ФРАГМЭНТЫ філязофіі культуралёгіі літаратуры

тэкст/топас


ФРАГМЭНТЫ №3
№3
зьмест


сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь


Зыгмунд Фройд

ЛЕКЦЫІ З УВОДЗІНАЎ У ПСЫХААНАЛІЗУ

новы цыкль

 

XXХV ЛЕКЦЫЯ

Аб сьветаглядзе 

Шаноўныя спадарыні а спадары! Ад нашай апошняй сустрэчы мы займаліся маленькімі штадзённымі клопатамі, нібы парадкуючы нашыя сьціплыя собскія дамовыя справы. Цяперака мы хочам зрабіць сьмелы зачын і наважыцца адказаць на пытаньне, якое неаднаразова ставілася зь іншага боку: ці вядзе псыхааналіза да пэўнага сьветагляду, і да якога наймя?

Я баюся, што сьветагляд ё спэцыфічным нямецкім паймом, пераклад якога на замежныя мовы можа спарадзіць цяжкасьці. Калі ж я паспрабую даць яму дэфініцыю, дык яна, пэўна, падасца вам за недарэчную. Дзеля гэтага я ўважаю, што сьветагляд ё інтэлектуальнай канструкцыяй, якая разьвязуе адзіным чынам усі праблемы нашага быцьця з гледзішча меркаваньня вышэйшага парадку, у якім, адпаведна, не астаецца неразьвязаных пытаньняў і ўсё, на чым засяроджваецца наша зацікаўленьне, знайходзіць сваё пэўнае мейсца. Лёгка зразумець, што апанаваньне гэткага сьветагляду належыць да ідэальных жаданьняў людзёў. Грунтуючыся на ім, можна пэўна пачувацца ў жыцьці, ведаць, да чаго трэба імкнуцца, як можна найбольш дамэтна скарыстаць свае афэкты й зацікаўленьні.

Калі гэта ёсьць існасьцяй сьветагляду, дык адказ датычна псыхааналізы стаецца відавочным. Як адмысловая навука, галіна псыхалёгіі — глыбіннае псыхалёгіі або псыхалёгіі несьвядомага — яна часта выяўляе непрыдатнасьць да тварэньня собскага сьветагляду, і вымушаная пераймаць яго ў навукі. А навуковы сьветагляд ужо ладна аддаляецца ад нашае дэфініцыі. Дарма што ўніфікаваньне вытлумачэньня сьвету й было перанятае ў яго, але толькі як праграма, выкананьне якой адвалочанае на прыйсьце. Накш ён вылучаецца праз нэгатыўны характар, праз абмежаваньне таго, што пазнаецца цяперака, а гэтаксама войстрым непрыймом вызначаных і чужых яму элемэнтаў. Ён сьцьвярджае, што нямашака іншага жарала пазнаньня сьвету, як інтэлектуальнага апрацаваньня рупліва правераных назіраньняў, значыцца, таго, што мянуюць дасьледаваньнем; разам з гэтым няма пазнаньня з аб’яўленьня, інтуіцыі альбо прадбачаньня. Здаецца, гэткае гледзішча дужа набліжалася да агульнага прызнаньня і ў папярэднія стагодзьдзі. Нашаму стагодзьдзю аставалася права знайсьці хітрадумнае пярэчаньне, што гэткі сьветагляд ё як убогім, гэтак і несуцішальным, бо ён не зацямляе прэтэнсіяў чалавечага духу й патрэбаў чалавечае душы.

Гэтае пярэчаньне можна дастаткова энэргічна спраставаць. Яно зусім неабгрунтаванае, бо дух а душа ё дакладна гэткімі ж аб’ектамі навуковага дасьледаваньня, як і якія-колечы чужыя чалавеку рэчы. Псыхааналіза мае адмысловае права выступіць гэтта за навуковы сьветагляд, бо ёй нельга закінуць, што яна пагарджае псыхічным у карціне сьвету. Ейны ўнёсак у навуку акурат і выяўляецца ў пашырэньні дасьледаваньня на абсяг псыхічнага. Бяз гэтага падобная псыхалягічная навука была б, зразумела, навукай вельмі няпоўнай. Аднак, калі ахапіць навукай вывучэньне інтэлектуальных і эмацыйных функцыяў чалавека (як і жывёлаў), дык выявіцца, што агульнае становішча навукі ня зьменіцца, ня зьявіцца й новых жаролаў навукі альбо мэтадаў дасьледаваньня. Інтуіцыя й прадбачаньне былі б гэткімі, калі б яны йснавалі, але іх спакойна можна ўважаць за ілюзіі, выкананьне жаданьняў. І лёгка абачыць, што гэныя вымогі да сьветагляду абгрунтаваныя толькі афэктыўна. Навука, беручы да ведама, што чалавечае псыхічнае жыцьцё творыць гэткія вымогі, гатовая спраўджваць іхныя жаролы, але яна ня мае нат найменшае падваліны прызнаць іх за апраўданыя. Наадварот, яна бачыць сябе пакліканай рупліва аддзяляць ад веды ўсё, што ё ілюзіяй, вынікам гэткае афэктыўнае вымогі.

Гэта аніякім чынам ня значыць, што гэткія жаданьні належыць пагардліва адкінуць альбо недаацэньваць іхнай вартасьці для чалавечага жыцьця. Варта толькі прасачыць, як яны прадстаўлены ў творах мастацтва, у рэлігійных і філязофскіх сыстэмах, і нельга не абачыць, што было б незаконна і ў вялікай ступені недамэтна дапушчаць перанос гэтых прэтэнсіяў на абсяг пазнаньня. Бо адсюль адкрываюцца шляхі, якія вядуць да псыхозу, індывідуальнага альбо масавага, пазбаўляючы гэныя памкненьні, якія зьвернутыя да рэчаіснасьці, вельмікаштоўнае энэргіі, каб, наколькі гэта магчыма, задаволіць у ёй жаданьні а патрэбы.

Выходзячы з гледзішча навукі, гэтта няўхільна трэба распачаць крытыку і ўзяць захады для супраціву й непрыйма. Недапушчальна гаварыць, што навука ё адным абсягам чалавечае духовае дзейнасьці, гэнымчасам як рэлігія й філязофія іншымі, прынамся, ёй эквівалентнымі, і навука не мяшаецца ў гэтыя абодва абсягі; яны ўсі маюць аднолькавыя прэтэнсіі на праўду, і кажны чалавек вольны выбіраць, адкуль браць свае перакананьні й куды накіроўваць сваю веру. Гэткі пагляд лічыцца асабліва шляхотным, талерантным, усёабдымным і вольным ад дробязных прымхаў. Нажаль, ён ня ёсьць трывалым, бо становіць частку агульнае шкоднасьці зусім ненавуковага сьветагляду й практычна аднолькавы зь ім. Выходзіць гэтак, што праўда ня можа быць талерантнай, не дапушчае кампрамісаў і абмежаваньняў, што дасьледаваньне разглядае ўсі абсягі чалавечае дзейнасьці як свае собскія й павінна быць абавязкова крытычным, калі іншая сіла хоча апанаваць ейную частку.

З гэтых трох сілаў, якія могуць скласьці канкурэнцыю навуцы, адно рэлігія ё паважным ворагам. Мастацтва блізу заўжды лагоднае й дабрачыннае, яно хоча быць ня чым іншым, як ілюзіяй. Апрыч нешматлікіх асобаў, якія, як гэны казаў, апантаныя мастацтвам, яно не наважыцца на ўварваньне ў сьвет рэальнасьці. Філязофія ня ёсьць антаганістай навукі, яна выглядае як навука, працуе часткава аднолькавымі зь ёй мэтадамі, але яна аддаляецца ад яе, датрымваючыся йлюзіі магчымасьці стварэньня беззаганнае і ўзаемазьвязанае карціны сьвету, якой, адылі, даводзіцца распадацца пры кажным новым дасьпеху нашае веды. Яна мэтадычна абмыляецца, пераацэньваючы пазнавальную вартасьць нашых лягічных апэрацыяў і прызнаючы іншыя крыніцы веды, прыкладам, інтуіцыю. І досыць часта мяркуюць, што насьмешка паэты (Г.Гайнэ) справядлівая, калі ён гаворыць пра філёзафа:

Mit seinen Nachtmützen und Schlafrockfetzen

Stopft er die Lücken des Weltenbaus*.

Але філязофія ня мае беспасярэдняга ўплыву на шырокія народныя масы, яна выклікае зацікаўленьне ў невялікай колькасьці прадстаўнікоў найвышэйшых колаў інтэлектуалаў, для ўсіх іншых яна ці даступная. Рэлігія, наадварот, ё велізарнай сілай, якой падпарадкаваныя найвялікшыя эмоцыі людзёў. Ведама, што яна раней абыймала ўсё тое, што грала ролю духовага ў чалавечым жыцьці, яна займала мейсца навукі, калі навука толькі шчэ запачаткоўвалася, і яна стварыла непрыраўнальна лягічны й закончаны сьветагляд, які, дарма што пахісьнены, сяньні шчэ працягвае існаваць.

Аддаючы належнае выбітнай існасьці рэлігіі, мы мусім ведаць, што яна дае людзём. Яна вытлумачвае ім паходжаньне а развой сьвету, упэўняе іх у вапякунсьцьве а канчальным шчасьці, не зважаючы на нягоды жыцьця, яна кіруе іхнай мэнтальнасьцяй і дзеяньнямі праз наказаньні, якія абараняе ўсім сваім аўтарытэтам. Знакам тым, яна выконвае тры функцыі. Папершае, яна задавальняе чалавечую цікаўнасьць, робіць тое ж самае, што спрабуе рабіць за дапамогай сваіх сяродкаў навука, і сустракае гэтта ейны супраціў. Сваёй другой функцыі яна заўдзячваецца бадай што большай часткай свайго ўплыву. Калі яна супакойвае страх людзёў перад небясьпекамі а нягодамі жыцьця, яна ўпэўняе ў добрым зыходзе, суцішае іх у няшчасьці; гэтага навука ня можа сабе дазволіць. Праўда, апошняя вучыць, як запабегчы запраўдным небясьпекам, з дасьпехам ходацца зь некаторымі захворваньнямі; было б дужа неправамерна аспрэчваць тое, што яна ё людзём магутнай памачніцай, але ў шматлікіх выпадках яна мусіць пакідаць чалавека сам-насам із сваім горам і можа парадзіць яму толькі скарыцца. У сваёй трэйцяй функцыі, творачы наказаньні, забароны й абмежаваньні, яна як найболей аддаляецца ад навукі, бо апошняя задавальняецца дасьледаваньнямі й вызначэньнямі, дарма што зь ейнага прытарнаваньня выводзяцца правілы й парады для паводзінаў у жыцьці. Пры ведамых варунках яно (прытарнаваньне) аналягічнае таму, якое прапануецца рэлігіяй, але зь іншым абгрунтаваньнем.

Супадзеньне гэтых трох зьместаў рэлігіі не зусім вымоўнае. Што ж збліжае вытлумачэньне развою сьвету з настойлівымі намовінамі пэўных этычных наказаньняў? Запэўніваньні ў вапякунсьцьве й аддабрадзейваньні больш цесна зьвязаныя з этычнымі вымогамі. Яны — плата за выкананьне гэтых прынцыпаў; толькі гэны, хто ім падпарадкоўваецца, можа разьлічваць на гэтыя дабрадзействы, неслухмянасьць чакаюць пакараньні. Рэштай, у навуцы існуе штось падобнае. Хто ігнаруе ейнае прытарнаваньне, мяркуе яна, шкодзіць сабе сам.

Зразумець дзіўнае задзіночаньне павучаньня, суцішэньня й вымогі ў рэлігіі можна адно тады, калі заняцца ейнай генэтычнай аналізай. Яе можна распачаць выходзячы із сама кідкага мейсца ансамблю, з вучэньня аб узьніку сьвету, бо накш чаму касмагонія мусіла быць абавязкавым складнікам рэлігійнае сыстэмы? Знакам тым, вучэньне гаворыць, што сьвет быў створаны якойсьці антрапаморфнай істотай, якімсьці ідэалізаваным надчалавекам, які, аднак, усюдых пераўзыходзіць чалавека — ува ўладзе, у мудрасьці, у сіле жадасьці. Жывёлы як творцы сьвету ўказуюць на ўплыў татэмізму, да чаго мы пасьлей, хоць і збольшага, зьвернемся. Цікава, што гэткі творца сьвету заўжды адзін, нават гэнам, дзе вераць у чысьленых багоў. Гэткім парадкам, гэта найчасьцей мужчына, дарма што існуе дастаткова намінак на жаночае боства й некаторыя міталёгіі пачынаюць стварэньне сьвету прост з таго, што бог-мужчына спыняе існаваньне жаночага боства, якое ўяўляецца пачварай. Сюды прымыкаюць найцікавейшыя прыватныя праблемы, але мы мусім рушыць далей. Наш далейшы шлях лёгка зацеміць, мянуючы гэтага бога-творцу прост бацькам. Псыхааналіза робіць выснову, што гэта запраўды бацька, і гэткі пазорны, як ён некалі падаўся маленькаму дзіцяці. Рэлігійны чалавек уяўляе стварэньне сьвету гэтак жа, як і свой собскі ўзьнік.

У гэткім разе лёгка вытлумачыць, як суцішальныя запэўніваньні й стродкія этычныя вымогі лучацца з касмалёгіяй. Бо тая ж самая асоба, якой дзіцё заўдзячваецца сваім існаваньнем, бацька (ці, больш правільна, бацькоўская інстанцыя, складаная з бацькі а маці) бараніла й ахоўвала слабое, бездапаможнае дзіцё, пакіненае ў навонным сьвеце перад абліччам патэнцыйных небясьпекаў; пад ягоным даглядам яно пачувалася пэўна. Праўда, стаўшы вырослым, чалавек апаноўвае вялікшыя сілы, але гэтаксама ўзмацняецца ягонае разуменьне небясьпекаў жыцьця, і ён правамерна робіць выснову, што, паводля існасьці, ён яшчэ астаецца гэткім жа бездапаможным і неабароненым, як і ў маленсьцьве, што датычна сьвету ён усё шчэ дзіцё. Знакам тым, ён і цяперака ня хоча адмовіцца ад абароны, якой ён паслугаваўся як дзіцё. Але й даўней ён разумеў, што ягоны бацька ў сваёй уладзе — дужа абмежаваная істота, якая не валодае ўсімі перавагамі. Таму ён вяртаецца да карціны ўспамінаў гэтак пераацэненага ў маленсьцьве бацькі, узвышаючы яго да боства й суючы ў цяпершчыну і ў рэальнасьць. Афэктыўная сіла гэтае карціны ўспамінаў і працягласьць існаваньня ягонае патрэбы ў вабароне й нясуць у злучве ягоную веру ў бога.

І трэйці галоўны мамэнт рэлігійнае праграмы, этычная вымога, нязмушана ўключаецца ў гэтакую сытуацыю маленства. Я нагадаю вам аб ведамым Кантавым выслоўі, якое задзіночвае зорнае неба й маральны закон у нашай душы. Як бы дзіўна ні гучэла гэтае спалучэньне — бо што можа быць супольнага ў нябёсных целаў з пытаньнем, ці любіць адно чалавечае дзіцё іншае альбо забівае? — усё ж ткі гэтак яно набліжаецца да вялікае псыхалягічнае праўды. Гэны ж самы бацька (бацькоўская інстанцыя), які даў дзіцяці жыцьцё й ахоўваў яго ад небясьпекаў, павучае яго, што можна рабіць і чым ён не павінен займацца, настаўляе яго, якія пэўныя абмежаваньні ягонага поцягу дапушчальныя, змушае ведаць, якога стаўленьня да бацькоў, братоў і сёстраў чакаюць ад яго, калі яно хоча стацца цярплівым і жаданым чаланом сямейнага кола, а пасьлей і вялікшых супольнасьцяў. Праз сыстэму заахвочваньняў любосьцяй і пакараньняў у дзіцяці выхоўваецца веда свайго сацыяльнага абавязку, яго навучаюць, што ягоная бясьпека ў жыцьці залежыць ад таго, што бацькі, а тады й іншыя, любяць яго й могуць верыць у ягоную любосьць да іх. Тады ўсі гэтыя дачыненьні чалавек у нязьменным выглядзе пераносіць на рэлігію. Забароны й вымогі бацькоў жывуць як маральнае сумленьне ў ягонай душы й надалей; за дапамогай гэнай жа самай сыстэмы ўзнагародаў й пакараньняў Бог кіруе чалавечым сьветам; ад выкананьня этычных вымогаў залежыць, якая мера абароны й шчасьця прызначана індывідууму; бясьпека ўгрунтавана на любосьці да Бога і ў сьведамасьці быць любым яму, якой узбройваюцца супраць небясьпекаў навоннага сьвету й чалавечага атачэньня. Рэштай, малітвай гварантуецца беспасярэдні ўплыў на боскую волю й, дзеля гэтага, удзел у боскай усёмагутнасьці.

Я ведаю, што пакуль вы мяне слухалі, у вас насоўваліся шматлікія пытаньні, на якія вы б дужа хацелі пачуць адказ. Тутака й сяньні я не магу гэта зрабіць, але я пэўны, што кажнае дэталёвае дасьледаваньне не пахіснула б нашае тэзы, што рэлігійны сьветагляд дэтэрмінаваны праз сытуацыю нашага маленства. Таму апошні адметны тым, што, нягледзячы на свой інфантыльны характар, усё ж ткі мае папярэдніка. Гэта быў, няма сумлеву, час без рэлігіі, без багоў. Яго называюць анімізмам. Сьвет тады быў поўны антрапаморфных духовых істотаў, якія мы называем дэманамі, усі аб’екты навоннага сьвету былі населеныя імі альбо, магчыма, ідэнтычнымі зь імі, але не было звышулады, якая б стварыла іх усіх і пасьлей панавала над імі, да якой бы зьвярталіся па абарону й помач у бядзе. Анімістычныя дэманы былі найчасьцей варожа настроеныя да людзёў, але, здаецца, што чалавек гэным часам больш давяраў сабе, чымся пасьлей. Ведама, ён несупынна пакутаваў ад найвялікшага страху перад гэтымі злымі духамі; але ён абараняўся ад іх праз пэўныя дзеяньні, якім прыпісваў здольнасьць праганяць іх. Рэштай, ён ня быў нядужым. Як ён нечага жадаў ад прыроды, прыкладам, ён хацеў, каб пайшоў дождж, дык ён не зьвяртаўся з малітвай да бога прыроды, а займаўся чарадзействам, чакаючы ад яго беспасярэдняга ўзьдзеяньня на прыроду, сам рабіў штось падобнае да дажджу. У ходаньні зь сіламі прыроды ягонай першай зброяй была магія, першая папярэднічка нашае сяньняшняе тэхнікі. Мы дапушчаем, што вера ў магію паходзіць ад пераацэнкі собскіх інтэлектуальных апэрацыяў, ад веры ўва „ўсёмагутнасьць думак”, якую мы, дарэчы, спатыкаем у нашых нэўротыкаў, хворых на прычэпныя станы. Мы маглі б сабе ўявіць, што людзі гэнага часу асабліва ганарыліся сваімі моўнымі набыткамі, зь якімі мусіла зьнітавацца вялікая палёгка ў думаньні. Яны надавалі слову чароўную сілу. Гэтую рысу пасьлей пераняла рэлігія. „І сказаў Бог: „Станься сьвятліня”. І сталася сьвятліня”. Рэштай, факт магічных дзеяньняў паказуе, што анімістычны чалавек ня прост спадзяваўся на сілу свайго жаданьня. Ён чакаў дасьпеху баржджэй ад выкананьня акту, які мусіў пабудзіць прыроду да ягонага перайманьня. Калі ён хацеў, каб пайшоў дождж, ён сам выліваў ваду, калі ён хацеў замовіць зямлю для ўрадлівасьці, ён выяўляў перад ёй на полі відовішча плоцьцевых дачыненьняў.

Вы ведаеце, як цяжка зьнікае тое, што аднойчы набыло псыхічнае выражэньне. Знакам тым, вы ня зьдзівіцеся, калі пачуеце, што шмат якія праявы анімізму перахаваліся, поруч з рэлігіяй і дзякуючы ёй, да сяньняшняга дня найчасьцей як гэтак званыя забабоны. Больш таго, вы ці зможаце адмовіць меркаваньню, што наша філязофія захоўвае істотныя рысы анімістычнага ладу думаньня: пераацэнку чароўнасьці слова, веру, што рэальныя здарэньні сьвету йдуць шляхамі, якія ім хоча паказаць наша думаньне. Зь іншага боку, мы можам чакаць, што ўжо ў гэнай эпосе існаваў які-колечы від этыкі, наказаньні, датычныя памаўленьня людзёў паміж сабой, але гэта не гаворыць за тое, што яны генэтычна зьвязаныя з анімістычнай верай. Праўдападобна, яны былі беспасярэднім выражэньнем судачыненьняў сілаў і практычных патрэбаў.

Вельмі вартыя вызукаваньня прычыны пярэйсьця анімізму ў рэлігію, але вы можаце ўявіць сабе, якім моракам дагэтуль ахутаныя гэтыя дагістарычныя часы развою чалавечага духу. Думаецца, што ёсьць фактам тое, што першай хормай зьяўленьня рэлігіі быў дзіўны татэмізм, пакланеньне жывёлам, у зьвязку з тым і паўсталі першыя этычныя прыказаньні, табу. Я распрацоўваў у сваім часе ў кнізе „Татэм і табу” меркаваньне, што гэтае зьмяненьне вытлумачваецца пераваротам у дачыненьнях чалавечае радзімы. Галоўнае дасягненьне рэлігіі ў вадрозьненьне ад анімізму ляжыць у псыхічным прадухіленьні страху перад дэманамі. Адылі, як перажытак глыбокае даўніны, злы дух захаваў мейсца ў сыстэме рэлігіі.

Калі гэта была перадгісторыя рэлігійнага сьветагляду, дык зьвернемся цяперака да таго, што адбываецца адгэнуль і дагэтуль існуе на нашых вачах. Навуковы дух, узмоцнены назіраньнямі працэсаў прыроды, зь цягам часу пачаў уважаць рэлігію за чалавечую справу і накладаць на яе крытычную праверку. Апошняя не магла не пахіснуць яе. Перадусім гэта былі ейныя паведамленьні аб дзівосах, якія выклікалі неразуменьне й няверу, бо, як найвыразьней выяўляючы ўплыў чалавечае фантазыйнае дзейнасьці, яны супярэчылі ўсяму таму, чаго вучыла цьвярозае назіраньне. Тады мусіла зьняпраўдзіцца ейнае вучэньне аб вытлумачэньні існага сьвету, бо яно паказвала на невуцтва, якое несла на сабе пячатку старога часу й якое патрапілі пахіснуць дзеля падвышанае й грунтоўнае веды законаў прыроды. Тое, што сьвет мусіў паўстаць праз акт запачацьця альбо стварэньня, што аналягічна ўзьніку асобнага чалавека, не здавалася болей найслушнейшым, натуральным меркаваньнем, адгэнуль як у думаньні насунулася адрозьніваньне жывых істотаў, якім свомая душа, ад нежывое прыроды, дзеля якога сталася немагчыма датрымвацца першапачатнага анімізму. Не правочаны гэтта і ўплыў прыраўнальнага вызукаваньня размавітых рэлігійных сыстэмаў, уплыў іхнага ўзаемавыключэньня й іхнае няцерпнасьці паміж сабой.

Умацаваны гэткімі папярэднімі практыкаваньнямі, навуковы дух, урэшце, наважыўся на праверку найслыньнейшых і афэктыўна найкаштаўнейшых частак рэлігійнага сьветагляду. Заўжды было відаць, адно запозна насьмеліліся выказаць, што й сьцьверджаньні рэлігіі, якія абяцуюць чалавеку абарону й шчасьце ў разе выкананьня пэўных этычных вымогаў, аказуюцца сумлеўнымі. Падаецца слушным наступное: у сусьвеце нямашака сілы, якая з бацькоўскай дбайнасьцяй пілнуе дабрабыт індывідуума, і ўсяму, што да яе датыкаецца, наканаваны шчасны канец. Баржджэй, чалавечы лёс не зьвязаны ні зь меркаваньнем сусьветнае дабрыні, ні з — ёй часткава супярэчнай — сусьветнай справядлівасьцяй. Землятрусы, буры, пажары ня робяць адрозьненьня паміж добрым і багабойным, паміж злодзеем або недаверкам. Дый там, дзе не зважаюць не нежывую прыроду і, дзеля гэтага, кон асобнага чалавека залежыць ад ягоных стасункаў зь іншымі людзьмі, ня толькі ні ў якім разе нямашака правіла, што цната ўзнагароджваецца й зло знайходзіць сваё пакараньне, а досыць часта гвалтаўнік, хітрун, хіжун прысабечвае зайдросныя даброты сьвету, а багабойны шыецца ў дурні. Цёмныя, бяздушныя й халодныя сілы вызначаюць чалавечы кон; сыстэма заахвочваньняў і пакараньняў, за дапамогай якой рэлігіі забясьпечвалася сусьветнае панаваньне, здаецца, і не існуе. Із свайго боку, гэтта паўстае падваліна для ўхіленьня ад часткі адухоўленасьці, якая перанятая рэлігіяй ад анімізму.

Указуючы на паходжаньне рэлігіі зь дзяцінае бездапаможнасьці й выводзячы ейны зьмест із жаданьняў, якія працягваюць існаваньне і ў сьпелым жыцьці, а гэтаксама з патрэбаў маленства, апошняму ўнёску ў крытыку рэлігійнага сьветагляду прычынілася псыхааналіза. Гэта азначала ня проста зьняпраўджаньне рэлігіі, а было й неабходным абагульненьнем нашае веды пра яе, якая супярэчыла ёй, прынамся, у пункце, дзе яна сама дамагаецца сабе боскага паходжаньня. Адылі, у гэтым яна не абмыляецца, калі прыняць нашае тлумачэньне бога.

Абагульняльнае меркаваньне навукі аб рэлігійным сьветаглядзе гучыць наступным парадкам: пакуль асобныя рэлігіі варагуюць між сабой, якая зь іх апанавала праўду, мы ўважаем, што на зьмест праўды ў рэлігіі агулам можна не зважаць. Рэлігія ё спробай пераадоленьня пачуцьцёвага сьвету, у які мы ўключаныя, за дапамогай сьвету жаданьняў, які паўстаў у нас дзеля біялягічнае й псыхалягічнае неабходнасьці. Але яна ня можа зрабіць гэта. Ейнае вучэньне носіць адбітак невуцкага маленства чалавецтва, часу, у якім яно паўстала. Ейныя суцішэньні не заслугуюць на давер. Дасьветчаньне вучыць нас: сьвет — не дзяціны пакой. Этычныя вымогі, на якія хоча рабіць націск рэлігія, патрабуюць баржджэй іншага абгрунтаваньня, бо яны неабходныя для чалавечага грамадзтва, і небясьпечна зьвязваць іхнае выкананьне з рэлігійнай багабойнасьцяй. Калі паспрабаваць разгледзець рэлігію ў ходзе развою чалавецтва, дык яна падасца не працяглым станам, а аналягам нэўрозу, які перажываў кажны культурны чалавек на сваім шляху ад маленства да сьпеласьці.

Вы, натуральна, маеце права крытыкаваць мой гэты выклад; пры гэтым я сам пайду вам насустрач. Тое, што я гаварыў вам аб паступовым размываньні рэлігійнага сьветагляду, мела, ведама, дзеля сваёй скарочанасьці няпоўны выгляд; не зусім слушна было паказана на пасьлядоўнасьць асобных працэсаў, не было прасочанае ўзаемадзеяньне размавітых сілаў пры абуджэньні навуковага духу. Я гэтаксама пакінуў вонках увагі зьмяненьні, якія працякалі ў самім рэлігійным сьветаглядзе цягам часу ягонага бясспрэчнага панаваньня й пасьля пад уплывам абуджанае крытыкі. Урэшце, я, стродка кажучы, разгледзеў толькі адну хорму рэлігіі, пашырэньне якой абмяжоўваецца заходнеэўрапейскімі народамі. Я стварыў, казаў гэны, фантом із мэтай пахутчанае, як мага ўражлівейшае дэманстрацыі. Пакінем убаку пытаньне аб тым, ці дастаткова агулам маёй веды, каб рабіць гэта лепш і больш дасканала. Я ведаю — і гэтта нямашака нічога новага — усё, што я вам гаварыў, вы маглі б, і нават у лепшым выглядзе, знайсьці ў іншых крыніцах. Дазвольце мне выказаць перакананьне, што найруплівейшае дасьледаваньне, прысьвечанае рэлігіі, не пахіснула б нашых высноваў.

Вы ведаеце, што ходаньне навуковага духу з рэлігійным сьветаглядам адбываецца шчэ й цяперака на нашых вачах. Як бы мала не скарыстоўвала псыхааналіза ў іншых выпадках зброю палемікі, мы ўсё роўна ня хочам адмовіцца ад узнаямленьня з гэтай спрэчкай. Магчыма, мы дасягнем пры гэтым далейшага выясьненьня нашага становішча датычна сьветаглядаў. Мы абачым, як лёгка можна спраставаць некаторыя з аргумэнтаў, якія высоўваюць прыхільнікі рэлігіі, адылі іншыя могуць пазьбегчы спраставаньня.

Першае пярэчаньне, якое даводзіцца чуць, гаворыць, што дзёрзкасьцяй навукі ё ўжо тое, што яна робіць рэлігію спакмянём свайго дасьледаваньня, бо апошняя ёсьць нечым сувэрэнным, нечым, што пераўзыходзіць кажнае чалавечае разуменьне, да чаго няможна набліжацца з мудравальнай крытыкай. Іншымі словамі, навука некампэтэнтная датычна ацэны рэлігіі. Яна прыймальная й каштоўная датуль, пакуль абмяжоўваецца сваім абсягам, гэнымчасам як рэлігія ня ейны абсяг, гэнам ёй няма чаго шукаць. Як патрапіць не спыніцца дзеля гэткае рэзкае адмовы, і запытаць далей, на чым грунтуецца гэтае дамаганьне на вылучнае палажэньне спасярод усіх чалавечых справаў, дык атрымаем адказ, калі нас агулам ушануюць адказам, што рэлігія ня можа вымярацца чалавечай меркай, бо яна мае боскае паходжаньне й нам даецца праз аб’яўленьне духу, які чалавечы дух спанатрыць ня ў змозе. Трэба разумець, што няма нічога лягчэйшага за зьняпраўджаньне гэтага аргумэнту; гэта вымоўнае petitio principii, begging the question, я ня ведаю добрага выражэньня гэтага ў нямецкай. Стаўляецца пад сумлеў акурат існаваньне боскага духу й ягонага аб’яўленьня; і ў гэтым, пэўна, ня выйсьце, калі гавораць, што нельга пытаць аб гэтым, бо боства ня можа стаўляцца пад сумлеў. Гэта падобна да выпадковага ў ваналітычнай працы. Калі зазвычай цямкі пацыент адмаўляецца ад пэўнае патрэбы з асабліва дурнаватым абгрунтаваньнем, дык гэтая лягічная нястача гварантуе існаваньне асабліва моцнага матыву, які можа быць толькі афэктыўнае прыроды й эмацыйна абумоўлены.

Можна атрымаць і іншы адказ, у якім адкрыта выяўляецца гэткі матыў. Рэлігія ня можа быць практычна праверана, бо яна — найвышэйшае, найкаштаўнейшае, найшляхатнейшае з усенькіх праяваў чалавечага духу, бо дае выражэньне найглыбшым пачуцьцям; толькі яна робіць сьвет ніштаватым і жыцьцё вартым чалавека. На гэта дастаткова адказаць спраставаньнем ацэны рэлігіі альбо ўзяўшы ўвагу на іншую акалічнасьць. Падчыркваем, што мова йдзе зусім не аб перавышэньні паўнамоцтваў рэлігіі ў сфэры навуковага думаньня. Якімі б ні былі вартасьць а значаньне рэлігіі, яна ня мае права абмяжоўваць дзе-колечы думаньне, гэтак жа як яна ня мае права выключаць сябе з прасьцягу прытарнаваньня думаньня.

Навуковае думаньне ў сваёй існасьці не адрозьніваецца ад нармальнае думальнае дзейнасьці, якую ўсі мы, вернікі і нявернікі, карыстаем у жыцьці пры выкананьні нашых справаў. Яно фармуецца асаблівым чынам толькі ў некаторых рысах, цікавячыся рэчамі, якіх не прыносяць беспасярэдняе канкрэтнае карысьці, яно стараецца рупліва ашчаджаць індывідуальныя дзейнікі й афэктыўныя ўзьдзеяньні, больш стродка правяраючы надзейнасьць пачуцьцёвых успрыйманьняў, на якіх яно будуе свае высновы; яно атрымвае ведамкі, якіх не дасягчы будзённымі сяродкамі, і ізалюе варункі новага дасьветчаньня ў наўмысьля звар’яваных (variierten) экспэрымэнтах. Ягоным памкненьнем ёсьць дасягненьне адпаведнасьці з рэальнасьцяй, г.зн. з тым, што існуе вонках нас і незалежна ад нас і, як вучыць нас дасьветчаньне, ёсьць вызначальным для выкананьня альбо ігнараваньня нашых жаданьняў. Гэтую адпаведнасьць із рэальным навонным сьветам мы мянуем праўдай. Яна астаецца мэтай навуковае працы, нат калі мы не зважаем на ейную практычную вартасьць. Знакам тым, калі рэлігія сьцьвярджае, што яна можа замяніць навуку, што яна павінна быць праўдзівай ужо дзеля таго, што ё дабратворнай а ўзвышальнай, дык напраўду гэта перавышэньне паўнамоцтваў, якому трэба адмовіць, выходзячы із сама агульных зацікаўленьняў. Гэта вялікая вымога для чалавека, які навучыўся весьці свае звычайныя справы паводля правіла дасьветчаньня й зважаючы на тое, што ён мусіць даручыць выкананьне найінтымнейшых зацікаўленьняў акурат гэнай інстанцыі, якая карыстае вывальненьне ад наказаньняў рацыянальнага думаньня як свой прывілей. Што да абароны, якую абяцуе рэлігія сваім вернікам, дык я мяркую, што ніхто з нас не схацеў бы нат сесьці ў самаход, кіроўца якога заяўляе, што ён пэўна едзе па правілах вулічнага руху, толькі грунтуючыся на лёце сваёй фантазіі.

Забарона думаньня, якая служыць рэлігіі для самазахаваньня, зь іншага боку небясьпечная як для індувідуума, гэтак і для чалавечага грамадзтва. Аналітычнае дасьветчаньне навучыла нас, што гэткая забарона, нат калі першапачатна й абмяжоўваецца пэўным абсягам, мае тэндэнцыю для пашырэньня, і тады стаецца прычынай цяжкіх перашкодаў у жыцьцёвым укладзе асобы. Насьледак гэтага можна назіраць на прыкладзе жаночае плоці як выніку забароны нават у думках цікавіцца сваёй сэксуальнасьцяй. Шкоднасьць рэлігійнае перашкоды ў думаньні можна давесьці на подзе жыцьцяпісаў блізу ўсіх выдатных асобаў апошняга часу. Зь іншага боку, інтэлект — альбо назавем яго бліжшым нам найменьнем: розум — належыць сілам, ад якіх найбаржджэй можна чакаць аб’яднаўчага ўплыву на людзёў, людзёў, якіх гэтак цяжка ўтрымаць разам, і, дзеля гэтага, якімі ці можна кіраваць. Уявім сабе, якім бы немагчымым сталася б чалавечае грамадзтва, каб кажны меў толькі сваю собскую табліцу множаньня й сваю апрычоную сыстэму вымярэньня і ўзважваньня. І найлепшы наш спадзеў на прыйсьце палягае ў тым, што інтэлект — навуковы дух, розум — з часам дасягне дыктатуры ў псыхічным жыцьці чалавека. Існасьць розуму — зарука таго, што тады ён не адмовіцца надаць належнае мейсца чалавечым эмоцыям і таму, што імі вызначаецца. А агульная няўхільнасьць гэткага панаваньня розуму акажацца найвялікшай аб’яднаўчай сілай паміж людзьмі й распачне далейшае задзіночаньне. Усё тое, што, як забарона думаньня ў рэлігіі, пярэчыць гэткаму развою, становіць небясьпеку для прыйсьця чалавецтва.

Адылі, можна запытацца: чаму рэлігія ня скончыць гэткую безнадзейную для яе спрэчку, сьмела заявіўшы: „Запраўды, я не магу даць вам таго, што зазвычай называюць праўдай, для гэтага вы павінны датрымвацца навукі. Але тое, што я дала вам, непрыраўнальна харашэйшае, больш уцешнае і ўзвышанае за ўсё, што вы можаце атрымаць ад навукі. І дзеля гэтага, кажу я вам, гэта праўдзівае ў іншым, вышэйшым сэнсе”. Адказ лёгка знайсьці. Рэлігія ня можа зрабіць гэткае саступкі, бо з гэтым яна б страціла ўсялякі ўплыў на масы. Звычайны чалавек ведае праўду толькі ў звычайным сэнсе гэтага слова. Тое, што павінна быць вышэйшая альбо найвышэйшая праўда, ён ня можа сабе ўявіць. Праўда падаецца яму гэтак жа мала прыдатнай для ўтварэньня ступеняў прыраўнаньня, як сьмерць, і ён ня можа перанесьці скачка ад харошага да праўдзівага. Магчыма, што вы, як і я, думаеце, што ён гэта зрабіў слушна.

Знакам тым, ходаньне не канчаецца. Прыхільнікі рэлігійнага сьветагляду дзеюць паводля старое тэзы: найлепшая абарона — напад. Яны пытаюцца: што ўяўляе сабой гэтая навука, якая наважваецца зьняцэньваць нашую рэлігію, якая давала мілёнам людзёў цягам доўгіх тысячагодзьдзяў паратунак а суцішэньне? Чаго яна зрабіла із свайго боку? Чаго мы можам чакаць ад яе надалей? Прынесьці суцішэньне і ўзвысіць чалавека — на гэта яна, паводля собскага прызнаньня, ня здатная. Таму адмовімся ад гэтага, дарма што гэта нялёгкая адмова. Што да ейных дактрынаў, дык ці ж можа яна сказаць нам, як стаўся сьвет і што яму наканавана? Ці можа яна намаляваць нам складны абраз сьвету, паказаць нам, куды тарнаваць невытлумачальныя фэномэны жыцьця, як духовыя сілы могуць узьдзеяць на інэртную матэрыю? Калі б яна патрапіла зрабіць гэта, мы б не маглі адмовіць ёй у сваёй павазе. Але нічога з гэтага, аніводнае праблемы гэткага парадку, яна шчэ не разьвязала. Яна дае нам урыўкі ўяўнае веды, якія яна ня можа палагодзіць паміж сабой, назапашвае назіраньні заканамернасьцяў цягам падзеяў, якія пасьля пазначае найменьнем „законы” і якія падпадаюць пад ейныя засьмелыя вытлумачэньні. І якім малым ступенем імавернасьці валодаюць ейныя высновы! Усё, чаго яна вучыць, дзее толькі часова; тое, што сяньні хваляць як найвышэйшую мудрасьць, узаўтрых адкідаецца, і толькі ў якасьці домнеўкі замяняецца іншым. Пасьля апошні абмыл назавуць праўдай. І гэтай праўдзе мы мусім ахвяраваць нашую найвышэйшую даброту!

Шаноўныя спадарыні а спадары! Я думаю, дзеля таго, што вы самі адданыя гэтта заатакаванаму навуковаму сьветагляду, вы ня надта глыбака будзеце ўражаныя гэтай крытыкай. У імпэратарскай Аўстрыяччыне стары спадар аднаго разу заявіў дэлегацыі супраціўнае яму партыі: „Гэта не звычайная апазыцыя, гэта бунтаўніцкая апазыцыя”. Паводля аналёгіі з гэтым вы пераканаецеся, што закіды супроць навукі, што яна шчэ не разьвязала сусьветных таямніцаў, несправядліва й непрыязна перавялічаныя, для гэткіх вялікіх дасягненьняў яна запраўды мела замала часу. Навука вельмі юная чалавечая дзейнасьць, якая пачала позна разьвівацца. Нам дастаткова згадаць толькі некаторыя даты: мінула блізу 300 гадоў ад вынаходу Кеплерам законаў плянэтарнага руху, жыцьцё Нютана, які расклаў сьвятло на хварбы й высунуў вучэньне аб гравітацыі, скончылася ў 1727 г., знакам тым, траха больш як 200 год таму; нязадаўга перад францускай рэвалюцыяй Лявуаз’е адкрыў тлён. Чалавечае жыцьцё закароткае ў прыраўнаньні з даўжынёй развою чалавецтва, і хай сяньні я дужа стары чалавек, але, прынамся, я жыў тады, калі Ч.Дарвін апублікаваў сваю працу аб узьніку відаў. У гэным жа 1859 г. нарадзіўся першаадкрывальнік радыю П’ер Кюры. Калі ж вы зьвернецеся далей углыб гісторыі, да запачаткаваньня дакладнае натураведы ў Грэкаў, да Архімэдэса, Арыстарха із Самосу (каля 250 да Хр.), папярэдніка Капэрніка, альбо да сама першых пачаткаў астраноміі ў Бабілёне, дык вы пакрыяце гэтым толькі маленькі адцінак пэрыяду, якім антрапалёгія вызначае часавыя межы развою чалавека ад малпападобнае прахормы й які, пэўна, абыймае больш як адно стотысячагодзьдзе. Мы не забываемся, што апошняе стагодзьдзе дало гэткі велізарны лік новых адкрыцьцяў, гэткае вялікае пабаржджэньне навуковага прагрэсу, што мы маем усі падставы пэўна глядзець у прыйсьце навукі.

Мы павінны ў пэўнай меры прызнаць слушнасьць іншых закідаў. Якраз гэткі шлях навукі — павольны, намацвальны, цяжкі. Гэтага нельга не прызнаць і зьмяніць. Няма дзіва, што спадарства з другога боку незадаволенае; яно сьпешчанае, пры аб’яўленьні яно чулася прасьцей. Прагрэс у навуковай працы адбываецца чыста гэтак жа, як і ў ваналізе. У працу прыўносяцца чаканьні, але іх даводзіцца адганяць. Праз назіраньні дзе-нідзе даведваюцца пра штось новае, часткі спачатна не лагодзяцца адна з аднэй. Высоўваюцца меркаваньні, ствараюцца дапаможныя канструкцыі, ад якіх адмаўляюцца, калі яны не пацьвярджаюцца, патрабуецца шмат цярплівасьці, гатовасьці да ўсяго магчымага, да адмаўленьня ранейшых перакананьняў, каб пад іхным цяжарам не прапусьціць новых неспадзяваных мамэнтаў, і, урэшце, акупляюцца ўсі выдаткі, аб’ядноўваюцца раскіданыя знаходкі, навукоўцы ўзнаямляюцца з усім абразом псыхічнага працэсу; праблема вычарпана й цяперака ты вольны для разьвязаньня наступной. Толькі дапамозе, якую аказуе экспэрымэнт дасьледаваньню, у ваналізе даводзіцца быць адсутнай.

У гэнай крытыцы навукі ёсьць добрая доля перабольшваньня. Няпраўда, што яна сьлепа рушыць ад аднаго досьледу да іншага, замяняючы адзін абмыл іншым. Як правіла, яна працуе як мастак над глінянай мадэляй, калі ён нястомна зьмяняе ейную першапачатную хорму, штось накладаючы на яе й прыймаючы, аж пакуль не дасягне гэткага ступеню падабенства з абачаным альбо ўяўленым аб’ектам, які яго задавальняе. Ужо сяньні, прынамся, у даўнейшых і сьпельшых навуках, існуе паважная аснова, якая толькі мадыфікуецца й пашыраецца, але ўжо не выкасоўваецца. У функцыяваньні навукі ня ўсё выглядае гэтак блага.

І ўрэшце, чаго хоча дасягчы гэтая заўзятая абмова навукі? Нягледзячы на ейную цяперашнюю недасканаласьць і свомыя ёй заганы, навука астаецца неабходнай для нас і незаменнай нечым іншым. Яна здатная на сама неспадзеўныя ўдасканальваньні, чаго ня скажаш пра рэлігійны сьветагляд. Апошні закончаны ўва ўсіх істотных частках; абмыліўшыся, ён павінен пакідаць вынік гэтага назаўжды. Недаацэнка навукі ня можа нечага зьмяніць у факце, што яна спрабуе аддаць належнае нашай залежнасьці ад рэальнага навоннага сьвету, гэнымчасам як рэлігія ёсьць ілюзіяй і ейная сіла замыкаецца ў гранічнай увазе да нашых інстынктыўных жаданьняў.

Я павінен згадаць яшчэ іншыя сьветагляды, якія знайходзяцца ў супярэчнасьці з навуковым, але раблю гэта неахвотна, бо ведаю, што мне бракуе адпаведнае кампэтэнцыі для іхнага абмеркаваньня. Знакам тым, прымеце наступныя зацемы, паўсталыя пад даймом гэтага прызнаньня, і калі абудзілася вашае зацікаўленьне, пашукайце лепшага вытлумачэньня ў іншага боку.

У першую чаргу варта было б гэтта назваць разнастайныя філязофскія сыстэмы, якія наважыліся намаляваць абраз сьвету гэтак, як ён адлюстраваны ў духу думаньніка, найчасьцей адхінутага ад сьвету. Я ўжо спрабаваў даваць агульную характарыстыку філязофіі й ейным мэтадам, а для ацэны асобных сыстэмаў я, бадай што, здольны ня болей, як хто-колечы іншы. Знакам тым, зьвернемся із мной да двох другіх зьявішчаў, якіх проста няможна абмінуць у наш час.

Адзін із гэтых сьветаглядаў ё нібы аналягам палітычнага анархізму, магчыма, ягоным спараджэньнем. Гэткія інтэлектуальныя нігілістыя існавалі, пэўна, ужо й раней, але, здаецца, цяперака тэорыя рэлятывізму сучаснае фізыкі ляснула ім у карак. Праўда, яны выходзяць із навукі, але разумеюць гэта як прысьпешваньне яе да самазьнішчэньня, да самагубства, даручаючы ёй заданьне прыняць саму сябе з дарогі праз спраставаньне сваіх дамаганьняў. Часта пры гэтым паўстае даймо, што гэты нігілізм толькі часовае ўстановішча, якога датрымваюцца пры выкананьні гэнага заданьня. Калі адкінуць навуку, дык на вывальнены прасьцяг можа пашырыцца які-колечы містыцызм альбо ўзноў стары рэлігійны сьветагляд. Паводля анархічнага вучэньня, агулам нямашака праўды, праўдзівага пазнаньня навоннага сьвету. Тое, што мы выдаем за навуковую праўду, ё, адылі, прадуктам нашых собскіх патрэбаў, прычым у гэткай меры, у якой ім даводзіцца выяўляцца пры зьменлівых навонных варунках, знакам тым, ізноў ілюзіяй. Напраўду, мы знаходзім толькі тое, што нам патрабуецца, бачым толькі тое, што мы хочам бачыць. Мы ня можам накш. Дзеля таго, што выпадае крытэр праўды — адпаведнасьць із навонным сьветам — часта нямашака розьніцы, якіх меркаваньняў мы датрымваемся. Усё аднолькава праўдзівае й аднолькава хвальшывае. І ніхто ня мае права вінаваць іншых у вабмыле.

Для пазнавальна-тэарэтычнага розуму было б спакусьліва прасачыць, якімі шляхамі, празь якія сафізмы ў анархістых атрымваецца прыпісваньне гэткіх вынікаў навуцы. Тут даводзіцца сустракацца із сытуацыяй, падобнай да ведамага прыкладу: жыхар Крыту кажа: усі жыхары Крыту манюкі й г.д. Але ў мяне няма ахвоты а жаданьня распрацоўваць гэтую праблему глыбей. Я магу толькі сказаць, што анархічнае вучэньне гучыць гэтак пераканаўча, пакуль яно датыкаецца да меркаваньняў аб абстрактных рэчах; яно зьняпраўджваецца пры першых кроках у практычным жыцьці. Бо дзеяньні людзёў кіруюцца іхнымі меркаваньнямі, ведамі, і гэны ж самы навуковы дух, які займаецца спэкуляцыямі аб будове атамаў або аб паходжаньні людзёў, адначасна праектуе канструкцыі мосту вялікае цяжараўздымнасьці. Як напраўду не было б розьніцы, што мы мяркуем, і не існавала б жадных ведаў, якія, паводля нашага меркаваньня, вылучаюцца празь іхную адпаведнасьць із рэчаіснасьцяй, дык мы маглі б будаваць масты чыста гэтак жа з кардону, як і з каменю, упырскваць хвораму дэцыграм марфіну заміж сантыграму, карыстаць для наркозу сьлёзісты газ заміж этару. Але й інтэлектуальнымі анархістымі энэргічна не прызнавалася б гэткае практычнае прытарнаваньне іхнае тэорыі.

Іншую небясьпеку трэба ўспрыймаць шмат паважней, і я ў гэтым прылучаю надзвычайна шкадую аб недастатковасьці маёй інфармаванасьці. Я ўважаю, што вы ведаеце болей за мяне аб гэтай справе й вы даўна занялі становішча за альбо супроць марксызму. Дасьледаваньні К.Маркса аб эканамічнай структуры грамадзтва і ўплыве розных эканамічных хормаў на ўсі абсягі чалавечага жыцьця прыдбалі ў нашым часе бясспрэчны аўтарытэт. Наколькі яны, у вапрычонасьці, адпавядаюць праўдзе альбо абмыляюцца, я, натуральна, не магу ведаць. Я думаю, што й іншым, лепей абазнаным, не лягчэй. У марксысцкай тэорыі мне падаюцца дзіўнымі тэзы, што развой грамадзкіх хормаў ё натураведным працэсам, альбо што зьмяненьні ў сацыяльных столках адбываюцца дзеля дыялектычнага працэсу. Я зусім ня пэўны, што я правільна разумею гэтыя сьцьверджаньні, яны й выглядаюць не „матар’ялістычна”, а, баржджэй, як адбітак гэнае цёмнае Гэгелевае філязофіі, праз школу якой прайшоў і Маркс. Я ня ведаю, як мне патрапіць вывальніцца ад свайго дылетанцкага меркаваньня, якое прызвычаілася вытлумачваць утварэньне клясаў у грамадзцьве ходаньнем, што адбывалася ад пачатку гісторыі паміж гордамі дзеля нейкае драбязы адрозных людзёў. Сацыяльныя адрозьненьні, меркаваў я, былі першапачатна пляменнымі й расавымі адрозьненьнямі. Гэткія псыхалягічныя дзейнікі, як ступень памкненьня да агрэсіі, свомага чалавечай канстытуцыі, а гэтаксама трываласьць арганізацыі ўсярэдзіне гарды, і гэткія матар’яльныя, як апанаваньне лепшае зброі, вызначалі перамогу. У сужыцьці на гэных жа самых землях пераможцы станавіліся панамі, пераможаныя — нявольнікамі. Пры гэтым ня варта адкрываць жадных законаў прыроды альбо зьмяненьняў у поймах, наадварот, відавочны ўплыў, які ўзрастаючае апанаваньне сілаў прыроды аказуе на сацыяльныя дачыненьні людзёў, заўжды стаўляючы новаатрыманыя сяродкі прымусу на службу іхнае агрэсіі й карыстаючы іх адзін супроць аднаго. Укараненьне мэталю, сьпіжу, зялеза паклала канец цэлым культурным эпохам і іхным сацыяльным інстытуцыям. Я запраўды мяркую, што порах і агнёвая зброя скасавалі рыцарства й панаваньне шляхты, і што маскоўскі дэспатызм быў асуджаны шчэ да прайгранае вайны, бо ніякі інцухт усярэдзіне радзімаў, якія пануюць у Эўропе, ня мог бы вытварыць род цароў, здатных супрацьстаяць выбуховай сіле дынаміту.

Але, магчыма, цяперашні эканамічны крыш, зьвязаны із сусьветнай вайной, ё толькі вынікам апошняе велізарнае перамогі, заваёвы паветранага прасьцягу. Гэта гучыць ня вельмі пераканаўча, але насьвятляюцца, прынамся, першыя чаланы сувязі. Палітыка Англіі грунтавалася на бясьпецы, якую ёй гварантавала мора, што амывае ейныя берагі. У гэны мамэнт, калі Блер’о пераляцеў Ля-Манш на аэрапляне, была прабіта ейная абарончая ізаляцыя, і ў гэную ноч, калі ў мірны час і з мэтай трэнаваньня нямецкі цэпэлін кружляўся над Лёнданам, вайна супроць Нямеччыны, была, бадай што, пэўнай справай*. Пры гэтым не забываліся й на пагрозу падводных човенаў.

Я ледзь не саромлюся разглядаць перад вамі тэму гэткага значаньня а складанасьці за дапамогай нешматлікіх недастатковых зацемаў, гэтаксама ведаючы, што я не сказаў вам нічога новага. Мне трэба толькі зьвярнуць вашу ўвагу на тое, што стасунак чалавека да панаваньня прыроды, у якой ён пераймае зброю для ходаньня ізь сябепадобнымі, няўхільна павінен уплываць і на ягоную эканамічную арганізацыю. Мы, здаецца, далёка адрынуліся ад праблемаў сьветагляду, але хутка ўсё стане на свае мейсцы. Сіла марксызму знаходзіцца, відаць, не ў ягоным разуменьні гісторыі і ўгрунтаваным на гэтым прагназаваньні будучыні, а ў праніклівым сьцьверджаньні неадвалочнага ўплыву, які эканамічныя дачыненьні людзёў маюць на іхныя інтэлектуальныя, этычныя й эстэтычныя пагляды. Дзеля гэтага раскрыты сьцяг сувязяў і залежнасьцяў, якія дагэтуль блізу поўнасьцяй не былі прызнаныя. Але нельга лічыць, што эканамічныя матывы ё адзінымі, якія вызначаюць паводзіны людзёў у грамадзцьве. Ужо гэны бессумлеўны факт, што размавітыя асобы, расы, народы вядуць сябе парознаму пры згаданых эканамічных дачыненьнях, выключае адзінаўладзьдзе эканамічных мамэнтаў. Агулам незразумела, як можна абмінуць псыхічныя дзейнікі, калі мова йдзе аб рэакцыі жывых чалавечых істотаў, бо рэч ня толькі ў тым, што яны ўжо бралі ўдзел у тварэньні гэных эканамічных дачыненьняў, пры панаваньні якіх людзі ня могуць не прывесьці ў дзеяньне сваіх першапачатных поцягаў: свой інстынкт самазахаваньня, сваё памкненьне да агрэсіі, сваю патрэбу ў каханьні, свой поцяг да задавальненьня. У вадным ранейшым дасьледаваньні мы зважалі на ладнае дамаганьне Над-Я, прадстаўленае традыцыяй і ідэальным вобразам мінуласьці, і якое стаіць пэўны час у супраціве пабуджэньням, што выходзяць із новае эканамічнае сытуацыі. Урэшце, ня варта забывацца, што ў чалавечай масе, падпарадкаванай эканамічным неабходнасьцям, гэтаксама запачаткоўваецца працэс культурнага развою — накш называны цывілізацыяй — і на які, без сумлеву, уплываюць усі іншыя дзейнікі; гэты працэс, пэўна, незалежны ад іх паводля свайго паходжаньня, супастаўны з арганічным працэсам і, найхутчэй, патрапіць узьдзеяць, із свайго боку, на іншыя дзейнікі. Ён ссоўвае мэты поцягаў і робіць гэтак, што людзі супраціўляюцца таму, што дагэтуль цярпелі; і, здаецца, паступовае ўзмацненьне навуковага духу можа стацца ягонай істотнай часткай. Калі хтось патрапіў бы, у вапрычонасьці, паказаць, які выгляд набываюць гэтыя разнастайныя мамэнты, агульныя чалавечыя інстынкты, іхныя расавыя варыяцыі і іхныя культурныя пераўтварэньні пры варунках сацыяльнае дыфэрэнцыяцыі, прафэсыйнае дзейнасьці й магчымасьцяў заробку, ці зашкаджаюць альбо спрыяюць яны адзін аднаму, калі б хтось змог гэта зрабіць, тады б ён дапоўніў марксызм да запраўднае грамадаведы. Бо й сацыялёгія, якая вывучае паводзіны людзёў у грамадзцьве, ня што іншае, як прытарнаваная псыхалёгія. Стродка кажучы, існуюць толькі дзьве навукі: псыхалёгія, спэцыяльная й прытарнаваная, і натураведа.

З новаатрыманым разуменьнем велізарнага значаньня эканамічных дачыненьняў паўстала спакуса не аддаваць іхнае зьмяненьне гістарычнаму развою, а ўжыцьцявіць яго праз рэвалюцыйнае ўварваньне. У сваёй рэалізацыі ў маскоўскім бальшавізьме тэарэтычны марксызм дасягнуў энэргічнасьці, закончанасьці й вылучнасьці сьветагляду, але ўвадначас і жудаснага падабенства да таго, што ён уходаў. Першапачатна будучы сам часткай навукі, у сваім ужыцьцяўленьні грунтуючыся на навуцы і тэхніцы, ён, адылі, стварыў забарону думаньня, гэткім жа чынам непахісную, як у сваім часе ў рэлігіі. Крытычнае дасьледаваньне марксысцкае тэорыі забароненае, сумлеў у ейнай правільнасьці караецца гэтак жа, як некалі гарэзія ў каталіцкім касьцёле. Творы Маркса ў якасьці аб’яўленьня занялі мейсца біблі й карану, дарма што яны не вальнейшыя ад супярэчнасьцяў і няяснасьцяў за гэтыя даўнейшыя сьвятыя кнігі.

І хаця практычны марксызм бязьлітасна выкараніў усі ідэалістычныя сыстэмы й ілюзіі, ён, адылі, сам разьвіў ілюзіі, якія ня менш сумлеўныя й недаведзеныя за ранейшыя. Ён спадзяецца цягам некалькіх пакаленьняў гэтак зьмяніць чалавечую натуру, што паўстане блізу бесьперашкоднае сужыцьцё людзёў ува ўмовах новага грамадзкага ладу й яны без прымусу будуць браць на сабе заданьні працы. Гэнымчасам ён пераносіць абмежаваньні поцягаў, абавязкавыя ў грамадзцьве, на іншыя мамэнты й накіроўвае схільнасьці да агрэсіі, якія пагражаюць кажнай чалавечай супольнасьці, навонкі, правакуючы варажнечу бедных да багатых, тых, хто дагэтуль быў пазбаўлены ўлады, да ранейшых валадароў. Але гэткае пераўтварэньне чалавечае натуры дужа непраўдападобнае. Энтузыязм, які выклікаюць цяперака ў масаў бальшавіцкія заклікі, калі шчэ новы лад ня сьцьвердзіўся й існуе пагроза звонку, не дае пэўнасьці на будучыню, у якой бы ён узмацніўся й апыніўся паза небясьпекай. Чыста як рэлігія, бальшавізм мусіць кампэнсаваць пакуты а нягоды сваіх вернікаў праз абяцаньне найлепшага гэнабочнага сьвету, у якім ня будзе больш незадаволеных патрэбаў. Але гэты рай мусіць быць гэттабочным, ладжаным на зямлі й адчыненым у недалёкім часе. Дык жа нагадаем сабе, што й Жыды, рэлігія якіх нічога ня ведае аб гэнабочным сьвеце, чакалі прыйсьця мэсіі на зямлю; хрысьцянскае сярэднявечча неаднаразова меркавала, што набліжаецца валадарства божае.

Няма сумлеву, які будзе адказ бальшавізму на гэтыя закіды. Ён будзе гаварыць: пакуль чалавечая натура шчэ не пераўтворана, трэба карыстаць сяродкі, якія сяньні ўзьдзеяць на яе. Нельга пазбыцца прымусу ў ейным выхаваньні, забароны думаньня, прытарнаваньня гвалту аж да праліцьця крыві, бо, не абудзіўшы ў ёй гэныя ілюзіі, нельга дасягчы ейнага падпарадкаваньня гэтаму прымусу. І ён бы мог ветла папрасіць усё ж ткі сказаць яму, як гэта можна было б зрабіць накш. Гэтым мы былі забітыя. Я не знайшоў бы іншага выйсьця, як прызнаць, што варункі гэтага экспэрымэнту зашкодзілі б мне й падобным да мяне распачаць яго, але мы не адзіныя, ад каго ён залежыць. Ё гэтаксама людзі ўчынку, непахісныя ў сваіх перакананьнях, непрыступныя для сумлеву, нячутныя да пакутаў іншых, калі гэныя стаяць на шляху іхных замераў. Гэткім людзём мы заўдзячваемся тым, што цяперака ў Расіі ставіцца велізарны экспэрымэнт пабудовы гэтага новага ладу. У часе, калі вялікія нацыі абвесьцілі, што яны чакаюць на свой паратунак толькі датрымваючыся хрысьцянскае багабойнасьці, у Расіі адбываецца пераварот, які — нягледзячы на ўсі асобныя непрыемныя рысы — усё ж ткі ё знакам лепшага прыйсьця. Нажаль, ні наш сумлеў, ні фанатычная вера іншых не пахісьне дайма, што экспэрымэнт падыходзіць да канца. Будучыня навучыць альбо, магчыма, пакажа, што экспэрымэнт быў распачаты заўчасна, што радыкальнае зьмяненьне сацыяльнага ладу мае мала шанцаў на дасьпех, пакуль новыя адкрыцьці не павялічаць нашага апанаваньня сілаў прыроды, даўшы гэтым палёгку ў задавальненьні нашых патрэбаў. Адно тады гэта можа стацца магчымым, калі новы грамадзкі лад ня толькі задаволіць матар’яльныя патрэбы масаў, але пачуе й культурныя прэтэнсіі індывідуума. Зь цяжкасьцямі, якія няўрымсьлівасьць чалавечае натуры чыніць кажнаму віду сацыяльнае супольнасьці, мы, пэўна, павінны будзем і тады шчэ доўга ходацца.

Шаноўныя спадары а спадарыні! Дазвольце мне на заканчэньне абагульніць тое, што я сказаў аб стасунку псыхааналізы да пытаньня аб сьветаглядзе. Псыхааналіза, я думаю, ня здатная да стварэньня свайго апрычонага сьветагляду. Будучы часткай навукі й могучы прымыкаць да навуковага сьветагляду, яна ня мае ў гэтым патрэбы. Але ці заслугуе апошні на гэткае гучнае найменьне, бо ён не разглядае ўсяго, ёсьць незавершаным і не дамагаецца закончанасьці й сыстэматызаванасьці. Навуковае думаньне шчэ дужа маладое спасярод людзёў, занадта вялікіх праблемаў яно шчэ ня можа разьвязаць. Сьветагляд, будаваны на навуцы, апрыч акцэнтаваньня ўвагі на рэальным навонным сьвеце, мае гэткія істотныя нэгатыўныя рысы, як мерны стасунак да праўды, непрыймо ілюзіяў. Хто незадаволены гэткім станам рэчаў, хто ўжо цяперака патрабуе свайго заспакаеньня ў большай меры, хай здабудзе яго там, дзе ён шукае. Мы не закрыўдуем на яго за гэта, але ня зможам яму памагчы, і дзеля яго не пачнем думаць накш.

 

Зь нямецкай мовы пераклаў Валерка Булгакаў 

Пераклад зроблены паводля выданьня: Sigmund Freud: Gesammelte Werke. Fünfzehnter Band. Neue Folge der Vorlesungen zur Einführung in die Psychoanalyse. Unter Mitwirkung von Marie Bonaparte Prinzessin Georg von Griechenland herausgegeben von Anna Freud, Edward Bibring, Ernst Kris. S. Fischer Verlag Frankfurt am Main 1967.

 

зьмест