№3
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

СЭНС І НОНСЭНС СУПРАЦІВУ

Iгар Бабкоў: Сёньня мы сабраліся ў рэдакцыі „Фрагмэнтаў”, каб пагаварыць пра культуру бунту і культуру супраціву. Тэма супраціву сёньня ў Беларусі досыць актуальная, нават навязьлівая. Яна прысутнічае ў розных дыскурсах (палітычным, літаратурным, тэрарыстычным (?), у розных практыках. І ў той жа час яна яшчэ не паўстала як тэма мысьленьня. Нагодай нашай сустрэчы стаўся выхад у Парыжы лекцыяў Юліі Крыстэвай „Сэнс і нонсэнс бунту. Улада і абмежаваньні псыхааналізы”, у якіх яна, нечакана для многіх сваіх сымпатыкаў, пакідае сэміялягічнае поле няўлады і зьвяртаецца да беспасярэдняе крытыкі, да „культуры бунту” — la culture revolte. Матывацыі такога звароту — тэма асобнай размовы. Урывак з уводзінаў да кнігі мы друкуем у гэтым нумары „Фрагмэнтаў”.

Напачатку я хацеў бы спыніцца на разьмежаваньні паняткаў: бунт і супраціў. Для шмат каго гэтыя паняткі — сынонімы. І тое, і тое нібыта зьвязанае з нонканфармісцкімі практыкамі культуры, з хадой насуперак агульнапрынятаму, наяўнаму, звыкламу. І тое, і другое нібыта апэлюе да самакаштоўнасьці чалавечае асобы, да адстойваньня сваёй ідэнтычнасьці, да годнасьці й непакоры.

І ў той жа час гэта розныя рэчы. Бунт-культура (у сваіх практыках) імкнецца перасягаць наяўныя межы, выходзіць навонкі ўсялякай наяўнасьці, адмаўляць яе, імкнуцца да іншага, немагчымага. Гэта культура трансгрэсіі, парушэньня. Яна падыходзіць да мяжы й спрабуе праламіць яе. Культурныя практыкі бунту заўсёды экстатычныя, яны балянсуюць на мяжы самазьнішчэньня. Анталягічныя падваліны бунту — выйсьце за наяўнасьць, нязгода з наяўным быцьцём. І інтэлектуальныя практыкі дваццатага стагодзьдзя як ніколі раней уфундаваныя ў гэтай нязгодзе.

Калі казаць пра трансгрэсіі дваццатага стагодзьдзя — гэта й прарыў межаў наяўнае сьвядомасьці ў неўсьвядомленае (Фройд), разгойдваньне пайма гуманізму як антрапацэнтрычнага покрыва сьмерці Бога (Ніцшэ), пастаноўка пад пытаньне быцьця як наяўнасьці (Гайдэгер) і шмат што іншае.

Юлія Крыстэва гаворыць пра карані бунту, пра тое, што ўсялякі бунт уфундаваны ў прыхаваных (альбо адкрытых) пошуках сакруму. Паводле яе, толькі рэлігійны чалавек здольны на бунт і ў гэтым сэнсе традыцыя „культуры бунту” ёсьць канцавым пунктам шматтысячагадовай (рэлігійнай) гісторыі чалавецтва. У сытуацыі „сьмерці Бога” чалавек імкнецца прарвацца ў тую „пустую” прастору, якая засталася па ягоным зьнікненьні. Чалавек ёсьць цяпер уласнай магчымасьцю, — але адначасова, — і ўласнай немагчымасьцю.

Але для мяне істотным ёсьць ня столькі карані бунту — пытаньне пра карані заўсёды патыхае рэдукцыянізмам — колькі тапаграфія бунту — г.зн., прастора ці прасторы, у якіх разьмяшчаюць сябе практыкі бунту, экспансія гэтых практыкаў, ацэнка й прысваеньне іх культурай, якая ўтылізуе эстэтыку бунту, пакідаючы па-за ўвагай ягоны этас. Бо мы мусім прызнаць, што сучасная культура навучылася дасканала ўтылізоўваць і нэўтралізоўваць усялякія трансгрэсіі, усялякія парушэньні. Напрыклад, Ніцшэ ў нашай культуры — цалкам рэспэктабэльны інтэлектуальны пэрсанаж, а не бунтар і парушальнік табу. Ці Ніцшэ ўсё яшчэ небясьпечны ў культуры нашага тыпу?

Культура-супраціў мае адваротную скіраванасьць. Супраціў — гэта мабілізацыя на абарону ўласнай ідэнтычнасьці. Ён шануе й ахоўвае межы, ён заўсёды на варце. Ён прадугледжвае вонкавага агрэсара, заваёўніка, ворага. Супраціў абапіраецца на калектыўныя дзеяньні. У дваццатым стагодзьдзі супраціў канкрэтызаваўся й дэталізаваўся — гэта абарона адмабілізаванай меншыні супроць пануючай бальшыні — інтэлектуалаў супроць улады, элітарнай культуры супроць культуры масавай, малых культураў супроць культураў-агрэсараў. Абарона ўнікальнага супроць унівэрсальнага, лякальнага супроць глябалісцкага.

Апошняе беларускае адраджэньне сілкавалася адразу з гэтых дзьвюх традыцыяў: бунту й супраціву. Я б нават рызыкнуў сьцьвердзіць, што тая калясальная энэргетыка бунту, якая назапасілася ў пасьляваеннай беларускай прасторы, тая незапатрабаваная суб’ектнасьць у выніку пэўнай гістарычна-культурнай мутацыі трансфармавалася ў традыцыю культурнага супраціву. За нейкія дзесяць год на нашых вачох паўстаў новы культурны тып, новая культурная фармацыя (новая, вядома, у апазыцыі да беларускай савецкай культуры, а не да беларускай культурнай традыцыі). Гэтая новая культурная фармацыя толькі цяпер пачынае рэфлексаваць над тымі прынцыпамі, якія пакладзены ў падваліны яе самой — г.зн. падымае пытаньне пра „культуру супраціву” — яе „сэнс і нонсэнс”, мэты й матывы.

І апошняе. Сапраўдная праблема для беларускай культурнай традыцыі — незапатрабаванасьць бунту. Зрэшты, гэта праблема ўсялякай культуры-супраціву. Джойс заўсёды пакідае Ірляндыю.

Міхась Баярын: Слова „супраціў” было выцягнута з гістарычнага архіву ў мінулым годзе, падчас „Менскай вясны-96” для вызначэньня таго новага становішча, у якім апынуўся беларускі нацыянальны рух. Само па сабе яно азначае „змаганьне як абарону ад пэўнае агрэсіі”. Мы, прыкладам, кажам: ён аказаў супраціў, калі чалавек, на якога напалі бандыты, паспрабаваў абараніцца. Гэты назоўнік відавочна паходзіць ад прыназоўніка „супраць”, што мае наўвеце апазыцыю або адмаўленьне, супрацьстаўленьне або супрацьстаяньне.

Калі гэтым тытулам пачалі карыстацца для называньня антыфашысцкай барацьбы, якая разгортвалася ў акупаваных эўрапейскіх краінах падчас другой сусьветнай вайны, адбылася зьмена ў гісторыі лексэмы. Гэткі працэс у лінгвістыцы прынята ўважаць за мэтафарызацыю. Але калі дадзеным словам цяпер вызначаюць беларускі вызвольны рух, адбываецца другая зьмена: „супраціў” стаецца катэгорыяй, значэньне родавага пайма пашыраецца, каб прыняць у сябе новую відавую адзінку.

Дэкарацыі сучаснай беларускай палітычнай сцэны сапраўды выклікаюць асацыяцыі з францускім або нямецкім Рэзыстансам. Нутраная акупацыя, спробы рэжыму рэанімаваць савецкую таталітарную сыстэму, рэальныя пагрозы ня так даўно набытай незалежнасьці ёсьць толькі некаторымі з складнікаў, што даюць права на існаваньне гэтай намінацыі. Але ўсё гэта „аб’ектыўныя” азнакі, тымчасам як „супрацівам” вызначаецца пэўны „суб’ект” барацьбы.

Чарговая інкарнацыя гэтай лексэмы не выпадкова супала зь вясновымі масавымі акцыямі пратэсту. Іх удзельнікі перажылі нейкую сукупнасьць новых досьведаў і эмоцыяў, якую можна акрэсьліць як пэўны стан. Яго галоўнымі складнікамі, на маю думку, ёсьць пачуцьці салідарнасьці, імкненьня да свабоды й прысутнасьці ворага. Такі расклад, канешне, не высіляе ўсёй ягонай эмацыйнай палітры, але фіксуе асноўныя яе фарбы. Новыя перажываньні сапраўды былі вельмі моцнымі, і ўзьнікла патрэба неяк дыскурсыўна выявіць, замацаваць, карацей кажучы, назваць іх. На бачынах газэтаў замільгалі акурат вышэйпамянёныя словы, але стан перажываўся, безумоўна, не па частках, але як цэласьць. І тытул „супраціў” адлюстраваў яго менавіта на ўзроўні эмоцыі, досьведу. Да таго ж, гэтае слова шмат каму прыйшло да галавы адначасова.

Цяпер гэтым узглядна новым словам часта карыстаюцца ў друку журналісты, палітыкі й інтэлектуалы, і ствараецца ўражаньне, быццам супраціў насамрэч распачаўся ў 1996-м годзе. Мы акрэсьлілі такім спосабам свае новыя эмоцыі і ўспрымаем усе падзеі ў сьвятле гэткай навізны. Рэч у тым, што беларускі нацыянальны рух пашырыўся ад 1 да 60 тысячаў „актыўных” змагароў, якія непазьбежна перажывалі далучэньне да барацьбы як новы досьвед, які карэнна зьмяніў іхняе жыцьцё. Я ўзгадваю той аптымізм, які выпраменьваў Анатоль Сідарэвіч, адзін з пачынальнікаў гэтага руху, калі ён глядзеў на мінулагодні „Чарнобыльскі Шлях”. „Дзесяць гадоў таму нас было ў 100 разоў меней”, — прыкладна так ён тады сказаў.

Адылі гэтая станоўчая тэндэнцыя вельмі ўскладняе працэс мысьленьня й можа надоўга ўвесьці яго ў зман. Ілюзія навізны зьявы, наданая магіяй мовы, хоць і выкрывае некаторыя, раней прыхаваныя, праблемы, засьціць сабой іншыя, ня менш, а, магчыма, і больш значныя. І іх неасэнсаваньне можа ў выніку абярнуцца трагічнай разьвязкай. Падобна на тое, нібы мы вынайшлі, што „гаворым прозай”, і намагаемся зразумець менавіта гэтую падзею.

Зачын гэтай гісторыі можна ўмоўна прымеркаваць на апошнія дзесяцігодзьдзі ХVIII ст., калі Рэч Паспалітая канчаткова зьлегла на свой перадсьмяротны ложак. Тады ў дзяржаве сфармаваліся дзьве асноўныя партыі, і лінія фронту паміж імі была адначасова мяжой паміж пакаленьнямі. Старая „сармацкая” шляхта любым коштам жадала захаваць „залатую вольнасьць”, утвараючы шматлікія канфэдэрацыі і ўздымаючы рокашы. Гэта азначала кансэрвацыю анархіі, якая панавала ў краіне, і давяла яе ўрэшце да поўнай згнібы. Яна ўсімі сіламі імкнулася перашкодзіць маладой генэрацыі рэфармаваць палітычную і эканамічную сыстэму краіны й навесьці неабходны парадак. Адзначым, што яе лідэры былі прасякнутыя асьветніцкімі й рэвалюцыйнымі ідэямі, вельмі папулярнымі на той час у Эўропе.

Першая групоўка падзялялася ўнутры на мноства „пятых калёнаў” (прааўстрыйскую, прапрускую, прарасейскую, прашвэдзкую, і нават пратурэцкую), якія ладна варагавалі паміж сабой. Але ў вадным моманце яны ўсе сыходзіліся. Калі рэфарматары на кароткі час прыйшлі да ўлады, што вылілася ў прыймо Канстытуцыі 3-га траўня, апошняй іх надзеяй сталіся якраз вонкавыя сілы, якія маглі забясьпечыць непарушнасьць status quo. Тых людзей, што прадалі тады радзіму Расеі, Аўстрыі й Прусіі, сьмела можна было б назваць „кілбасьнікамі”, калі б замест гэтага банальнага слова не гучала высакародная „вольнасьць”. Яны ўжо тады былі вельмі ляяльнымі да ўсіх чужынцаў, якія б загарантавалі ім спакойнае „свабоднае” існаваньне.

У славутым лёзунгу, што абвясьціў пра надойсьце новай эры (Свабода, Роўнасьць, Салідарнасьць), якім захаплялася бальшыня „нонканфармістаў” з другой партыі, ужо былі вызначаны два складнікі вышэйпамянёнага стану. Трэйці элемэнт не прымусіў сябе доўга чакаць, ён зьявіўся тады, калі яны паспрабавалі адбіць агрэсію трох імпэрыяў, узьняўшы няўдалае паўстаньне ў 1794-м годзе. Ужо тады ліцьвінская плынь гэтага руху ўвесьчасна канфліктавала з цэнтральным кіраўніцтвам. Таму гэтую дату варта ўважаць за дзень народзінаў беларускага супраціву.

На гэтым хада гісторыі насамрэч і спыняецца. Яе далейшы выклад ужо непатрэбны, бо ўсім нам добра вядомы, і поўніцца шматлікімі таўталёгіямі й паўторамі. На працягу двухсот гадоў мы назіраем адно вонкавыя структурныя зьмены, барзьдзей падобныя на зьмены пораў году, як на зьмены гістарычных эпохаў: беларускі вызвольны рух пакрысе адасабляецца ад польскага, чаргуецца яго „партыйная” прыналежнасьць, „геаграфічная” арыентацыя супрацьстаяньня, ідэалы мінуўшчыны й будучыні, і ўрэшце цэлыя пакаленьні ўдзельнікаў змаганьня, але застаецца стабільным стан. На ўзроўні эмоцыі, досьведу імкненьне заўсёды скіроўваецца да свабоды, ёсьць фактычна адзіны ўсходні вораг (іх, канешне, было больш, адылі гэта мала што зьмяняе), які таксама кожны раз увасабляўся ў розных вобразах і апраўдваў кепскія прадчуваньні, салідарнасьць панавала прынамсі ўнутры асобных частак, калі не ўсяго руху.

Зь іншага боку, у „дзявоцкай” некранутасьці ўвесь час заставалася бінарная апазыцыя „нонканфармістаў” і „ляялістаў”. Аб’ект любові апошніх за гэты тэрмін звузіўся сьпярша да дзьвюх, адылі да адной магутнай дзяржавы. Зьмяняецца характар абгрунтаваньня гэткай прыхільнасьці, іх сацыяльная й рэлігійная прыналежнасьць, але захоўваецца нязьменным само стаўленьне й абавязковы аргумэнт „кілбасы”.

Прасочваецца відавочная пераемнасьць паміж усімі гістарычнымі праявамі абедзьвюх зьяваў (нават на генэтычным узроўні, ня кажучы ўжо пра тэкстуальны).

Па сутнасьці, за дзьвесьце гадоў суплёт стану й стаўленьня спарадзілі дзьве паралельныя традыцыі: як супраціў, так і ляялізм сталіся праграмамі культуры.

Кожная генэрацыя, далучаючыся да той ці іншай традыцыі, успрымае гэтую падзею як новы досьвед і раптам усьведамляе, што „гаворыць прозай”. Вымалёўваецца пэўная парадыгма, вельмі падобная на сярэднявечную сыстэму перадачы прафэсіі (ад дзеда — унуку, або ад бацькі — сыну), дзе кожнае пакаленьне паўтарае тое ж, што чыніла папярэдняе. Замест эвалюцыі, сьпіралі яна пастулюе перадачу, цыкль. Гісторыя нібыта рухаецца вонках, але ўнутры яна стаіць, цыкліцца.

Сьмерць гісторыі, канешне, была ў дадзеным выпадку адно інсцэніроўкай сьмерці. Адылі, нельга блытацца ў тэрмінах, або забывацца на пэўныя тэрміны ці рабіць беспадстаўныя сынанімічныя пары, асэнсоўваючы дадзенае пытаньне.

Алег Дзярновiч: Сапраўды, ёсьць праблема тэрмiналягiчнага разьмежаваньня. Iснуе супрацiў як нават не палiталягiчная катэгорыя, а як палiтычная практыка, i мы зараз шмат казалi якраз пра яе. Але ёсьць чыста культурнае прачытаньне супрацiву, i мне падаецца, што гэта не зусiм плённая катэгорыя ў беларускай сытуацыi, як гэта не парадаксальна. Бо ў дачыненьнi да чаго ён адбываецца? — да старой беларускай культуры? савецкай? — але яна калянiяльная, непаўнавартасная культура. Таму яна не складае традыцыю ў культурным сэнсе. Хутчэй за ўсё, мае мейсца паўставаньне сучаснай беларускай культуры. Яна ўзьнiкае, i можа быць таму мы, калi не знаходзiмся ў эпiцэнтры, прынамсi бачым гэты эпiцэнтар побач з сабой, востра адчуваючы гэтую дынамiку, называем гэтае жыцьцё супрацiвам.

Андрэй Дынько: Так, тэрміналёгію ўдакладніць трэба. Ужо выраз „культура супрацiву” досыць спрэчны. Па-першае, лепш, вiдаць, казаць пра мастацтва супраціву, бо інакш мы згубімся ў лесе рознакаляровых значэньняў слова „культура”. Па-другое, мастацтвам супрацiву, як па-мойму, трэба называць досыць спэцыфічныя творчыя зьявы, найчасьцей спалучаныя з палiтычным цi нацыянальным змаганьнем, якія й разглядаць мусова ў кантэксьце пэўных гiстарычных абставiнаў. Гэта мастацтва, спароджанае пэўным сацыяльным рухам і якое абслугоўвае гэты рух, але й занепадае разам зь ім. Заангажаванасьць — вялікая крыніца энэргіі і натхненьня, але й відавочны гандыкап. Я кажу пра „клінічны” выпадак мастацтва супраціву, аднак жа зазвычай, як па-мойму, дужа цяжка акрэсьліць, дзе сканчаецца чыстае палітызаванае мастацтва, а дзе пачынаецца больш агульны, мэтафізычны бунт, апрануты ў палітызаваную, заангажаваную форму. Фэномэн „бунт-культуры” ўвогуле нашмат шырэйшы за фэномэн „мастацтва супраціву”. Пытаньне, праўда, што ёсьць бунтам. Вось жа й Пруста можна назваць магутным бунтаром, волатам бунт-культуры, але гэта ўжо будзе наданьне выразу „бунт-культура” іншага сэнсу, чым той, які мае на ўвазе Крыстэва.

Цi можна весьці гаворку пра нейкае „любаснае” мастацтва, пра культуру, якая не бунтуе? Безумоўна, так: маньерызм — клясычны прыклад. І ўжо пытаньне ґусту, як мы ацэньваем гэтае мастацтва. Я асабіста застаюся на пазыцыі, выказанай у „Оргіях талерантнасьці...”: зараз толькі мастацтва, што выгадавана зь зерня нецярпiмасьцi, нязгоды, бунту застрахаванае ад творчай стэрыльнасьці. Талерантнасьць у сапраўднасьці — гэта ня цнота, а правіла гульні. І вазьмеце вы Вільню, Львоў, іншыя суплёты культураў. З чаго паўсталі іх чары, як былі створаны фантастычна багатыя мастацкія набыткі? Уласна, з шалёнай канкурэнцыі грамадаў, культураў, рэлігій. Праваслаўныя перад уніятамі, пратэстанты навыперадкі з каталікамі і г.д.: хто першы зафундуе друкарню, хто наладзіць харашэйшы фэст, хто збудуе больш велічны сабор... Аднак я зьбіўся з тэмы.

Калi браць прыклады зь беларускай літаратурнай традыцыi, дык зразумела, што Багушэвiч i Дунiн-Марцiнкевiч — не зусім адно і тое самае. Багушэвiч у пачатках традыцыі пратэсту, у Марцiнкевiча цалкам іншая эстэтыка. Нездарма ж менавіта Марцінкевічаву „Ідылію” сцэнізаваў Пінігін цяпер, калі беларускае мысьленьне рассмакоўваецца ў постмадэрнізьме.

Апошнім часам у нас зноў мільгае Iван Шамякiн. Ён здаецца мне монстрам мастацтва ня-бунту, якое не пратэстуе, мастацтва задавальненьня, шоў, што існуе выключна дзеля зарабляньня грошай, але замаскаванага пад дыдактызм, маралізм, пэўную ідэалёгію. І яно нетрывалае, гэтае мастацтва. Мастацтва, якое спараджае бунт, калі хочаце, „вечнае”. Мастацтву ж, што нараджаецца проста для зарабляньня грошай, ня маючы праўдзівых сярэдзінных, скажам, псыхалягічных, гульнёвых або бунтарскіх мэтаў, цяжэй стаць „добрым” мастацтвам, перажыць сваю эпоху.

Алег Дзярновiч: Я не перакананы. Насамрэч, iснуе й культура супрацiву ў вузкiм сэнсе. Славамiр Адамовiч — вельмi яскравы яе прыклад — адседзеў амаль год у турме за свой не найлепшы верш. Але рэальная культура, можа быць, прадугледжвае нейкi палiтычны канфармiзм?

Міхась Баярын: Калі мы гаворым пра культуру супраціву, дык барзьдзей маем наўвеце супраціў культуры. Тая двухсотгадовая традыцыя змаганьня, якая ў нечым спыніла гісторыю, азначае насамрэч становішча незавершанага мадэрну. І ў гэтым кантэксьце ўся барацьба разгортвалася паміж Цэнтрам і Пэрыфэрыяй, паміж культурай-агрэсарам і культурай-абаронцай. Гэты ж стан мы фактычна назіраем і зараз.

Валянцiн Акудовiч: Я думаю, што тут праблемы ўзьнiкаюць нават не з тэрмiналёгiяй, а з тым, да чаго, да якой балячкi, мы будзем прыкладваць „супрацiў”. Цi будзем разглядаць яго ў сацыяльна-палiтычным дыскурсе, цi ў этычным, цi ў эстэтычным, i ў кожным зь iх мейсца, роля й значэньне супрацiву далёка не аднолькавыя. Я заўсёды даклярую сябе як канфармiста, гэта мая iдэалёгiя й мая сацыяльная практыка. I, гэта можа парадаксальна, для мяне вiдавочна, што любы творчы акт трымаецца на мэханiзьме супрацiву. Немагчыма нi намаляваць карцiну, нi напiсаць вершаваны радок бяз гэтай энэргii. Бо ў iншым выпадку гэта будзе папросту паўторам, а ня творчым актам. Там, дзе нараджаецца штосьцi новае, не iснуе iншай мэханiкi. А мысьленьне ўвогуле заснавана на абвяржэньнi, г.зн. на супрацiве папярэднiкам. Плятон абвяргае Сакрата, Арыстотэль — Плятона, i г.д. бясконца. Iнтэлектуалiзм — гэта абвяржэньне й адвяржэньне, хоць мiнулае, безумоўна, у нейкай ступенi засвойваецца, iнакшым чынам ня можа зьявiцца нiякая новая iдэя.

Але, калi мы кажам пра культуру супрацiву, усё блытаецца яшчэ больш. Бо якраз культура, на маю думку, нiчому не супрацiўляецца (пакiдаючы па-за ўвагай дачыненьнi памiж культурамi). А вось што ўвесь час знаходзiцца ў канфрантацыi, у супрацiве культуры, дык гэта мастацтва. У нашым выпадку гэтыя канцэпты нельга зьмешваць. Культура — гэта ачалавечваньне быцьця праз сацыяльныя практыкi, а мастацтва — гэта творчы акт, якi выламваецца з культуры праз супрацiў. Любы творчы мастацкi акт, iнтэлектуалiзм — гэта пераадольваньне прыцягненьня культуры, i таму мастацтва й культура ёсьць антаганiстычнымi зьявамi. Мастацтва можа iснаваць толькi праз супрацiў. Культура статычная, практычна нерухомая. А мастацтва ўвесь час пульсуе творчымi актамi ў найрозных сфэрах. Яно драбiць, разломвае культуру. Таму я ня ведаю, якi можа быць супрацiў культуры. Мы супрацьстаiм эстэтычным плыням, калянiяльным жанрам мастацтва, але не культуры.

Алег Дзярновiч: Фактычна, вы атаесамляеце культуру й традыцыю?

Валянцiн Акудовiч: Так. Мне здаецца, пакуль мы не аддзелiм культуру ад мастацтва, блытанiна ня скончыцца.

Iгар Бабкоў: Была выказаная сапраўды цiкавая ідэя, і па-свойму, мне здаецца, яна адпавядае рэчаіснасьці, таму можна працягваць разьвіваць яе далей. Яна палягае на тым, што за апошнія два стагодзьдзі, пачынаючы ад падзелаў Рэчы Паспалiтай, сама структура грамадзкага жыцьця й культуры, якая паўставала на іх асноведзі, была працятая біпалярнасьцю. З аднаго боку — традыцыя супраціву, палітычнага, інтэлектуальнага, культурнага — усе гэтыя бяздомныя мысьляры, народнікі, абуджальнікі й г.д., з другога — традыцыя канфармізму, якi або скатваўся ў беспасярэднюю калябарацыю, або маскаваўся такімі рэчамі, як згода альбо талеранцыя. І гэтая біпалярнасьць жыцьця не эвалюцыянавала — г.зн. не было эвалюцыйнага разьвіцьця гэтых традыцыяў, калі два полюсы мяняюцца мейсцамі, адбываецца нейкае змаганьне-дыялёг. Проста ад пакаленьня да пакаленьня гэтыя складнiкі перадаваліся.

У выніку, цягам двух апошніх стагодзьдзяў у Беларусі не было эўрапейскай гісторыі. Было трызьненьне, вечны сон, які ўзнаўляўся кожнай генэрацыяй, што зноў адкрывала для сябе гэтыя рэчы. (Я думаю, перадусім таму, што ў Беларусі ўсё ж была гісторыя, не нутраная, а калянiяльная, вонкавая, у якой Беларусь увесь час была аб’ектам гэтай гісторыі.) Адна частка кожнай генэрацыі знаходзіла сваю традыцыю супраціву, а другая частка гэтай генэрацыі, адпаведна, знаходзіла сваю традыцыю талеранцыі, калябарацыі, канфармізму й г.д..

Уся гэтая сытуацыя трымалася на тым, што ад пачатку аб’ект гэтага супраціву быў наперад зададзены: гэта Расея. I Расея не падманвала нашых чаканьняў. Апошнія два стагодзьдзі яна з прыемнасьцю гуляла ролю гэтага аб’екта.

Мы патрапілі ў выніку ў замкнёнае кола, выйсьце зь якога для культуры досыць цяжка знайсьцi. Бо праўдай ёсьць тое, што беларуская культурная ідэнтычнасьць так ці інакш прадугледжвае пэўны комплекс, як мы яго ні назавем: супрацівам Расеі, русафобіяй, антырасейскім змаганьнем і г.д. Нягледзячы на тое, што калябарацыянізм, відавочна, больш пашыраная (у часе й прасторы) зьява, беларускі культурны наратыў напісаны з пункту гледжаньня культуры-супраціву. Сьмешна назіраць, як у савецка-беларускай школе распавядаюць пра Каліноўскага альбо Грынявіцкага, але маўчаць пра Саюз Беларускіх Патрыётаў.

Я дадаў бы яшчэ, насуперак Валянціну, што ў гэтай сытуацыі беларуская традыцыя фатальна аказваецца традыцыяй супраціву. Яна не ўсьведамляе гэтага, бо гэта сядзіць, скажам, у яе падсьвядомасьці. Гэта ніколі не тэматызуецца. І фатальнасьць сытуацыі яшчэ і ў тым, што заўсёды вызначаны аб’ект барацьбы: Расея, Усход.

На гэтым тле сапраўдныя культурныя бунтары не гучаць, не заўважаюцца, не прачытваюцца. Возьмем таго ж Юхнаўца, які так зацята супраціўляўся мове, увогуле паэтычным, літаратурным дыскурсам, і збор твораў якога мусіць быць выдадзены й прачытаны так, як, скажам, збор твораў Арто ці Батая.

Міхась Баярын: Відавочна ці прыхавана, але лінія адмежаваньня паміж гэтай зьявай і культурай-бунтам, як нейкім унівэрсальным рухавіком стварэньня новага, творчасьці, безумоўна, існуе. Першая ёсьць сукрытым выяўленьнем вайны машын, у той час як другая адбываецца ўнутры культуры, і вынікае ў разбурэньні ці выйсьці за межы традыцыі. Калі мы глянем на двухсотгадовую гісторыю беларускай культуры супраціву, мы зьдзівімся, чаму такія мізэрныя здабыткі гэтага „бунту”. Змаганьне насамрэч вымагае велізарных высiлкаў, яно выцягвае з чалавека безьліч энэргіі й скіроўвае яе ў палітыку. Бунт-культура толькі пакутуе ад гэтага, яе праявы мінімізуюцца й стаюцца незаўважнымі. Хаця абедзьве зьявы маюць, відаць, адну крыніцу: Прыроду зь вялікай літары, і паводле фрайдызму ёсьць пранікненьнем першасных працэсаў у другасныя: экспансія „Іd” у сфэру „Ego”, толькі сублімацыя адбываецца праз два розныя спосабы.

Каб пазьбегнуць блытаніны, падобнае разьмежаваньне варта ўвесьці і ў пытаньне талеранцыі й канфармізму. Першае паймо ў сучасным разуменьні ўзьнікла прыблізна ў 60-я гады, і гэта не выпадкова супадае з надойсьцем эпохі постмадэрну. Мне падаецца, што яно адлюстроўвае акурат тую ўзглядную нэўтральнасьць, што запанавала амаль ува ўсіх дыскурсыўных сфэрах, калі ніводная плынь мысьленьня ня можа ўжо прэтэндаваць на канчатковае асягненьне істоты. Гэта барзьдзей магчымасьць таго, што выслухана будзе ўсё. Талеранцыя як канстатацыя постмадэрнай плюральнасьці — зусім ня тое ж самае, што й калябарацыя. Апошняя фактычна пачала маскавацца пад першую, калі пачаліся працяглыя размовы пра „памяркоўнасьць”, „прыродны цэнтрызм” беларускай нацыі. І калі мы цяпер змагаемся супраць талеранцыі як апазыцыі культуры-супраціву й культуры-бунту, мы насамрэч змагаемся супраць даўно вядомага ляялізму.

У гэтым кантэксьце можа працаваць толькі супрацьстаўленьне традыцыі супраціву традыцыі канфармізму. Культура-бунт і талеранцыя ёсьць барзьдзей нейкім кшталтам „дыялектычнага кола”, і паўстаюць барзьдзей як два неабходныя ўнівэрсальныя мэханізмы разьвіцьця культуры ўвогуле. Талеранцыя існуе пасьля бунту, як засваеньне здабыткаў бунту, хаця адначасова й зьяўляецца адной зь яго мішэняў. Змаганьне з гэтым мэханізмам досыць бессэнсоўнае. Будучыня талеранцыі гарантавана, тымчасам як пэрспэктыва культуры супраціву стаіць пад пытаньнем.

Андрэй Дынько: Калi паспрабаваць знайсьцi прыклады бунту ў беларускай культуры ХХ ст., дык найбольш яскравыя ўзоры нам даюць, як па-мойму, сьпярша „Маладняк”, а пасьля „Тутэйшыя”. Пры вызначэньні вартасьці важыць, мабыць, ня толькі самавартасьць, але й вартасьць рэзанансу, выкліканага дзейнасьцю бунтароў у асяродзьдзі, у навакольлі. А вельмi яскравы прыклад ня-бунту — „Бум-Бам-Літ”.

Валянцін Акудовіч: Згодны.

Андрэй Дынько: І тут можна параўноўваць. І мне здаецца, што тут маецца доказ таго, што мастацтву ня-бунту, пазбаўленаму магчымасьці ставаньня мастацтвам дзеля зарабляньня грошай, цяжка ўтрымацца ад ператварэньня ў звычайнае графаманства, знайсьці нейкія ўнутраныя матывацыі для творчасьці. Што датычыць нібыта суцэльна антырасейскага характару бунт-культуры ў Беларусі, дык „Маладняк” i „Тутэйшыя” (а іх, дарэчы, нельга разглядаць толькі як літаратурныя плыні, бо поруч зь літаратурай у іх саку зварыліся выдатны жывапiс, ідэалёгія і г.д., а варта разглядаць як агульнакультурныя досьведы, грамадзкія сытуацыі) гэтыя бунты ніяк нельга лічыць чыста антырасейскім супрацівам.

Замуроўваючыся ў мастацтве супрацiву, сапраўды цяжка зрабіць нешта вартае. І зводзіць беларускае мастацтва да мастацтва супраціву, абмяжоўвацца супрацівам — згубны шлях для беларускай культуры. Пытаньне мастацкага выбару тут нельга блытаць з пытаньнем чыста чалавечага выбару ў кожнай канкрэтнай палітычнай сытуацыі: як чалавек я мушу вызначыцца, дзе я, з кім я. Аднак падпарадкоўваць сябе як творцу, як мастака — гэта зусім іншае. Тое, што робіць Адамовiч, ёсьць мастацтвам супраціву, так? І стае зразумела, наколькі абмежаваныя ў яго магчымасьці для рэалiзацыi, цяжка намацаць і перайсьці мяжу злабадзённа каштоўнага. У прынцыпе, мастацтва супраціву — хітрая пастка для творцы, бо палітычная актывізаванасьць у яе звыклых формах — гэта даволі ткі сурагатны бунт. Але й бунт-мастацтва — а яно ў ХХ ст. у ці малой ступені прыпадае на так званы „мастацкі авангард” — сутыкаецца із шматлікімі тупікамі: рэч у тым, што авангард у рэшце рэшт няўмольна прыходзіць да „белага квадрата на белым тле”, да кнігі вершаў у выглядзе вокладкі, пад якой чыстыя белыя старонкі.

Валянцiн Акудовiч: Я хацеў бы вярнуцца да папярэдняе тэзы, выказанай Ігарам. Я ня згодны з вамі ў тым, што апошнія дзьвесьце год вэктар супраціву быў скіраваны толькі ў бок Расеі. Гэта абсалютна недакладна, бо, калі мы возьмем, напрыклад, статыстыку выданьня кнігаў на беларускай і польскай мовах за сямнаццатае стагодзьдзе, яшчэ да падзелу Рэчы Паспалітай, бачна, што экспансія польскай культуры была значна больш вострая. Яшчэ ў адзін найбольш яскравы пэрыяд, калі Заходняя Беларусь была пад Польшчай, настроі былі абсалютна антыпольскімі як у Заходняй, так і ўва Ўсходняй Беларусі. Былі часы, калі гэты вэктар быў скіраваны прынамсі ў два бакі.

Нават калi прыняць пакуль тое, што ў аснове беларускай культуры з ХVIII цi з ХVII стагодзьдзя ляжыць нутраны супрацiў, мне здаецца, што гэта не ўнiкальная зьява. Любая культура, польская цi француская, усё адно ўвесь час жыве ў стане нейкага супрацiву. Сёньня заходнеэўрапейскiя культуры знаходзяцца ў супрацiве амэрыканскай, у расейскай культуры заўсёды панавалi антызаходнiцкiя настроi. Можа быць, гэта спосаб iснаваньня? Бо творчы акт ня можа трымацца нi на якiм iншым мэханiзьме. Iншая рэч, што ў беларускай сытуацыi супрацiў больш рэзка выражаны. Але ўсе культуры аднолькава экспансыўныя. Беларуская культура, амаль канаючы, гатовая праглынуць палескую.

Iгар Бабкоў: Рэч у тым, што і француская, і расейская культуры, наадварот, маюць у сваёй аснове архетып экспансіі, а не супраціву. Расейская культура — гэта культура экспансыўная, культура нарцысычнага тыпу, якая, пашыраючы свае межы, заваёўваючы чужыя абсягі, паўсюль хоча бачыць толькі сябе.

Вядома, што архетып супраціву — гэта не ўнікальнасьць беларускай культуры. Калі мы возьмем любую сярэднеэўрапейскую культуру, то ў пэўныя гістарычныя моманты мадэль культуры-супраціву працуе. І ўнікальнасьць беларускай сытуацыі ў тым, што гэты момант цягнецца занадта доўга. Гэты архетып настолькі ўвайшоў у культурную традыцыю, што ён ужо аўтаматычна перадаецца без рэфлексіі. Г.зн., не рэфлексуюцца канкрэтныя гістарычныя абставіны, у якіх ён паўстаў, і не рэфлексуюцца магчымасьці выйсьця за межы гэтага архетыпу.

Зразумела, што ёсьць нейкі стан нармальнасьці культуры, калі яна працуе на ўзроўні адаптацыйных мэханізмаў, засваеньня й прысваеньня здабыткаў, якія ствараюцца ў сытуацыі культуры-бунту. Для нас сапраўды праблема, ці мы выйдзем за межы супраціву, ці сама культурная сытуацыя ў нейкай аглядальнай пэрспэктыве дазволіць нам выйсьці за межы гэтага архетыпу, або лёс беларускай культуры — гэта вечны сон Яраміра Гладэка, які будзе паўтарацца з генэрацыі ў генэрацыю. І самае сьмешнае, што пры любых вынішчэньнях, фізычных, антрапалягічных, культурных, усё адно знаходзіцца пэўная частка людзей, якія знаходзяць гэтую традыцыю і яе працягваюць. Гэта азначае, што праблема зьнікненьня, пераможанасьці не стаіць.

Прычым, разглядаючы гэта як традыцыю супраціву, мы выводзім мысьленьне за межы чыста беларускай праблематыкі. Гэта не праблема выжываньня цэлай культуры, а праблема працягу цэлай традыцыі. Бо была, скажам, і беларуская канфармісцкая традыцыя. Вазьмеце беларускую гісторыю, вы ж там ня знойдзеце ўсіх гэтых Пшчолак, дзясяткаў людзей, якія былі канфармістамі, што пісалі тэксты, якія, магчыма, і варта ўлучыць у культурную гісторыю. У нашай культурнай сьвядомасьці ёсьць героі супраціву, і няма ўсякіх заходнярусаў, палянізатараў, якія былі часткай культурнага ляндшафту, але з прычыны таго, што архетып задае пэўны адбор, не ўваходзяць у культурную традыцыю. Так, як няма ў ёй сёньня ўсякіх полацкіх ветвяў, гэтых расейскіх або расейскамоўных герояў, не таму, як лічыць Дубавец, што яны нічога геніяльнага не ствараюць. А можа й ствараюць? Мы іх проста ня ведаем, мы не чытаем. Але таму, што ў самых падвалінах культуры ўжо зададзены мэханізм адбору й сэлекцыі. У гэтую традыцыю яны ніколі ня ўвойдуць.

Алег Дзярновiч: Для разьвiцьця, пашырэньня беларускай культуры тэрмiн „экспансiя” сапраўды будзе няўдалым, неадэкватным, бо тыя трансфармацыi, што адбываюцца ўнутры гэтай маладой культуры, маюць зусiм iншую прыроду. Мы памiналi ўжо пахавальны звон, але, можа быць, мы маем справу з культурай будучынi. Беларуская культурная сытуацыя полiлiнгвiстычная i, у вузкiм сэнсе, полiкультурная. I якраз беларуская культура — адзiная, што дала шанец палескай культуры, бо нiводная iншая, нi польская, нi ўкраiнская, не дае такога шанцу.

Яна дае магчымасьць разьвiцьця розным плыням. Адбываецца не экспансiя, а пошук балянсаў. Адзiная праблема — уласна функцыя й роля ўва ўсiм гэтым беларушчыны. Можа быць, яе можна вызначыць як iнтэгральную, бо безь інтэгральнай функцыi беларушчыны зьнiкае беларуская культурная сытуацыя.

Міхась Баярын: У сытуацыі постмадэрну, ува ўмовах глябальнай прасторы, якая нясе разам з сабой уніфікацыю і стандартызацыю, калі патрэбы мяншыняў або задавальняюцца, або самыя мяншыні маўкліва зьнішчаюцца, будучыня беларушчыны, якая ўсё яшчэ знаходзіцца ў стане незавершанага мадэрну, стаецца больш чым праблематычнай. Гісторыя стаіць і цыкліцца толькі тут, але вонках яна ўвесь час разьвіваецца і ўплывае на гэтую лякальную стагнацыю. Калі гэтае змаганьне, урэшце, ня скончыцца перамогай, культура супраціву будзе ўніфікаваная ў контаркультуру. У такім разе ня будзе існаваць вялікіх адрозьненьняў паміж панк-рокам, сэкс-меншынёй і беларускім вызвольным рухам.

Безумоўна, лепш, каб унутры беларускай культуры зьявіліся ўсе праявы бунту, як яна сама будзе „бунтаваць” супраць „фальшывых стандартаў” постмадэрнага сьвету. Вялікі непакой выклікае тое, што культура проста запраграмавана на змаганьне, а не на „перамогу”, і выпадкі рэфлексіі над гэтай праграмай вельмі рэдкія. Канешне, выбару, змагацца або не змагацца, у нас няма, выбар можа існаваць толькі паміж стратэгіямі й тактыкамі гэтага змаганьня. Для сканчэньня мадэрну патрэбна, каб гэтая культура выкарыстоўвала постмадэрныя тэхналёгіі й практыкі, посьпех якіх ужо спраўджаны. Але чыста тэхнічна, ува ўмовах манапалізацыі электронных мэдыя, зрабіць гэта сапраўды вельмі складана.

Iгар Бабкоў: Культура супраціву будуецца на пэўных антыкаляніяльных практыках, на антыкаляніяльным мысьленьні, на антыкаляніяльным мастацтве, калі можна лякалізаваць ворага, калі можна сказаць, што вораг — гэта Расея, Польшча, канфармізм. У сытуацыі постмадэрну, у сытуацыі фальшывай нармалізацыі сьвету, калі ўсё зблытана з усім, калі праз расейскую мову сюды прыходзяць ня Пушкін з Дастаеўскім, а амэрыканскія кшталты мас-культуры, і, наадварот, праз амэрыканскую кока-колу сюды прыходзіць расейская традыцыя, то антыкаляніяльныя практыкі трансфармуюцца ў посткаляніяльныя.

Насамрэч, акрамя тых апазыцыяў, якія мы выбудавалі, г.зн., культуры-супраціву й культуры-бунту, з аднаго боку, і культуры-супраціву й культуры-калябарацыі, з другога, ёсьць яшчэ сытуацыя пералому да постмадэрну, у якой культура-супраціў як культура антыкаляніяльная можа й ня выжыць. Сёньняшняя сытуацыя зь беларускай дзяржавай выдатна гэта дэманструе. Нібыта ёсьць атрыбуты дзяржавы: моцны лідэр, аўтарытарная ўлада. Для няспраўджанага мадэрну — гэта ўсё, што патрэбна. Але, тым ня менш, усё гэта выглядае чыстай імітацыяй, і патрапляе якраз у апазыцыйны бок.

Алег Дзярновіч: Таму што ў нас лідэр якраз разбурае дзяржаву. І не нацыянальную дзяржаву, а дзяржаву ў прынцыпе, як iнстытут.

Ігар Бабкоў: Абсалютна канкрэтны прыклад што да пярэйсьця ад мадэрну да постмадэрну: ёсьць такая палітычная, інфармацыйная й культурная зьява, як „Менская Вясна-96”. Яе посьпех грунтаваўся на тым, што пры стварэньні гэтага фэномэну былі выкарыстаныя цалкам постмадэрністычныя практыкі. Мы ўсе ўдзельнічалі ў гэтых акцыях i ведаем, што ў натоўпе ўвесь час змагаліся дзьве інтэнцыі. Першая — iсьці на штурм прэзыдэнцкага палацу, другая — рабіць карцінку, разуменьне таго, што рэальны ўплыў гэтай падзеі не беспасярэдні, а апасродкаваны празь інфармацыйныя тэхналёгіі, мэдыі, кніжкі, паштоўкі, якія пачалі зьяўляцца пасьля.

Няскончаны праект беларускага мадэрну мае шанец быць скончаным толькі праз выкарыстаньне постмадэрных практыкаў. У прынцыпе, стан постмадэрну — гэта стан плюралізаваных мадэрнаў, гэта стан мадэрнаў, якія цалкам усьведамляюць сваю праектнасьць.

Андрэй Дынько: У вынiку дыскусii ў мяне склалася зусiм iншае бачаньне праблемы. Напрыклад, Крыстэва задаецца пытаньнем, дзе шукаць бунт? Цi ў постмадэрным грамадзтве ўвогуле ня можа быць нiякага бунту? I дагэтуль я думаў, што ў нас усё проста, бунт — гэта нацыянальны, палiтычны, культурны супрацiў. Але супрацiў таксама не задавальняе. Дзе шукаць бунт? Значыць, i ў нас паўстае тое ж пытаньне. Постмадэрн — гэта эра культуры тавару, i для бунт-культуры нiбыта не застаецца мейсца. Дзе шукаць той бунт у Беларусi?

Крыстэва кажа пра бунт дзеля таго, каб чалавек стаўся суб’ектам. Але цi тое гэта? Цi гэта толькi спэкулятыўнае меркаваньне?

Ігар Бабкоў: Як увогуле паўстае суб’ект? Суб’ект, які ёсьць крыніцай мастацкага твору, бунту, крынiцай нейкіх культурных інсьпірацыяў. Клясычнае разуменьне было такім, што суб’ект ёсьць зададзеным, г.зн., ён зьяўляецца наяўнай анталягічнай дадзенасьцю. Суб’ект, асоба, індывід стаяць у цэнтры ўсяго бытнага, а зь яго б’е вадаграем навука, тэхналёгія, мастацтва і г.д. і г.д. Эпоха постмадэрну, паставіўшы пад сумнеў гэтую тэзу, у пэўным сэнсе скасаваўшы суб’ект, зруйнаваўшы дэкартаўскае cogito, паводле майго разуменьня, ня мае на мэце тое, што нічога больш няма: суб’екта няма, асобы няма, што гэта ўсё ілюзія, мая. Яна мае на мэце пераварот у разуменьні самога паўставаньня гэтага суб’екта. Суб’ект паўстае ня базавай катэгорыяй, якая грунтуе ўсё. Ён паўстае на скрыжаваньні розных практыкаў, уладаў, на скрыжаваньні вэктараў разнастайных сілаў. Г.зн., што мы маем бунт, супраціў, мітынгі, і ў перапляценьні ўсяго гэтага паўстае асоба. Дзе гэтая асоба будзе шукаць свае карані, на чым яна будзе грунтавацца? Або на нейкай паверхні, на наяўнасьці, або яна будзе ісьці да культуры бунту.

Практыкуючы бунт-культуру, мы стаемся адным тыпам асобы. Практыкуючы культуру канфармізму, мы стаемся зусім іншым тыпам асобы. Практыкуючы сацыяльныя ролі: мужа, бацькі, каханка і г.д., мы стаемся іншым тыпам. На скрыжаваньні гэтых практык і паўстае нашае Я.

Міхась Баярын: Наўрад ці бунт стаецца немагчымым пасьля „сьмерці” суб’екта, і нават пасьля „сьмерці” чалавека. Разгубленасьць вынікае з таго, што ў ранейшай культурнай традыцыі бунт амаль заўсёды быў угрунтаваны ў суб’ект, асобу, і ажыцьцяўляўся менавіта празь яе. Таксама сумнеўна, што выйсьце з гэтага „тупіка” трэба шукаць у вяртаньні старых канцэпцый, якія выглядаюць нібы падмагляваныя старухі. Гэта барзьдзей уцёкі ад праблемы, чымся спробы яе разьвязаць. Варта задаць пытаньні: якім будзе бунт пасьля суб’екта? ці будзе гэта бунт постсуб’екта, або нешта іншае? у якіх магчымых формах ён зможа выяўляцца?

Алег Дзярновіч: Я хацеў бы зрабіць маленькае падсумаваньне ня ўсёй дыскусіі, а некаторых сваіх словаў. Насамрэч, гэты тэзыс, што ўсю культуру сучаснай беларушчыны, якая сапраўды існуе ад ХVIII ст., нельга разглядаць выключна ў рамках традыцыі супраціву, ёсьць вельмі важным, бо ён дае нам хай невялічкую, але пэрспэктыву культурнай дзейнасьці. І, безумоўна, побач з культурай супраціву, што існавала як элемэнт беларускай сытуацыі ўсе гэтыя два стагодзьдзі, існавала і мастацтва супраціву. Але ня ўсе зьявы ў сёньняшняй беларускай культуры завязаныя на супраціве. Сёньня ў беларускай культуры ідзе спроба дыялёгу з мадэрнасьцю, бо мадэрнасьць — гэта скіраванасьць у будучыню. Не хачу быць футуролягам, але мне здаецца, што беларуская культурная сытуацыя цяпер нараджае вельмі важныя і цікавыя мадэлі, якія шмат у чым будуць вызначаць сытуацыю ХХI ст. Можа, сёньняшняя слабасьць беларускай культуры, спробы зьвядзеньня ўсяго да супраціву, можа, яны стануць вельмі моцнымі момантамі будучай культуры.