№3
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Арнольд Ґелен

часавая абумоўленасьць
кожнага вучэньня аб чалавеку

У 1786 годзе Кант у творы „Што азначае: ар’ентавацца ў думаньні” выказаўся наступным чынам:

„Знакам тым, вера ў чыстую развагу ёсьць правадніком або компасам, дзеля чаго спэкулятыўны думаньнік падчас блуканьняў сваёй развагі зможа абсалютна адэкватна ар’ентавацца ў абсягу звышпачуцьцёвых спакмянёў, а чалавек із звычайнай, але маральна здаровай развагай зможа прадвызначаць свой шлях згодна з усімі мэтамі свайго наканаваньня, а таксама гэтая вера ў развагу ёсьць тым, што павінна знаходзіцца ў аснове кажнай іншай веры і, больш таго, кажнага аб’яўленьня”.

Гэта была сфармуляваная ў некалькіх словах праграма Асьветніцтва, у якой развага прызнавалася кіраўнічым органам для пытаньняў філязофіі, этыкі і рэлігіязнаўства.

Калі ў 1860 годзе памёр Шапэнгаўэр, ён ужо супоўна адмяніў сцэну. Воля як несумяшчальная з пачуцьцямі, сьляпая, няўрымсьлівая дамінанта быцьця пераламляецца і адлюстроўваецца ў сьведамасьці, і перад намі адкрываецца прывідны сьвет — стракаты сьвет рэчаў і істаў, якім насамрэч мы даем назву: разглядаючы кажную асобную зь ня толькі звонку, з гледзішча ўвасобленай харашыні, але і знутра, з гледзішча дэманічнага, скіраванага на зьмярцьвеньне націску быцьця.

Каля 1920 году рэй пачынае весьці Фройд. Як і кажны запраўдны першаадкрывальнік, ён прынёс з сабой першую, але перакручаную карту нявысваеных абсягаў, і ў гэтым палягае ягоная велічыня і абмежаванасьць. І хаця ягоная мудрагелістая схалястыка вычварэньняў зьмяшчала некалькі значэнных знаходак, яна ўсёткі пакідала ўсё чалавечае ў межах пэўнага асартымэнту вялікага гораду. Да таго ж распачлівая спаважнасьць яго падумак і яго мудрае пачуцьцё беспадстаўнасьці нашай веды былі элемэнтамі, якія ўсё ж межавалі з абсурдам. Ягоная антрапалёгія спасьцігала дух чалавека пры дапамозе амаль тэхнічных вобразаў: напрыклад, як пару, якая ўздымаецца ў выніку зьдзейсьненьня поцягу, як вэнтыль поцягу ў летуценьнях і фантазіях або як апаратуру ягонага разгамаваньня і рэгуляцыі падчас нашых, так бы мовіць, сьвядомых паводзінаў. Па-над накіпам вярзеньняў аб лятунках мастацтва і кіч, запраўднасьць і ўява ставаліся неадрознымі.

Як стаіць справа з антрапалёгіяй сёньня? Я мяркую, што Фройдава карціна чалавека таксама ўжо зблякла, бо ўсёткі дзьве сусьветныя вайны не маглі не пахіснуць яе, дарма што ягоныя аналізы ўсё яшчэ захоўваюць сваю непрадказальную прывабнасьць дзякуючы часоваму касьцюмаваньню пачуцьцяў і думак.

Больш таго, я думаю, што існаснае адрозьненьне паміж карцінай чалавека, якая цяпер паволі разрабляецца дзякуючы цярплівай працы чысьленых навукоўцаў, і тымі вялікімі праектамі, якія я назваў, палягае ў тым, што мы ўжо не выясьняем гіпэртрафавана ўзьніклае і перанасычанае ў чалавеку, дух ці поцяг для гэтага чалавека. Таму што мы авалодалі чуцьцём да плюралістычнасьці ў чалавеку, і, больш таго, да свомай яму магчымасьці анархічных праяваў. І адначасна мы бачым яго на фоне адпаведных грамадзкіх і працоўных дачыненьняў. Можна таксама сказаць: побач з псыхалёгіяй, скіраванай усярэдзіну, зьяўляецца псыхалёгія, скіраваная навонкі. Каб прывесьці зусім просты прыклад, спашлюся на тое, што ўжо агучваў Макс Вэбэр: калі я гавару аб імкненьні павялічваць свае даходы ў прадпрыймальніка, то я магу зрабіць гэта з пункту гледжаньня, скіраванага ўсярэдзіну, і тады гаворка пойдзе аб прагненьні, інтарэсе ці, калі інакш, аб псыхічнай сіле ў спалучэньні з собскай гісторыяй. Або з пункту гледжаньня, скіраванага навонкі — тады „імкненьне павялічваць свае даходы” будзе ўстановішчам, якое што да законнасьці прадпрыемства навязваецца кажнаму, хто нясе адказнасьць за гэткае прадпрыемства, калі апошняму даводзіцца вытрымваць канкурэнцыю. Абодва пагляды на гэты конт не ўзаемавыключальныя, іх неабходна спалучаць, і тое, што можа і павінна зрабіць гэта, — само выказваньне аб чалавеку.

Кажнае вучэньне аб чалавеку трэба разглядаць на фоне яго часу. Кажны ведае, што Кантаў аптымізм, зьвязаны зь верай у развагу, адпавядаў уздыму шпарка разьвіванага буржуазнага грамадзтва. Натуральна, да сёньняшняй антрапалёгіі можна падыходзіць ня толькі гістарычна, але яна мусіць рабіць свае выказваньні аб людзёх з усьведамленьнем таго, якія высновы робіць яна з увагі на тых, хто жыве пры вельмі сваеасаблівых варунках сучаснасьці. У гэтым галоўнае адрозьненьне ад Фройда: мы разглядаем сёньня людзёў ня толькі ў залежнасьці ад таго, ці сталі яны ад лёсу рэалізацыі сваіх поцягаў здаровымі альбо хворымі, але як зьмяняецца сама рэалізацыя гэтых поцягаў разам з сацыяльным асяродзьдзем, і нам неабходна вытлумачыць гэта так, каб пагляд, скіраваны ўсярэдзіну, і пагляд, скіраваны навонкі, прынцыпова схіляліся да ўзаеманакладаньня.

Скрыжаваньне вонкавага і нутранога ў чалавеку

Скрыжаваньне ці зьмяшэньне таго, што ідзе звонку, і таго, што ідзе знутра, сягае ў чалавеку бясконца глыбака, бадай, усутыч да асяродка яго істы. Гэтага, безумоўна, датычаць і надзвычай цікавыя досьледы Портмана аб „пазамацічным пэрыядзе разьвіцьця плоду”. Портман у Базэлі ўстанавіў, што нованароджанае чалавечае дзіцё ўяўляе сабой від нармалізаваных заўчасных родаў, паколькі яно пасьля нарадзінаў прыкладна яшчэ год не валодае адпаведнымі сяродкамі перасоўваньня і камунікацыі — мовай. А гэта азначае цяпер, што працэсы дасьпяваньня і ўзросту, якія як таковыя павінны былі б працякаць таксама вылучна ў матчыным целе, цяпер паддаюцца ўплыву безьлічэнных раздражняльнікаў з вонкавага сьвету. Гэтыя працэсы дасьпяваньня, як, скажам, набыцьцё простай паставы і навыкаў абыходжаньня з асяродзьдзем, прыблізнае валоданьне целам і пачаткі мовы, адбываюцца пры ўдзеле шматлікіх раздражняльнікаў, якія ўзьдзейнічаюць на дзіцё ўжо праз заклапочаных крэўных, у стане, у якім яно мае яшчэ толькі істотныя эмбрыянальныя свомасьці, напрыклад, узглядам барзьдзіні ўзросту. Гэты, хаця і пазамацічны, вонках матчынага ўлоньня, але адбываны яшчэ на стадыі дасьпяваньня раньні кантакт зь невычэрпным багацьцем шматстайных раздражняльнікаў ёсьць найранейшай стадыяй адной з найважнейшых адметных рысаў чалавека — яго адкрытасьці для сьвету. Якраз так гэтую адкрытасьць для сьвету і можна вылучыць як нутраную свомасьць у спалучэньні з фундамэнтальнымі вонкашнімі свомасьцямі, аб якіх Луіс Болк, геніяльны амстэрдамскі анатам, нажаль, ужо нябожчык, сьцьвярджаў, што ўсе разам яны складаюць стабілізаваныя на працягу жыцьця, а таксама актыўныя цягам усяго жыцьця эмбрыянальныя свомасьці: такія, як пукатасьць чэрапу, падпарадкаваньне ўчастка сківіцы пэўнаму ўчастку мазгоў, безвалосасьць, будова тазу, ад чаго залежыць выпрастаная хада і г.д. Гэдакай раньнеінфантыльнай адзнакай, якая, нягледзячы на ўсё, працягвае стабілізавана існаваць, ёсьць таксама адкрытасьць для сьвету чалавека, і таму, як кажа Портман, сьцяг свомасьцяў, якія на першы позірк маюць чыста фізычную прыроду, напрыклад, працягласьць цяжарнасьці або недастатковая ступень разьвіцьця сяродкаў перасоўваньня і камунікацыі пры радзінах, можна зразумець толькі ў сувязі з варункамі нашага сацыяльнага жыцьця, і, больш таго, з агульным, адкрытым для сьвету ладам існаваньня чалавека. Усё апасяродкавана адкрытае ўзьдзеяньне раздражняльнікаў на малое дзіцё якраз так і стаецца абавязковай падфункцыяй фізычнага дасьпяваньня й разьвіцьця, якія як таковыя ў бальшыні вышэйшых сысуноў адбываюцца беспасярэдня ў матчыным улоньні.

Цяпер можна было б і перайсьці да чалавека як эмбрыянальнай ці „неспэцыялізаванай” істы, да „жывёлы, якая не ўстанавілася”, як сказаў Ніцшэ, і рызыка незавершанасьці яго канстытуцыі падасца нам гэткай жа, як на іншай старонцы і, наадварот, увідавочніцца ягоная здольнасьць самасьцьвярджэньня, невычэрпнай імправізацыі ўсё новых адказаў на невычэрпныя выклікі быцьця і загэтым ягоная сіла выбудовы ўсё новых культурных сусьветаў. Паколькі я выклаў гэтыя развагі ў сваёй кнізе аб чалавеку, я не хачу тут спыняцца на гэтым; баржджэй мы хочам прасачыць цяпер хаду думак Портмана аб скрыжаваньні вонкавага і нутранога ў чалавеку ў абсягу вучэньня аб інстынктах. Пры гэтым варта кіравацца тым, што мы маем справу з узаемна і супольна ўстаноўленымі людзьмі норавамі, формамі права, інстытуцыямі, а таксама зь непазьбежнай аднастайнасьцю сьвету працы, што, так бы мовіць, убівае клін і абмяжоўвае неймаверную плястычнасьць і „неўстаноўленасьць” чалавека. Падобна таму, як памкненьне да мовы, намаганьні вымаўляць у малога дзіцяці выкрышталізоўваюцца ў артыкуляцыях, якія накідваюцца яму звонку, гэта і нашыя імкненьні выкрышталізоўваюцца ў фігуры, якія прадвызначаюць грамадзкае жыцьцё.

Конрад Лёрэнц ужо ў 1942 годзе пераканаўча давёў, што разам з прагрэсам цывілізацыі надыходзіць руйнаваньне высакасэлектыўных, пераборлівых, патрабавальных нормаў паводзінаў. Калі назіркам за Лёрэнцам прасачыць цяпер жыцьцявыя ўмовы, у якія цывілізаваныя людзі добраахвотна ўвагналі сябе, то выявіцца самае відавочнае падабенства да тых умоваў, якія чалавек навязаў сваім свойскім жывёлам: абмежаваньне свабоды перасоўваньня, нястача фізычнага перасоўваньня па лякальнай прасторы, недастатковае забесьпячэньне паветрам, сьвятлом і сонцам, прадухіленьне натуральнага адбору і іншых фактараў гэткага парадку выклікала ў людзёў, як і ў ягоных собскіх свойскіх жывёлаў, пэўныя падобныя насьледкі прыручэньня. Разам з агульнай утратай тонусу цягліцаў прыручаныя істы стаюцца млявымі і маларухомымі, ад гэтага запавольваюцца ўсі ценкія спэцыялізаваныя рэакцыі сацыяльнага жыцьця, якія стаюцца расплывістымі і невыразнымі. Дысгармонію ў структуры інстынктаў можна масава ўстанаўляць у прыручаных жывёлаў, напрыклад, інстынктыўнае памкненьне лётаць зьнікла ўва ўсіх прыручаных птушак, апрача галубоў. У цывілізаваных людзёў цяпер таксама назіраюцца такія дысгармоніі: адсутнасьць значных ваганьняў у сэлектыўнасьці з маральнага пункту гледжаньня, недастаткова стродкая рэглямэнтацыя сфэры дазволенага, дарма што яно яшчэ нядаўна гэтакім не было, усё часьцей выяўляецца недастатковая дзейснасьць стварэньня якіх-любя перашкодаў у гэтым кірунку, рэакцыяй на што, як правіла, выступае тэндэнцыя да „меншай пераборлівасьці”. Але, у адваротнасьць ад гэтага, ува ўсіх прыручаных істаў колькасна ўзрастае памкненьне да харчаваньня і спарваньня, яны лягчэй паддаюцца разгамаваньню, часьцей і без разбору ўступаюць у кантакты.

Гэтая сталая ўжо вядомай і на першы пагляд такая спакусьлівая тэорыя Лёрэнца працуе, значыцца, з уяўленьнем, што чалавек, так бы мовіць, у сваёй дзікой форме авалодаў тымі ж самымі высакадыфэрэнцыяванымі і высакаспэцыяльнымі сацыяльнымі рэгуляцыямі інстынктаў, якія гэты дасьледнік нагэтулькі геніяльна выявіў у многіх відаў жывёлаў. І назіранае ў свойскіх жывёлаў разбурэньне гэтых рэгуляцыяў адбываецца цяпер і ў нас, паколькі чалавек сам прыручыў сябе.

Я, ведама, не хачу згаджацца з гэтымі тэзамі і выкладкамі. Няма ні дзікой формы чалавека, ні даказальных, ценка, паводле аналёгіі з жывёламі падабраных і датыкаючых супольнікаў па відзе рэгуляцыяў. У першых малпадобных з групы аўстраляпітэкаў у Паўднёвай Афрыцы, узрост якой налічвае ад двух да трох мілёнаў гадоў, быў выяўлены, напрыклад, канібалізм, як, таксама, і ў сынантропа, які жыў паўмілёна гадоў таму, ды яшчэ цяпер у шматлікіх прымітыўных грамадзтвах. Плястычнасьць і гатовасьць да ператварэньня інстынктыўнага жыцьця ў чалавека, відавочна, першасная, а ня другасная. Гісторыя наркотыкаў і наркатычных сяродкаў выявіла б тое ж самае: найдаўнейшы „здабытак” людзтва, распаўсюджаны ў такой жа ступені, як і сам чалавек.

Тут мы манімся папрацаваць зь перакручанымі ўяўленьнямі накшталт Лёрэнцавага. Нутраная нестабільнасьць абсягу чалавечых памкненьняў падаецца амаль бязьмежнай. Гэта вельмі павольна, цягам стагодзьдзяў і тысячагодзьдзяў, выпрацаваныя цьвярдыя, а таксама заўсёды абмежавальныя, забараняльныя формы накшталт права, собскасьці, манагамнай сям’і, жорсткага распадзелу працы, якія выціснулі, выплюхнулі нашыя памкненьні і жаданьні на высака эксклюзыўныя і сэлектыўныя прэтэнзіі, якія можна назваць культурай. Гэтыя інстытуцыі накшталт права, манагамнай сям’і самі ні ў якім разе не натуральныя і вельмі хутка разбураюцца. У такой жа малой ступені натуральнай ёсьць культура нашых інстынктаў і жаданьняў, якім даводзіцца замацоўвацца, утрымвацца і ўтрывальвацца баржджэй пры дапамозе гэных інстытуцыяў звонку. І калі выбіць падпоркі, мы спрымітывізуемся вельмі хутка. Тады гэта будзе не, як мяркуе Лёрэнц, разбурэньне спачатна больш пэўных інстынктаў, а якраз рэ-інстынктывацыя, вяртаньне да фундамэнтальнай і канстытуцыянальнай няпэўнасьці і гатовасьці да ператварэньняў інстынктыўнага жыцьця. Калі вонкавыя ўбесьпячэньні і стабілізацыі, якія палягаюць у трывалых традыцыях, будуць падарваныя і адначасна скасаваныя, то нашыя паводзіны стануцца дэфармаванымі, афэктыўнымі, інстынктыўнымі, непрадказальнымі, нематываванымі. Паколькі і цяпер прагрэс цывілізацыі — што заканамерна — прыўносіць эфэкт разбурэньня традыцыяў, права, інстытуцыяў, таму ён спабывае свае натуры чалавека, прымітызуе яго і адкідае яго назад да натуральнай нестабільнасьці ягонага інстынктыўнага жыцьця. Імкненьні да заняпаду стаюцца ўсё больш натуральнымі і праўдападобнымі, імкненьні да велічы, прэцызыйнасьці і катэгарычнасьці стаюцца ўсё больш прынучанымі, вымучанымі і непраўдападобнымі. Хаос зусім у сэнсе найдаўнейшых мітаў немінучы і натуральны, космас жа боскі і пагражальны.

Я якраз і прадстаўляю пункт гледжаньня, супрацьлежны таму, што існаваў у XVIII стагодзьдзі: часу анты-Русо, філязофіі пэсымізму і жыцьцявой спаважнасьці. „Назад да прыроды” азначала для Русо: культура зьнявечвае чалавека, натуральны стан выяўляе яго ў поўнай наіўнасьці, справядлівасьці і адухоўленасьці. Наўсуперак гэтаму і ў адваротнасьць ад гэтага нам сёньня падаецца, што натуральны стан у чалавека — гэта хаос, галава мэдузы, ад позірку якой дранцьвеюць. Культура — гэта непраўдападобнае, а наймя права, пачцівасьць, дысцыпліна, гегемонія маральнасьці. Але стаўшы забагатай, заразнастайнай, культура прыўносіць з сабой перанасычэньне, якое можа заходзіць занадта далёка і засланяць сабой чалавека. Калі шарлятаны, дылетанты, спрытныя інтэлектуалы вырываюцца на першы плян, калі ўздымаецца вецер усеагульнага блазнаваньня, то слабеюць і спаконвечныя інстытуцыі, і стродкія прафэсыйныя калектывы: права стаецца элястычным, мастацтва нэрвовым, рэлігія сэнтымэнтальнай. Тады зь пены блісьне ўжо знаёмае вока галавы мэдузы, чалавек станецца натуральным і ўсё станецца магчымым. Гэта павінна азначаць: назад да культуры! Дык рушма шпаркімі сігамі насустрач прыродзе, бо прагрэс цывілізацыі дэманструе нам усю слабасьць не абароненай стродкімі формамі чалавечай прыроды.

Мы хочам неўзабаве выпрабаваць нашыя тэзы на практыцы і абіраем для гэтага памкненьне да агрэсіі. Фройд разглядаў у сваім так і няскончаным нарысе псыхааналізы гэтае памкненьне, як і раней, у якасьці памкненьня да дэструкцыі або сьмерці і сьцьвярджаў, што яго выводжаньне навонкі пры дапамозе мускульнай сыстэмы будзе неабходным для захаваньня індывідуума, і што разам з вустаўкай звыш-Я буйныя аб’ёмы памкненьня да агрэсіі зафіксуюцца ўсярэдзіне Я і будуць там дзеяць з эфэктам самазьнішчэньня. „Устрыманьне ад агрэсіі ня ёсьць наагул здаровым”, казаў ён, „і азначае хваробу, захворваньне”.

Фройд называе тут такім чынам фіксацыю квантаў памкненьня ў „Я”, ён ведае аб іншым месцы трансфармацыі агрэсіі ў страх. Справа з гэтым памкненьнем стаіць гэтак сама, як і з кажным іншым у чалавеку: яно можа адмяняць сваю форму, яно таксама страчвае пэрыядычнасьць накшталт палавога інстынкту, доўгатрывалага і ўсьцяж актыўнага. Яно таксама можа, як і апошні інстынкт, уваходзіць у якасьці кампанэнты ў многія іншыя патрэбы і вымаганьні, і таму не адрозьніваецца ад засталай, гэткай жа плястычнай, пералівістай, ізь зьменлівымі праявамі рэшты інстынктаў чалавека, якая лёгка распадаецца на часткі.

Цяпер відавочна, што памкненьне да агрэсіі ўсёткі зьвязана з барацьбой за існаваньне, і Фройд вельмі правільна казаў, што яно павінна выводзіцца пры дапамозе мускульнай сыстэмы. Абедзьве найважнейшыя формы гэтага выводжаньня існавалі, безумоўна, на працягу тысячагодзьдзяў цяжкой фізычнай працы і барацьбы групаў паміж сабой. У даўнейшых дробных грамадзтвах, калі некаторыя людзі пэрыядычна ўступалі ў бойкі паміж сабой, існавала, пэўна, значна больш нутраных ворагаў у сьвеце, чымся цяпер. Тымчасам зьдзеялася наступнае: мы маем вялікія ахоўваныя і заспакоеныя масавыя грамадзтвы сучасных дзяржаваў і машыну, якая дае і палягчае чалавеку працу. Абодва вялікія каналы, па якіх людзі цягам тысячагодзьдзяў адводзілі памкненьне да агрэсіі, спынілі існаваньне, а наймя, цяжкая фізычная праца і, ведама, блізу бяскрыўдныя да вынаходу пальнай зброі і ўзьніклай магчымасьці забіваць бязь цяжкасьці несупынныя закалоты і бойкі.

Дзе ж знаходзіцца цяпер гэтае памкненьне? Яно як і раней працягвае існаваць, але яно зьмяніла свае праявы. Яно жыве ў жудасным напале ўнутрысацыяльнай напружанасьці, якая пагражае ўзарваць нашыя вялікія, нагэтулькі моцна спабытыя фізычнай працы грамадзтвы; яно канвэртавалася ў страх або гатовасьць да страху ці ўва ўсюдыісную падазронасьць, зь якой людзі сутыкаюцца сам-насам. Гэта, зразумела, цывілізаваная форма гэнага памкненьня, форма, якую яно набывае пры сучасных распружаных і палегчаных варунках жыцьця. Відаць, наагул дзякуючы паменшанай магчымасьці выводжаньня адбываецца застой энэргіі гэтага памкненьня разам з пэўным абніжэньнем парогу раздражняльнасьці, у выніку чаго вялікія масы гатовасьці да агрэсіі рыхтуюцца выбухнуць, калі яны будуць вывальненыя — прычым гэтае вывальненьне стаецца магчымым усё лягчэй. У кажным разе пэўнае адно: разам з цывілізацыйным выбаўленьнем чалавека ад цяжкой фізычнай працы, якое зайшло ўжо так далёка, што людзі пачалі ўжо пазьбягаць высакааплатных прафэсіяў гэткага кшталту, адбываецца ўзрост і павелічэньне страху ў пэўным месцы і ў пэўным часе ў такой ступені, як гэтага яшчэ ніколі не было.

Можна паддаць гэты прыклад далёкасяжным разважаньням. Разам з выслабаненьнем інтэлекту і маторыкі, як гэта зьдзеялася ў чалавека, надыходзіць, відаць, „рэдукцыя інстынктаў”, разнавід скасаваньня ўпарадкаваных прыроджаных і стэрэатыпных формаў паводзінаў, якія ў жывёлаў мы называем інстынктыўнымі. Выраз рэдукцыя інстынктаў не азначае і не прадугледжвае колькаснага зьмяншэньня памераў поцягу, а павінен пазначаць адну вельмі асноватворную ўзаемасувязь з гледзішча антрапалёгіі. Залежна ад маторыкі нашыя вітальныя поцягі набываюць форму нутранога разгарненьня, пачуцьцёвага рапту, ператварэньня ў афэкт; прынамсі, гэтая нутраная перапрацоўка ўяўляецца раўнапраўнай побач з выводжаньнем памкненьня ў дзеяньні. Па-другое, комплексы інстынктаў, дакладна акрэсьленыя ў жывёл, не паддаюцца дыфэрэнцыяцыі ў людзёў, будучы ў высокай ступені размытымі, плястычнымі, канвэртаванымі (як назваў гэта Фройд). Больш таго, якраз таму К.‰.Юнґу патрабавалася зусім неспэцыфічнае лібіда, так бы мовіць, як рэзэрвуар сукупнасьці ўсіх чалавечых поцягаў. Такім чынам, інстынктыўныя кампанэнты могуць пераходзіць у разнастайныя спалучэньні і напластаваньні ў якім-любя засвоеным чалавечым дзеяньні.

Калі ўзяць, напрыклад, афэкт зайздрасьці (рэўнасьці), то ніхто ня зможа сказаць, што за інстынктыўныя кампанэнты ляжаць у яго аснове, якую ролю ў гэтым грае каханьне, хваравітая годнасьць, а якую інстынкт собсьніка або „інстынкт цэльнасьці” (Парэта). У такой жа малой ступені нехта змог бы прадказаць, ці застанецца гэты афэкт як пачуцьцёвы рапт для нутраной перапрацоўкі або ці распружыцца ён у дзеяньнях, і калі так, то ў якіх.

І тады да гэтага дадаецца яшчэ адна іншая фундамэнтальная свомасьць чалавечага інстынктыўнага жыцьця, а наймя ягоная хранічная, несупынная рухомасьць і кантактнасьць, якраз тое, што Макс Шэлер называў лішкам памкненьняў. Так, напару ствараецца ўражаньне, нібыта бальшыня групаў у сукупнасьці інстынктаў на працягу доўгага часу канкуравала паміж сабой за тое ж самае поле выражэньня, а наймя маторыку, абсяг рухальных працэсаў, будучы прынучанай пры гэтым ужыцьцяўляць грандыёзныя спрашчэньні і перараскладаньні, якія мы пазначылі тады як зайздрасьць, пыху, імкненьне павялічваць даходы, пачуцьцё абавязку і г.д. Абсалютна відавочна, што норавы, праўныя ўзвычаеньні і інстытуцыі грамадзтва ўтвараюць граматыку, паводле правілаў якой павінны артыкулявацца нашыя поцягі; відаць, яны наагул ёсьць вялікімі спрашчальнікамі, якія спараджаюць і забясьпечваюць звонку тыя вялікія сынтэзы, падчас якіх найразьнейшыя поцягі пераходзяць у лад думаньня. Калі падарваць гэтыя асноватворныя сілы, то гэты лад думаньня распадзецца на зьменлівыя імпульсы, якія будуць мармытаць і гугнявіць, бо яны страцілі агульназразумелую мову.

Напачатку мы гаварылі аб скрыжаваньні нутранога і вонкавага ў чалавеку, і што разам з псыхалёгіяй, скіраванай усярэдзіну, мусіць узьнікнуць псыхалёгія, скіраваная навонкі. Увогуле, мы можам цяпер сказаць: калі мы разглядаем чалавека як грамадзкую істу, то інстытуцыі грамадзтва, а наймя сацыяльныя формы, вытворчыя формы, праўныя формы, абрады і г.д. утвараюць граматыку ды сынтакс і, тым самым, выяўленчыя формы, у межах якіх даводзіцца перабываць сукупнасьці поцягаў і інстынктаў чалавека. Такім парадкам, гэты рэпэртуар інстытуцыяў дзеіць бы шлюз, які адны поцягі каналізуе, а іншыя загамоўвае. Пасьля таго, як амэрыканская сацыялёгія ўжыцьцявіла свае польныя досьледы дзесяткоў малых прымітыўных грамадзтваў, кажнае зь якіх уяўляе сабой адмысловы выпадак чалавечых магчымасьцяў, немагчыма пазбыцца ўражаньня, што сацыялёгія (і, адпаведна, сацыяльная псыхалёгія) ды псыхалёгія павінны ўзаемадапаўняць адна адну і што адно тады вырашацца важнейшыя антрапалягічныя праблемы.

Можа, гэта якраз і вельмі добра, што нашая агульнапрынятая мудрасьць зьмяшчае ў сабе вельмі вялікія дурноты, якія мы ня зможам поўніцай пазнаць і абачыць, але якіх бадай што давядзецца паспытацца. Я не адмяжоўваюся ад уяўленьня, што ў сучасным грамадзтве, г.зн. у ягоным запраўдным уладкаваньні, а таксама ў ягонай самаінтэрпрэтацыі або навоннай самапрывабнасьці выпадаюць з-пад увагі зусім пэўныя чалавечыя глыбозныя патрэбы. Наапошку мы хочам зусім коратка спыніцца на гэтым і сфармуляваць два прыпушчэньні, якія, думаецца, неўзабаве змогуць атрымаць прызнаньне.

Мы жывем цяпер у Эўропе і Амэрыцы, як можа падацца, пры завялікім прадухіленьні нэгатыўных бакоў жыцьця, пачынаючы ад цяжкой працы і да фізычнай нужы і галечы. Зь іншага боку, мы жывем пры завялікай абцяжаранасьці чыста інтэлектуальнымі вымаганьнямі нашай культуры.

Другі пункт павінен быць абмеркаваны ў першую чаргу, ён менш спрэчны. Мы жывем пры несупынным бамбардаваньні ўзаеманезьвязанымі фактамі, якія нам даводзіцца духова і маральна ўздольваць ці, як гэны казаў, „інтэграваць”. У Нямеччыне, дзе мы былі сьветкамі праўнага нігілізму, гэта відаць найзырчэй, але гэта адбываецца таксама паўсюль. Амэрыканскія аўтары маюць для гэтага выдатную формулу: „too much discriminative strain” — кажуць яны, для большага эфэкту вырозьненьня ды вырашэньня. Пры ліхаманкавай мітусьні, зь якой інтэлектуалы выбудоўваюць свае ідэалёгіі, каб пасьля ізноў адмовіцца ад іх, зь якім палітыкі разыгрываюць аб гэтым спэктаклі, каб пасьля ізноў зраўнаваць гэта зь зямлёй, — і ўсё гэта пры бесьперапынным абстрэле ўзаемасупярэчлівымі інфармацыямі і меркаваньнямі зьмешваецца з намовінамі, што кагадзе засвоенае трэба ізноў забыць — пры гэткім стане ў чалавека вырабляецца зусім новы спосаб рэагаваньня. Гэндрык дэ Ман у сваёй кагадзе апублікаванай кнізе „Ўмасаўленьне і ўпадак культуры” (1952) вельмі правільна паказаў, як ад выдаленьня прасторавых і часавых дыстанцыяў зьнікаюць гістарычна ўзьніклыя і біялягічна абумоўленыя маштабы і пэрспэктывы, у выніку чаго чалавек больш ня можа ар’ентавацца. Не стае часу для належнай перапрацоўкі ўражаньняў у сьведамасьці, а не адфільтраваныя і ня вытлумачаныя ўражаньні ўтвараюць, тым ня менш, масыў, які залежна ад нэрваў і настрою абцяжвае нас. Так, напрыклад, пасьля шматгадзіннага падарожжа на аўтамабілі вяртаюцца з пэўнай зьнядужанасьцю і ўцьвяленасьцю, нашмат, як вельмі правільна кажа дэ Ман, менш абачыўшы ў параўнаньні з тым, калі б яны ўзялі і селі проста на траве дзе-небудзь на ўскрайку адхону. Мы ня можам і афэктыўна трымаць кантроль над складанымі і хутка зьменлівымі сытуацыямі, мы ўсё менш можам абапіраць нашыя паводзіны на ўкарэненых узвычаеньнях. Зразумела, справа не вычэрпваецца толькі ўзвычаеньнямі, але якраз яны большай часткай забясьпечваюць нашую сувязь зь іншым, і так стаецца нязначнай магчымасьць пакладацца на раўнамерныя паводзіны гэтага іншага. Урэшце, усё больш далёкасяжнымі духовымі пошукамі і антыпошукамі, павялічанай уражлівасьцяй і ўсьцяж узрастаючай лучнасьцяй зь індустрыйнай гаспадаркай мы, так бы мовіць, канчальна прыкоўваем сябе да няпэўнасьці.

Такім парадкам, трэба, бадай што, дадаць: складваецца ўражаньне, нібыта ў элемэнце „традыцыя” палягае нешта неаспрэчнае для нашага нутранога здароўя. Увогуле, ужо шмат напісана пра тое, што страчана, зьнішчана або занядбана, але яшчэ няма кнігі аб традыцыі. У традыцыях паводзіць сябе, цанаваць, прызнаваць што-колечы дамэтным усёткі закладзеныя выпрацаваныя цягам доўгага часу фундамэнты, якіх ніколі нельга стаўляць пад пытаньне, якіх нельга сумясьціць з дамаганьнем хуткіх вырашэньняў, бо яны ўвайшлі ў плоць і кроў. І, апрача гэтага, нашае пагаджэньне зь іншым у рамах падобнай традыцыі наступіла ўжо блізу бесканфліктна. „Высокая культура”, сказаў аднойчы Ніцшэ, „вымагае пакідаць шмат рэчаў нявытлумачанымі”, яна, такім парадкам, вымагае традыцыяў, якія не вытлумачваюцца, а ўшаноўваюцца ў сілу значэннасьці акумуляванага ў іх. Гэта нечуванае распружаньне, якое мы ахвяравалі на карысьць вечнай абцяжаранасьці „discriminative strain”, эфэкту вырозьненьня і вырашэньня. І далей: толькі на базе таго, што празрыстае, узьніклае з узвычаеньняў і спабытае крытыкі і кантролю, можна „сублімаваць”, можна імправізаваць высокія дасягненьні, або аднойчы ў поўнай прытомнасьці дазнаць вагу і рызыку духовага ці маральнага экспэрымэнту. Тым ня менш, мы ў гэты традыцыяжэрчы час ўсьцяж прынучаны вынаходзіць сытуацыйныя разьвязаньні. У істы, якая per se „не ўстанавілася”, традыцыі наагул належаць да асноўных варункаў нэрвовага здароўя, яны ўваходзяць у элемэнтарную табліцу множаньня культуры.

Цяпер іншы пункт. Калі назіраецца завялікая абцяжаранасьць чыста інтэлектуальнымі вымаганьнямі і заборздым тэмпам так званага прагрэсу, дарма што не прыўнесена яснасьць, чым ён аплочаны (таму што аплочваецца ён), то, відавочна, адбываецца завялікае прадухіленьне абмежавальных і гамуючых уплываў прымітыўнейшых і здаравейшых дачыненьняў. Што маецца наўвеце? Мы вельмі па-майстэрску выпускалі з поля зроку сьмерць, якая адбывалася за беласьнежнымі дзьвярыма. Людзі, якія займаюцца цяжкой фізычнай працай, паступова ўпадаюць у адсталасьць, як, напрыклад, сяляне, перш як яны сябе урбанізавалі. Утвараецца новая, дагэтуль нязнаная арыстакратыя людзёў з добрым даходам: жыцьцявы стандарт вызначае прыналежнасьць да клясы. Гэта першы выпадак арыстакратыі бяз рызыкі і, натуральна, ёй не стае адпаведнага аўтарытэту. Несупынны ўзрост усё новых спажывецкіх патрэбаў і ўсеагульнае спадужніцтва за дабрабыт спалучаюцца з гарой дарэмнай веры ў фразы. Субстанцыйнае, залатаноснае, дыскрэтнае зьнікае з духовага абсягу, на фоне чаго пачуцьці распальваюцца далёка звыш сваіх натуральных абмежжаў. Мы ўжо абачылі, як зь інтэлектуальнай перацяжаранасьцяй чалавека вывальняецца інстынктыўнасьць, а таксама гатовасьць верыць выпаражненай душы. Чалавек, такім парадкам, стаецца натуральным, і, як ні дзіўна, набывае натуральнасьць таксама мараль: яна стаецца іманэнтнай, і пры гэтым спабытай напяцьця, нетрагічнай, самазразумелай і самаздаволенай.

Адным словам, справа стаіць так, быццам эмацыйнасьць, эксцэсы пачуцьцёвасьці і афэктаў заўсёды прадугледжвалі гатовасьць душы перарастаць і перараджацца, але яны ўтрымваліся звонку, ціскам абставінаў, нужой, сваволяй прыроды ў форме і законе. Чалавек заборзда вырываўся ад спаважнасьці запраўднасьці, ад нужы, ад „Нэгатыўнага”, як назваў гэта Гэґель, і тады ўсё гэта пачало нястрымна пашырацца. Якаб Буркгардт геніяльна адцеміў, што само імкненьне да асьветы можа быць сукрытым жаданьнем дасягчы дабрабыту.

Гэта, натуральна, далікатная тэма, бо ў сьвеце яшчэ існуе занадта шмат бессэнсоўнай і безналежнай нужы і, наагул, чалавецтва больш ні ў якім разе не павінна зацыклівацца на балючым ці, пагатоў, укрыжоўваць сябе. Але ўціск нужы з гледзішча антрапалёгіі мае, безумоўна, надзвычайнае значэньне. Яно палягае ў бесьпярэчным назіраньні, што чалавеку разам з рэдукцыяй інстынктаў даводзіцца губляць цэлы шэраг гамуючых рэгуляцыяў, якія яшчэ існуюць ува ўсіх жывёлаў. Так, напрыклад, чалавек у ходзе самой антрапагенэзы страціў натуральны гамавальнік супроць забіцьця супольнікаў па відзе, і я ўжо згадваў, што антрапафагія налічвае два ці тры мілёны гадоў, колькі і сам чалавек. І наадварот: толькі скасаваньнем гамуючых рэгуляцыяў можна вытлумачыць надмернае жаданьне „шыкаваць”, да якога схіляюцца ўсе чалавечыя памкненьні і інстынктыўныя патрэбы, сёньня перадусім спажывецкія патрэбы. Цяпер поўніцай магчыма скасаваць пэўныя рэгуляцыі інстынктаў, паколькі яны падлягалі кампэнсацыі ў абсягу падпарадкаваных інтэлекту рухаў, і гэтая думка з гледзішча антрапалёгіі падаецца паказальнай. Мы, напрыклад, у адрозьненьне ад жывёлаў не паразумяваемся прыроднымі „сыгналамі”, рухамі і асобнымі гукамі, якія знаходзяць прыроджанае зразуменьне — якраз такое, якое называюць інстынктыўным і на якім абапіраецца ўся камунікацыя паміж жывёламі. Але мы паразумяваемся пры дапамозе мовы, і гэта азначае ня толькі наяву інтэлекту, але таксама: ісьці кружным шляхам праз вонкавыя напластаваньні. Бо там, у аб’ектыўным сьвеце рэчаў, палягае асяродак нашай экзыстэнцыі як чыннага і дзейнага быцьця. Таму, магчыма, высілак, зь якім сутыкаецца нашая праца, пот на твары, на самой рэчы ёсьць вырашальнай катэгорыяй чалавека, як мяркуе Бібля — а наймя, перанятым з вонкавага сьвету мэханізмам гамаваньня ў параўнаньні з гатовасьцяй інстынктыўнага жыцьця шыкаваць. Справа стаіць так, і да таго ж узрастаючае выслабаненьне ад працы, паколькі зьмяншаецца ціск нужы, падаецца, вядома, небясьпечным: хаця, магчыма, гэта ізноў сіг наперад на шляху спабыцьця страшэннай натуральнасьці.

Калі гаворка заходзіць аб зыходзе, то адразу ўсплывае тэма аскезы. На практыцы яна азначала б, што неабходна наўперад адмаўляцца прынамсі ад таго, што Бэрґсон назваў усеагульным спадужніцтвам за дабрабыт. Аскеза будзе неўзабаве выяўлена не ў сваёй найвышэйшай рэлігійнай форме, як sacrificіum, але як disciplina, і паколькі мы кагадзе зьвярнуліся да гэткай несваечасовай ідэі, то мы хочам зрабіць у яе бок яшчэ пару сігоў.

Ужо акурат у гэткай форме, як disciplina i stimulans, як канцэнтрацыя духовага і валёвага самакантролю, аскеза была б небясьпечнай для жыцьця і адпаведнай агульнаму суперніцтву капіталізму і камунізму, якія поўніцай супадаюць прынамсі ў адным пункце: спадужніцтве за дабрабыт ці, калі выразіць гэта больш узьнёсла, за ўзьняцьцё жыцьцявога стандарту. Аскет бяздомны і ўтапічны ў сучасным грамадзтве. Тое, што гэта мае вялізнае значэньне, можна абачыць ужо з таго, што з амаль усіх элемэнтаў хрысьціянскай рэлігіі якраз гэты ня быў сэкулярызаваны. Гэта, відавочна, набывае тут спаважнасьць. Свабоду, роўнасьць, прагрэс, гуманнасьць і шмат іншых катэгорыяў Новага часу можна разумець як сэкулярызаваныя хрысьціянскія зьместы: аскезы яшчэ ніхто не насьмеліўся залічыць да іх. Гэта справа, якую нельга без запраўднага нонсэнсу ператварыць у словы. Тым ня менш, антрапалёгія мусіла залічыць яе да надзвычай высокіх катэгорыяў. Больш таго, яе нават можна, выходзячы з закладзенай у ёй актыўнай рэдукцыі або нэўтралізацыі інстынктаў, разглядаць як працяг працэсу антрапагенэзу.

Досыць паказальна, што падобныя ідэі ў лёгка распазнавальнай форме выказваліся ўжо раней. Уільям Джэймс у перакладзенай у 1907 годзе ведамай кнізе „Рэлігійны досьвед” у падобнай сувязі сьцьвярджаў блізу тое ж самае. Ён кажа там, што ў гераізьме палягае апошняя тайніца жыцьця, і што мы пагарджалі ім, дзеля чаго сёньня ён ня мае жаднага сэнсу. “Кажны беспасярэдня ўсьведамляе, што шляхотная абыякавасьць да жыцьця выкупляе ўсю правіну”. Пасьля ён дадае, што вайна ёсьць школай жыцьцявой энэргіі і гераізму, але адначасна і “вялікай праявай безразважнасьці і злачынства”. Таму ён шукае „маральнага эквіваленту вайны” і кажа: „Я хацеў бы верыць, што ў старым манаскім ідэале беднасьці, нягледзячы на ягоную аднабаковасьць, палягае шуканы маральны эквівалент вайны. Хіба не павінна добраахвотна абраная беднасьць быць „харобрым жыцьцём”, якое пры гэтым ня мае патрэбы ўціскаць слабшых? Сёньня адчуваецца надзвычайная патрэба, каб нам ізноў была гучна прасьпяваная пахвала беднасьці. Мы пагарджаем кажным, хто ў інтарэсах клопату аб сваім нутраным жыцьці абірае шлях беднасьці. Паколькі ён блізу не пераймаецца ўсеагульнай мітусьнёй, сквапнай пагоняй за грашыма, мы лічым яго абмежаваным і закідаем яму нястачу пачуцьця собскай годнасьці... я паддаю гэтае пытаньне спаважным развагам, бо, напэўна, шыракараспаўсюджаны страх перад беднасьцю ў сфармаваных клясаў ёсьць найгоршай маральнай хваробай, на якую пакутуе наш час” (S. 346/7).

Гэтыя сказы сёньня можна пацьвердзіць і ўмацаваць антрапалёгіяй яшчэ ў большай ступені, чымся гэта было магчыма для Джэймса. Таму яны ня трацяць нічога ад сваёй абуральнасьці і скандальнасьці, якую яны і мусяць выклікаць. Ужо дзеля гэтага яны вылучаліся з агульнай атмасфэры неабавязковага інтарэсу, згодна зь якім ідэі прыймаліся да ведама і падлягалі забыцьцю.

Вечная рэвалюцыя супраць рэдукцыі чалавека да крэатуры, жорсткай неабходнасьці і нязносных абавязкаў, гэтая вечная рэвалюцыя, у выніку якой чалавек паўстае ўсё больш натуральным і ўсё больш вусьцішным, скончыцца не раней, чымся пэўныя эліты і „творчыя мяншыні” прыймуць нечуваны выклік, які палягае ў кансэквэнтным і станаўкім, але бессэнсоўным разьвіцьці: у тэндэнцыі да дабрабыту на сусьветным узроўні.

Пасьля таго, як цывілізацыя ўзяла гэты курс, чалавек экспэрымэнтуе з самым сабой на ўчастку, на якім ён ніколі яшчэ гэтага не рабіў. Паколькі ён прынцыпова спрабуе наагул ухіліцца ад цяжару абставінаў, ён пачынае выдаваць сябе за тое, што ён яшчэ замала знае і з чаго ён чарпае меркаваньні самага фрывольнага аптымізму: гэта ён сам.

Зацем. Спавешчаньне, прачытанае ў Вышэйшай гандлёвай школе сьв. Ґалена 15 студзеня 1952 году, было апублікаванае ў часапісе „Merkur” Nr. 52, 1952, і ў часапісе „Die neue Weltschau” (Stuttgart 1953, p. 81-99). Нязьмененая адбітка. Спавешчаньне распрацоўвае два тэматычныя прасьцінкі, патрабуючы перадусім, каб разам з псыхалёгіяй, скіраванай усярэдзіну, была запачаткаваная псыхалёгія, скіраваная навонкі. У творы „Сацыяльна-псыхалягічныя праблемы ў індустрыйным грамадзтве” (1949, 1957 rde Bd. 53) гэтая тэма зьяўляецца разам з канстатацыяй, што адныя тыпы паводзінаў варта апісваць выходзячы з асобы, а іншыя выходзячы з навакольнага асяродзьдзя; гэта збольшага адпавядае тагачаснаму разрозьненьню Рызмана „inner directed” і „other directed” behavior (прадвызначаных знутра, прадвызначаных іншым паводзінаў). Адылі сваё антрапалягічнае прытарнаваньне гэткія вызначэньні знаходзяць адно ў вучэньні аб інстытуцыях, якое было запачаткавана ў дадзеным укладаньні і ўвасоблена ў кнізе „Першачалавек і позная культура” (1956). Інстытуцыі накшталт права, шлюбу, собскасьці і г.д. падаюцца тады асноватворнымі і формавызначальнымі стабілізацыямі інстынктыўных сілаў, якія пры ізаляваным прадумваньні падаюцца плястычнымі і схільнымі да трансфармацыяў. Кажная культура „выстылізоўвае” пэўныя формы паводзінаў, робіць іх абавязковымі і нарматыўнымі для ўсіх прыналежных да яе. Таму гэткія інстытуцыі азначаюць для індывіда выбаўленьне ад цяжару прыняцьця асноўных вырашэньняў і звычную пэўнасьць вядучых ар’ентацыяў, у выніку чаго паводзіны могуць ужыцьцяўляцца нерэфлексыўна і ўстойліва, а пры наяве ўзаемнасьці і раўнамерна. Загэтым інстытуцыйна прадвызначаныя паводзіны (адчуваньне, думаньне, цанаваньне і г.д.) трэба разглядаць як аднаўленьне ўтрачанай жывёльнай пэўнасьці інстынктаў на значна больш высокім узроўні. Такім парадкам, існуюць выпадкі, у якіх паводзіны людзёў можна прадказаць выходзячы зь лёгікі іхных інстытуцыяў зь вялікай доляй імавернасьці, тымчасам як інтэрпрэтацыя звонку, выходзячы з характару, будзе нават абмыльнай.

З гэтага тэматычнага кола немінуча паўстае другое пры пытаньні, як тады „натура” чалавека датыкаецца да культурных формаў, у якіх яна, так бы мовіць, выкрышталізоўваецца, прычым праблема ўзмацняецца яшчэ праз тую акалічнасьць, што разнастайныя грамадзтвы і культуры, якія захаваліся ў непарушаным выглядзе, уважаюць свае собскія культурныя традыцыі вылучна за „натуральныя”. Пасьлей напісаны артыкул да юбілейнага зборніка Ратакера („Пра культуру, натуру і натуральнасьць) прысьвечаны гэтым рэчам. Сустраканае ў дазеным спавешчаньні цьверджаньне, што пры разбурэньні інстытуцыяў адбываецца нешта накшталт рэ-інстынктывацыі, што выбух „страшэннай натуральнасьці”, які назіраецца пасьля, выяўляе фундамэнтальную няпэўнасьць і гатовасьць да перараджэньня інстынктыўнага жыцьця чалавека — гэтае цьверджаньне належыць да асноўных палажэньняў рэалістычнай, г.зн. у ісьце: нічога не прымяншаючай антрапалёгіі.

Заключныя ў спавешчаньні разважаньні аб аскезе знайшлі далёкасяжны і працяглы рэзананс, блізу вылучна ўхвальнага кшталту (прыраўн. Karl Korn, Zurьck zur Kultur?Frankf. Allg. Ztg. 21.6. 1952). Гэтая тэма магла далей распрацоўвацца толькі ў сувязі з сацыялёгіяй маралі і таму мусіла да пары заставацца ў пэўнай ізаляцыі.

Зь нямецкай мовы пераклаў Валерка Булгакаў

Пераклад зроблены паводле выданьня: Arnold Gehlen: Anthropologische und sozialpsychologische Untersuchungen. Mit einem Nachwort von Herbert Schnädelbach. Copyright © 1986 by Rowohlt Taschenbuch Verlag GmbH, Reinbek bei Hamburg. (Rowohlts Enzyklopädie 424)