№3
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Славамiр Мрожак

***

Чаму Мрожак? Прадметна-алегарычныя, на да зьдзеку спрошчаным матар’яле iранiчныя шматпластавыя творы Славамiра Мрожака прэзэнтуюць фiлязофiю быцьця — грамадзтва, чалавека, пошуку. Калi вялiкiя творцы пра нас — звычайных — сьцьвярджаюць, што мы шматпластавыя, мы часьцяком не разумеем, o co chodzi. Гаворка пра тое, што выключныя, у iсьце i на старце, мы i грамадзтвы ў пошуку — аднолькавыя. Трансфармацыi розныя. Варта падумаць яшчэ й пра тое, што катэгорыi чалавека i грамадзтва ў пошуку не застрахаваныя ад лiтаральнага паўтарэньня прадстаўленых нiжэй працэсаў ва ўласным працэсе.

Вольга Караткевiч

Сацыяльнае:

Хлопчык на пабяганках, якi пастарэў — стары на пабяганках.

Лёзунг посткамунiзму: „Людзi ўсiх плянэтаў, яднайцеся!”

Флёра, фаўна i наагул сьвет прыроды:

Сьнег: вада ў парашку

Ня ў кожнай чарупаўцы чуваць мора

Зямля мае выгляд паветранай апукi. Хто так зрабiў?

Мастацтва:

Мянушка сярод лiтаратараў: „Ты чарнавiк!”

Земляробе! Чысьцi зубы!

Чалавек:

Чалавек думае пра сябе так i гэтак, але часьцей так.

Бацька — гэта чалавек, якi быў дагэтуль.

Кулiнарнае:

Цi зразы а ля Нахiмаў, аднак, ня лепшыя?

Трансцэндэнтальнае:

Самагубства: калi нехта прыкладзе да сваёй галавы пiсталет замест тэлефоннай слухаўкi.

Бацька-ўпыр пра свайго сына-ўпыра (лiсьлiва): „Гэты хлопец — сапраўдны залаты чэрап”.

Мiлоснае расчараваньне: калi нэкрафiл знойдзе партнэра, якi перабывае ў летаргiчным сьне.

„Але гэта назаўсёды…” — воклiч па прыбыцьцi ў пекла. 

У вынiку настойлiвай стараннасьцi, працы, мерапраемстваў i iмкненьняў мэта была нарэшце дасягнутая. Усе пiсьменьнiкi апынулiся пры мундурах, атрымалi рангi i знакi адрозьненьня. Такiм чынам раз i назаўсёды скончылiся хаос, нястача крытэраў, нездаровы артыстызм, няяснасьць i нерашучасьць мастацтва. Праект унiформы быў распрацаваны цэнтралiзавана, раздадзены на месцы i пасьля стаў плодам працяглай падрыхтоўчай працы ў Праўленьнi. З тае пары кожны чалец Саюзу пiсьменьнiкаў мусiў насiць мундур — шырокiя фiялетавыя штаны зь лямпасамi, зялёную куртку, пас i кiвэр. Аднак гэты строй, апрача ўяўнай зручнасьцi, дыфэрэнцыяваў. Чальцы Праўленьня насiлi залатыя нашыўкi, чальцы мясцовых праўленьняў — сярэбраныя. Старшынi — шпагi, вiцэ-старшынi — шашкi. Усiх падзялiлi на фармацыi на аснове роду дзейнасьцi. Такiм чынам, узьнiклi два палкi паэтаў, тры дывiзii празаiкаў i выканаўчы аддзел, сфармаваны разнастайнымi элемэнтамi. Сярод крытыкаў былi праведзеныя далёкасяжныя перастаноўкi. Адных адправiлi на галеры, астатнiх далучылi да жандармэрыi. Цэлае напоўнiлi рангi — ад шарагоўца да маршала. Пад увагу бралася колькасьць словаў, якiя канкрэтны пiсьменьнiк надрукаваў цягам жыцьця, вугал нахiлу i хiстаньня iдэйнага хрыбту ўзглядам падлогi, пражытыя гады, далучанасьць да мунiцыпальных i рэспублiканскiх пасадаў. Для блякаваньня блытанiны ў рангах скарысталi надзейны сяродак — колер.

Перавагi новага ладу былi вiдавочныя. Перадусiм кожны цяпер ведаў, што можна меркаваць пра таго цi iншага пiсьменьнiка. Стала ясна, што творца-генэрал ня здатны напiсаць слабой аповесьцi, а найлепшыя раманы пiша маршал. Пэўныя памылкi можа дапусьцiць лiтаратар-палкоўнiк, якi, аднак, ясная рэч, больш здольны за маёра. Рэдакцыi займелi спрошчаныя заданьнi i маглi дакладна вылiчыць, у якой прапорцыi твор, дасланы, прыкладам, пiсьменьнiкам-брыгадзiрам, больш прыдатны да друку, чым твор падпаручнiка. Падобна была ўрэгуляваная праблема ганарараў.

Натуральна, пiсьменьнiк-крытык-капiтан ня мог цяпер напiсаць адмоўнай рэцэнзii на кнiгу аўтара ў ранзе пiсьменьнiка-маёра цi вышэй. I толькi крытык-пiсьменьнiк-генэрал мог прадставiць непрыхiльны водгук што да творчасьцi пiсьменьнiка-палкоўнiка.

Вонкавыя зручнасьцi новага ўкладу таксама былi значныя. Падчас усялякiх парадаў пiсьменьнiкi, якiя дагэтуль выглядалi шэранька на фоне тых жа спартоўцаў, цяпер ужо сьвяцiлiся аксэльбантамi. Лямпасы зiхцелi, блiшчэлi шпагi i шашкi плюс кiвэр усяго аддзелу, дзякуючы чаму папулярнасьць творцаў у грамадзтве павялiчылася нязьмерна.

Клопат здарыўся з разьмеркаваньнем аднаго дзiвака, якi, праўду кажучы, пiсаў прозаю, але творы ягоныя былi закароткiя, як для рамана, ды задаўгiя, як для апавяданьня. Да таго ж шапталi, што гэта паэтычная проза з сатырычным зьместам, iншыя сьцьвярджалi, што дзiвак папiсвае i фэльетоны, дробныя формаю апавяданьнi, не пазбаўленыя выразных рысаў крытычнага эсэ. Гэтага аўтара немагчыма было прыкамандзiраваць анi да прозы, анi да паэзii, а дзеля аднаго чалавека арганiзоўваць разнавiднасьць — нерэнтабэльна. Былi прапановы выключыць арыгiнальнiка, урэшце, для адрозьненьня яму выдалi штаны колеру апэльсыну, прыпiсалi да шараговых i годзе. Уся краiна бачыла ў iм вырадка. Зрэшты, каб яго нат пазбавiлiся, гэта ня быў бы выключны выпадак. Некалькiх пiсьменьнiкаў, якiя празь не найлепшы целасклад глядзелiся антыпрэзэнтабэльна, выключылi раней.

Неўзабаве грамадзтва, аднак, пераканалася, як памылiлiся, пакiнуўшы дзiвака ў шэрагах саюзу. Ягоная пэрсона распачала скандальную справу, якая парушала зразумелыя i добрыя правiлы аўтарытэту.

Аднаго разу ў сталiцы па бульвары прагульваўся ведамы й паважаны творца-генэрал-лейтэнант. Да яго сьпераду наблiжаўся наш герой у апэльсынавых штанох. Генэрал-лейтэнант зiрнуў на яго з пагардаю, чакаючы, зразумела, як шараговец павiтаецца. Раптам генэрал-лейтэнант зацемiў на кiвэры шарагоўца найвышэйшую адзнаку, якая магла належаць толькi лiтаратарам-маршалам — маленькi чырвоны кутасiк. Гіерархiчныя пункты былi моцна ўтрывалiўшыся ў галаве генэрал-лейтэнанта i, не асэнсоўваючы абачанага, ён прыняў позу найбольшай павагi i пасалютаваў першы. Уражаны пiсьменьнiк-шараговец здрыгануўся так, што маленькая багоўка, якая сядзела на ягоным кiвэры i ацэньвалася генэралам як знак найвышэйшае прыналежнасьцi, расправiла крылцы i паляцела. Абураны i зьняважаны пiсьменьнiк-генэрал iмгненна выклiкаў дзяжурнага крытыка, якi, найперш адабраўшы асадку ў пiсьменьнiка-шарагоўца, правёў таго на гаўптвахту Дому Лiтаратара.

Працэс адбываўся ў сталiцы, у Палацы Мастацтваў. У вялiкай мармуровай залi блiшчэлi эпалеты судзьдзяў. Генэралiтэт заняў месцы ўздоўж стала з чырвонага дрэва i золата. Нагароды адбiвалiся ў гладкай паверхнi, як у чорным люстры. Пiсьменьнiка-шарагоўца ў штанох апэльсынавага колеру зьвiнавацiлi ў незаконным нашэньнi знакаў адрозьненьня, якiя не адпавядаюць ягонай ранзе.

Аднак злачынцу пашчасьцiла. Напярэдаднi працэсу адбылося паседжаньне Рады Культуры, падчас якога было востра скрытыкавана стаўленьне да мастака i адмiнiстраваньне мастацтва. Рэха той нарады ўжо назаўтрага адгукнулася ў судовай залi. Прамаўляў сам крытык-пiсьменьнiк-вiцэ-маршал.

— Нельга нам абмяркоўваць бюракратычных вiнавачваньняў, возьмем сэнс. Без сумневу, разгляданая справа — справа парушэньня прынцыпаў, дзякуючы якiм мы дасягнулi цудоўнага, без улiку пэўных перагiнаў, роўню нашае лiтаратуры. Але падсудны цi наўмысны, актыўны злачынца? Мы павiнны сягаць глыбока, бачыць прычыны, а ня толькi наступкi. Удумаемся, хто давёў падсуднага да бядотнага стану? Хто пазбавiў яго правоў, хто скарыстаў ягоную першапачатную несьвядомасьць? Якою была творчая атмасфэра, што прывяла да крызысу? Каго мы мусiм пакараць, каб пазьбегчы такiх працэсаў у пэрспэктыве? Не, калегi, не падсудны — галоўны вiнаваты. Ён быў толькi прыстасаваньнем у рукох багоўкi. Гэта яна, божая кароўка, вiдавочна кiраваная нянавiсьцю да правiлаў нашай новай гіерархii, шалеючы ад злосьцi пры бачаньнi дасягненьняў, якiя ёсьць дзякуючы нашай абсалютнай дакладнасьцi крытэраў, дасканалай арганiзацыi нашага саюзнага жыцьця, па-здраднiцку ўселася на кiвэры падсуднага, iмiтуючы адзнаку маршала. Гэта для яе нашая гіерархiя камяком у горле.

Прамова была ўхваленая як сяганьне да самых каранёў зла. Творцу-шарагоўца рэабiлiтавалi, а галоўны акт вiнавачаньня скiравалi да багоўкi.

Атрад крытыкаў знайшоў яе ў садку, яна сядзела на лiстку бэзу, выношваючы свае нiкчэмныя пляны. Яна не баранiлася, ведаючы, што ўжо выкрытая. Працэс прайшоў у апiсанай мармуровай залi. Багоўку паклалi на стол з чырвонага дрэва i прыкрылi шкляной талеркаю, каб не ўцякла. Усе напружвалi зрок, каб абачыць чырвоную кропку на чорнай паверхнi. Мужная ў сваёй пагардзе, яна да канца перабывала ў годным маўчаньнi.

Яе расстралялi назаўтрага на сьвiтанку пры помачы чатырох тамоў найнавейшага рамана самога маршала, пры помачы лiтаратуры, выдадзенай на крэйдаванай паперы ў цьвёрдай вокладцы. На багоўку па чарзе кiдалi тамы з вышынi паўтара мэтра. Думаецца, яна не пакутавала доўга.

Пiсьменьнiка-шарагоўца ў штанох колеру апэльсыну падазравалi, што, апрача ўсяго, ён быў у кантактах із злачыньнiцаю, не выключалася, што яднала iх нешта большае, бо плакаў, калi дазнаўся пра прысуд, i прасiў, каб яе адпусьцiлi на свабоду, у садок.

** ** **

Калi я ўпершыню яе пабачыў, яна была ў кампанii палкоўнiка, якi, наблiзiўшыся да яе, адной рукою падкруцiў вусы, а другую прасунуў ёй глыбока за дэкальтэ. Я хлопец даверлiвы i лагодны, i гэта мяне зусiм не зьдзiвiла, бо я папросту думаў, што палкоўнiк нешта згубiў i, ясная рэч, хоча сваю згубу адшукаць. На думку, што жэст гэты, можа, i эратычны, навялi мяне толькi наступныя словы вайскоўца:

— Ну што, малеча?

„Ах! — падумаў сабе, — не такая ўжо непрыступная, як здавалася!” Адкрыцьцё гэтае было пацьверджанае фактам, што назаўтрага я бачыў яе вярхом на канi ў кампанii трох паручнiкаў. Вось тады й дало парасткi ўва мне дзёрзкае жаданьне стаць мужчынам. Увесь наступны тыдзень мацаваў сябе, вычэкваючы магчымасьцi адпаведных залётаў. Магчымасьць такая надышла хутка. Праiгнараваўшы ўсялякiя нюансы, я пакланiўся ёй на прамэнадзе i, уражаны ўласным нахабствам, вымавiў зь мiлай усьмешкаю:

— Добры дзень!

Закранутая гэтай бескампрамiснасьцю, яна кiўнула галавою i, высакамерна нахмурыўшы бровы, прайшла мяне.

Ад сораму я счырванеў. Як можна было паводзiць сябе так брутальна? Так мне, дурному, i трэба. Каб гэта не выглядала шчэ большым хамствам, як бы ахвотна пабег я за ёю, выбачыўся i пастараўся пераканаць, што я не такi ўжо нахабны, як гэта — пасьля майго брыдкага ўчынку — напэўна, ёй здалося.

Дзеля ўсяго дзеля некалькi дзён я не паказваўся ёй на вочы. Ведамкi пра перамяшчэньнi ў раёне войскаў асацыяваў зь нейкiмi манэўрамi цi нечым такiм. З дому выходзiў толькi вечарамi, заглыбляўся ў цёмныя прысады, каб там аддавацца мроям i пастановам. Тое, што бачыў, як яна прадзiраецца там праз кусты, было чыстым выпадкам. Добра, што не была сама. Iнакш бы я мусiў перамагчы свае няёмкасьцi i апынуўся б перад патрэбаю наважыцца, каб падысьцi i павесьцi яе. Прысутнасьць эскадрону кавалерыi вызвалiла мяне ад такога.

Колькi дзён самотнасьцi прывялi-такi да адмоўнага вынiку — я ўжо не распазнаваў, дзе й як мог бы яе спаткаць, калi ня ўлiчваць кустоў, на якiх прыёме, паляваньнi цi ўрачыстасьцi, каб у варунках, найбольш спрыяльных для разгортваньня маёй зводнiцкай дзейнасьцi.

Аднак лёс прыйшоў памагчы мне. У гаворцы з адным знаёмцам раптам выплыла яе iмя. Так i сяк, зь мiнаю, поўнай абыякавасьцю i халоднасьцю, я праявiў сваю зацiкаўленасьць яе пэрсонаю. Знаёмец высунуўся ў акно, сьвiстануў тры разы. Пасьля павярнуўся да мяне i паведамiў:

— Я трымаю яе на падворку, каб не перашкаджала.

Калi паднялася, знаёмец адрэкамэндаваў яе. Я пацалаваў яе ў руку, нягледзячы на яе ганарлiвы позiрк, i адразу ж распачаў плесьцi вытанчаныя карункi досьцiпаў, падкiдаючы цэлымi ахапкамi галоўную мэту. Тымчасам сьцямнела i, адухоўлены ўласным красамоўствам, я пастанавiў наблiзiцца больш, як калi: нязначна, сантымэтар за сантымэтрам, падсунуўся да яе рукi. Як жа я ўзрадаваўся, калi сустрэтая далонь не зварухнулася. Зачараваны першай сваёй перамогаю, я гаварыў усё прыгажэй i канцэнтраваўся на далiкатным пешчаньнi далонi. Маё зачараваньне было б значна большым, калi б не аказалася, што далонь, якую знайшоў так блiзка ад яе плоцi, што з анатамiчнага гледзiшча пацьвярджала прыналежнасьць рукi мяноўна ёй, насамрэч належала майму сябру.

Пазьней, праўда, я не перажываў за гэта так моцна, як у першыя хвiлiны. Бо калi праз паўгоду, падчас супольнай iмпрэзы, схапiў яе далонь, гэтым разам аўтэнтычную, яна выхапiла яе акуратна, але ўпэўнена, дадаючы па-таварыску, але строга, што такога ад мяне не чакала. Моцна мяне прысарамацiла тады.

Наступнага дня прынёс ёй кветкi. У цёмным калiдоры натыкнуўся на барабан, якi звычайна носяць палкавыя барабаньнiкi, i завалiўся, балюча ўдарыўшыся. Зрэшты, яна й так не магла мяне тады прыняць, бо, паводле яе словаў празь дзень, ляжала, пакутуючы ад злоснай прастуды. Урэшце, а было гэта ўжо наступнай вясною, яна кiнула мне мiмаходзь, што прыйдзе да мяне ў прыцемках пазычыць запалкi. Перад гэтым я сустрэў яе ўсяго разоў наццаць на разнастайных паляваньнях, прыёмах i гэтак далей. Пастанавiў быць бязьлiтасна нахабным.

Зьвярнулася, аднак, да майго пачуцьця гонару i выразiла сваё расчараваньне, што я такi самы, як i ўсе iншыя мужчыны, у той час як яна заўсёды цанiла мяне вышэй за iншых i не хацела б памылiцца. Далей дамагалася запалак. Паколькi зусiм забыўся на запалкi, мусiў пайсьцi па iх, вярнуцца i пазычыць iх ёй. Кiўнула мне галавою, узрушана памахала рукою i пайшла.

Аднак я ня мушу наракаць. Здаецца, гаварыла пра мяне прыхiльна. Гаворыць, што я вельмi вытанчаны.

Спавядаюся табе, айцец духоўны… Ах, ня ведаю, цi змагу… Цi, войча, можа… У мяне ёсьць муж.

…?

Што? А, не, не, адкуль жа зноў? Пашлюбiлiся, натуральна. Гралi арганы, i ў мяне быў даўгi-даўгi белы вэлюм. I быў ладан, i лiлеi. I сказала: „Так”, — i ўсе радавалiся, i мама плакала, i…

…?

Зараз, зараз дайду. Я была маладая, бедная дзеўчына. Зь вялiкiмi вачыма i даўгiмi валасамi. Ён прыехаў на аўце. Вялiкi i моцны. Павёў мяне на пагорак i гаварыў гучным i звонкiм голасам пра будучыню. Поўнiўся плянамi. Я тулiлася да ягоных блiшчастых мэталёвых гузiкаў. Любiла датыкацца да iх шчочкай, магла глядзецца ў iх, як у люстэркi…

…?

Так, так, натуральна, войча, ведаю, што гэта была пустата. Вельмi шкадую. Пасьля мы пабралiся.

…?

О, не, не зьмянiўся пасьля шлюбу. Заўсёды быў рашучы, але далiкатны. Ясная рэч, здаралiся недарэчнасьцi, але нястрашныя. Амаль нiколi не расставалiся надоўга.

…?

Але ж, войча, што ж вы зноў… Так, чула пра гэта, але ён не, гэта значыць… Нiколi, як жа, нiчога падобнага.

…?

Можа, ня ведаю. Але ж гэта я спавядаюся, а ня ён. Гэта я… гэта я прыходжу… мне… трэба… дапамога… парада… чаму… Не, я ня плачу. Войча, вазьмеце гэтую руку.

…?

Натуральна, што выйшла за яго, пакахаўшы. Чым я, бедная, вiнаватая? Спытайцеся, войча, у каго хаця, усе яго шанавалi, быў такi здольны, такi дастойны!…

…?

Калi ласка?

…?

Я? Нiколi! Сапраўды нiколi. Ня здрадзiла яму нiводнага разу, нават у думках. Была яму вернай. Цi дае айцец веры?

…?

Не.

…?

Не.

…?

I гэта не.

…?

Але пра што кажу? Ах, войча, прыйшла сюды… У гэта вельмi цяжка паверыць. Пасьля сямёх супольных гадоў… Сёлета паехалi мы на лецiшча. Умаўляла яго, каб адпачыў. Ён пры пасадзе, праца, краiна, вялiкая адказнасьць. Сядзiм мы ранкам, сьняданак, насупраць адно аднаго. За iм было адкрытае акно зь вiдаляй на сад, дрэвы. Пакойчык із шпалерамi ў маленькiя ружовыя красачкi. Калi падымаў кубачак, паглядзела на яго. Адзiн звычайны, без намераў позiрк. I тады абачыла…

…?

Iменна — што? Як, чаму, сем гадоў дзялiла зь iм стол i ложак, чаму толькi цяпер? Войча, дайце рады, бо калi гэта грэх…

…?

Тады, толькi тады абачыла, што ён з плястылiну.

…?

Так. Увесь. Штучны. Нахiнулася да яго. Вiдавочна, мела вырачаныя вочы, бо ён адставiў кубачак i спакойным голасам спытаўся: „Што здарылася?” А цяпер ужо не мылюся. Ён заўсёды быў i ёсьць з плястылiну. Увесь! Чаму пераканалася ў гэтым толькi цяпер?! Ну i што будзe?!

…?

Ануляваць шлюб? Але ж, войча, гэта глупства! У нас дзецi!

Дык гаворыце, што на iншых плянэтах таксама ёсьць людзi? Можа, i ёсьць, недзе ж урэшце мусяць быць. Але я ў гэта ня веру. Я чытаў кнiжку па астраномii. Глядзеце, дождж сёньня йдзе ды йдзе. А гэтыя туманы, шаравыя маланкi. Цi ж чалавек вытрымаў бы ў такiх умовах? Не, гэта немагчыма.

Каналы на Марсе? Згода. Нiхто iншы, толькi iстоты, якiя думаюць, маглi iх збудаваць. А iстоты з думкамi — гэта, як вядома, анi сабакi, анi каты, толькi людзi. Так, але хто iх там бачыў? I цi праўда гэта наагул?

Трэ было б падставiць бочку пад рыну. Шкада, прападае дажджавая вада.

Iншая рэч: навукоўцы маюць мацнейшыя аргумэнты. Увесь сусьвет складаецца з матэрыi. Яны здолелi зрабiць з чалавека ровар цi памаду. Гэтая справа будзе больш важная. А калi ровар i памада могуць быць на зямлi, гэтаксама могуць быць i на небе. Але з гэтага шчэ не вынiкае, што на iншых плянэтах таксама жывуць людзi.

Цiкава, цi разьвiднее сёньня. А якi цудоўны заход сонца быў учора…

Талеркi, што лятаюць… Чуў. Але довадаў няма, чыста няма.

Здаецца, праясьнiлася.

Што? Сапраўды?! Не, пра гэта шчэ ня ведаў! Дык ёсьць довады?

Ну-ну… Ну дык на iншых плянэтах таксама жывуць разумныя iстоты…

Ну, так…

Але навошта жывуць?

З польскай мовы пераклала Вольга Караткевіч