№3
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Сяргей Санько

падставовыя складнікі аўтэнтычнага мэтапалітычнага дыскурсу

Пустэльня расьце. Гора таму,
хто тоіць у сабе пустэльню.

Фрыдрых Ніцшэ

Прыйдуць людзі з Усходу,
Прыйдуць з Захаду людзі
І спытаюцца нас:
„Скуль, якога вы роду?
Дзе зямля ваша будзе,
Дзе айчызна у вас?”

Янка Купала

Прапанаваныя ніжэй зацемкі маюць на мэце рэактуалізаваць некаторыя падставовыя для традыцыйнага беларускага сьветагляду канстэляцыі сэнсаў і сымболяў, што з розных прычынаў дагэтуль сьвядома ці несьвядома ігнараваліся як дасьледнікамі, так і палітыкамі-практыкамі. А між тым гаворка пойдзе пра тое, што стварае вельмі адметны, сваеасаблівы і пры гэтым багата ў чым пакрыёмы плян „тутэйшай” культурнай спадчыны, спадчыны, відавочна, яшчэ не запатрабаванай. Разам з гэтым хацелася б уявіць тут сыстэму адліку, у асадах якой Беларусь магла б „пачувацца як у сябе дома”.

Паводле абранага тут жанру, прапанаваныя зацемкі будуць мець характар культуралягічных і мэтапалітычных разважаньняў з уласьцівай ім мовай і спэцыфікай аналітычнага апарату. Відавочна, пэўных патлумачэньняў тут патрабуе ня надта вядомы ў нас і рэдка ўжываны тэрмін мэтапалітыка. Гэты тэрмін параўнальна новы. Утвораны ён паводле вядомай мадэлі (параўн. мэтафізыка) з старагрэцкіх слоў :gJV ‘за, пасьля’ і JЏ B@84J46Џ ‘дзяржаўныя, грамадзкія справы; сфэра палітычнага’ і азначае як саму сфэру таго, што ляжыць у падваліне (у самым асяродку) палітычнага, так і спэцыфіку тэарэтычнага подступу да гэтай сфэры.

Стандартныя падыходы звычайна спыняюцца на бінарнай апазыцыі палітычнага і эканамічнага, высьвятляючы адно, што над чым мае перавагу: эканоміка над палітыкай або палітыка над эканомікай. Мэтапалітыка парывае з гэткай устаноўкай. З гледзішча мэтапалітыкі абедзьве разгляданыя сфэры, кажная на свой лад, абумоўліваюцца нечым трэцім, што ўласна й складае галоўную тэму мэтапалітычных штудыяў. У разрад гэтага трэцяга найчасьцей уключаюцца два падставовыя чыньнікі: 1) геапалітыка і 2) тое, што зборна прынята называць традыцыяй (якая ўключае, напрыклад, ідэалёгію і рэлігію як гістарычныя формы сваёй рэалізацыі). Пры ўсёй рызыкоўнасьці гэткага падыходу ён знаходзіць усё болей прыхільнікаў як у асяродках эўрапейскіх інтэлектуалаў, так і ў адпаведных колах на абшарах былога СССР.

Што да геапалітыкі, то з гэтым тэрмінам усе ўжо сяк-так звыкліся. Больш за тое, можна нават канстатаваць назіраную зараз свайго роду моду на адпаведныя формы дыскурсу. Галоўная, падставовая ідэя, што ляжыць у падваліне геапалітыкі — гэта прызнаньне фундамэнтальных якасьцяў самой прасторы, зямлі, тэрыторыі, у адпаведнасьці зь якімі этнасы вытвараюць уласьцівыя ім формы грамадзка-палітычнага, эканамічнага і культурнага жыцьця. Тэрыторыя, займаная пэўным этнасам, паўстае ў гэтай відалі як апрычоны сэміятычны аб’ект, які патрабуе адмысловага прачытаньня і інтэрпрэтацыі, як сакральная тэрыторыя этнасу, якая становіцца для яго лёсам і конам. Падобная прасторавасьць сьветаўспрыманьня глыбока ўкарэненая ў традыцыйным сьветаглядзе эўрапейцаў: першасныя прасторавыя інтуіцыі ляжаць у падваліне бальшыні падставовых эўрапейскіх паняцьцяў, а прасторавыя дэйктычныя элемэнты сталіся глыбінным субстратам індаэўрапейскага глётагенэзу. Натуральна, што любыя геапалітычныя схемы неўнікова абапіраюцца на так званую сакральную геаграфію пэўнай этнічнай прасторы.

Менавіта гэтыя першасныя прасторавыя інтуіцыі ляжаць у падваліне аднаго з фундамэнтальных паняцьцяў эўрапейскай філязофіі і культуры — паняцьця „Я”. Аўтарытэтныя этымалягічныя слоўнікі ўзводзяць яго да і.-э. *(H)eg’h-(om), што літаральна азначае ‘вось-тутэйшы’. Залішне адмыслова падкрэсьліваць, што падобная форма самасьвядомасьці актуальная яшчэ й сёньня для багата каго з „тутэйшых”. Ідэолягам беларускага адраджэньня ў сваім часе, відаць, ня варта было сарамліва праходзіць міма гэтай спракаветнай звычкі вызначаць існасьць уласнага існаваньня ў адпаведнасьці зь існасьцю свайго месца, сваёй зямлі.

Цяжка тут устрымацца і не прывесьці ў зьвязку з тэмай геапалітыкі як тэмай філязофскай характарыстыку гэтага пакрыёмага й даўно забытага „Я”, „тут-быцьця” — Dasein, якую дае ў § 31 „Быцьця і часу” М.Гайдэгер: „У разуменьні экзыстэнцыйна закладзены спосаб быцьця тут-быцьця (Dasein) як уменьня, як магутнасьці быць. Тут-быцьцё ня ёсьць нешта наяўнае, што да таго ж яшчэ нешта можа, нечым здольнае быць, але яно першасна ёсьць быцьцё-магчымасьць. Тут-быцьцё ўсякі раз ёсьць акурат тое, чым яно можа быць, і гэтак, як тое ў яго магчымасьцях. Існаснае быцьцё-магчымасьць тут-быцьця закранае ахарактарызаваныя спосабы арупленага ўладкаваньня „сьвету”, клапатлівага апекаваньня іншымі, а ва ўсім гэтым заўсёды — магутнасьць у дачыненьні да сябе самога, дзеля сябе. … магчымасьць як экзыстэнцыял … ёсьць найспракаветная і найглыбейшая станоўчая анталягічная азнака тут-быцьця …”

У гэтым сэнсе любы геапалітычны праект і любая геапалітычная арыентацыя ёсьць інтэнцыя на зьдзяйсьненьне фундамэнтальнай анталягічнай магчымасьці, укарэненай і раскрыванай у структурах прадразуменьня „тут-быцьця”, якія ўтвараюць цэнтральную і пакрыёмую нэрву ўсякай традыцыі.

Традыцыя выглядае на ня менш звыклы спакмень сучаснага тэарэтычнага, у прыватнасьці, культуралягічнага дыскурсу. Аднак размытасьць зыходнага паняцьця, зьмест якога зь вялікай амплітудай варыюе ад аўтара да аўтара, безумоўна, не спрыяе эксплікацыі адпаведнай яму сфэры. Традыцыя заўсёды крыху ірацыянальная, крыху няўлоўная, нагэтулькі, што, калі б хто схацеў адмовіць яе існаваньне ў нейкага этнасу, то, бадай, мог бы лёгка гэта зрабіць, і пры гэтым без усялякай шкоды для самой адмаўлянай традыцыі. Каб унікнуць непатрэбнае блутаніны ў азначэньнях, надалей мы будзем мець наўвеце тое паняцьце традыцыі, якое дзейснае выключна ў асадах сучаснага мэтапалітычнага дыскурсу. Паводле аднаго з найбуйнейшых тэарэтыкаў „традыцыяналізму” Юліюса Эвалы, „… цывілізацыя ці грамадзтва зьяўляюцца „традыцыйнымі” ў тым выпадку, калі яны кіруюцца прынцыпамі, што пераўзыходзяць усе выключна чалавечыя або індывідуальныя складнікі, калі структуры гэтага грамадзтва маюць нябеснае паходжаньне і арыентаваныя дакладна вэртыкальна. Па той бок усіх гістарычных формаў сьвет Традыцыі характарызуецца саматоеснасьцю, існаснай трываласьцю”. Гэта акурат тое, што старажытныя грэкі называлі hgF:`l ‘няпісаны закон; звычаёвае права; боскі закон у адрозьненьне ад прынятага закону <`:@l і да г.п.’, а Плятон перафармуляваў у тэрмінах сваёй тэорыі ідэяў. Традыцыя — гэта й ёсьць генэратыўная мадэль і скрань бясконцага сэнсавага станаўленьня пэўнага этнатэрытарыяльнага комплексу. У гэтай і толькі ў гэтай відалі маюць сэнс развагі пра „расійскую ідэю”, „беларускую ідэю”, або яшчэ якую-колечы этнічную ідэю.

Неабходнасьць такой пастаноўкі пытаньняў зьвязаная з тым, што, як толькі мы пачынаем гаворку пра гістарычны шлях і гістарычны лёс нейкага этнасу, мы трапляем у вельмі спэцыфічны ўнівэрсум сэнсаў, дзе багата што мае сэнс, які ажыўляецца праз услухоўваньне і прагаворваньне, г.зн., калі казаць больш сучасна, праз усё тое ж разуменьне і інтэрпрэтацыю. Як слушна з гэтай нагоды заўважыў М.Бярдзяеў: „У нацыю ўваходзяць ня толькі чалавечыя пакаленьні, але таксама камяні цэркваў, палацаў і сядзібаў, надмагільныя пліты, старыя рукапісы й кнігі, і каб зразумець волю нацыі, трэба пачуць гэтыя камяні, прачытаць спарахнелыя старонкі ... у волі нацыі выказваюцца ня толькі жывыя, але й памерлыя, выказваюцца вялікая мінуўшчына і загадкавая яшчэ будучыня”.

А для нас — і ня менш загадкавая нашая цяперачыня. Беларусь знаходзіць сябе на росстанях… Нейкім прыцэлам глядзіць проста ў сэрца ёй стары прыдарожны крыж. Ці ён кліча яшчэ хоць кудысьці? Ці ж не на ўсе чатыры бакі? Дзе згубіліся арыентыры? А яны яўна згубіліся, паразмыліся, замігцелі ўваччу агрэсыўнымі кадрамі нейкага вар’яцкага відэакліпу. Зьмяняюцца сымболіка, мова, палітычныя і геапалітычныя прыярытэты… Ці ня для таго толькі, каб неўзабаве быць зноўку зьмененымі?.. Народ нібы гатоў аплочваць з сваёй уласнай кішэні ўсе гэтыя хістаньні, не сьпяшаючыся сказаць свайго апошняга слова — вырашальнага, пра саміх сябе, слова, якое раз і назаўсёды вызначыла б ягоны далейшы лёс. Народ, як быццам, зьдзяйсьняе сплянаваную затрымку, ¦B@PZ, якая можа аказацца чараватай самай радыкальнай рэфлексіяй. І ў нас па-ранейшаму, як і стагодзьдзе таму, пад пытаньнем і нашае ймя, і нашае паходжаньне і, нарэшце, мы самі. „Дык, можа, гэта адно прымха, што мы жывем?” — як сказаў бы чуйны да гэткіх рэчаў Ф.Ніцшэ.

Пасьля гэтых папярэдніх заўвагаў паспрабуйма акрэсьліць дзьве падставовыя мадэлі, якія самым непасрэдным чынам датычаць лёсу Беларусі як пэўнага этнатэрытарыяльнага цэлага.

Трэба адразу зацеміць, што як для масавай сьвядомасьці, так і для экзатэрычнай гістарыясофскай традыцыі (калі пра гэткую ў дачыненьні да Беларусі наогул можа йсьці гаворка) гэта пакуль што адзіная й адзіна мажлівая мадэль, выключна ў асадах якой Беларусі належыць, нібыта, шукаць „свайго пачэснага пасаду між народамі”. Гэтаксама адразу трэба зацеміць, што менавіта гэтая мадэль ёсьць найяскравы прыклад легітымізаванага панаваньня чужога, выдаванага за адзіна паважнае й магчымае сваё.

У гэтай мадэлі толькі адзін полюс дэманструе блізка безварункавую трываласьць у дачыненьні да Беларусі: Усход, Расея, Эўразія — для нас гэтыя мэтатэрміны заўсёды зьяўляюцца сынонімамі. Ня так выглядала справа з другім полюсам. Для нас Захад — гэта й Польшча, і гэтак званая Цэнтральна-Ўсходняя Эўропа, і MittelEuropa, і ўвесь „свабодны сьвет” увогуле. Але гэта для нас. Самая ж па сабе апазыцыя Захад–Усход заўсёды выяўляла сваю адпрыродную рэлятыўнасьць, што рабіла яе незаменным сродкам маніпуляваньня масавай сьвядомасьцю і цікаваньня пэўных, далёка ня проста „заходніх” або „ўсходніх” мэтапалітычных інтарэсаў. Так, для Эўропы, разгляданай як цэлае безь якой-колечы далейшай спэцыфікацыі, Усход гэта, безумоўна, найперш Азія як цэлае зь яе Кітайскай, Індыйскай, Ісламскай і Пярэдне-Азыйскай цывілізацыямі. Для Заходняй Эўропы (пры ўсёй умоўнасьці гэтага азначэньня) Усход — гэта Ўсходняя Эўропа, Расея-Эўразія ці нешта накшталт таго. Для лібэральна-дэмакратычнага Захаду Ўсход — гэта „таталітарна-камуністычны Ўсход”. Для клясычнага француза Ўсход — гэта землі на ўсход ад Рэйну, а для немца Захад — гэта адназначна Францыя… Бадай, у двух ідэалягічных клішэ гэтая апазыцыя набывала дагэтуль менш-больш трывалыя формы: гэта апазыцыя „Капіталізм/Сацыялізм (Камунізм)” і апазыцыя „Атлянтызм/Эўразыйства” зь вядучай роляй ЗША і Расеі, адпаведна. І толькі ў апошняй форме апазыцыя Захад–Усход застаецца рэлевантнай сучаснаму сьвету і адпаведным формам сучаснага мэтапалітычнага дыскурсу. Прынамсі, гэтак маняцца ўявіць справу і „атлянтысты”, і „эўразыйцы”, і пасьлядоўнікі адных і другіх уласна ў Эўропе.

Можна прывесьці дзьве галоўныя прычыны неўніковай рэлятыўнасьці восі Захад–Усход і адпаведнай апазыцыі.

Першая прычына — гэтак бы мовіць, тапалягічная * . Як вядома, у сфэрычнай сыстэме каардынат, якая застаецца адзіна дастасоўнай пры сучасным антрапацэнтрычным паглядзе на ўсё існае ў цэлым, заходні і ўсходні накірункі ня маюць ніякага самастойнага анталягічнага статусу і лякальна рэалізуюцца адно таму, што ў сьвеце з сфэрычнай тапалёгіяй існуюць іншыя, рэальныя, а ня ўяўныя сынгулярнасьці — палюсы, адно адносна якіх маюць хоць які-колечы сэнс і Захад, і Ўсход. У біпалярнай мадэлі сьвету найперш далёка ня ўсё роўна, які з палюсоў — Паўночны ці Паўднёвы — бярэцца як абсалютны пункт адліку. Тапалягічна гэта выяўляецца ў тым, што для арытмэтызацыі ўсёй сфэрычнай прасторы патрэбныя дзьве каардынатныя палярныя карты, кажная зь якіх будзе ўтрымліваць толькі па адной каардынатнай сынгулярнасьці. Акурат тут і толькі тут меў бы сэнс крыху перафразаваны клясычны выраз: „Поўнач ёсьць Поўнач, Поўдзень ёсьць Поўдзень — і ім не сыйсьціся!” І гэта ў выпадку з прасторай трывіяльнай сфэрычнай тапалёгіі. Пра магчымыя сьветы з прасторамі нетрывіяльнай тапалёгіі тут і казаць няма чаго.

Другая прычына — хутчэй, мэтафізычная. Не ўваходзячы ў яе дэталёвае абмеркаваньне, зазначым, што з гледзішча сымбалічнай анталёгіі ні Захад, ні Ўсход не зьвязаныя ні зь якімі быцьцёвымі мадальнасьцямі, а рэпрэзэнтуюць выключна сфэру станаўленьня ці, больш дакладна, станаўленьня (Усход) і зьнікненьня (Захад), і ў відалі анталягічных парамэтраў сьвету яны цалкам раўназначныя. Вось Захад–Усход — гэта чыстая гарызантальнасьць. Адзначаная акалічнасьць (пры ігнараваньні рэальнай палярнасьці адпаведнай мадэлі сьвету) робіць адпаведныя канцэпты ўлюбёнымі сродкамі пабудовы рознага кшталту ўнівэрсалісцкіх праектаў. З увагі на бытную несамастойнасьць, несамавітасьць, неаўтаркійнасьць Захаду і Ўсходу, на спарадкаванасьць іх сэнсаў паводле таго або іншага палярнага прынцыпу, гэта, відаць, ня надта цяжкая справа. Галоўнае, не абмяркоўваць самыя гэтыя прынцыпы. Можна, канечне, і нічога ня ведаць пра іх існаваньне.

Нездарма, відаць, і тэорыі, што фундаваныя цалкам у воласьці станаўленьня, кардынальна праблематызуюць або рэлятывізуюць ісьціну й каштоўнасьці. Найяскравыя прыклады: „воля да ўлады” Ф.Ніцшэ і багата якія адмены сучасных сынэргетычных тэорыяў, у якіх каштоўнасьці разглядаюцца з гледзішча адмысловых адаптацыйных мэханізмаў (напрыклад, у М.Маісеева). Аднак на справе гарызантальнасьць усёй гіпастазаванай сфэры станаўленьня, яе, кажучы антрапацэнтрычна, эгалітарнасьць, ператварае меркаваную воласьць рэлевантнасьці падобных тэорыяў у нешта безжыцьцёвае або, нават, прынцыпова варожае жыцьцю. Бо для апошняга неабходны дынамізм, зусім немагчымы бязь нейкага градыенту, рознасьці патэнцыялаў, бязь нейкай палярнай вэртыкальнасьці.

Гэты градыент ствараецца ў разгляданай мадэлі чыста ідэалягічнымі сродкамі, у гэтым ліку й праз апэляваньне да адмысловага кола „сакральных” традыцыяў. Параўнайма, напрыклад, некаторыя традыцыяналісцкія характарыстыкі Ўсходу й Захаду. У прыватнасьці, усе гэтак званыя „абрамічныя” традыцыі (юдаізм, іслам, хрысьціянства) прыпісваюць Усходу ўсю поўню станоўчых каштоўнасных характарыстыкаў: гэта зямля Духу, Раю, Поўніцы і Спарыны, радзіма сакральнага ў яго чыстым і дасканалым выглядзе, краіна, дзе зьмяшчаўся біблейскі „Райскі сад Эдэм”. Тут, згодна з эгіпэцкай міталёгіяй, зьмяшчалася сяліба багоў (так, эгіпэцкае нэтэр азначала і ‘ўсход’, і ‘бог’). Адным словам, Усход — гэта Абсалютны анталягічны Плюс. У апазыцыю Ўсходу Захад вызначаецца проста як анты-Ўсход, як краіна заняпаду, дэградацыі, Нішчымніцы, сьмерці. У ісламскіх містыкаў — гэта воласьць выгнаньня, „калодзеж адчужэньня”. Ва ўсіх адносінах гэта Абсалютны анталягічны Мінус.

А зь іншага боку, у іншай, гэтак бы мовіць, каардынатнай сыстэме, Захад — гэта Свабода, Прагрэс, Асьвета, наогул, экзыстэнцыйны плюс, а Ўсход — Дэспатыя, Стагнацыя, Цемрашальства.., наогул, экзыстэнцыйны мінус. І г.д. і г.д. Але нават прыхільнік падобнай дыхатаміі Ю.Эвала знаходзіў гэткую сучасную міталёгію ў ладнай меры падманлівай і разглядаў Захад і Ўсход на адной плашчыні працэсаў дэградацыі. А падманлівая яна акурат таму, што тыпалёгія ў тэрмінах Захад–Усход — гэта адная з найяскравых азнакаў гэтак званых мандыялісцкіх праектаў. Тут ніяк не выпадае забыцца на тое, што й сучасны Захад, і сучасны Ўсход зьяўляюцца спараджэньнямі зусім іншага палярнага — Паўднёвага — прынцыпу, які гістарычна пачаў спраўджвацца ў Міжземнаморскім рэгіёне і за некалькі тысячагодзьдзяў зьдзейсьніў буйнамаштабную экспансію на ўвесь зямны клуб. Там хаваюцца й карані таго гістарычна параўнальна нядаўняга расколу Эўропы на Заходнюю і Ўсходнюю, які воляй лёсу прынёс гэтулькі турботаў і няшчасьцяў менавіта Беларусі.

Не было аніякай выпадковасьці ў тым, што разгляданая дыхатамія расьсекла надвая менавіта Беларусь. Гэта вынік нашага адмысловага геаграфічнага становішча. Нават хуткі позірк на мапу Беларусі ў яе этнаграфічных межах адразу раскрывае багата што. Найперш мы ўбачым Галоўны эўрапейскі водападзел і вытокі буйнейшых эўрапейскіх рэк: Волгі, Дзьвіны, Дняпра, Нёмна, вядомых ужо антычным географам. Тое, што кантроль за гэтымі рэкамі ў сваім часе азначаў кантроль над галоўнымі шляхамі тагачасных камунікацыяў, даводзіць спэцыяльна няма патрэбы. А вось тое, што падобныя водападзелы й вытокі буйных рэк азначалі яшчэ й адмысловы сакральны статус гэтай зямлі, — прыгадаць варта. Тут няма магчымасьці нават каротка запыніцца на тым коле праблемаў, якое сымбалічна ўяўляецца назовам „Крыўя”, а таксама на прычынах, зь якіх Беларусь дагэтуль застаецца адной з зонаў кансэрвацыі стараэўрапейскай архаікі. Адно адзначым, што Беларусь ужо дорага заплаціла за сваё, урэшце, навязанае ёй геапалітычнае становішча паміж Захадам і Ўсходам. Толькі ў вайне 1654-1667 гг. Беларусь страціла палову свайго насельніцтва (1,8 млн. чалавек з 3,6 млн.); у вайне 1812 г. загінуў кажны чацьверты яе жыхар і гэтаксама кажны чацьверты, паводле афіцыйнай статыстыкі, стаў ахвярай апошняй сусьветнай вайны. І гэта толькі малая доля ўсіх ахвяраў.

І нягледзячы ні на што, Беларусь доўгі час захоўвала сваю прамежкавасьць і канчатковую недалучанасьць ні да Захаду, ні да Ўсходу. Акурат на гэтую акалічнасьць найперш зважылі ў сваім часе Я.Купала, І.Абдзіраловіч (Канчэўскі), іншыя дзеячы беларускага адраджэньня. І тое самае рабіў і тады, і часта робіць яшчэ й дагэтуль звычайны тутэйшы, зьдзяйсьняючы ¦B@PZ і высноўваючы на свой лад: „Мы ні рускія, ні палякі, а край наш забраны”. І ці зьдзівіць нас, што на Беларусі так і не прынесла гістарычнага плёну Вунія.

Усё гэта і багата што іншае прымушала й прымушае беларускую інтэлігенцыю шукаць „на шляхох адвечных”. Але, манячыся захаваць сваю аўтэнтычнасьць, г.зн., імкнучыся не прылучыцца ні да Захаду, ні да Ўсходу, можна шукаць толькі шлях, скіраваны па зусім іншай, прымардыяльнай, восі, па восі Поўнач–Поўдзень.

Таму слоў колькі трэба сказаць і пра гэтую другую мадэль. Тое, што яна больш рэалістычная ў тым сэнсе, што найлепей адпавядае мэтапалітычным рэаліям, было ўжо сказана вышэй. Пакажам на колькіх прыкладах, што гэтая мадэль дзейсная зараз і ў асадах актуальных палітычных, культуралягічных і г.д. тэорыяў.

Найперш тут можна прыгадаць, што дыхатамія Поўнач–Поўдзень нагэтулькі ж актыўна выкарыстоўваецца ў сучаснай паліталёгіі, як і дыхатамія Захад–Усход. Тут яна ўяўляецца гэткімі парамі апазыцыяў, як Багацьце/Беднасьць, Разьвітасьць/Адсталасьць і да г.п. Аднак можна заўважыць, што самой мандыялісцкай устаноўцы, якая маніцца эксплюатаваць гэтыя апазыцыі, зыходная дыхатамія застаецца цалкам ірэлевантнай. Таму назіраецца пэўная неахвота да яе ўжываньня ў асадах сучаснага палітычнага дыскурсу і настойлівая рэкляма актыўных захадаў таго, што тут маюць наўвеце пад „Поўначчу”, для скарачэньня адрыву разьвітых краінаў ад тых, што разьвіваюцца, а насамрэч тых, што ўжо сталіся ўцягнутымі ў мандыялісцкі праект сусьветнай гісторыі. Такім чынам, робіцца яўная спроба стварыць уражаньне гарызанталізацыі вэртыкальнай палярнай восі Поўнач–Поўдзень на карысьць штучна стваранай вэртыкальнасьці ці вэртыкалізаванасьці восі Захад–Усход.

Апазыцыя Поўнач–Поўдзень актуальная й для багата якіх навуковых і культурных плыняў і накірункаў у Эўропе. Так, кантравэрза Поўнач–Поўдзень або Захад–Усход ляжыць у падваліне разыходжаньняў у сучаснай індаэўрапеістыцы. Тут, напрыклад, з аднаго боку, мы мае тэорыю Порцыга, які клясыфікаваў індаэўрапейскія дыялекты на заходнія, усходнія і цэнтральныя, а, з другога боку, тэорыю Геаргіева з клясыфікацыяй індаэўрапейскіх моваў на паўночныя (балцкія, германскія і славянскія), паўднёвыя і цэнтральныя. Тая самая кантравэрза ў апошнія дзесяцігодзьдзі выявілася і ў клясычнай праблеме „прарадзімы індаэўрапейцаў”. З аднаго боку тут — вядомая тэорыя „арктычнай”, паўночнай прарадзімы, а з другога — тэорыя Пярэдне-Азыйскай прарадзімы Гамкрэлідзэ–Іванава.

У міграцыянісцкай адмене тэорыяў беларускага этнагенэзу мы маем дзьве мадэлі славянскай калянізацыі тэрыторыі Беларусі, спрадвеку заселенай мясцовымі балтамі. І тут з аднаго боку — калянізацыя з Поўначы (Сядоў) або з Поўдня (Трацьцякоў), з другога боку — з Захаду (Перхаўка і інш.) або Ўсходу (Трубачоў).

Вядомаму падзелу славянскага этнамоўнага масыву на заходніх, усходніх і паўднёвых славян супрацьпастаўляецца па шэрагу яскравых ізаглёсаў адвечны падзел на паўночную і паўднёвую зоны.

У эўрапейскім традыцыяналізьме апазыцыя Поўнач–Поўдзень разглядаецца як фундамэнтальная, прымардыяльная, тады як апазыцыя Захад–Усход мае другаснае, вытворнае ад першай паходжаньне. Пры гэтым, Поўнач разглядаецца як „чыстая”, „незьмяшаная”, а Поўдзень — як рэалізацыя прынцыпу зьмешваньня ўсяго і ўсякага. Поўнач — воласьць Быцьця, гэта сама поўня Быцьця. Поўдзень — воласьць Нішто ў сэньсе плятонаўскага :¬ Р<, чыстае множнасьці й несаматоеснасьці 1 і г.д. і г.д. …

Прыклады можна было б доўжыць, але для высновы пра тое, што ў падваліне самой разгляданай кантравэрзы ляжаць нейкія мэтатэарэтычныя падставы, укарэненыя ў структурах прадразуменьня, дарэфлексыўныя ўстаноўкі як вынік пэўнай анталягічнай укарэненасьці, іх, відаць, дастаткова. Яшчэ раз толькі падкрэсьлім, што там і тады, дзе й калі пад увагу бярэцца й павінен брацца прасторавы чыньнік (культуралёгія, этнагенэтыка, лінгвагеаграфія і г.д.), ад ньютаніянскай абсалютна аднароднай і ізатропнай прасторы не застаецца й сьлядоў, прастора „жыцьцёвага сьвету” („жыцьцёвых сьветаў”) адразу ж расслойваецца і выяўляе ўласьцівы ёй сэнсавы зарад. Тэорыі толькі фіксуюць гэтую акалічнасьць і выкарыстоўваюць у якасьці свайго эўрыстычнага клясыфікацыйнага прынцыпу.

Але калі й не ўваходзіць у больш дэталёвае абмеркаваньне закранутых тут пытаньняў, а таксама цэлай гаймы тых, што засталіся па-за асадамі гэтых зацемак, зразумела, што ўжо адна толькі ўстаноўка і нутраная гатоўнасьць, матываваная анталягічнай і генэтычнай укарэненасьцю нашай культуры ў прасторы культур паўночнага кола, да развароту галоўнай мэтапалітычнай восі на 90° багата што зьмяняе ўжо ў аранжыроўцы нават наяўнага гістарычнага матар’ялу, у яго інтэрпрэтацыі, схіляе да пастаноўкі новых пытаньняў, наогул правакуе радыкальную дэструкцыю беларускай (ды эўрапейскай таксама) гісторыі. Ці малыя тут і геапалітычныя наступствы. Натуральная арыентацыя Беларусі на Цыркумбалтыцкі рэгіён ёсьць адзінай аўтэнтычнай альтэрнатывай і маастрэхцкаму сцэнару эўрапейскай інтэграцыі (які, як вядома, падтрымліваецца далёка ня ўсімі эўрапейцамі), і рэінтэгратыўным посілкам мандыял-эўразыйцам, і — зразумелая рэч — Новаму сусьветнаму парадку мандыял-атлянтыстаў. Але багата што з гэтага кола пытаньняў патрабуе адмысловага, больш разгорнутага абмеркаваньня, чаму будуць прысьвечаныя наступныя публікацыі *.

Нагадайма, што ў самым агульным разуменьні тапалёгія ёсьць навука, што вывучае якасныя характарыстыкі прасторавых аб’ектаў і самой прасторы. У гэтым сэнсе яе інтэнцыі яўна сягаюць па-за межы чыстай матэматыкі.

1 Некаторыя аспэкты дадзенай тэмы былі разгледжаныя ў папярэдняй публікацыі аўтара: Санько С. Канцэпт „бясконцасьці” як падстава тыпалёгіі культур і тыпалёгіі веды // Фрагмэнты. 1997. № 1-2. С. 93-136.

* Аўтар удзячны ўдзельнікам III-га агульнага сходу Беларускага Філязофскага таварыства „Беларусь: паміж Усходам і Захадам”, які адбыўся ў траўні 1995 году ў Інстытуце філязофіі і права АН Беларусі (Менск) за цікавасьць да дадзенай тэмы і плённае абмеркаваньне закранутых у ёй пытаньняў.

Сяргей Санько - ТРАДЫЦЫЯНАЛІСЦКІ ПАГЛЯД НА ТРАДЫЦЫЮ- "ПРЭЗУМПЦЫЯ АЎТАХТОННАСЬЦІ" І "ДЭКАНСТРУКЦЫЯ ТРАДЫЦЫІ"