства пахі й гукі
ў душы пяшчоціць кожны.
І непрыкметна нас
запаланіла стома,
І агарнуў нас сон
шчаслівы і трывожны.
*
О, гэтыя жыцця,
падзеі-нечаканкі,
Ліе на лёсы нашы
руплівых дзён імжака...
Прачнуўся я — і што?
Ні родных, ні зямлянкі,
Як хутка час мінуў —
і за яго падзяка.
Дало туліцца мне
ў далёкім, сэрцу блізкім,
Ў крынічнасці былога,
амаль што ля калыскі.
Час-ліхадзей тады
лёс кожнага нявечыў
Гады ламалі нас,
быццам забойцы-хвалі.
І як мы не згубілі
свой гонар чалавечы?
Як свой мы неслі крыж?
І як мы выжывалі?
Я потым зразумеў —
ў даросласці, з гадамі:
Цягнуў свой тата воз,
ды больш далося маме.
_________
Жыццё — бясцэнны дар,
мы ўдзячныя яму,
Жыццё — вялікі цуд,
узносіла й карала.
Мінулае — ўва мне,
ды расказаць каму —
Бацькоў даўно няма,
братоў, сясцёр не стала.
Каго мне сустракаць
і да каго пайсці?..
Застаўся я адзін —
апошні з дзевяці.