№10
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Томас Венцлава

ВЯРТАНЬНЕ ДА РОДНАГА КРАЮ

Вобраз (і самавобраз) Адама Міцкевіча як прарока, вяшчуна, асобы, якая была ўвасабленьнем калектыўных памкненьняў свайго народу, харызматычнага настаўніка будучых пакаленьняў, быў прадметам шматлікіх дасьледаваньняў. Мэсіянская ідэя, якую абвясьціў Міцкевіч і якую падхапілі ягоныя сучасьнікі, можа нас зьдзіўляць, але яна запаліла ўяўленьне ягоных чытачоў і паспрыяла істотным зьменам на інтэлектуальнай дый палітычнай мапе Усходняй Эўропы. І ўсё ж досыць часта не зважаюць на тое, што Міцкевічавы прароцтвы сфармавалі калектыўную ідэнтычнасьць не адной нацыі, а дзьвух — Польшчы і Літвы. Усе прарокі памыляюцца. Значнай падзеі, што адбылася на прасторы ягонай радзімы — зьяўленьня поруч з Польшчаю яшчэ адной сучаснай дзяржавы, — Міцкевіч ня здолеў прадбачыць, хаця ў духоўнае высьпяваньне Літвы ён зрабіў унёсак большы за каго іншага. Гаворка ж пойдзе пра дзьве роднасныя тэмы: сувязь прафэтычнага вобраза Міцкевіча з ягоным літоўскім паходжаньнем і ягоную парадаксальную ролю ў разьвіцьці літоўскай нацыянальнай ідэнтычнасьці.

Распачнем з двух незвычайных перакладаў Міцкевіча на літоўскую мову. Першы быў зроблены яшчэ ў 1822 годзе, але больш за стагодьдзе праляжаў у рукапісу і быў надрукаваны адно ў 1929. Апавяданьне завецца “Жывіла”; ягоны літоўскі пераклад мае значна больш пашыраны тэкст, гэткую рамантычную гісторыю Вялікага княства Літоўскага, якая завецца “Дзеі старадаўніх літоўцаў і жамойтаў”. Аўтарам гэтага пашыранага тэксту быў Сымонас Даўкантас (інакш Шымон Доўкант) — на той час яшчэ студэнт Віленскага унівэрсытэта, дзе раней вучыўся Міцкевіч. Дзіўна, але “Жывіла”, здаецца, — першы твор Міцкевіча, перакладзены на іншую мову. Хіба што можна прыгадаць дзьве балады, “Німфа з возера Сьвіцязь” ды “ Лілеі”, якія пераклаў на расейскую Кандрат Рылееў неўзабаве пасьля іхнага зьяўленьня ў першай кніжцы Міцкевіча “Балады і рамансы”, выдадзенай у Вільні ў тым жа 1822 годзе. Але, відаць, Рылееў зрабіў свае пераклады пазьней за Даўкантаса прыблізна на год. Да таго ж яны былі няпоўнымі і засталіся неапублікаванымі (ў рукапісных чарнавіках) на працягу колькіх дзясяткаў гадоў.

Ужо гэтага досыць, каб лічыць пераклад Даўкантаса вартым увагі. Апроч таго, зь ім зьвязаны таксама некалькі не зусім звычайных абставінаў. “Жывіла” яўна не належыць да найвыбітнейшых твораў Міцкевіча. Гэта, хутчэй, юнацкае літаратурнае практыкаваньне, насьледваньне грэцкім дый рымскім гісторыкам. Яно было напісанае ў 1819 годзе, напярэдадні таго, як Міцкевіч рашуча абраў рамантызм, абмяркоўвалася на сходках таемнага таварыства філаматаў, а напрыканцы лютага таго самага года было ананімна апублікаванае ў “Тыднёвіку віленскім” як “урывак са старадаўняга польскага рукапісу, які даверыў выдаўцам пан Ш.Ф.Ж. (Міцкевіч паказваў на вядомага віленскага філёляга і знаўцу даўніны Шымона Фелікса Жукоўскага). Лічыцца, што калегі Міцкевіча дзеля жарту паказалі гэтую рэч свайму прафэсару Леону Бароўскаму ў якасьці аўтэнтычнага літаратурнага помніка, і той паспрыяў яе публікацыі. Гэта была звычайная для таго часу падробка, хаця насамрэч ніхто нікога не зьбіраўся падманываць. Міцкевіч ніколі не перавыдаваў “Жывілы”, неўзабаве яна была забытая і ейнае аўтарства дакладна адноўленае адно ў 1884 годзе.

Гэтае невялікае і сьціслае апавяданьне зьмясьціла ў сабе (у досыць зародкавай форме) колькі матываў, якія зрабіліся тыповымі для сталага Міцкевіча: фатальная цяга, здрада, а ў рэшце — патрыятычная ахвяра гераічнай кабеты. Жывіла, дачка Кар’ята, літоўскага князя з Наваградка, пакахала рыцара Парая. Дазнаўшыся пра яе таемную жарсьць (хаця і ня ведаючы, у каго яна закаханая), Кор’ят асуджае яе на сьмерць. Каб выратаваць Жывілу, Парай адчыняе браму Наваградка ворагам-расейцам. Зь іхнаю дапамогаю ён вызваляе Жывілу зь вязьніцы, але яна забівае свайго каханка за здраду бацькаўшчыны, зь мячом ў рукох выганяе з места расейцаў і памірае. (Троху нечаканае адценьне надае аповяду той факт, што Парай — гэта гэральдычны тытул продкаў Міцкевіча).

Цалкам верагодна, што Даўкантас ведаў Міцкевіча асабіста: на працягу двух гадоў яны былі аднакурснікамі на факультэце літаратуры і вольных мастацтваў у Вільні (хаця Даўкантас быў старэйшым па ўзросьце). Гэтаксама можна дадаць, што Даўкантас амаль напэўна разглядаўся як кандыдат на ўступленьне да аднаго з таемных студэнцкіх таварыстваў, якое адгалінавалася ад філаматаў. І тым ня менш, ён успрыняў “Жывілу” за аўтэнтычны ўрывак з літоўскіх хронікаў. Як і шмат каго зь іншых, яго ўвяла ў зман мова гэтага твору, якая капіявала стыль гісторыка ХVI стагодзьдзя Мацея Стрыйкоўскага. Ягоны пераклад быў досыць адвольным. Зь невядомай нагоды ён перанёс падзеі, якія там адбываліся, прыблізна на сотню гадоў назад, ад 1400 года ў значна ранейшыя часы князя Гэдыміна. Але больш за тое, патрапіўшы ў трактат Даўкантаса, “Жывіла” зьмяніла сваё прызначэньне: замест ня вельмі сур”ёзнай стылізацыі, створанай прынамсі часткова, сапраўды дзеля забавы, яна сталася творам, у якім выразна адбіліся ідэі літоўскага патрыятызму. У той час як Міцкевіч проста параўнаў Жывілу з гераічнымі кабетамі Грэцыі і Рыма, ягоны перакладчык завершыў сваю працу цьверджаньнем, што ані Рым, ані Грэцыя ня мелі прыкладу такой гераічнай дзяўчыны. Адным словам, Даўкантас, зьмясьціўшы Міцкевічаву гераіню ў кантэкст свайго твору, зрабіў зь яе Гражыну, якой у Міцкевіча тады яшчэ не было.

Спэцыфічны статус літоўскае “Жывілы” вызначала яшчэ адна акалічнасьць. Гэты першы пераклад з Міцкевіча быў зроблены мовай, якая фактычна ня мела аніякай літаратурнай традыцыі — мовай, блізкай да поўнага зьнікненьня, або ў лепшым выпадку асуджанай заставацца нікому не вядомым лякальным дыялектам. У 1822 годзе літоўская літаратура абмяжоўвалася невялікаю колькасьцю набожных і мовазнаўчых кніжак. Першы (досыць убогі) зборнік вершаў на літоўскай мове быў надрукаваны ў Вільне ўсяго толькі восем гадоў таму. Значны твор ХVIII стагодзьдзя, “Поры года” Крысьцінонаса Данэлайціса (які Міцкевіч з прыхільнасьцю прыгадвае ў спасылцы да “Гражыны”), быў надрукаваны ў Кенігзбэргу ў 1818 годзе пасьля паўвекавога існаваньня ў выглядзе несамавітага рукапісу, прачытанага на той час вельмі нямногімі.

Так як “Жывіла” была маргінальным творам Міцкевіча, маргінальнай постацьцю быў і ейны перакладчык — да таго ж, па ўласнай ахвоце. Ён мог стаць вядомым гісторыкам і фальклярыстам, які абраў сабе для творчасьці і зносінаў польскую мову. Гэта не было б для яго праблемай: як і ўсе тагачасныя інтэлектуалы літоўскага паходжаньня, ён быў дасканала двухмоўны. Тым ня менш, ужо ў студэнцкія часы Даўкантас вырашыў пісаць толькі па-літоўску. Ён прагнуў адрадзіць родную мову, стварыць выразную прысутнасьць літоўскай ідэнтычнасьці, угрунтаваную ў лінгвістычных крытэрыях, і рушыў да сваёй мэты амаль самотнікам. Каб стварыць уражаньне шматлікасьці літоўскіх аўтараў, ён пісаў кніжкі пад рознымі псэўданімамі. У пераважнай большасьці ягоныя творы заставаліся ненадрукаванымі, але іх чыталі, перапісывалі і абмяркоўвалі.

Даўкантас быў першым літоўскім прадстаўніком “філялягічнай рэвалюцыі”, якая выбухнула ў Заходняй Эўропе ў ХІХ стагодзьдзі. Ён узяў сабе за мэту, пра што заявіў у прадмове да “Дзеяў старадаўніх літоўцаў і жамойтаў”, “давесьці ўсім ворагам літоўскай ды жамойцкай моваў, што кожны, хто мае дастаткова ахвоты і ўмеласьці, здольны пісаць па-літоўску з тым самым посьпехам, што і якой-колечы іншай мовай, якая цяпер культывуецца”. Свой родны жамойцкі дыялект ён усё яшчэ разглядаў як асобную мову, хаця і неаддзельную ад літоўскай. Адным з ворагаў, што перашкаджалі разьвіцьцю літоўскай мовы, была, безумоўна, Расейская імпэрыя, якая панавала над літоўскімі землямі колішняй Польска-Літоўскай дзяржавы пасьля трэцяга падзелу. Аднак Даўкантас зьдзейсьніў і наступны крок, які ператварыў яго ў бацьку-заснавальніка сучаснага літоўскага нацыяналізму: ён залічыў да варожага стану таксама польскамоўную шляхту ды польскамоўную культурную праслойку грамадзтва. У сацыяльным аспэкце канфлікт паміж літоўскамоўнымі сялянамі і польскімі (альбо спаланізаванымі) вышэйшымі клясамі тлумачыўся як канфлікт між дзьвюма рознымі нацыямі, кожная зь якіх мела сваё мінулае і сваю будучыню. У “Дзеях старадаўніх літоўцаў і жамойтаў” чытач знаходзіць ужо інвэктывы, скіраваныя супраць “цёмных сілаў гэтага сьвету”, якія пад прыкрыцьцём ідэі адзінства... зьневажаюць (літоўскае) племя”. Па словах Даўкантаса, гэтыя невядомыя сілы спачатку забралі ў літоўцаў свабоду, потым закавалі іх у кайданы і нарэшце аддалі сваіх рабоў ліхадзеям з вялікай дарогі?. Тут лёгка атаясаміць зламысьнікаў з польскаю арыстакратыяй, а злодзеяў з царскім рэжымам. Гэта наўрад ці здзівіла б тагачасных шматлікіх польскіх ідэолягаў. Але ў пазьнейшых творах Даўкантаса, а яшчэ больш у творах ягоных шматлікіх пасьлядоўнікаў, гэткія закіды тычыліся ўжо ўсіх, хто размаўляў па-польску.

То бок, Даўкантас стварыў ідэалягічную мадэль, якая радыкальна розьнілася ад мадэлі ягоных аднакурсьнікаў-філяматаў. Крах Літоўска-Польскай дзяржавы, можа, і быў для яго непажаданай падзеяй, але ж аніяк не найгоршым ліхам. Яму папярэднічала значна больш трагічная катастрофа: крах паганскай Літвы пад ціскам вуніі з хрысьціянскай Польшчаю.

У гэтым кантэксьце постаць Жывілы можна вытлумачыць цалкам па-новаму — як сымбаль бяскрыўднай, цнатлівай Літвы, каханы якой (Польшча) ганебна здрадзіў ёй, перадаўшы, разам з краінаю, расейцам. Зазначым дзеля дакладнасьці, што такога тлумачэньня ніхто ніколі не выказываў яўна — ані Даўкантас, ані хто зь іншых літоўскіх аўтараў, якія краналі гэтую тэму. Аднак, агромністая папулярнасьць гісторыі пра Жывілу ў Літве і, перадусім, у пэрыяд польска-літоўскай напружанасьці, вельмі паказальна. Другарадны аповяд маладога Міцкевіча, ніколі добра не вядомы ў Польшчы, стаўся адным з парадыгматычных тэкстаў літоўскай культуры, па сутнасьці зацьміўшы “Гражыну” і “Конрада Валенрода”. Падобным жа чынам намаганьне літоўскага нацыянальнага руху ператварыла й самога Даўкантаса з маргінальнай постаці ў “айца нацыі”. Пераклад “Жывілы” зьявіўся і ў наступным вялікім трактаце Даўкантаса “Гісторыя жамойтаў”(1838); дарэчы, тут ён прыпісаў аўтарства свайму сябру Тэадору Нарбуту, віленскаму гісторыку-аматару. Праз некаторы час “Жывілу” пераклалі яшчэ раз, увёўшы яе ў школьныя хрэстаматыі (ці то ў якасьці аўтэнтычнай гісторыі, ці то як народнае паданьне), розныя аўтары неаднойчы інсцэніравалі яе. Аўтарства Міцкевіча нават не прыгадвалася, або прыгадвалася мімаходзь. Імя Жывіла (у ягоным літоўскім варыянце — Жывіле) зрабілася адным з найпапулярнейшых жаночых імёнаў. Яго ўспрымалі (і цяпер успрымаюць) як цалкам этнічнае, аўтэнтычна балцкае, пазбаўленае славянскай ці якой-колечы іншай чужаземнай афарбоўкі. Гэта, вядома ж, парадокс. Корань гэтага імя (у адрозьненьні ад Гражыны) не балцкі, а славянскі: Міцкевіч змайстраваў яго, злучыўшы разам назовы некалькіх памаранскіх і мазавецкіх багоў. Ужо ў 1947-48 гадах “Жывілу” інсцэніраваў літоўскі эмігрант, драматург і навэліст, прыхільнік мадэрнізму Антанас Шкема. У ягонай вэрсіі аповяд пра Жывілу і Парая паўтараюцца тройчы ў розных гістарычных кантэкстах. Спачатку дзея п’есы разгортваецца ў сярэднявечнай Літве, у адпаведнасьці з задумай Міцкевіча; потым падчас паўстаньня 1863 года (Жывіла — юная панская дачка, а яе каханы — паўстанец); і нарэшце, у акупаванай савецкімі вайскамі Вільне вясной 1941 года (абодва пэрсанажы змагаюцца ў літоўскім падпольлі; на гэты раз маладзён збавіцца сваёй благой кармы — адмовіцца выратаваць каханую праз здраду і загіне разам зь ёй).

Яшчэ адзін пераклад з твораў Міцкевіча, пра які мне хочацца падрабязна паразважаць, мае таксама дзіўную гісторыю. Пасьля паўстаньня 1831 года ў Парыжы выйшла з друку невялічкая брашура на літоўскай мове (усяго сем старонак). Гэта былі “Малебен пілігрыма” і “Малітва пілігрыма” — дзьве заключныя і найвыразьнейшыя часткі зь мэсіянскага маніфэсту Міцкевіча “Кнігі польскага народа і польскага пілігрымства”. Даты на брашуры ня было. Паводле пэўных здагадак, кніжка зьявілася не пазьней за сакавік 1833 года, праз пяць месяцаў пасьля зьяўленьня ў друку арыгінала. У той час літоўская брашура — першы (хаця і ня поўны) пераклад “Кнігаў...”; французкі, нямецкі ды ангельскі былі апублікаваныя хаця і ў тым самым годзе, але пазьней. Літоўская літаратура 1833 года знаходзілася ў тым жа пачатковым стане, што і літаратура 1822-га, таму такая падзея ня можа не зьдзіўляць. Яна незвычайная, нават калі брашура зьявілася ў 1836 годзе, як мяркуе большасьць дасьледчыкаў. Зь іншага боку, пераклад “Кнігаў...” на літоўскую мову здаецца цалкам натуральнай зьявай на тле таго, якімі былі польска-літоўскія дачыненьні пад час паўстаньня і ў першыя гады пасьля ягонага задушэньня.

Перакладчыкам быў, цалкам верагодна, Кіпрыйонас Незабытаўскас, па-іншаму Цыпрыян Ёзаф Любіч Незабытоўскі. Старэйшы ад Міцкевіча на дзевятнаццаць гадоў і ад Даўкантаса — на чатырнаццаць, ён належаў да пакаленьня, якое папярэднічала філаматам і выхоўвалася яшчэ ў незалежнай дзяржаве. Гэты каталіцкі сьвятар браў удзел у паўстаньні і мусіў эміграваць. Зазнаўшы злой долі выгнанца, Незабытаўскас, пэўна, у 1837 годзе скончыў жыцьцё самагубствам, хаця абставіны ягонай сьмерці дасюль застаюцца нявысьветленымі. Ва Францыі ён стаў радыкалам-утапістам і пасьлядоўнікам Ламенэ (якога перакладаў на літоўскую мову). Ня дзіўна, што ён таксама блізка да сэрца ўспрыняў мэсыянскую дактрыну Міцкевіча.

“Кнігі польскага народа і польскага пілігрымства”, напісаныя простаю мовай і адрасаваныя эмігрантам, прызначаліся для дыдактычнай і духоўнай чытанкі колішніх паўстанцаў літоўскага паходжаньня. Іх жыло тады ў Парыжы багата. Усе яны былі зазвычай двумоўныя, дый, прынамсі, для некаторых зь іх, як, напэўна, і для Незабытаўскаса, літоўская мова была першай і роднай. Верагодна, яны ўспрынялі мэсыянскі тэкст Міцкевіча як яшчэ адзін малітоўнік.

Між іншым, Незабытаўскас напісаў кніжку паэзіі, па-літоўску, якую адаслаў Міцкевічу з просьбай дапамагчы выдаць яе. Кніжка пачыналася вершаваным прысьвячэньнем, якое мела назоў “Слаўнаму пану Адаму Міцкевічу, славутаму і вялікаму паэту, нашаму выдатнаму літоўскаму суайчыньніку, які піша польскаю мовай”. Міцкевіч ня выканаў просьбы Незабытаўскаса і гэтая кніжка, як і “Дзеі старадаўніх літоўцаў і жамойтаў”, засталася ненадрукаванай амаль стагодзьдзе (выйшла ў сьвет адно ў 1930 годзе). Яна складалася пераважна з перакладаў і перайманьняў Ламенэ. Празьмерна рытарычная і напісаная цяжкім сілабічным вершам, гэтая кніжка не заслугоўвала б вялікай увагі, каб не сталася першай пасьлядоўнай спробай стварэньня палітычнай і філязофскай паэзіі па-літоўску. Незабытаўскас падзяляў перакананасьць Даўкантаса ў тым, што літоўская мова, што мае “багаты скарб адэкватных словаў” і “сілу дакладнага й эстэтычна завершанага выразу”, здольная быць ня менш дасканалай за польскую. І ўсё ж ідэалягічна ён быў цалкам супрацьлеглым Даўкантасу. Незабытаўскас ніколі не лічыў літоўцаў самастойнай нацыяй. Большасьць зь іх былі, на ягоную думку, адно “неадукаванымі тубыльцамі-аратымі”, вартымі ўвагі, аднак пазбаўленымі ўласнага мейсца ў гісторыі. А літоўцы адукаваныя, як, прыкладам, і сам Незабытаўскас, складалі непадзельную частку польскай нацыі, хаця час ад часу і карысталіся іншаю мовай. У сваёй паэзіі Незабытаўскас называў сябе палякам, ужываючы гэтае слова як фактычны сінонім “літоўца”. Як і ўсе эмігранты 1831 года, ён любоўна зьберагаў веру ў адраджэньне Рэчы Паспалітай; і тут, у інтэрнаваным польска-літоўскім сьвеце, ён бачыў свой ідэальны асяродак і паўнату ісьціны. Міцкевічавы маніфест Незабытаўскас і, верагодна, ягоныя чытачы-эмігранты ўспрынялі цалкам даслоўна, без усялякай спробы пераасэнсаваньня.

Але неўзабаве ўсё зьмянілася. Той самы літоўскі нацыянальны рух, які вывеў Даўкантаса з маргінальнай зацені на сьвятло рампы, асудзіў Незабытаўскаса на фактычнае забыцьцё. Між іншым, лёс, які напаткаў “Кнігі польскага народа і польскага пілігрымства” ў Літве, быў ня менш красамоўны за лёс “Жывілы”. Пасьля спробы Незабытаўскаса яе новы пераклад быў зьдзейсьнены толькі ў 1919 годзе, калі барацьба за незалежнасьць Літвы прывяла да збройнага канфлікту з Польшчай. Мабыць не зусім дакладна будзе аднесьці тэрмін “пераклад” да тэксту, у якім Міцкевічавых “Польшчу” ды “палякаў” абярнулі на “Літву” ды “літоўцаў”. Магічная лічба трох сілаў падзелу (Расея, Прусія і Аўстрыя), якую Міцкевіч уважаў за ганебны адбітак Тройцы, увайшла й да літоўскай народнай міталёгіі — з аднае толькі розьніцай, што ў пераліку гістарычных ворагаў, мейсца Аўстрыі, якая ніколі не ўлазіла ў літоўскія справы, заняла Польшча.

Па некаторых зьвестках, “Малебень пілігрыма” быў перакладзены па-літоўску яшчэ трэці раз і распаўсюджаны ў якасьці ўлёткі сярод абаронцаў парлямэнту ў Вільне 13 студзеня 1991 года. Я ня меў нагоды высьвятліць верагоднасьць гэтай інфармацыі, ня бачыў і самаго тэксту, але не сумняюся, што і яго адаптавалі, прыбраўшы адтуль усе згадкі пра Польшчу дый спасылкі на польскую гісторыю (якая, дарэчы, зусім мала вядомая ў сучаснай Літве).

Таму, мяркую, уплыў Міцкевіча на літоўскую культуру быў вельмі супярэчны. Вобраз ягонага роднага краю, ягонае мінулае і этнічныя характарыстыкі, якія трывала ўвайшлі ў сьвядомасьць не аднаго пакаленьня польскіх (і чужаземных) чытачоў, былі іншым чынам зразуметы ў краіне, якую ён небезпадстаўна лічыў за сваю ўласную. Станаўленьне новай культурнай ідэнтычнасьці Польшчы і Літвы (якая паўстала дзякуючы Міцкевічу ды польскаму рамантызму наагул) выяўляе шчыльныя адносіны любові-нянавісьці. Можна нават сказаць, што літоўская і польская культуры ўзаемна дапаўняюць адна адну, але ўвадначасьсе кожная зь іх зьяўляецца палемічным тлом для іншай. У разьвіцьці літоўскай культуры досыць лёгка разрозьніць два канфліктных накірунка, часьцяком пераплеценых міжсобку — адзін цягнецца ад Міцкевічавага аднакурсніка Даўкантаса, другі — ад Незабытаўскаса, з якім Міцкевіч ліставаўся. Дык глянем уважлівей на тое, якой уяўляў сабе Міцкевіч Літву, якім быў ягоны погляд на яе, паколькі ён сам спрыяў узьнікненьню гэтых дзьвух супрацьлеглых ідэалягемаў.

Terminus a guo1 польскага рамантызму традыцыйна атаясамляюць з тым самым годам, калі Даўкантас напісаў свой рамантычны маніфэст сучаснага літоўскага нацыяналізму “Дзеі старадаўніх літоўцаў і жамойтаў” (1822). Бачым таксама еднасьць мейсца: абедзьве плыні нарадзіліся ў Вільні. Істотная розьніца палягае ў тым, што літоўская плынь доўга не магла прабіцца з-пад зямлі, у той час як польская адразу сталася заўважнай. Даўкантас ня мог спадзявацца апублікаваць свой трактат; у той час як Міцкевіч здолеў надрукаваць “Балады ды рамансы”, хаця і меў з гэтым пэўны клопат, і ўжо на наступны дзень прачнуўся славутым. Вядома, два колішніх аднакурсніка былі асобамі рознага кшталту; да таго ж толькі адзін зь іх працаваў у адпаведным, добра разьвітым моўным і культурным асяродку. І, мажліва, істотная прычына рознасьці іхных лёсаў палягала ў тым, што думка Даўкантаса была гістарычна заўчасная, тады як погляды Міцкевіча адпавядалі некаторым рэальным грамадзкім і духоўным запатрабаваньням.

Рацыяналістычны, эўропацэнтрычны і зьвернуты да грэка-рымскай спадчыны інтэлектуальны парадак ХVIII стагодзьдзя зазнаў глыбокую крызу ва ўсім цывілізаваным сьвеце. У Польшчы і Літве яе паглыбілі яшчэ больш страта дзяржаўнай незалежнасьці і напалеонаўскія войны. Было дакладна вызначана, што гісторыя разьвіваецца непрадбачліва. Новая эпістэма высунула ў першы шэраг суб’екта, здольнага крытыкаваць рэчаіснасьць і пераўтвараць яе; толькі містык і яснавідучы, то бок паэт, мог прадбачыць будучыню; ірацыянальная вера і эмоцыі здабылі перавагу над рацыянальным сьветабачаньнем. Гэтыя агульнавядомыя характарыстыкі рамантычнага сьветапогляду дапоўніў рэгіяналізм, супрацьпастаўлены клясычнай цэнтралізацыі. Цікавасьць да цёмных, нерацыянальных асьпектаў псыхікі спрычынілася да пераарыентацыі культурных зацікаўленьняў на перыфэрыю, як гістарычную, так і геаграфічную. На мейсца магістральнай культуры пануючага цэнтра прыйшлі субкультуры, пазначаныя мэтафізічнымі прарывамі ды бунтарскім духам; гарадское тло мусіла саступіць мейсца на карысьць прымітыўным дэкарацыям, Эўропа мусіла саступіць мейсца Ўсходу.

Міцкевічу досыць-такі пашчасьціла — ён нарадзіўся на памежжы, якое лёгка можна ўспрымаць як гэткую ўсходнеэўрапейскую Шатляндыю або Брэтань. У сваёй прадмове да “Баладаў ды рамансаў” ён расхвальваў творчасьць шатлянскіх (англамоўных) паэтаў, называючы сябе іхным двайніком, літоўскім польскамоўным паэтам. Ён меў шчасьце расьці і выхоўвацца ў Вільні, а яна была цывілізованым эўрапейскім местам зь вялікаю заходняю супольнасьцю, але адначасова і ўвасабленьнем “інакшасьці” ды экзотыкі; у пэўнай ступені яна нават належыла Ўсходу (Санкт-Пецярбург быў вэстэрнізаваны больш, хаця геаграфічна ляжаў далей на ўсход). Адзначаная кансэрватыўным каталіцызмам і барочнай архітэктурай, Вільня зьберагла ў сабе нямала ад барочнай карнавальнай традыцыі. Сярэднявечная спадчына ды рэшткі паганства таксама былі адчувальныя ў ёй. І была яна аточана незвычайным і маляўнічым краем, які адно невялічкім напружаньнем уяўленьня мог успрымацца як “дзікі”.

Сярэднявечнае Вялікае княства Літоўскае было створана і кіравалася людзьмі з паганскага племені, якое размаўляла адной са старадаўніх балцкіх моваў, якой славяне не разумелі, але да яго ўваходзілі таксама шматлікія славянскія землі, заселеныя прыхільнікамі ўсходняга праваслаўя. Увайшоўшы ў шчыльную лучнасьць з польскаю Каронай, княства стала звычайна ўспрымацца як усходнія польскія ўладаньні. Ягоныя вышэйшыя клясы збольшага навярнуліся ў каталіцкую веру і апалячыліся, аднак краіна зьберагла нямала ад свайго асаблівага характару. Літоўская мова ды ўсходняславянскі (рускі) дыялект, які з часам разьвіўся ў беларускую мову, зберагліся ў пераважнай большасьці ў сялянскім асяродку. Існавала даўняя традыцыя супрацьстаўляць “лясную” Літву “сельскагаспадарчай” Польшчы, а таксама літоўскую адсталасьць — польскай цывілізаванасьці; разам з тым літоўская шляхта досыць часта ўспрымала ўласьцівы ёй брак вытанчанасьці за адзнаку старадаўняга паходжаньня ды высокай шляхетнасьці, гледзячы на “людзей Кароны” з кепска прыхаванай зьнявагаю. У кантэксьце эпохі Міцкевіча ўсё гэта надавала бліскучай мажлівасьці для разьвіцьця рамантычнага ўяўленьня. Літву тады ўспрымалі як “другую палову” цывілізаванай краіны, адну з тых чароўна экзатычных краінаў, якая давала шанец аднавіць усю эўрапейскую культуру. Для Міцкевіча (а ён, дарэчы, ніколі ня быў ані ў Варшаве, ані ў Кракаве) ягоная родная глушыня ўяўляла сьвет, які цалкам не саступаў уласна Польшчы і нават пераважаў яго. Як тая звар’яцелая вясковая дзяўчына зь ягонай праграмнай балады “Рамантычнасьць”, Літва была ня з тых краінаў, на якія можна было глядзець скрозь лінзы вучонасьці (medrca szkielko i oko). Трэба было зьмяніць гледзішча і адкрыць у гэтым “іншым сьвеце” ягоную эстэтычную і этычную каштоўнасьць. Літва няяўна супрацьстаўлялася Кароне, як зямля духоўнай візіі — зямле рацыянальнага розуму. Тут яшчэ жыло пачуцьцё бясконцасьці і цудаў; там панаваў абмежаваны цьвярозы розум.

У размове са Стэфанам Гарчыньскім у Дрэздэне ў 1832 годзе Міцкевіч назваў сябе “дзікім літоўцам”. Насамрэч ён меў на ўвазе сваю нонканфармісцкую натуру і незалежнасьць думкі. Але такое самавызначэньне ўтрымлівала значна больш. Экзатычная і няўціхаміраная краіна сталася сымбалем няўтаймаваных сілаў душы. Землі колішняга Вялікага княства Літоўскага былі спэцыфічным хранатопам, гэткай сымбалічнай прасторай лясоў і вазёраў, насычанай духоўнымі флюідамі, і, насуперак усім засьцярогам практычнага розуму, атаясамленай з іншасьветам. Гэта быў сусьвет адасобленасьці і чараў, таямніцы і жаху, смутку, пакутаў і непакоя — то бок, там былі ўсе парадыгматычныя рамантычныя характарыстыкі, узмоцненыя, акром таго, тагачаснай адсталасьцю тых земляў, перадусім, у беларускай палове Вялікага Княства. Дыялёг у балядах Міцкевіча збольшага разгортваецца як дыялёг двух сьветаў, сьвета дня і сьвета ночы (апошні быў мэтафарычна пададзены як места Сьвіцязь, што правалілася на дно возера). У гэтым прывідным ландшафце напруга паміж жыцьцём і сьмерцьцю, паміж прыродай і культурай зьмянілася напружаньнем паміж рознымі гістарычнымі эпохамі, грамадзкімі праслойкамі і — апошняе, але ня менш важнае — паміж рознымі мовамі. Сам паэт ператварыўся ў медыума духаў, якія раней размаўлялі незразумелай мовай паганскіх плямёнаў. Дзівоснае ўварваньне трансцэндэнтных сілаў у штодзённае жыцьцё было наўпроставай аналёгіяй уварваньня правінцыйнага рамантычнага паэта ва ўсталяваны сьвет “цэнтральнай” культуры.

Вобраз Літвы як краіны, дзе панавала спрадвечнае адзінства, дапаўняўся яе мінулым. Для рамантыкаў сярэднявечча было прывілеяванай эпохай, галоўным фокусам гісторыі. А Літва валодала сярэднявечным мінулым шэкспіраўскіх вымераў, у якім шчасліва ядналіся ўсе характарыстыкі рамантычнай Поўначы і рамантычнага Ўсходу. З аднаго боку, гэта была напаўміфічная барбарская краіна, надзеленая таемнымі творчымі сіламі, цалкам адпаведная германскай дый кельцкай Эўропе, якую паэты-рамантыкі супрацьстаўлялі сьвету Сярэдзіземнамор’я. Зь іншага боку, паганская вера літоўцаў давала ня менш мажлівасьці для рамантычных фантазіяў, чым іслам: у свой час “паўночныя сарацыны”, як называлі літоўцаў крыжакі, адбілі ўсе іхныя атакі, а праз пэўны час самі адмовіліся ад паганства. Каб дадаць сюды яшчэ троху рамантычных фарбаў, нагадаем, што да літоўскай мовы і ідэнтычнасьці ставіліся дасюль як да чагосьці прысуджанага на зьнікненьне — і не без прычыны, паколькі літоўскае пісьменства , як мы ўжо зазначалі, яшчэ ня выйшла з пялюшак. Таму літоўскае мінулае зьберагалася адно ў фальклёры, у асяродку людзей неадукаваных, чыя няпісьменнасьць была роўная гістарычнай памяці. Яно лунала там, цытуючы баляду Міцкевіча, як “іерогліф, што аздабляе замшэлы камень, як надпіс, абвіты павойнікам сутнасьці, унуранай ў глыбокі сон”.

Міт пра Літву, як “цень” Польшчы, як контркультуру, што была тлом для культуры Захада — адным словам, як архэтып “іншасьці” для Польскай Кароны — даў магчымасьць Міцкевічу стварыць антыкананічную парадыгму, якая выцесьніла культурны маналёг польскага асьветніцтва. Недахоп праўдзівых зьвестак пра Літву ды няпэўнасьць яе прасторава-часавых межаў давала багатую глебу для рамантычных уяўленьняў. Перш за ўсё кідаецца ў вочы зьменлівая сэмантыка самога слова “літоўскі”. Яго можна аднесьці або да колішняга Вялікага княства ва ўсёй ягонай цэласнасьці, то бок, да зямель ня толькі этнічна літоўскіх, але і да этнічна беларускіх або да старадаўняй паганскай Літвы зь яе неславянскаю мовай ды спэціфічнаю культурнаю спадчынай. Міцкевіч куды часьцей ужываў гэтае слова ў першым ягоным значэньні, ён успрымаў Літву хутчэй як гістарычны рэгіён чым лінгвістычную або культурную адзінку. Ён добра ведаў, што Вялікае Княства складалася зь дзьвюх моўна асобных частак. У сваім артыкуле пра Францішка Карпіньскага (1827) ён пісаў: “Просты люд у Літве карыстаецца або рускім дыялектам, зьмешаным з польскаю мовай, або літоўскаю мовай, якая цалкам адрозная ад польскай”. Верагодна, што Міцкевіч чуў літоўскую мову ў Вільне, Коўне, мажліва ў сваім родным Наваградку ці ў навакольных мясьцінах, дзе літоўскія сяляне дажылі ў некаторых сёлах да сярэдзіны ХХ стагодзьдзя, а таксама на эмігранцкіх сходках, якія наведвалі таксама суайчыньнікі Незабытаўскаса. Фрагмэнты трох літоўскіх народных песьняў, запісаных рукой Міцкевіча ў Парыжы (у 1927 годзе іх апублікавалі Міхал Брэнштэйн ды Ян Атрэмбскі), сьведчаць пра даволі някепскае веданьне літоўскай граматыкі. Тым ня менш, Міцкевіч ніколі ясна не адрозьніваў літоўцаў ад латышоў і прусаў. І, незважаючы на відавочную моўную адрознасьць, ён ужываў тэрмін “літоўскі” таксама да носьбітаў славянскіх дыялектаў, калі яны жылі на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства. Панятак Беларусі як асобнага культурнага рэгіёна выкрышталізаваўся адно каля 1830 года, і тэрмін “беларускі” ў творах Міцкевіча трапляецца толькі аднойчы (у лісьце да Ігнацыя Дамейкі за 1835 год).

Гэтую сэмантычную блытаніну ускладняла тое, што навакольле Наваградка, хаця і населенае пераважна беларускамоўнымі, на працягу некалькіх стагодьдзяў лічылася за непадзельную частку гэтак званай Lithuania Propria — Літвы ў вузкім значэньні, што адрозьнівала яе ад “рускіх” зямель Вялікага Княства. Ва ўсялякім разе, такія балады Міцкевіча, як “Марыліна магіла” і “Тры Будрысы” — нібыта вольны пераклад з аўтэнтычнага літоўскага фальклёру — гэта або тыповыя рамантычныя падробкі, або, у лепшым выпадку, далёкія водгукі беларускіх галашэньняў і песьняў. Тое самае можна сказаць пра рытуальныя тэксты ў другой частцы “Дзядоў”.

“Літоўскае” зьмешвалася ня толькі з “рускім”. На іншым герархічным узроўні як “літоўскае”, так і “рускае” вытлумачалася як мясцовы варыянт “польскага”. У славутым “Аглядзе войска”, у “Пане Тадэушы” дый у шмат якіх іншых творах Міцкевіч (дарэчы, як і літоўскамоўны Незабытаўскас) ужываў слова “літвін” як абсалютны сінонім слова “паляк”. Хаця рамантычныя літоўскія досьледы былі надзвычай моднымі ва ўнівэрсітэцкія гады Міцкевіча, а таксама і пазьней, моўную канцэпцыю нацыі прыймалі і распрацоўвалі толькі некалькі маргінальных постацьцяў. Балцкі фальклор і этнаграфія лічыліся непадзельнай часткай польскай спадчыны, каштоўным набыткам часоў незалежнасьці; старадаўні балцкі Алімп вызначаўся як адмена агульнага славянскага Алімпу. “Ценявы бок” Польшчы быў для Міцкевіча і ягонага асяродка таксама Польшчай, як і той працілеглы бок Месяца ніколі не пераставаў быць часткаю самога Месяца.

Аднак, такое стаўленьне да літоўскай мовы і літоўскай ідэнтычнасьці мела свае асаблівасьці ды дыяхранічныя адценьні. У сваіх камэнтарах да “Гражыны” Міцкевіч пагаджаўся з Ксавэрыям Богушам, віленскім вучоным, які сьцвярджаў, што літоўская мова — гэта мова дасканалая, бясконца багатая і добра разьвітая, якая са старажытных часоў верагодна служыла крыніцай стварэньня вялікай літаратуры. Тут Міцкевіч выступіў апанентам Яхіма Лялевеля, які бязьлітасна высьмейваў Богуша. Ён таксама падзяляў думку Богуша, што хрысьціянства і вунія з Польшчай прычынілі вялічэзную шкоду гэтай уяўнай старадаўняй балцкай культуры — ідэя, праз нейкі час разгорнутая ў працах Даўкантаса ды іншых ідэолягаў літоўскага нацыянальнага руху. Зь іншага боку, калі Богуш лічыў захаваньне літоўскай мовы справай гонару для палякаў, то Міцкевіч, верагодна, падпісаўся б пад амбівалентнай заявай сябра таварыства філаматаў Яна Чачота, на думку якога непазьбежная сьмерць тубыльскай (літоўскай або беларускай) мовы была зьявай вартай жалю, але пажаданай, паколькі яе разьвіцьцё зашкодзіла б еднасьці палякаў і чысьціні польскае мовы.

У часта цытаваных уводзінах да “Конрада Валенрода” Міцкевіч заяўляў: “Літва цяпер належыць адно мінуламу... Яна з той катэгорыі рэчаў, пра якія Шылер сказаў ‘‘Was unsterblich im Gesang soll leben, Muss in Leben untergehen’’ — тое, што жыве ў песьні, мусіць загінуць у жыцьці”. Гэтыя словы звычайна тлумачацца як стратэгічны ход, пакліканы прыхаваць сапраўдны зьмест “Конрада Валенрода” ад цэнзараў. Сапраўды так, бо сярэднявечная Літва ў эпічнай паэме Міцкевіча ёсьць досыць празрыстым псэўданімам усёй Польска-Літоўскай дзяржавы, адраджэньне якой было галоўным пунктам аўтарскага credo. Аднак і тут захавалася характэрная недакладнасьць: бо калі адносіць словы Міцкевіча да рэальнай сярэднявечнай Літвы зь яе асобнай гістарычнай ідэнтычнасьцю, іх трэба было б успрымаць цалкам літаральна.

У “Кнігах польскага народу і польскага пілігрымства” Польска-Літоўская агульная дзяржава прадстаўленая як прадвесьніца аб’яднанай Эўропы дый аб’яднанага чалавецтва: “І Бог узнагародзіў іх (палякаў), бо вялікая нацыя Літва злучылася з Польшчаю, як муж злучаецца з жонкаю, дзьве душы ў вадным целе. Й не было ніколі раней такога злучэньня нацыяў. Але ў будучым яны будуць. Бо гэты шлюб Літвы і Польшчы ёсьць сымбалем будучай лучнасьці паміж усімі хрысьціянскімі народамі ў імя веры і свабоды”. Цікава, што паводле Міцкевіча, Літва адыгрывала дамінантную мужчынскую ролю ў гэтым шлюбе (згодна з рэальным гістарычным шлюбаваньнем літоўца Ўладыслава Ягайлы з полькай Ядзьвігай). З гледзішча на такі яе гістарычны лёс, ідэнтычнасьць сталася непатрэбнай. Цяпер яна была неадрыўная ад Польскай Кароны, нават калі і зьберагала спрадвечную містычную сілу, недасяжную для яе хаўрусьніцы.

У сваіх курсах па славянскай літаратуры ў Колеж дэ Франс (у прыватнасьці ў лекцыі, прачытанай 24 сакавіка 1843 года) Міцкевіч падсумаваў свае пагляды на Літву, уключыўшы ў іх колькі новых важных элементаў. Ён зазначыў, што старадаўнія літоўцы, “найменш вядомае племя ў Эўропе”, ня былі ані славянамі, ані германцамі; “іхная мова — найстаражытнейшая з тых, на якіх размаўляюць на эўрапейскім кантынэнце”, мае агульныя карані з санскрытам і адначасова найменш адшліфаваная ў літаратурным ужытку. Па словах Міцкевіча, краіна, хаця і амаль не пазначаная на геаграфічнай мапе, мае надзвычай багатую і значную гісторыю. Гэтая значнасьць перадусім выяўлялася ў духоўнай сфэры. Акурат у літоўцаў “мы знаходзім першасную дагістарычную думку, душу ўсялякай традыцыі”. “Нідзе больш рэлігійныя вераваньні не выўляюць такой неабсяжнай і цэльнай паўнаты”. У сваёй дылетанскай, хаця і вельмі адмысловай аргумэнтацыі, Міцкевіч параўнаў старадаўні анімізм літоўцаў са старажытнай рэлігіяй індусаў і вызначыў яго як найчысьцейшую форму брамінскай веры, пашыранай таксама і на абсягі палітыкі. Ён нават высунуў хімэрную гіпотэзу пра тое, што старадаўнія літоўцы былі калёніяй індусаў, якія дасягнулі ажно берагоў Балтыкі. Зь ягоных словаў, Літва была духоўна злучаная з Польшчай унікальным зьвязкам, “пэўнаю вялікаю таямніцай”, вонкавай праявай якой стаў палітычны саюз між дзьвума краінамі, “істотнейшы зваротны пункт у гісторыі Поўначы”. Насуперак усім зьменлівасьцям лёсу, гэты саюз пратрываў ажно да часоў Міцкевіча, прынамсі, на мэтафізычным узроўні. Прыгадаем яшчэ адну цытату, дзе гаворка ідзе пра тое, што літоўскі народ ня мае “аніякага пачуцьця нацыянальнай ідэнтычнасьці, ня мае ўласнай дзяржавы і нават ня трымае ў душы такіх намераў; паняткі нацыі дый бацькаўшчыны адсутнічаюць у ягонай мове”. І тым ня менш, ён прызначаны на вялікую, хаця й туманную місію. Як тое і належыць прафэтычнаму тэксту, лекцыя пра Літву сканчаецца досыць неспадзяванай высновай: “(Таму) Літоўцы ёсьць адным з тых народаў, якія жывуць спадзяваньнем”.

Словы Міцкевіча ня варта разумець як прадбачаньне калясальнай зьмены ў палітычным лёсе Літвы, якая адбылася ў ХХ стагодзьдзі. Пасьля вуніі самастойнае існаваньне Літвы сталася для Міцкевіча ня толькі непатрэбным, але і катэгарычна немажлівым. Ён таксама наўрад ці здолеў бы ўявіць сабе сталую, цалкам разьвітую культуру на літоўскай мове. Тэксты, што былі напісаныя па-літоўску (хаця ён і ведаў пра іхнае існаваньне) былі для яго экзатычным дадаткам да польскай культуры, дзіўным, хаця і рэальным фэномэнам, які мог адно пацьвердзіць пануючае становішча і высокі кшталт польскай мовы. У “Кнігах польскага народу і польскага пілігрымства” пра гэта сказана досыць сьцісла і адназначна: “Літовец і жыхар Мазовіі — браты. А хіба браты сварацца, калі аднаго завуць Уладыслаў, а другога Вітаўт? Апошняе імя нічым не адрозьніваецца ад першага, яно таксама імя паляка”. З такога гледзішча літоўскі сэпаратызм бачыўся як экстравагантная і хуткаплынная прымха ў лепшым выпадку, і як сьмяротны грэх — у горшым. Тое, што Міцкевіч меў на ўвазе, калі казаў пра місію Літвы, належыла да сфэры высокага духу. Літва мусіла ўзгадаваць містычнага правадыра, подзьвігамі якога адрадзілася б Польска-Літоўская дзяржава. Сам Міцкевіч ня мог прэтэндаваць на такую ролю. Ён паяднаў у сваёй асобе як польскую, так і літоўскую “іншасьць” (гэтую якасьць, дарэчы, ён падзяляў з Анджэем Тавяньскім). Гэтая расколіна стварыла ў ім унутраную напругу — верагодна, крыніцу ягонага прарочага дару.

Часткова стаўленьне Міцкевіча да Літвы можна параўнаць са стаўленьнем кансэрватыўных каталіцкіх тэолягаў той эпохі да гэбраяў. Паводле іхных развагаў, гэбраі далі жыцьцё Збавіцелю, але пасьля гэтага іхная гістарычная роля завершылася.

Міф пра збаўцу, які прыйдзе зь літоўскага краю, стаў фактычна цэнтральнаю парадыгмай пострамантычнай польскай культуры і ўнёс істотны дадатак ў разьвіцьцё новай польскай гісторыі. Але словы пра літоўцаў як пра людзей, што жывуць спадзяваньнямі, адчынялі новыя далягляды, і за гэта Міцкевіч ня мог узяць на сябе адказнасьць.

Між іншым, варта зьвярнуць увагу на спэцыфічную вэрсію літоўскага міта, якая знайшла адлюстраваньне не ў месіянскіх тэкстах Міцкевіча, а ў “Пане Тадэвушэы”. Тут Літва паўстае як найроднейшая бацькаўшчына, як ідылічны хранатоп дзяцінства ды ранняга юнацтва, як locus amoenus2 у настальгічнай смузе. У працівагу іншаму міфічнаму краю польскай культуры, Украіне, прырода Літвы пазбаўленая экстравагантнасьці, а яе звычаі вольныя ад празмернай жорсткасьці і жаху. Гэта быў зацішны куточак, дзе людзі жылі шчаслівым і кансэрватыўным штодзённым жыцьцём, дзе панавала паўсюдная згода паміж прадстаўнікамі розных нацыяў і грамацкіх станаў, паміж малодшымі і старэйшымі пакаленьнямі. Ягоная надэтнічная ідэнтычнасьць, калі зьнікала розьніца між мовай і веравызнаньнем, ахоплівала гэбраяў, татараў і нейкіх нявызначаных людзей простага стану, што размаўлялі ці то па-беларуску, ці то па-літоўску. Гэтыя людзі маглі мець пэўныя сэпаратыскія памкненьні, але лёс прызначыў ім жыць у вечным міры з Польскаю Каронай; увогуле, гэта была лепшая, найбольш традыцыйная частка Польшчы, не сапсаваная чужаземнымі ўплывамі і нязломна патрыятычная. Гэтая міталягічная Літва ў вялікай ступені заступала Літву рэальную ў польскім палітычным і культурным дыскурсе, існуючы як нейкая ўяўная паралельная прастора, якая амаль ніколі не перасякалася з рэчаіснасьцю.

А цяпер вернемся да той сапраўднай Літвы, дзе нацыянальны рух паступова набіраў моцы. Хаця Даўкантас і быў вястуном-самотнікам, зерне ягоных ідэяў упала на ўрадлівую глебу і ў другой палове ХІХ стагодзьдзя дало шчодрыя парасткі. Можна сказаць, што сутнасьць праблемы каранілася ў прэфіксіі. Міцкевіч як і ўсе палякі ягонага асяродка і ягонага пакаленьня размяжоўвалі паняткі rod (народ) і narod (нацыя) — кожны мог належыць адначасна да літоўскага роду і да польскага народу. Дадаць прэфікс “na” да азначэньня літоўскага люду (і ў такі спосаб зрабіць паняткі паляка ды літоўца ўзаемавыключнымі) сталася надзённай патрэбай.

Гэта сэмантычнае і ідэалягічнае зьмяшчэньне адбылося ўжо пасьля сьмерці Міцкевіча — а дакладней, пасьля паўстаньня 1863 года, калі сацыяльнае разьвіцьцё ва ўсходняй частцы колішняй Польска-Літоўскай дзяржавы парадзіла праслойку адукаваных літоўцаў, якія паходзілі з сялянаў і размаўлялі на роднай мове. Гэта вылілася ў моўную рэвалюцыю, аналягічную тым, якія адбываліся ў Чэхіі ды Фінляндыі: са шматлікіх вясковых дыялектаў утварылася стандартызаваная мова, і неўзабаве высьпела новая супольнасьць літоўскамоўных пісьменьнікаў і чытачоў. Рэпрэсыўная рэчаіснасьць надала моўнаму фэномэну надзвычайнае значэньне. Літоўская мова, якую Міцкевіч і шмат іншых аўтараў ужо апісалі як найстаражытную на кантынэнце, рэлікт індаэўрапейскай мінуўшчыны ды ўмяшчальню цьмянавызначаных духоўных ісьцінаў, набыла міфічнага гонару: яна адлюстроўвала даўна страчанае сьвятло гармоніі і свабоды. Літоўскія інтэлектуалы пасьля Даўкантаса рушылі яшчэ далей: пачалі тлумачыць сацыяльны канфлікт паміж сялянамі і вышэйшымі клясамі перадусім як цалкам моўны. Мова мела надаць пэўныя, ясна акрэсьленыя абрысы ідэнтычнасьці літоўскага народа. Згодна старому пастулату рамантызма, яе абвясьцілі найвырашальным ды герархічна найвышэйшым элементам гэтай ідэнтычнасьці: касаваньне мовы азначала пагрозу зьнікненьня пэўнай грамадзкай групы і яе культуры. Мова была гіпастазаваная: яна заняла мейсца індывіда, зь яе можна было зьдзеквацца і нават катаваць. Правы мовы заступілі сабой грамадзянскія правы, адсюль тэндэнцыя да лінгвістычнага пурызму, скіраваная пераважна супраць польскіх запазычваньняў, сінтаксічных структураў і нават артаграфіі, пазначаных чужамоўным уплывам. (Тут можна дадаць, што нават літоўская паэзія зазнала своеасаблівую ідэалягізацыю: сілабічныя вершы Міцкевіча перакладаліся на сілабатанічны памер, абы толькі як мага далей адыйсьці ад польскай вэрсіфікацыі).

Гэтак мова сталася адным з чыньнікаў станаўленьня сучаснай літоўскай нацыі. Іншае знайшлі ў мітычным вобразе Літвы, які стварыла віленская школа польскага рамантызму, — перадусім, Міцкевіч. У пэўнай ступені гэты вобраз быў змадэляваны па ўзорах рамантычных вобразаў Шатляндыі і Брэтані; але, ў вадрозьненьне ад гэльскіх ды брэтонскіх нацыяналістаў, літоўцы ўспрынялі яго як свой уласны. Міцкевічава супрацьпастаўленьне неўтаймаванай Літвы ды цывілізаванай Польшчы надало гатовую парадыгму для літоўскай нацыянальнай унікальнасьці. Стары культурны код, дзе супастаўляліся “я” ды “іншы”, заставаўся, але быў трансфармаваны ў новы нацыяналістычны дыскурс. Калі польская культура рамантычнага перыяду знаходзіла свой квазіпрыродны дадатак у экзатычнай і сакралізаванай культуры Літвы, то расквітнеўшая літоўская культура пострамантычных часоў гасьцінна ўспрыняла дактрыну свайго сьвяшчэннага характару, але глядзела на польскую культуру як на сваю поўную процілегласьць, як на ўвасабленьне ўсіх нэгатыўных ды непажаданых рысаў: неаўтэнтычнасьці, анархіі і сапсаванасьці. Гэтая зьмена дыскурсу, якую можна параўнаць з геалягічным зрухам, стварыла іншы зьмест амаль для ўсіх атрыманых у спадчыну ад твораў Міцкевіча словаў і катэгорыяў. Разам з Даўкантасам новыя літоўскія ідэолягі абвясьцілі вунію з Польшчай першародным грахом, які зацягнуў Літву ў дэгенэратыўны заходні сьвет і зруйнаваў яе гарманічнае ды высокароднае дагістарычнае жыцьцё. Характэрна, што Конрад Валенрод і Альпухарская балада сталі мэтафарамі “адвечнай польскай падступнасьці”, нібыта скіраванай супраць літоўцаў (трансфармацыя падобная і гэнетычна роднасная з трансфармацыяй вобраза Валенрода ў славянафільскім дыскурсе). Бо як Валенрод, паводле Міцкевіча, быў літоўскага паходжаньня, то цяпер ён мог таксама стаць сэмантычнай маскай для зпаланізаванай шляхты, якая, на думку літоўскіх нацыяналістаў, выраклася сваёй этнічнасьці, учыніўшы гэтым недаравальны грэх.

Між іншым, ужо не ўпершыню літоўскі нацыяналістычны дыскурс выкарыстаў тут гатовую парадыгму, надаўшы ёй цалкам новы зьмест. Яшчэ да Даўкантаса кансэрватыўны сармацкі культ тубыльскай традыцыі слугаваў некаторым літоўскім прамоўцам як сродак выражэньня новых палітычных поглядаў. І вось цяпер адбыўся такі самы сэмантычны парадокс: рамантызм польскага паходжаньня быў выкарыстаны грамадзкім рухам, што дамагаўся аддзяленьня ад Польшчы. Міцкевічавы культ мовы, фальклёру і гісторыі заклікаў да высноваў, якія самому Міцкевічу падаліся б відавочным адхіленьнем. Літоўская культура прыстасавала да сваіх патрэбаў погляд Міцкевіча на мінулае як на сфэру барацьбы ды змаганьняў, у якіх выпрабоўваецца чалавечая асоба, а таксама створаны ім вобраз паэта як духоўнага правадыра нацыі. Элемэнты, запазычаныя з польскай літаратуры, урэшце выкрысталізаваліся ў тубыльную традыцыю, якая жыла па сваіх уласных правілах. Больш за тое, само існаваньне Міцкевіча дапамагала сцьвярджаць літоўскую нацыянальную годнасьць. Было зроблена некалькі спробаў адлучыць яго ды іншых пісьменьнікаў “віленскай школы” ад польскага пісьменства і залічыць да самастойнай літоўскай культуры. У гэткім рэчышчы ўся гісторыя Вялікага княства разглядалася як літоўскі (то бок, сапраўдны) этнічны фэномэн. Стварэньне контрміту ды развой новай сістэмы рытарычных стратэгіяў аднялі шмат часу. Супрацьлеглая ідэалягема, якую мы адзначылі ў творах Незабытаўскаса, жыла ў літоўскім пісьменстве прынамсі да пачатку ХХ стагодзьдзя. У прыватнасьці, тут можна спаслацца на прыклад Антанаса Баранаўскаса, па-другому Антонія Бараноўскага, паэта і рэлігійнага дзеяча, які напрыканцы свайго жыцьця, у 1897 годзе, стаўся Сейнскім епіскапам. З творчасьцю Міцкевіча яго пазнаёміў ягоны настаўнік, польскі ксёндз Аляксандр Габшэвіч (які ў хуткім часе быў высланы на Кольскую паўвыспу за азнаямленьне сваіх вучняў з забароненай літаратурай). Кажуць, што Габшэвіч публічна выказаў сумнеў наконт здольнасьці літоўскай мовы да паэзіі, вартай паэзіі Міцкевіча. У адказ Баранаўскас напісаў вялікую і бліскучую паэму “Анікшчайскі бор”, змадэляваную паводле апісальных часткак “Пана Тадэуша”, у якой разьвіў літоўскі лясны міт. Другі паэтычны тэкст Баранаўскаса “Падарожжа ў Санкт-Пецярбург” таксама быў, відавочна адказам Міцкевічу, а менавіта на ягонае “Адступленьне”. Гэта дзівосная мешаніна досыць наіўных апісаньняў ды апакаліптычных візіяў у народна-сьпеўным стылю здабыла вялікую славу з часоў літоўскага нацыянальнага руху. Як і ў “Адступленьні”, там былі досыць моцныя антырасейскія абэртоны (з-за чаго яе ўпершыню надрукавалі толькі ў 1989 годзе, хаця шмат людзей ведалі яе забароненыя ўрыўкі напамяць). Баранаўскас ніколі не сумняваўся ў мэсіянскай ролі Польшчы ў лёсе Літвы. Інтэграваны сьвет Польска-Літоўскай дзяржавы ўяўляўся яму згубленым раем, таксама як і Міцкевічу. Хаця ідэолягі літоўскага нацыяналізму надзвычай шанавалі яго, Баранаўскас ніколі не салідарызаваўся з іхнымі мэтамі і рыторыкай. Аднак яны прынялі ягоную паэзію за свой маніфэст, бо яна ж была напісаная па-літоўску.

Пераўтварэньне моўнага выбару ўрэшце на ідэалягічную карысьць вызначыла таксама і лёс Міцкевіча ў краіне, якую ён называў сваёй бацькаўшчынай. Некалькі пакаленьняў любілі яго і зачытваліся ім у польскім арыгінале і ў літоўскіх перакладах, якіх было багата. Першыя літоўскія інтэлектуалы, усе дасканала двухмоўныя, уважалі Міцкевічавы пераклады за патрыятычны чын, паколькі гэта сьцвярджала правы іхнай роднай мовы і было найлепшым сродкам яе акультурваньня. З часам, калі веданьне польскай мовы ў Літве выветрылася, пераклады засталіся адзіным сродкам азнаямленьня літоўскіх чытачоў з творчасьцю Міцкевіча. Разам з тым, спробы цалкам інтэграваць яго ў літоўскую культуру зазналі няўдачу.

Надзвычай амбівалентнае стаўленьне да Міцкевіча, мабыць, найбольш яскрава выразілася ў двух выказваньнях, якія, верагодна, абвясьціў у адзін і той жа час, адзін і той жа чалавек, хаця яны і радыкальна розьняцца па сваім зьмесце. З нагоды стагадовага юбілею Міцкевіча Вінцас Кудзірка, пасьлядоўнік польскіх пазытывістаў і вядучая постаць літоўскага нацыянальнага руху (гэта ён пераклаў на сваю родную мову “Дзяды”, не выпадкова абмінуўшы “Імправізацыю” дый усе іншыя містычныя сцэны), ухваліў узьвядзеньне помніка паэту ў Варшаве ў першым нумары нелегальнага літоўскага часопіса, які ён жа і выдаваў. Там ён назваў Міцкевіча “чалавекам, імя якога назаўжды зьвязанае з Літвой, чалавекам, у якога мы павінны вучыцца любіць яе”. Аднак ёсьць яшчэ адна заўвага, напісаная, цалкам верагодна, рукой Кудзіркі на палёх польскай брашуры “Хто быў Міцкевіч”, выдадзенай у 1898 годзе: “Для нас, сапраўдных літоўцаў,... Міцкевіч зь ягоным фальшывым прароцтвам пра нямінучую згубу нашага народу (якой, на шчасьце і насуперак ягонай перакананасьці, так і не адбылося) — гэта чужы і непатрэбны нам геній, які ня варты нашае ўвагі і нашае цікавасьці. Міцкевіч не прызнаў Літвы, Літва пакідае яго палякам”. Мабыць, каб парадокс зрабіць яшчэ больш відавочным, гэта напісана не літоўскай, а польскаю мовай.

Славуты зварот да Літвы на самым пачатку “Пана Тадэуша” таксама, як і варта было спадзявацца, спазнаў незвычайныя трансфармацыі. Ён стаўся сваеасаблівым лёзунгам усяго літоўскага нацыянальнага руху. Ніхто іншы як Вінцас Кудзірка паставіў Міцкевічавы словы “Літва, мая бацькаўшчына” у першы радок літоўскага нацыянальнага гімна (забароненага за часы савецкага панаваньня, цяпер адноўленага). Трэба адзначыць, што ён зьмяніў прыназоўнік “мая” на “наша”. Гэтая множнасьць у прынцыпе магла б ахопліваць і тых жыхароў Літвы, якія, як і сам Міцкевіч, лічылі сваёй роднай мовай польскую. Насамрэч, яна выключала іх як людзей сацыяльна ды лінгвістычна чужых. Першы радок “Пана Тадэуша” быў адзіным радком гэтай паэмы, значным для літоўскага нацыянальнага дыскурсу. У адрозьненьне ад “Жывілы”, “Гражыны” або “Конрада Валенрода”, эпічная творчасьць Міцкевіча ніколі ня была папулярнай ў літоўскіх чытачоў. “Конрада Валенрода”, напрыклад, яшчэ ў ХІХ стагодзьдзі перакладалі па-літоўску тройчы (пачынаючы з 1860 года, праз пяць гадоў пасьля сьмерці аўтара). Затое літоўскамоўны “Пан Тадэуш” выйшаў з друку адно ў 1920-х гадах, хаця ягоная ўступная частка была перакладзеная яшчэ ў 1848-ым. Праблема палягала ня столькі ў вялікім памеры паэмы і яе складанай стылістыцы, колькі ў тым, што расчынілася глыбокае прадоньне паміж мэнтальнасьцю, якая адлюстравалася ў “Пане Тадэушы”, і мэнтальнасьцю найноўшых літоўскіх нацыяналістаў. Ня цяжка было, натуральна, уявіць Сапліцаў і на этнічнай літоўскай тэрыторыі (такіх прыкладаў хапала), ды апроч таго, гэта ўсё ж такі было мейсца, дзе ўсё цалкам (калі не фатальна) адрозьнівалася. Толькі крытычныя ды сатырычныя часткі паэмы маглі ўспрымацца пазытыўна. Норавы польскамоўнай шляхты падаваліся чытачам, што размаўлялі па-літоўску, гратэскнымі, а то і варожымі. Ідэя вуніі, такая блізкая Міцкевічу, разглядалася як спроба замацаваньня пануючага становішча гэтай анахранічнай групоўкі калянізатараў — такімі гэтыя людзі ўяўляліся патрыётам-літоўцам. Гэтая пераацэнка заходзіла нават яшчэ далей. У 1927 годзе, перавыдаючы пераклад “Пана Тадэуша” для выкарыстаньня ў літоўскіх школах, зь яго павыкідалі ўсе згадкі пра Польшчу (нават генерал Дамброўскі ператварыўся ў бязыменнага “камандзіра”. Ня дзіва, што такая бесцырымоннасьць выклікала хвалю пратэстаў з боку палякаў.

З іншага боку, літоўскія ідэолягі вельмі лёгка засвоілі Міцкевічавы мэсіянізм, хаця і з характэрнаю зьменай акцэнтаў. Вобраз Польшчы як укрыжаванай нацыі, чые бязвінныя пакуты выкупяць грахі сьвету і прынясуць усім волю, быў прыстасаваны да Літвы, хаця і ў скарочанай форме. Ад Літвы не вымагалі выкананьня якой-колечы эсхаталягічнай місіі, аднак яе лёс успрымаўся як унікальны й маючы вялізарнае значэньне для лёсу ўсяго сьвету. Яе місія палягала ці ня выключна на тым, каб падаць прыклад сьвятога пакутніцтва краіны, зьнявечанай безьліччу ворагаў. Міцкевічавы стэрэатып палякаў як абранага народа, а Польшчы як адзінай нацыі, адданай ідэалам веры ды свабоды, тады як усе іншыя нацыі грашаць супраць іх, быў — і гэта ня без падставаў — вытлумачаны як імпэрыялістычны або, прынамсі, небяспечны сваімі вынікамі; а ў той жа час амаль такую ж інтэлектуальную міталягему, толькі ўжо ў літоўскім варыянце, успрымалі зь вялікім энтузіязмам. Канцэпцыя ідэальнага сялянскага асяродка, пазначанага нязвычайнай дабрынёй і мудрасьцю, гэткага міралюбнага грамадзтва, якому адусюль пагражаюць жорсткія суседзі, славяне ці немцы, дзіўным чынам накладалася на рамантычны вобраз ваяўнічай ды пераможнай сярэднявечнай Літвы. Абодва міты скансалідаваліся пад вельмі моцным уплывам Міцкевіча. Ідэя свайго народу як увасабленьня ўзаемнай дапамогі, братэрскай любові ды пагарды да матэрыяльнага боку жыцьця была ў вялікай ступені запазычаная з “Кнігаў польскага народу і польскага пілігрымства”, а карціны літоўскага гераізму паўсталі адно дзякуючы раннім творам Міцкевіча.

Гэтая міталёгія была супярэчлівая. Яна давала пачуцьцё згуртаванасьці літоўскай этнічнай супольнасьці, то бок надавала глыбейшага зьместу літоўскай ідэнтычнасьці, што зрэшты прывяло да стварэньня высокай культуры і незалежнай ды дэмакратычнай літоўскай дзяржавы. Між іншым, гэтая дзяржава якраз як і Польшча, адраджалася не адзін раз, а двойчы, у 1918 і 1991 гадох. У той жа час страх перад ліхім “чужынцам” спрыяў разьвіцьцю культуры, апанаванай помстлівасьцю, узаемнай падазронасьцю ды тэндэнцыяй да закансэрваванасьці, якая, на жаль, дасюль існуе ў Літве, як і ў яе вялікай суседкі (адчужанасьць ды абвінавачваньні былі, звычайна, узаемнымі). Міцкевіч недаацаніў сілу і зацятасьць моўнага нацыяналізму, які быў народжаны рамантычным дыскурсам і які сёньня пачаў адступаць, што пакідае пэўныя надзеі. Паэт, які паходзіць са шматэтнічнага і шматрэлігійнага Вялікага княства Літоўскага і які дамагаўся спакою гэтага суіснаваньня, яшчэ можа стаць сымбалем міжэтнічнай згоды ды шчыльных сяброўскіх узаемаадносінаў паміж дзьвума незалежнымі сучаснымі дзяржавамі.

Варта адзначыць некаторыя красамоўныя дэталі ў пасьмяротным лёсе дзеячоў літоўскай культуры, пра якіх ішла гаворка ў гэтым артыкуле. Імём Сімонаса Даўкантаса не так даўна названая плошча ў Вільні (былы пляц Напалеона), дзе стаіць прэзыдэнцкі палац. Існуе праект узьвядзеньня помніка Антанасу Баранаўскасу ў Сэйнах, але супраць гэтага пярэчыць польская царква (сітуацыя выглядае парадаксальнай, калі прыгадаць, што епіскап Баранаўскас заўжды быў за Польшчу і вунію). Ніводны пляц, вуліца ці помнік не ўвекавечваюць памяць Кіпрійонаса Незабытаўскаса, яшчэ аднаго прыхільніка старой Польска-Літоўскай дзяржавы. Каля помніка Міцкевічу ў Вільні (на якім, дарэчы, усяго толькі літоўскі надпіс) у 1988 годзе зьбіраліся літоўскія дысыдэнты. Іхныя дэманстрацыі неўзабаве спарадзілі шырокі рух, які ўрэшце завяршыўся абвяшчэньнем незалежнасьці Літвы. З Вялікім княствам Літоўскім, якое было бацькаўшчынай Міцкевіча, цяперашняя Літва мае агульную сталіцу, колькі гістарычных рэліквіяў ды гістарычных успамінаў — але ня больш за тое.

Гісторыя таго, як літоўская культура засвойвала Міцкевіча, праясьняе дынаміку тыповых для ўсходне-эўрапейскага грамадзтва ідэалягічных пабудоваў і мітаў. Гісторыя сучаснай Літвы можа быць даволі дакладна напісаная, як гісторыя сэмантычнага зруху між дзьвума канцэпцыямі літоўца: як жыхара колішняга Вялікага княства Літоўскага і як чалавека лаяльнага да новай літоўскамоўнай нацыянальнай дзяржавы. Усялякія спробы аб’яднаць гэтыя дзьве канцэпцыі зазналі няўдачу, адлюстроўваючы яшчэ больш маштабную паразу тых, хто намагаўся пастуляваць неперарыўную пераемнасьць паміж Вялікім княствам Літоўскім і сучаснаю Літвой. Тут існуе прагаліна, якую немажліва ані замасьціць, ані занядбаць: фактычна яна складае канструктыўны элемент сучаснай літоўскай ідэнтычнасьці. Міцкевіч, найвыбітнейшы зь літоўцаў у першым значэньні — нібыта лакмусавая паперка гэтага семантычнага зруху. Ягонае жыцьцё і творчасьць сымбалізуюць водападзел(памежжа)паміж дзьвума ідэалягемамі і, у пэўным сэнсе, нясуць за гэта адказнасьць. Гаворачы пра ролю Міцкевіча ў гэтым гістарычным кантэксьце, адчуваеш спакусу ўжыць — і зьмяніць — ягоную ўласную славутую формулу: hic obiit Magnus Ducatus, hic nata est Lithuania. (3)

Зацемы:

1. Час адліку (лац.)

2. Дзівосная мясьціна (лац.)

3. Тут памерла Вялікае Княства, тут нарадзілася Літва (лац.)