№11
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Зыгмунд Баўман

ТУРЫСТЫ Й БАДЗЯГІ

Сёння мы ўсе ў руху.

Шмат хто з нас не сядзіць на месцы. Мы ці пераязджаем у новыя дамы ці вандруем па свеце. Некаторым нават не трэба выходіць з дому, каб падарожнічаць: можна несьціся, імчаць, ляцець па прасторы Інтэрнэту, адкрываючы на экране камп’ютара паведамленні з розных бакоў зямное кулі. Нават фізічна застаючыся на месцы, мы ўсё роўна рухаемся. Напрыклад, калі па звычцы, прыклеіўшыся да крэслаў, мы пераключаемся з адной тэлепраграмы на іншую, уключаем ці выключаем экран, то пераходзім з аднаго свету ў іншы з хуткасцю значна большай за хуткасць звышгукавых самалётаў і касмічных ракет, але нідзе не затрамліваемся настолькі, каб стаць больш чым проста назіральнікамі, адчуць сябе chez soi. ¹

Мы жывем у свеце, дзе адлегласць не адыгрывае якой-кольвек істотнай ролі. Часам здаецца, што яна існуе толькі для таго, каб яе скасоўвалі. Нібыта прастора сама ўвесь час прапануе абвяргаць, адмаўляць і не зважаць на сябе. Прастора перастала быць перашкодай: каб зваяваць яе, хопіць і долі секунды. .

Няма больш “натуральных межаў”, як і няма вольных месцаў. Дзе б нам ні даводзілася быць, цяжка пазбавіцца ад думкі, што мы маглі б зараз быць дзе заўгодна яшчэ. Такім чынам, у нас ўсё менш і менш прычын заставацца ў нейкім адным месцы (і таму мы часта адчуваем неадольную прагу іх знайсці – ці стварыць). Тут нялішне прывесці трапнае выслоўе Паскаля, якое сталася праўдзівым прароцтвам: мы сапраўды жывем у дзіўным коле, у якога паўсюль цэнтр, а перыферыі – няма (ці, можа, -– хто ведае? – усё наадварот).

Такім чынам, мы ўсе падарожнікі, прынамсі, у думках. Як кажа Майкл Бенедыкт: “Спрэс ставіцца пад сумнеў самая значнасць геаграфічнага месцазнаходжання. Мы ператварыліся ў качэўнікаў, якіх заўжды лёгка знайсці”. Але мы ў руху і ў іншым больш глыбокім сэнсе, незалежна ад таго, вандруем мы па дарогах ці прабягаем па тэлеканалах, любім ці ненаваідзім свае пуцявіны.

Ідэя “стану спакою”, нерухомасці мае сэнс толькі ў свеце, які стаіць (ці лічыцца, што стаіць) на месцы, там, дзе трывалыя муры, уезджаныя гасцінцы, а дарожныя знакі іржавеюць ад часу. Нельга заставацца на месцы ў бягучых пясках. Нельга заставацца на месцы ў нашым позне-мадэрновым ці постмадэрновым свеце, дзе арыентыры самі рухаюцца ды яшчэ маюць гідкую звычку знікаць з далягляду раней, чым іх цалкам прачытаюць, асэнсуюць і скарыстаюць. Прафесар Лёвэнскага каталіцкага універсітэта Рыкарда Пятрэла зрабіў наступную выснову: “Глабалізацыя прымушае эканоміку прапаноўваць эфемернае, хуткаплыннае (праз усеагульнае скарачэнне тэрміну прыдатнасці тавараў і паслугаў) і ненадзейнае (як-то часовая праца з адвольным графікам і частковай занятасцю)".

Каб праціснуцца праз шчыльны і цёмны, “хаатычны” гушчар сусветнай канкурэнцыі і прыцягнуць да сябе ўсеагульную ўвагу, тавары, паслугі і знакі мусяць абуджаць жаданне. Дзеля гэтага трэба спакусіць свайго будучага спажыўца пераўзысці ў спакуслівасці канкурэнтаў. Але як толькі гэтая мэта дасягнутая, трэба даць месца, прычым хутка, іншым "прадметам жадання", каб не спынілася пагоня за ўсё большым і большым прыбыткам (цяпер ёй далі найменне "эканамічны рост"). Сучасная прамысловасць ўсё больш і больш завязаная на вытворчасць спакус і прынадаў. Але ў самой іх прыродзе закладзена, што яны прыцягваюць, толькі пакуль вабяць з той недасяжнай далечыні, што завецца будучыняй. Спакуса заўсёды знікае, калі ёй саступаюць, як і задавальненне жадання забівае самое жаданне.

У гэтай гонцы за новымі жаданнямі, а не за іх задавальненнем, відавочна, няма фінішнай рысы. Ужо самáя ідэя “абмежавання” неад’емная ад каардынатаў у часе і прасторы. Выдаліць з жадання чаканне – значыць выдаліць з чакання жаданне. Паколькі ў прынцыпе ўсялякае чаканне можна звесці да імгненнасці, так што бясконцае мноства падзеяў можна змясціць у чалавечае жыццё, паколькі ўсе адлегласці можна сціснуць у адную пры-сутнасць, так што для шукальніка новых уражанняў не застанецца завялікіх адлегласцяў, дык які ж тады сэнс у ідэі “абмежавання”? А без сэнсу, без значэння немагчыма спыніць магічнае кола спакусаў і жаданняў. І для “вярхоў”, і для “нізоў” гэта мае каласальныя наступствы, трапна адзначаныя Джэрэмі Сібрукам:

"Беднасць немагчыма “вылечыць”, бо гэта не сімптом хваробы капіталізму. Наадварот: гэта адзнака яго моцнага добрага здароўя, гэта стымул яшчэ больш накопліваць і намагацца… Нават самыя багатыя ў свеце скардзяцца перадусім на тое, што вымушаныя ад чаго-небудзь адмаўляцца... Нават самыя прывілеяваныя вымушаныя жыць з неспатольным жаданнем набываць усё больш і больш..."

Наша грамадства - спажывецкае.

Гаворачы пра спажывецкае грамадства, мы маем на ўвазе нешта большае за банальную ісціну, што ўсе ягоныя чальцы штосці спажываюць. Усё чалавецтва, і нават болей, усё жывое, спрадвеку штосьці “спажывае”. Мы маем на ўвазе, што нашае грамадства “спажывецкае” ў тым жа глыбокім, падставовым сэньсе, у якім грамадства нашых папярэднікаў, мадэрновае, было ў сваёй аснове прамысловым, “грамадствам вытворцаў”. Гэты ранейшы тып мадэрновага грамадства выхоўваў галоўным чынам вытворцаў і ваенных. Фармаванне ягоных чальцоў, “узор”, які ім прапаноўваўся, былі абумоўленыя абавязкам выконваць гэтыя дзве ролі. Узор для тагачаснага грамадства – здольнасць і гатоўнасць іх выконваць. Але на сённяшнім, позне-мадэрновым (Гідэнс), другасна-мадэрновым (Бэк), звышмадэрновым (Баланд’е), ці постмадэрновым, этапе, калі грамадству больш не патрэбна шмат прамысловых працоўных і ўсеагульнае служэньне ў войску, яно ператварае сваіх чальцоў у спажыўцоў. Фармаваньне чальцоў сучаснага грамадства найперш абумоўленае абавязкам выконваць ролю спажыўца. Узор, які прапаноўваецца сучасным грамадзтвам, – гэта здольнасьць і гатоўнасьць быць спажыўцом.

Вядома, адрозненні паміж сучасным і папярэднім грамадствам не настолькі радыкальныя, каб адная роля суцэльна адмаўлялася на карысць іншай. І аднаму, і другому грамадству патрэбныя і вытворцы спажывецкіх тавараў, і спажыўцы вырабленага. Розьніца паміж гэтымі двума этапамі мадэрнасці толькі ў прыярытэтах, але гэты перанос акцэнтаў прывёў да грандыёзных зьменаў фактычна ва ўсіх сферах грамадзкага, культуровага і прыватнага жыцця.

Адрозненні гэтыя настолькі глыбокія і разнастайныя, што цалкам апраўдана казаць пра асобны тып грамадства – спажывецкае. Тут спажывец вельмі непадобны на спажыўца ў любым іншым грамадстве. Калі ў нашых продкаў філосафы, паэты й маралісты разважалі над пытаннем: чалавек працуе, каб жыць, ці жыве, каб працаваць, то сёння паўстае дылема: чалавек спажывае, каб жыць, ці жыве, каб спажываць? Такім чынам, пытанне ў тым, ці мы можам і адчуваем патрэбу размяжоўваць жыццё і спажыванне.

У ідэале спажывец новага тыпу мусіць несьці ўсе набытыя звычкі гэтак жа сама, як пратэстантскі святы – свае душэўныя памкненні і парыванні: падобна лёгкай вопратцы, якую ў любы момант можна скінуць (так услед за Бакстэрам казаў Макс Вэбер). І гэтыя звычкі кожную хвіліну, кожны дзень, пры кожным зручным выпадку адкідаюцца, яны ніколі не ператвараюцца ў жалезныя краты (акрамя мета-звычкі – звычкі зьмяняць звычкі). У ідэале спажывец нічога не павінен прымаць назаўсёды, нічому не павінен быць верны “пакуль смерць не разлучыць нас". Ніводная патрэба не павінна цалкам задавальняцца, ніводнае жаданне не павінна лічыцца канчатковым. Да кожнай клятвы вернасці трэба дадаваць удакладненне: "сапраўдная да наступнага паведамлення”. Сапраўды істотная лёгкаплыннасьць, нятрываласьць усіх прывязанасьцяў. Істотная больш, чым самое жаданне, якое ў любым выпадку будзе існаваць толькі да свайго наталення (ці ,хутчэй, покуль яго аб’ект ня страціць жаданасьць).

На ўсялякае спажыванне патрэбны час. У гэтым пракляцце спажывецкага грамадства і галоўная бяда гандляроў спажывецкімі таварамі. Росквіт “тут і цяпер", створаны часасьціскальнымі тэхналогіямі, натуральна супадае з логікай арыентаванай на спажаўца эканомікі. Што да апошняй, то для спажыўца задавальненне павінна быць імгненным, прычым у абодвух сэнсах. Набытыя тавары павінны прыносіць задавальненне імгненна, без дадатковых навыкаў і папярэдняй падрыхтоўкі. Але задавальненне таксама павінна сканчацца "імгненна," як толькі рэч спажытая. Гэты час трэба звесці да мінімуму.

Найпрасцей скараціць час спажываньня тады, калі спажыўцы не могуць надоўга засяродзіць увагу ці жаданне на якім-небудзь адным прадмеце, калі яны нецярплівыя, неўрымсьлівыя, мітуслівыя і найперш калі яны лёгка прыходзяць у захапленне і гэтак жа лёгка страчваюць цікаўнасць. Культура спажывецкага грамадства – гэта галоўным чынам культура забывання, а не засваення. Сапраўды, калі выдаліць з чакання жаданне і з жадання чаканне, то пакупніцкія здольнасці спажыўцоў могуць сягаць далёка за межы прыроджаных ці прыдбаных патрэб, і прадмет жадання ўжо ня мусіць быць фізічна трывалым. Такім чынам, змяняюцца адносіны паміж патрэбамі і іх задавальненнем: абяцанне і надзея на задавальненне папярэднічаюць зьяўленьню патрэбы. Тады жаданне заўсёды будзе мацнейшым, а рэч – больш вабнай, чым у выпадку з наяўнымі патрэбамі.

Па сутнасці, абяцанне тым больш прыцягальнае, чым менш звычайная патрэба. Вельмі заманліва зрабіць штосьці такое, чаго ты нават ніколі не мог сябе ўявіць. Добры спажывец – гэта авантурыст, які любіць такія забавы. Для добрага спажыўца спакуслівасць абяцанню надае не задавальненне патрэбаў, што цябе вярэдзяць, а вярэда яшчэ не адчутых жаданняў, пра якія ты нават і не здагадваешся.

Услед за Ніцшэ, які намаляваў з’едлівую, але сапраўды прароцкую карыкатуру на “апошняга чалавека”, Джон Кэрал з іроніяй падае партрэт спажыўца, народжанага і ўзгадаванага спажывецкім грамадствам (гл. кнігу Кэрала: "Ego і душа: Сучасная заходняя сацыялогія ў пошуках значэння"):

"Дэвіз гэтага грамадства: “Калі табе блага – еш!" … Спажыўца выяўляюць вечна занураным у меланхолію, нібыта ягоная хвароба прымае форму спустошанасці, састыласці, паныласці, так што гэтую ўнутраную пустэчу трэба запоўніць чымсьці цёплым, раскошным, жыццядайным. Вядома, гэта не абявязкова мусіць быць ежа, магчыма і іншае, як у выпадку з “бітламі”, якія “поўніліся шчасцем у душы”. Заглынаць усё запар – вось шлях да выратавання. Спажывай і радуйся!…

Плюс няўрымслівасць, манія заўсёднага змянення, руху. Сядзець на месцы – смерць. Такім чынам, спажывальніцтва – гэта сацыяльны аналаг дэпрэсіі як псіхапаталогіі. Яно суправаджаецца двума ўзаемазвязанымі, супрацьлеглымі сімптомамі: зняможанасцю і бессанню".

ля чальцоў спажывецкага грамадства, якія пастаянна знаходзяцца ў руху: шукаюць, не знаходзяць, ці, больш дакладна, пакуль не знаходзяць – гэта не хвароба, а надзея на шчасце, а магчыма, і само шчасце. Яны вандруюць, поўныя спадзяванняў, а прыбыццё на канцовую станцыю стаецца праклёнам (Марыс Бланшо заўважыў, што адказ – гэта параза пытання. Можна сказаць, што задавальненне жадання – параза жадання.) Сутнасць гульні ў спажыўцоў – не столькі прага набыць ці завалодаць, не столькі назапашванне матэрыяльных дабротаў, колькі хваляванне, падоранае дасюль не вядомым пачуццём. Спажыўцы – гэта перадусім збіральнікі пачуццяў і толькі ў другасным, вытворным сэнсе –калекцыянеры рэчаў.

Марк Тэйлар і Эза Саарынен выказалі ўсё ў двух словах: “Жаданне не жадае задавальнення. Наадварот, жаданне жадае жадання”. Прынамсі, жаданне ідэальнага спажыўца. Напэўна, для яго (і, вядома, для вытворцы спажывецкіх тавараў) няма нічога страшнейшага, чым перспектыва згасання ці развейвання жаданняў, перспектыва страціць усё, што магло б адрадзіць жаданне, ці апынуцца ў свеце, дзе няма чаго жадаць.

Каб павялічыць спажыванне, спажыўцоў нельга ні на хвіліну пакінуць у спакоі. Трэба сачыць, каб яны заўжды былі бадзёрыя і жвавыя, гатовыя аддацца новым спакусам, каб яны вечна трымцелі ў прадчуванні асалоды – а значыць, да ўсяго ставіліся з недаверам і ва ўсім расчароўваліся. Трэба, каб прынады, што змушаюць спажыўцоў пераключаць увагу з аднаго на іншае, умацоўвалі недавер і разам з тым абяцалі выйсце з заганнага кола расчараванняў: “Кажаце, вы ўжо ўсё бачылі? Ды нічога вы не бачылі!”.

Лічыцца, што спажывецкі рынак спакушае пакупнікоў. Але дзеля гэтага патрэбныя пакупнікі, якія хочуць спакушацца (гэтаксама, як дырэктару фірмы, каб кіраваць сваімі працоўнымі, неабходныя людзі, у плоць і кроў якіх трывала ўкарэнілася звычка да дысцыпліны і паслухмянасці). У добра арганізаваным спажывецкім грамадстве спажыўцы самі актыўна шукаюць спакусаў. Іх дзяды, вытворцы, жылі ад аднаго канвеернага кола да другога. Яны ж, спажыўцы, у адрозненне ад продкаў , жывуць ад спакусы да спакусы, ад прынады да прынады. Унюхаўшы адзін ласунак, яны адразу кідаюцца на пошукі новага, заглынуўшы з адной вуды, пачынаюць кружыць вакол іншай. І кожная наступная спакуса, кожная наступная прынада, кожны наступны ласунак новы, не падобны да папярэдніх. Ён заўжды вабіць больш.

Для сталых, дарослых спажыўцоў такія паводзіны – абавязковая патрэба. Аднак гэтая абавязковая патрэба, гэты прымус, гэтая немагчымасць пражыць жыццё па-іншаму з’яўляюцца ім пад маскай свабоднага волевыяўлення. Магчыма, рынак ўжо абраў іх за спажыўцоў, адняўшы ў іх свабоду абыходзіцца без ягоных зваблівых абяцанкаў. Але кожны раз, прыходзячы на рынак, спажыўцы маюць усе падставы лічыць, што ўсё залежыць ад іх і толькі ад іх. Яны і ацэньваюць, і крытыкуюць, і выбіраюць. Яны нават вольныя ад кожнага з наяўных у выбары тавараў. Яны не вольныя толькі не выбіраць з наяўнага ў выбары. Але, зрэшты, гэта й ня выбар.

Вось гэтае спалучэнне спажыўцоў, заўсёды прагных да новых спакусаў, спажыўцоў, якім усёі хутка надакучвае, і свету, перабудаванага ва ўсіх сваіх іпастасях: эканамічнай, палітычнай, асабістай – на ўзор спажывецкага рынку, свету, які, падобна рынку, выконвае любое пажаданне і ўсё хутчэй і хутчэй прапаноўвае новыя спакусы гэтае спалучэнне і знішчае ўсе арыентыры – сталёвыя, бетонныя ці проста складзеныя аўтарытэтам – з асабістай, уласнай мапы свету, з пракладзенага на ёй маршруту. Для спажыўцоў падарожнічаць з надзеяй на нешта новае нашмат прыемнаей, чым прыбыць у пункт прызначэння. Прыбыццё мае банальны адбітак заканчэння, з горкім прысмакам манатоннасці і застыласці, якія заўсёды будуць адплатай за тое, чым і дзеля чаго жыве спажывец, прынамсі, ідэальны спажывец, за тое, у чым ён бачыць сэнсам жыцця.

Каб узяць ад жыцця ўсё самае лепшае, што толькі ёсьць у сьвеце, дазваляецца рабіць усё, што заўгодна, акрамя аднаго: сказаць імгненьню разам з Гётэўскім Фаустам: “Цудоўнае, спыніся, панясу з сабой у вечнасць я тваю красу!”

Спажывец знаходзіцца ў руху і не можа спыніцца.

Адзінае, чаго не могуць абраць нават самыя вялікія адмыслоўцы ў мастацтве выбіраць, - гэта ў якім грамадстве нарадзіцца. І таму ўсе мы, хочаш – не хочаш, вандруем. У нас не пыталіся, да спадобы нам гэтае ці не.

Мы кінутыя ў бяскрайняе мора без карты, буі ледзь відаць ці яны ўжо патанулі. Нам застаецца абіраць адное з двух: альбо трымцець у прадчуванні захапляльных адкрыццяў, альбо дрыжаць ад страху пайсці на дно. Толькі не варта спадзявацца знайсці прытулак у спакойнай бухце: што сёння здаецца ціхай гаванню, заўтра могуць ператварыць у парк з атракцыёнамі, а на месцы сціплага прычала для чоўнаў з’явіцца буйны карабельны док. Трэцяга не дадзена, і які лёс абярэ мараплавальнік (ці які лёс абярэ мараплавальніка), не ў апошнюю чаргу залежыць ад стану карабля і ўмельства каманды. Чым больш трывалы карабель, тым менш падставаў баяцца прыліваў і штормаў. Але ж не ўсе караблі прыдатныя для марскіх прастораў. І чым далей у вольным плаванні ад берага, тым глыбейшая бездань паміж лёсам аднаго мараплавальніка ад другога. Прыемная вандроўка на дыхтоўна аснашчанай яхце можа стацца смяротнай небяспекай, апыніся мы ў раздзяўбанай шлюпцы. У рэшце рэшт розніца між імі роўная розніцы паміж жыццём і смерцю.

На кожнага можа зысці памкненне быць спажыўцом, кожны можа прагнуць быць спажыўцом, карыстацца ўсімі адкрытымі перад ім магчымасцямі. Але не кожны можа быць спажыўцом. Тут мала толькі жадання. Каб жаданне было сапраўды жаданым, каб жаданне прыносіла асалоду, трэба рэальная надзея атрымаць жаданае. Калі адныя маюць усе падставы цешыць сябе гэтай надзеяй, то для іншых яна не больш як прывід. Усе мы асуджаныя жыць па законах выбару, але не ўсе могуць абіраць.

Як і ва ўсялякім іншым грамадстве, у постмадэрновым, спажывецкім, існуе падзел. І адное грамадства адрозніваецца ад іншага паводле той восі, уздоўж якой пралягае гэты падзел. У спажывецкім грамадстве размежаванне на “вярхі” і “нізы” праводзіцца ў залежнасці ад здольнасці рухацца – свабоды абіраць, дзе быць.

Розніца паміж “вярхамі” “нізамі” ў тым, што першыя могуць пакінуць другіх і рушыць далей, але не наадварот. У сучасных гарадах укарэніўся “апартэід à rebours”: тыя, каму гэта па кішэні, пераязджаюць з брудных, занядбаных раёнаў, а тыя, хто не можа дазволіць сабе пераезд, так і застаюцца на месцы. У Вашынгтоне гэты працэс ужо скончыўся, у Чыкага, Кліўлендзе і Балтыморы – падыходзіць да завяршэння. На вашыгтонскім рынку жытла няма ніякай дыскрымінацыі. Але ўсё ж па Шаснаццатай Вуліцы на захадзе і р. Патамак на паўночным захадзе праходзіць нябачная мяжа, і тыя, хто застаўся “па той бок”, ніколі яе не парушаюць. Большасць маладзёнаў “з таго боку” непазначанай, але ад гэтага не менш рэальнай мяжы ніколі не бачыла цэнтральны Вашынгтон з усёй яго раскошай, фанабэрыстай элегантнасцю і выкшталцонымі прынадамі. Для іх цэнтральнай часткі няма. З “тым бокам” немагчымы дыялог. Жыццё там настолькі іншае, што калі б насельнікі гэтых двух сусветаў сышліся разам, ім наўрад ці знайшлося б што сказаць адзін другому. Як заўважыў Людвіг Вінгенштайн, “калі б ільвы ўмелі размаўляць, мы б іх не зразумелі”.

Ёсць яшчэ адно адрозненне. “Вярхі” шчаслівыя тым, што вандруюць па жыцці, куды душа пажадае, абіраюць найбольш вабны пункт прызначэння. “Нізы” ж вымушаныя зноў і зноў кідаць тыя мясціны, дзе ім хацелася б застацца. (У 1975 г. пад апекай Вярхоўнага камісарыяту ААН па справах бежанцаў знаходзілася 2 млн. вымушаных перасяленцаў. У 1995 г. – 27 мільёнаў.) Нават калі яны застаюцца на месцы, то самая зямля сыходзіць у іх з-пад ног, так што ўсё роўна гэта нагадвае уцёкі. А калі яны кранаюцца з месца, то найчасцей іх пункт прызначэння абірае нехта іншы. Дарога рэдка прыносіць радасць, і пушчаюцца ў дарогу зусім не дзеля яе радасцяў. Ім даводзіцца спыняцца ў скрайне непрывабных мясцінах, адтуль яны б з задавальненнем сышлі. Але ім больш няма куды падацца, бо іх нідзе больш не чакаюць, нідзе больш не дазволяць паставіць свой намёт.

Ва ўсім свеце паступова адмяняюць візы. Але не пашпартны кантроль. Ён патрэбны яшчэ больш, чым раней, каб даць рады з блытанінай, выкліканай скасаваннем візаў: аддзяліць тых, дзеля чыёй зручнасці і адмовіліся ад візаў, ад тых, каму трэба сядзець на месцы і перадусім не падарожнічаць. Калі разам з адменай візаў узмацняецца іміграцыйны кантроль, то ў гэтым ёсць глыбокі сімвалічны сэнс. Тут можна ўгледзець метафару чарговага расслаення, якое адбываецца зараз. Адкрываецца простая ісціна: галоўным сярод чыннікаў расслаення сёння сталася “дасяжнасць вандравання па свеце”. Адныя пачалі карыстацца сваболай падарожнічаць sans papiers.¹ Іншыя з тае ж прычыны не могуць застацца на месцы.

Сёння кожны можа быць вандроўнікам, у рэчаіснасці альбо ва ўяўленні. Але паміж пуцявінамі тых, хто апынуўся каля найвышэйшай і найніжэйшай адзнакаў на шкале свабоды, ляжыць непераадольная бездань. Модны тэрмін "качэўнік", што ўжываецца без разбору ў дачыненні да ўсіх, каму выпала жыць у эпоху постмадэрнізму, толькі ўводзіць у зман, бо хавае каласальную розніцу паміж "першымі" і "другімі", робіць усялякае падабенства паміж імі фармальным, павярхоўным.

Па сутнасці два светы - каля верхняй і ніжняй адзнакі на нядаўна ўзніклай шкале рухавасці - рэзка адрозніваюцца між сабою, усё больш страчваюць усялякую сувязь. Для першых - "вольных вандраваць па ўсім свеце" - прастора перастала быць перашкодай, яна лёгка пераадольваецца і ў рэчаісным, і ў віртуальным вымярэнні. Для "другіх" - "прывязаных да адной мясціны" - рэальная прастора імкліва зачыняецца на замок. Ім не дазволена рухацца, таму яны вымушаныя пасіўна прымаць усе змены, што прыходзяць у мясціну, да якой яны прывязаныя.

Сцісканне прасторы знішчае плынь часу. Грамадзяне "першага свету " жывуць у заўсёдным сёння, пераходзячы ад адной шчыльна ізаляванай і ад мінулага, і ад будучыні падзеі да іншай. Гэтыя людзі вечна занятыя, у іх бясконца "не стае часу", бо кожны момант немагчыма падоўжыць. (Тое ж самае мы адчуваем, калі кожная хвіліна "напоўненая да скраеня".) Людзі, якія гібеюць у другім свеце, надрываюцца пад цяжарам залішняга, бескарыснага і марнага часу, не маючы чым яго запоўніць. У іх часе "ніколі нічога не адбываецца". Яны не валадараць над часам, але і час не валадарыць над імі. (Гэтым яны адрозніваюцца ад сваіх продкаў, якія залежалі ад безасабовага заводскага рытму, адзначаючы час прыходу і сыходу з працы.) Яны могуць толькі марнаваць час, які паступова марнуе іх.

“Першы свет” жыве ў часе. Для яго прастора не выконвае якой-кольвек значнай ролі, бо ў імгненне вока можна перанесціся на любую адлегласць. Гэтае і ўкладаў Жан Бадрыяр ш ідэю “звышрэчаіснасці” [hyperreality], дзе робяцца непадзельнымі “віртуальнае” і “рэчаіснае”: абодвум у аднолькавай ступені ўласцівыя (ці неўласцівыя) “аб’ектыўны, знешні характар” і “ўлада караць”. (А менавіта гэтак Эміль Дуркгейм вызначыў прыкметы рэчаіснасці). “Другі свет”, наадварот, жыве ў прасторы. Яна цяжкая, гразкая, да яе не дакрануцца, яна звязвае час, і таму ён непадуладны чалавеку. Там час – пустата, у часе “ніколі нічога не адбываецца”. Структураваны толькі віртуальны, тэлевізійны, час, толькі ён мае нейкі “графік”. Усялякі іншы час маркотна адлічвае секунды: цік-так, сплывае бязмэтна і бясьсьледна. І калі раптам якая-кольвек яго часцінка крышталізуецца, выпадзе на дно, дык падзея гэтая заўсёды будзе нечаканай і непажаданай. Няісны і бязважкі, эфемерны, пазбаўлены ўсялякага сэнсу, вольны ад сілы прыцягнення, час не можа гаспадарыць над гэткай рэчаіснай прасторай, з якой не вырвацца “другому свету”.

Для грамадзянаў “першага свету”, усё больш касмапалітычнага, пазапрасторавага, вольнага ад бар’ераў, свету міжнароднага бізнесу, культуровага мэнэджмэнту і навукі, дзяржаўныя межы сціраюцца, як і для патокаў капіталу і тавараў. Для грамадзянаў “другога свету” іміграцыйны кантроль, законы аб статусе перасяленцаў, палітыка “чыстых вуліцаў” і “нулявой талерантнасці” ўзводзяць усё вышэйшыя бар’еры. Глыбеюць ірвы, што аддзяляюць ад доўгачаканага паратунку іх ад тых мясцінаў, куды яны так імкнуцца,. А як толькі спрабуеш перайсці момт, высвятляецца, што ён разведзены. “Першыя” вандруюць дзеля сваёй асалоды, дзе і як ім толькі заманецца (асабліва першым клясам ці на прыватным самалёце). Да іх падлашчваюцца, іх падкупляюць, каб прымусіць падарожнічаць, іх паўсюль вітаюць усьмешкамі й распасьцёртымі абдымкамі. "Другія" вандруюць употай, часцяком нелегальна, і часам плоцяць за бітма набіты трум смярдзючай развалюхі, што таго і глядзі патоне, больш, чым іншыя – за залочаны “люкс” першага класу. І калі яны даедуць да месца прызначэння, на іх паблажліва касавурацца, а калі не пашанцуе – імгненна дэпартуюць.

Пераклад з ангельскай Алены Дзінман