№10
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Ўолтэр Патэр

Крытыкі й мастацтвазнаўцы зрабілі ўжо мноства спробаў даць адцягненае вызначэньне хараства, апісаць яго ў самых агульных словах, знайсьці яго ўнівэрсальную формулу. Часьцей за ўсё каштоўнасьць гэтых спробаў была ў трапных, глыбакадумных заўвагах, кінутых незнарок, мімаходзь. Падобныя абмеркаваньні наўрад ці дапамогуць атрымаць сапраўдную асалоду ад выбітных твораў паэзіі й мастацтва альбо больш дакладна акрэсьліць значэньне словаў “хараство”, “дасканаласьць”, “паэзія”, “мастацтва”. Як і ўсе іншыя якасьці, адкрытыя чалавечаму ўспрыманьню, хараство адноснае. І чым больш адцягненае яго вызначэньне, тым больш яно бессэнсоўнае і бескарыснае. Той, хто па-сапраўднаму вывучае эстэтыку, імкнецца апісаць хараство ня ў самай адцягненай, а ў самай пэўнай форме, знайсьці не ўнівэрсальную яго формулу, а такую, якая б найбольш адпаведна раскрывала тую ці іншую асобную праяву хараства.

Як справядліва было сказана, мэта ўсялякай сапраўднай крытыкі – “бачыць рэч такою, якою яна існа ёсьць у сваёй сутнасьці”. Для мастацтвазнаўцы-эстэтыка ўведаць уласнае ўражаньне такім, якім яно існа ёсьць, вылучыць яго, дакладна ўсьвядоміць – значыць зрабіць першы крок да таго, каб пабачыць рэч такою, якой яна існа ёсьць. У музыцы, паэзіі, вытанчаных мастацкіх праявах чалавечага жыцьця – ва ўсім тым, што дасьледуе эстэтыка-мастацкая крытыка, насамрэч віруюць шматлікія плыні энэргіі, альбо сілы. Як і ўсё створанае прыродай, яны маюць мноства ўласьцівасьцяў, альбо вартасьцяў. Чым ёсьць гэты сьпеў ці гэтая карціна, гэтая прывабная асоба ў жыцьці або кнізе дзеля мяне? Якое ўражаньне яны па сутнасьці на мяне робяць? Прыносяць асалоду? У такім выпадку якога роду і якой ступені асалоду? Як яны ўзьдзейнічаюць на маю натуру сваёй прысутнасьцю і сваім уплывам? Адказы на гэтыя пытаньні будуць зыходнымі фактамі, на якія мусіць абапірацца эстэтык-мастацтвазнаўца. Як і пры вывучэньні сьвятла, чалавечых нораваў або ліку, неабходна ўсьвядоміць гэтыя першасныя зьвесткі, бо іначай немагчыма. І таму, хто глыбока ўспрымае падобныя ўражаньні й адразу непасрэдна іх вывучае й асэнсоўвае, няма ніякай патрэбы пакутліва шукаць адказу на адцягненае пытаньне, чым у сваёй існасьці ёсьць хараство і як яно дакладна суадносіцца з праўдай ды наўпроставым досьведам. Гэта ўсё мэтафізічныя пытаньні, бясплённыя, як і ўсялякая іншая мэтафізіка. Ён можа абысьці іх, як яму нецікавыя (і неістотна, магчыма знайсьці на іх адказы ці не).

Для мастацтвазнаўцы-эстэтыка ўсё, з чым ён сутыкаецца, усё прыўкраснае ў прыродзе і чалавеку – гэта плыні энэргіі, альбо сілы, што абуджаюць адчуваньне асалоды, у кожным выпадку ў той ці іншай ступені своеасаблівае і непаўторнае. Ён раскрываецца гэтаму ўплыву, жадае яго вытлумачыць, асэнсаваўшы ды расклаўшы на асобныя элемэнты. Для яго карціна, краявід, прывабная асоба ў кнізе ці ў жыцьці, “Джаконда”, пагоркі Карары, Піка дэля Мірандэля каштоўныя сваімі вартасьцямі (гэтаксама мы гаворым пра краску, віно, самацьвет), сваёй здольнасьцю ствараць асаблівае, непаўторнае ўражаньне хараства. Чым глыбей і танчэй мы навучыліся ўспрымаць гэтыя павевы, тым большага асягнулі ў сваёй адукацыі. І мастацтвазнаўца-эстэтык пакліканы вылучыць, асэнсаваць і адасобіць ад усяго выпадковага тую вартасьць, дзякуючы якой карціна, краявід, прывабная асоба ў кнізе ці ў жыцьці абуджаюць менавіта гэтае адчуваньне хараства альбо асалоды, выявіць крыніцу перажываньня, умовы, у якіх яно прыходзіць. Ён дасягнуў сваёй мэты, калі вылучыў і пазначыў гэтую вартасьць, як хімік пазначае для сябе і для іншых прыродны элемэнт. У словах крытыка Сэнт-Бёва, нашага сучасьніка, вельмі дакладна сфамуляваны закон для кожнага, хто жадаў бы дасягнуць гэтай мэты: “De se borner à connaître de près les belles choses, et à s’en nourrir en exquis amateur, en humanistes accomplis”.

Істотна ня тое, каб мастацтвазнаўца выкарыстоўваў дакладнае адцягненае вызначэньне хараства на разумовым узроўні, а каб ён меў асаблівы склад душы, каб яго глыбока кранала й узрушала прысутнасьць прыўкраснага. Ён будзе памятаць, што краса існуе ў безьлічы праяваў. Усе эпохі, плыні, мастацкія каноны для яго роўныя. Ва ўсе вякі былі выбітныя творцы й выбітныя творы. Ён заўжды шукае адказу на адное пытаньне: у кім увасобіўся дух, пачуцьцё, узрушэньне эпохі? Дзе скарбніца яе вытанчанасьці, узьнёсласьці, густу? “Усе эпохі роўныя, – гаворыць Ўільям Блэйк. – Але геній заўжды вышэйшы за сваю эпоху”.

Часта, каб вылучыць выдатную вартасьць сярод іншых, менш каштоўных элемэнтаў, патрабуецца надзвычайная чуйнасьць. Мала знойдзецца мастакоў (нават Гётэ і Байран не выключэньне), творы якіх – дыямэнты чыстай вады, мастакоў, якія змываюць усялякую пустую пароду й пакідаюць толькі тое, што дарэшты пераплавіў і крышталізаваў вагонь іх уяўленьня. Возьмем, да прыкладу, Ўэрдзварта. Полымя генію, дакранаючыся да матэрыі ягоных твораў, выкрышталізавала іх частку (але толькі частку: зь велізарнай колькасьці напісанага ім шмат можна зь лёгкасьцю забыць). Але там і тут рассыпаныя ясачкі гэтага полымя: часам яны пераплаўляюць і ператвараюць увесь верш, як, напрыклад, стансы “Рашучасьць і незалежнасьць” ці оду “Ўспаміны дзяцінства”, часам, нібыта міжволі, зьяўляюць празрысты крышталь сярод асклепкаў, якія не працінала наскрозь гэтае полымя. Тады мы заўважаем ўзьдзеяньне яго непаўторнага, неперадавальнага дару, адчуваем гэтае дзівоснае, містычнае жыцьцё ў створаным прыродай, разумеем, што чалавечае існаваньне неадрыўнае ад прыроды, што яно набывае моц, і колеры, і аблічча ад навакольных гораў ды водаў, ад карцінаў і згукаў прыроды. Вось яна, гэтая вартасьць! Вось дзейсны пачатак паэзіі Ўэрдзварта, і дасьледчык яго творчасьці пакліканы прасачыць гэты дзейсны пачатак, вылучыць яго, вызначыць, у якой ступені ім прасякнутая паэзія Ўэрдзварта.

Дадзенае дасьледаваньне прысьвечанае гісторыі Рэнэсансу і закранае тое, што мне здаецца вызначальным у гэтай складанай, шматбаковай плыні. У першым артыкуле я патлумачыў, штó маецца на ўвазе пад Рэнэсансам. Я надаю яму значна шырэйшы сэнс, чым тыя, для каго ён напачатку азначаў толькі адраджэньне антычнай культуры ў XVст. Гэта ўсяго адзін з мноства вынікаў, да якіх прывяло ўсеагульнае ўзрушэньне і прасьвятленьне чалавечага розуму. Між тым яшчэ адным ягоным вынікам былі вялікія памкненьні ды здабыткі хрысьціянскага мастацтва, якое часта памылкова супрацьпастаўляюць Рэнэсансу. Карані прарыву чалавечага духу сягаюць у глыбокае сярэднявечча, ужо тады былі дакладна акрэсьленыя яго асноўныя рысы: захапленьне фізічнай прыгажосьцю, услаўленьне цела, руйнаваньне межаў, у якія сярэднявечная рэлігійнасьць заганяла сэрца й уяўленьне. За прыклады гэтага руху, гэтага перад-Рэнэсансу ў самім сярэднявеччы, я ўзяў два невялічкія раньнефранцускія творы, якія раскрываюць яго асноўныя рысы. Узяў не таму, што яны ўяўляюць сабою найлепшы з усіх магчымых узораў, а таму, што надаюць асаблівую зьнітаванасьць і завершанасьць маёй нізцы, паколькі Рэнэсанс таксама й завяршаецца ў Францыі, у францускай паэзіі. І напэўна, найбольш дасканалым адлюстраваньнем гэтай апошняй хвалі будуць вершы Ёахіма дзю Беле. Так, у Францыі Рэнэсанс пакінуў па сабе парастак, цудоўную запозьненую квецень, плады якой увабралі ў сябе ўсю пяшчотную, далікатную слодыч вытанчанага, чароўнага завяданьня. Гэтаксама і першыя хвалі Рэнэсансу маюць у сабе чысьціню і сьвежасьць, уласьцівыя кожнай эпосе мастацкага росту, прывабнасьць строгай ascêsis і па-юначы сур’ёзнае назапашваньне моцы.

Але цікаўнасьць да Рэнэсансу найперш зьвязаная з Італіяй, з XV стагодзьдзем – з тым самым узьнёсла-ўрачыстым XV стагодзьдзем, якому наўрад ці магчыма надаць залішне ўвагі. І ня толькі таму, што яно прынесла надзвычайны плён у мысьленьні й уяўленьні, ня толькі праз пэўныя мастацкія творы, празь непаўторных асобаў зь іх глыбокай прывабнасьцю хараства, але й з-за ягонага агульнага духу, з-за этычных прынцыпаў, якія найбольш поўна зьдзейсьніла XV стагодзьдзе.

Усе разнастайныя формы мысьліўнай дзейнасьці, што разам складаюць культуру сваёй эпохі, найчасьцей бяруць свой пачатак ад розных крыніц і цякуць кожная па сваім асобным рэчышчы. Так, яны створаныя адным пакаленьнем, і таму сапраўды маюць нешта агульнае, несьвядома адлюстроўваюць адна другую. Але што да саміх творцаў, дык кожная іх суполка адрэзаная ад іншых, ім выпадае ўсё добрае й ліхое, што нясе мысьліўная адасобленасьць. Паэзія й мастацтва, філязофія й рэлігія, а таксама іншае жыцьцё, споўненае вытанчанай асалоды, і пераўтварэньне вольных прастораў сьвету – кожная галіна прывязаная да свайго кола ідэяў, і той, хто прысьвячае сябе адной зь іх, як правіла, мала цікавіцца астатнімі. Аднак раз-пораз надараюцца больш спрыяльныя часы, калі сьцяжыны чалавечае думкі сыходзяцца шчыльней, чым звычайна, і ўсё мноства мысьліўных плыняў злучаецца ў адзіную суцэльную, завершаную культуру. XV стагодзьдзе ў Італіі сталася адной з гэтых шчасьлівых часінаў, і тое, што гаворыцца пра эпоху Пэрыкла, справядліва й у дачыненьні да эры Лярэнца ды Мэдычы: яна была багатая на асобаў шматбаковых, мэтанакіраваных, дасканалых. Тут мастакі, філёзафы й тыя, каго высока ўзьнесьлі й надзялілі магуцьцем лёсы сьвету, жывуць не адасоблена, а дыхаюць адным паветрам, дораць адзін другому вагонь і сьвятло сваіх ідэяў. Усе яны аднолькава далучаныя да агульнага ўзвышанага, прасьветленага духу. Менавіта гэты супольны дух зьнітоўвае спароджанае Рэнэсансам ва ўсёй яго размаітасьці. У вялікай ступені менавіта гэтай лучнасьці з мысьленьнем, сумоўю з самымі яскравымі ідэямі свайго часу й абавязанае італійскае мастацтва XVст. сваёй годнай веліччу і значнасьцю.

Я дадаў эсэй пра Вінкельмана, бо ён добра стасуецца з папярэднімі, паколькі Вінкельман хоць і нарадзіўся ў XVIIIст., але духам належыць да ранейшай эпохі. У сваім захапленьні плёнам мысьленьня й ўяўленьня дзеля яго самога, у сваім элінізьме, у сваім доўгім, праз усё жыцьцё, узыходжаньні да элінскага духу ён сугучны гуманістам Адраджэньня. Апошні плод Рэнэсансу, Вінкельман цудоўным чынам раскрывае яго мэты й памкненьні.

1873г.

Сучаснае мысьленьне ўсё болей і болей схільнае ўспрымаць усё рэчаіснае зь яго першавытокамі як няўстойлівыя, зьменьлівыя вобразы й формы. Давайце пачнем з таго, што засталося па-за гэтым уплывам, – з нашага фізічнага жыцьця. Засяродзьцеся на ім у хвілю найбольш вытанчаную й далікатную – напрыклад, у тое імгненьне асалоды, калі вы з воднага патоку выходзіце на летні санцапёк. Чым ёсьць у гэты момант усё фізічнае жыцьцё, як не злучэньнем прыродных элемэнтаў, кожнаму зь якіх навука дала сваё найменьне? Але гэтыя элемэнты: фосфар, і вапна, і тонкія валаконцы – увабрала ў сябе ня толькі чалавечае цела: іх можна знайсьці і вельмі ад яго далёка. Нашае фізічнае жыцьцё – іх няспынны рух: крываток, звужэньне-пашырэньне зрэнкаў вока, зьмяненьне тканак мозгу пад узьдзеяньнем кожнага промня сьвятла, кожнага гуку. Усе гэтыя працэсы навука раскладае на больш простыя, непадзельныя сілы. Як і элемэнты, што складаюць нашае цела, гэтыя сілы выходзяць далёка за яго абалонку: яны іржавяць сталь і высьпельваюць зерне. Падпарадкоўваючыся мноству разнастайных сілаў, элемэнты ахопліваюць сабою ўвесь сьвет: нараджэньне і сьмерць, узмах рукой і пралескі, што расквітнелі на магіле, – толькі адзінкі зь безьлічы магчымых у выніку спалучэньняў. Ясныя, нязьменныя абрысы твару й паставы – ня больш як вобраз, створаны ўзаемадзеяньнем элемэнтаў. Гэтак асобныя ніці, пераплятаючыся, ствараюць узор павуціньня, але насамрэч яны цягнуцца і далей, і па-за ім. Жыцьцё нашае падобнае да полымя прынамсі тым, што яно таксама – толькі выпадковы, у кожнае імгненьне непаўторны зьбег сілаў, якія непазьбежна разыходзяцца на сваіх шляхох.

Калі ж пачаць з унутранага сьвету думак і пачуцьцяў, то гэты вір круціць яшчэ імклівей, полымя шугае яшчэ вышэй, гарыць яшчэ неспатольней. Тут ужо няма такога, каб неўпрыкмет цямнела вока ды на сьцяне бляклі фарбы ( гэты рух нагадвае прыбярэжную плынь, калі вада, здаецца, не цячэ далей, а застывае на месцы). Тут жа – самая быстрыня, вокамгненная зьмена няўлоўных зрокавых, пачуцьцёвых, мысьліўных вобразаў. На першы погляд здаецца, што, аддаўшыся непасрэднаму досьведу, мы заглынаемся ў патоку вонкавага. Гэта як навала грубай, неадчэпнай рэчаіснасьці, якая ў тысячу розных спосабаў адрывае нас ад нашай існасьці. Аднак калі мы пачынаем засяроджана асэнсоўваць вонкавыя рэчы, яны разьвейваюцца, нібыта чыёсьці чараваньне запыніла сілы, што іх зьнітоўваюць. У сьвядомасьці сузіральніка кожная рэч распадаецца на асобныя ўражаньні: колер, водар, адчуваньне на дотык… А калі затрымацца ў сьвеце, што населены ня рэчамі з усёю той важкасьцю, што надае ім мова, а ўражаньнямі, трапяткімі, дрыготкімі, зьменьлівымі, якія мігцяць і згараюць разам з нашым пра іх усьведамленьнем, то гэты сьвет сьціскаецца яшчэ больш. Увесь шырокі разлог сузіранага ўплішчваецца ў адну вузенькую камору – сьвядомасьць асобнага чалавека. Кожны з нас разьяднаны зь непасрэдным досьведам (ужо зьведзеным да бясконцае плоймы ўражаньняў) глухім мурам асабовасьці, празь які да нас ніколі не далятае ніводны сапраўдны голас (як, зрэшты, празь яго не пранікае ані гуку ад нас да таго, пра што мы можам толькі цьмяна здагадвацца). Кожнае ўражаньне – гэта ўражаньне чалавека, адасобленага ад усяго іншага, і кожны з нас трымае насамоце ў вязьніцы сваёй сьвядомасьці ўласную мрою пра сьвет. Наступны крок у спробе асэнсаваньня пераконвае нас, што асабовыя ўражаньні, у якія сьцяўся наш непасрэдны досьвед, ні на хвілю не затрымаць. Усе яны абмежаваныя ў часе, і як бясконца падзельны час, гэтак жа бясконца падзельнае і кожнае ўражаньне. Усё існае ў кожнае імгненьне зьнікае, покуль мы спрабуем яго спасьцігнуць, пра яго больш слушна сказаць “ужо сышло”, чым “ёсьць”. Вось да гэтага няўлоўнага трымценьня, нязьменна зьменьлівага ў агульным патоку, да абвостранага ўражаньня, якое ўхоплівае нейкую драбніцу сэнсу, да збольшага хуткаплынных згадак пра незваротна прамінулае і зводзіцца ў рэшце рэшт уся рэчаіснасьць быцьця. На гэтым адвечным руху, на гэтых прамільгнулых уражаньнях, вобразах, адчуваньнях і спыняюцца ўсялякія спробы асэнсаваньня. Гэтае заўсёднае зьнікненьне, гэтае дзівоснае, бесьперапыннае стварэньне-разбурэньне самога сябе…

“Philosophiren, – кажа Наваліс, – ist dephlegmatisiren vivifisiren.” Прызнчэньне філязофіі, мысьліўнай культуры – у тым, каб абуджаць чалавечы дух, падштурхоўваць яго да прагнага, засяроджанага сузіраньня. Кожнае імгненьне тая ці іншая форма дасягае сваёй дасканаласьці, тое ці іншае адценьне сярод фарбаў мора й гораў вабіць больш за астатнія, той ці іншы пробліск пачуцьця або ўзьлёт розуму здаецца неадольна прыцягальным і адзіна існым – толькі на імгненьне. Мэта – ня ў плодзе досьведу, а ў самім досьведзе. З гэтага бясконца размаітага, напружанага жыцьця нам адлічана ўсяго столькі ці столькі ўдараў пульсу. Як у кожным зь ім адчуць тое, што адкрываецца самаму найтанчэйшаму, найчуйнейшаму ўспрыманьню? Як імкліва пералятаць зь месца на месца, каб заўжды быць там, дзе злучаюць сваю найчысьцейшую энэргію найвялікшыя патокі жыцьцядайных сілаў?

Удала пражыць жыцьцё – значыць усячасна падтрымліваць у сабе гэтыя ўзьнёслыя парываньні, адвечна гарэць у нязгасным полымі, падобным да бляску дыямэнтаў. У нейкім сэньсе можна нават сказаць, што параза ў жыцьці – гэта засваеньне звычак, бо звычкі суадносяцца з аднастайнасьцю ў сьвеце, між тым як толькі празь нячуйнасьць вока мы прыпадабняем дзьвюх асобаў, дзьве рэчы, дзьве сытуацыі. Калі зямля сыходзіць з-пад ног, можна ўчапіцца за прамень узьнёслага пачуцьця, альбо веды, што пашырае далягляды й на імгненьне вызваляе дух, альбо за тое, што хвалюе дзівоснымі адценьнямі, дзівоснымі колерамі, непаўторным водарам, альбо за твор мастацтва, альбо за твар сябра. Не заўважаць штохвілінна ўзвышанага трымценьня ў тых, хто побач з намі, не разгледзець трагічнасьці сілаў на ростанях шляхоў у зьзяньні іх дару – значыць праспаць кароткі марозны й сонечны дзень. Калі жыць усьведамленьнем таго, якая гэта раскоша – непасрэдны досьвед і як да жудасьці хутка ён прамінае, калі ўсёй істотай адчайна імкнуцца пабачыць, дакрануцца, тады наўрад ці застанецца час тэарэтызаваць пра тое, што бачыш і да чаго дакранаесься. Мы мусім заўсёды прагна шукаць новых думак, новых уражаньняў, ніколі не саступаць лёгкасьці звыклага, агульнапрынятага, хто б ёю ні звабліваў: Конт, Гегель ці мы самі. Філязофская тэорыя, ідэя як пункт гледжаньня, як прылада крытычнага асэнсаваньня можа дапамагчы ўхапіць тое, што іначай прайшло б незаўважаным: “Філязофія – мікраскоп мысьленьня”. Мы вольныя ад усялякай тэорыі, ідэі ці сыстэмы, якая патрабуе, каб ёй ахвяравалі хаця б кропляй непасрэднага досьведу дзеля чагосьці недасяжнага ці дзеля нейкай абстракцыі, якую мы ня можам атаясаміць з сабою.

Адное з найпрыгажэйшых месцаў у Русо – той урывак з шостай кнігі “Споведзі”, дзе ён апісвае, як у ім абудзілася літаратурнае пачуцьцё. Над мысьляром заўжды лунаў няўлоўны прывід сьмерці, і на самым золку сталага жыцьця яму падалося, што ён падкошаны сьмяротнай хваробай. Русо запытаўся ў сябе, як найпаўней пражыць тыя дні, што яму засталіся. Нішто з ранейшага жыцьця ня засьціла ягоны зрок, калі ён вырашыў: праз узрушэньне розуму, якое на той час яму дарылі яскравыя, чыстыя творы Вальтэра. Што ж, усе мы condamnés, як гаворыць Віктор Гюго: усім нам вынесены сьмяротны вырок з адтэрміноўкай на няпэўны час: les hommes sont tous condamnés à mort avec des sursis indéfinis. Нам дадзены толькі гэты прамежак, за якім – нябыцьцё. Некаторыя напаўняюць яго глухой абыякавасьцю, іншыя – высокімі пачуцьцямі, а наймудрэйшыя, прынамсі, сярод “дзяцей гэтага сьвету” – мастацтвам, паэзіяй і музыкай. Наш адзіны шанец – зьмясьціць у гэты прамежак чым найбольш, адчуць чым найбольш удараў пульсу ў гэты кароткі адрэзак часу. Узбагаціць быцьцё гэтай насычанасьцю да скраеня могуць вялікія, усепаглынальныя пачуцьці, узьнёслая радасьць і ўсепаглынальны адчай каханьня, іншыя глыбокія ўзрушэньні, што натуральным чынам агортваюць і самых адслоненых. Толькі пераканайцеся, што гэта сапраўдная жарсьць, што яна сапраўды дорыць вам плады дарэшты споўненага, шматстайнага жыцьця. Найбагацейшыя на гэтую мудрасьць паэтычны вагонь, прага да хараства, любоў да мастацтва дзеля мастацтва. Бо мастацтва шчыра абяцае толькі адное – надаць найвышэйшы кшталт кожнаму хаткаплыннаму імгненьню быцьця проста дзеля самога імгненьня. Нічога больш.

1868г.

Пераклад V.K.

ЗАЦЕМЫ

1. Усяго толькі бачыць прыўкраснае побач і ўзгадоўваць у сабе вытанчаных яго аматараў, дасканалых гуманістаў. (фр.)

2. аскеза (фр.)