ФРАГМЭНТЫ філязофіі культуралёгіі літаратуры

тэксты


ФРАГМЭНТЫ №4
№4
зьмест


сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь


Наталка Білацэрківец

КАЗКА ПРА КРЫВЕНЬКУЮ КАЧАЧКУ,
АБО ЗАБЫТАЯ ЭЎРОПА

нацыянальная ідэнтычнасьць украінцаў і беларусаў ды праблемы эўрапскае інтэграцыі

 

1.

Ёсьць у сусьветным фальклёры вандроўныя сюжэты, зь якімі зьвязаны найбольш архаічныя й найбольш таямнічыя зьявы калектыўнае падсьвядомасьці. Яны ня раз рабіліся сваеасаблівымі філязофска-мастацкімі сымболямі, захаваўшы цягам стагодзьдзяў, а навет і тысячагодзьдзяў, эстэтычную й этычную вартасьць.

Сюды належыць і сюжэт з зачараваным каралевічам ці каралеўнаю, вымушаных перабываць у скуры — у літаральным разуменьні — ці не найагіднейшых істаў жывёльнага сьвету: зьмяі (на Ўсходзе), вужакі (такі сюжэт пра Вужа-Каралёнка я сустракала ў карпацкіх казках: украінскіх, вугорскіх, румынскіх...) альбо жабы (расейская казка пра царэўну-жабу ці нямецкая пра прынца-жабіча). Ё яшчэ й мядзьведзі, аслы, а навет і сьвіньні — хаця ў казках пазьнейшага паходжаньня наперад выступае матыў „пераапрананьня”, камэдыйнага, тэатральнага павучаньня, які я пакуль хачу пакінуць убаку.

„На паверхні” тут, здаецца, ляжыць прасьцюткая (ад таго ня менш важная) мараль пра неадпаведнасьць вонкавай хормы нутраному зьместу й пра патрэбу спачуваньня й любосьці да скалечаных, абдзеленых, прыніжаных і абражаных дзяцей Божых.

Але нас больш цікавіць дальшы паварот тэмы. З жалю ці спачуваньня, хаця часьцей з гістарычна вызначанага, так бы мовіць, абавязку (дадзяржаньня дадзенага слова — абяцаньня ці кляцьбы) дзяўчына ці шляхотны юнак бяруць шлюб з гаротнымі стварэньнямі, выяўляюць (пераважна падчас шлюбнае ночы) іхную „запраўдную” істу і ... нішчаць (пераважна паляць) даверліва зьнятую тымі пачварную абалонку. Аднак гэта вядзе не да ўстанаўленьня справядлівасьці і ўсеагульнага шчасьця, а да небясьпечнай крызы й размавітых сюжэтных ускладненьняў. Зачараваны герой (ці гераіня) зьнікаюць дзесь у тагабочным сьвеце, закаханы муж (ці жонка) асуджаецца на чысьленыя пошукі і выпрабаваньні, а распачлівы енк „Што ж ты нарабіў(ла)!” заміж чаканае ўдзячнасьці й разьвязкі, стаецца завязкаю, вузлавым мамэнтам памянёных казак.

Цалком правамерна было б пабачыць разгадку такіх сюжэтаў у сыстэме татэмаў і табу першабытнага людзтва, зьвязанай з анімістычнымі вераньнямі. Але асабіста я бачу тут яшчэ й іншыя табу; бачу фіксацыю старадаўным калектывам права на індывідуальнасьць, на, вобразна кажучы, собскую скуру; і забарону абы-каму і зь якіх-колечы, навет з найлепшых замераў яе здымаць і паліць. Гэта права на собскую непаўторную долю, хай навет несправядлівую; але якая павінна зьмяняцца адно знутра, адно собскімі валёвымі высілкамі.

Сярод гэтых казак ё адна асаблівая — з шчымлівым нацыянальным калярытам і нейкай, як мне падаецца, выключна ўкраінскаю незавершанасьцю. Бяз жадных прынцаў і прынцэсаў, без (што вельмі цікава) шлюбных начэй і гераічных каханкаў, без заслужанае ўзнагароды ў выглядзе happy end’у. (Магчыма, такая казка ёсьць і ў беларусаў — бо ў нас падобныя як долі, так і песьні.) Называецца яна „Крывенькая качачка”.

Прыгадваеце: была яна на лужку й зламіла ножку, і больш удалыя народы... то бок птушкі, яе акінулі, а самі вырушылі ў шлях. І знайшлі яе пад кустом сярод апенькаў нямоглыя дзед а баба, і прынесьлі дадому. І пачаліся дзіўныя зьмены — бо так мала трэба нашым людзём, як казаў прэзыдэнт Лукашэнка: прывязеш ім бярэмя ламачча — вось ужо і дзіва. Дык жа і печ натоплена, і боршчык з варэнічкамі звараны. Гэтыя боршчык і варэнічкі — акурат так, у памяншальнай хорме — заўсёды расчульвалі мяне да сьлёзаў. Увогуле, гэтая казка — такая беззаганная, далікатная паэтычная проза, дзе кажная дэталь — хаця б тыя апенькі, ці старэчае цікаваньне з-за рогу, ці птушыныя сьпевы ў фінале — закончаная й вышуканая; і проста шкада, што няма часу разгледзець іх як сьлед — бо нам пара калдыбаць далей за нашай качачкай.

І суседзі бачылі, як нейкая дзяўчына ваду несла: „такая харошая, такая харошая, маўляў кветачка! толькі крывенькая трошкі”. І мы ўжо ведаем: станецца тое, што мае стацца немінуча. І вось — пер`ечка спалена. Але пярун ня ўдырыў, і зямля не правалілася, і харашуха нікуды ня зьнікла, і дзед з бабаю не ператварыліся ў маладых асілкаў і не памкнуліся на „вывальненьне панны” (ад назову эсэ Юрыя Андруховіча).

Чаму ж тады яна не застаецца зь імі? Чаму хаця б не пашкадуе іх — нямоглых і няшчасных, як наша родная ўкраінская гісторыя? Чаму не стаецца аздобай іхнага жалюгоднага дагасаньня? Адкуль гэтая жорсткая няўдзячнасьць?

„А цяпер не хачу”, — адказвае яна. І спрадзе наноў на сваім казачным вераценцы страчаную ідэнтычнасьць — спрадзе зь пярцоў, нядбайна кіненых ёй пралятаючымі чародамі. І паляціць — ня з тымі чародамі, але адна.

 

2.

Ё ў Мілана Кундэры вядомае эсэ „Трагедыя Цэнтральнае Эўропы”. Эміграваўшы на Захад із скаронай эўразыйскімі бальшавікамі Прагі, пісьменьнік неспадзявана (ці так ужо і неспадзявана?) адкрыў: яго, што ня ёсьць найцэнтральнейшая, „супэр-эўрапейская”, як ён сам кажа, Эўропа выклікае ў „Эўропы” абыякавасьць. “Цывілізаваны” Захад, да якога Кундэра так падкрэсьлена (каго ж ён пераканае, упорыста адракаючыся навет ад славянства?) залічае сваю Чэхію й суседнія землі, — гэты Захад зь лёгкаю душою „здаў” краіны найстаршых унівэрсытэтаў на спатолю барбарскаму камуністычнаму „Ўсходу”.

Аднак Кундэра такі спадзяваўся — і не без надзеі, у адрозьненьне ад Лесі Ўкраінкі. І яго надзея спраўдзілася. Няхай яшчэ не адзін дзесяток гадоў „заходні” Захад у душы ўважае летувісаў і славакаў, славенцаў і румынаў неда-Эўропаю ці не-зусім-Эўропаю, — усё ж, здаецца, граніцы „Эўропы” такі перамясьціліся з усходніх межаў Нямеччыны й Аўстрыі да польска- славацка-вугорска-румынскіх межаў... з Украінай.

І тут Мілан Кундэра, навет не заўважыўшы таго, сам у сваім эсэ прыняў тую ж пазыцыю, якую эліта „разьвінутых” эўрапейскіх дзяржаваў яшчэ дзесяць гадоў таму займала стасоўна Польшчы, Чэхіі, Вугоршчыны, чые інтэлектуалы рыхтаваліся ўмерці „за Эўропу” (і такі ўміралі за яе). У „Трагедыі Цэнтральнае Эўропы” не знайшлося мейсца для трагедыі беларусаў і ўкраінцаў — таксама, між іншым, геаграфічна „цэнтральных”. Яны згадваюцца ўсяго толькі раз: у пераліку народаў, праглынутых расейскай імпэрыяй. Мабыць, Кундэра меркаваў, што праглынутых канчаткова. А паколькі ня можна быць большым каталіком, чымся папа рымскі, — чаму ён, пераняты праблемамі собскага і, трэба аддаць належнае, суседніх народаў, меў быць большым беларусам ці ўкраінцам, чымся самыя бязмоўныя й бязьдзейныя (з розных прычынаў, упаасобку й турэмных) украінцы й беларусы?

Кажны ратуецца паасобку. Як можна асуджаць суседа, калі ён ратуе свае — а ня нашыя — дзеці? А паратунак, здаецца, мы бачым у адным кірунку: Эўропа. Або, часам, Амэрыка. Зразумела таксама, што й ратуемся мы ад таго ж самага.

Выбар: Расея — Эўропа, які з часоў Хвылявога ўзноў выйшаў на пярэдні плян украінскіх (і, мабыць, і беларускіх) інтэлектуальных дыскусіяў, для людзёў, якія думаюць больш наіўна (альбо больш канкрэтна), азначае супрацьстаўленьне „камунізму” — „капіталізму”, таталітарызму — дэмакратыі, асталасьці (правінцыйнасьці) — цывілізаванасьці й высокай культуры.

Тут ня мейсца й ня час сьперачацца, ці такой ужо „асталай” ё расейская культура і ці ўплыў яе на суседнія культуры быў і ё адназначна нэгатыўным. Каго, апрача нас, абыходзіць і тое, што тварылася яна ня раз рукамі іншародцаў, упаасобку і ўкраінскімі? Дарэчы, і ў сярэднявеччы мы ўжо адмаўляемся бачыць адно заняпад думкі й інквізытарскае цемрашальства; і навет за часоў мангола-татарскага панаваньня, як сьцьвярджаюць пэўныя гісторыкі, ня ўсё было блага; і наагул, пытаньне „прагрэсыўнасьці” гісторыі застаецца адкрытым. Ня буду я, аднак, запярэчваць і відавочную дэспатыю (палітычную, культурную, моўную) расейскага старшага брата што да братоў малодшых (гэтаксама, дарэчы, цалком казачны сюжэт).

Ня буду таксама ідэалізаваць Эўропы, Амэрыкі, „Захаду”, што ў пошуках сьвежых ідэяў сам палюе за „ўсходнімі” навукоўцамі й мастакамі — збольшага, каб проста выціснуць іх, як цытрыну, для собскіх кактэйляў. Але ня прагну й „рабіць пі-пі на Нотар-Дам”, як выказалася нядаўна Аксана Пахлёўска пра нялюбых ёй украінскіх герастратаў-постмадэрністых (несправядліва, між іншым).

Поцяг Украіны ці Беларусі да Эўропы зразумелы й прыродны — як поцяг да маці, якою б не была яна несправядліваю да паасобных сваіх дзяцей... А калі перайсьці нарэшце на рэйкі нармальнага навуковага мысьленьня, дык ідэнтычнасьць нацыянальная не выключае напластаваньня іншых наднацыянальных ці постнацыянальных (у тэрмінах ангельца Энтані Сміта) ідэнтычнасьцяў.

Можна адчуваць сябе ўкраінцам, славянінам і эўрапейцам адначасова. Можна дадаць сюды яшчэ й вузкую „рэгіянальную” ідэнтычнасьць гуцула альбо кіяўляніна, і „шырокае”, глябальнае пачуцьцё „грамадзяніна сьвету”. Але такі высакаякасны духовы столак прадугледжвае раўнапраўнасьць а дзейснасьць усіх элемэнтаў, а гэтаксама й турботу пра „собскую скуру”, пачуцьцё самавартасьці й самапавагі.

Шмат гаварылася й будзе гаварыцца пра правінцыйнасьць украінскае культуры — і небеспадстаўна. У кажным разе, цьвердзіць гэтак ё значна больш падставаў, чымся для абвяшчэньня Ўкраіны цэнтрам цывілізацыі: маўляў, кітайцы вучыліся ў трыпольцаў рабіць свае гаршкі, арыі паходзяць ад нашых „орыяў”, і агулам Адам і Эва былі напалову ўкраінцамі (другая палавіца, зразумела, ад Бога). „Картаґен нашае правінцыйнасьці мае быць зруйнаваны”, — пісаў выдатны ўкраінскі навукоўца Юры Шэрах (Шэвялёў). І ён жа казаў: „Правінцыя — усё тое, што ня думае, што яно — сталіца сьвету. Правінцыя — усё тое, што не сьцьвярджае сябе сталіцай сьвету. Правінцыя — не геаграфія, а псыхалёгія. Не тэрыторыя, а душа. Што добрага можа быць з Назарэту? Назарэт быў глухой правінцыяй. Адтуль выйшаў Ісус Назаранін”.

Уяўная супярэчнасьць гэтых двух выказваньняў здымаецца простым разуменьнем, што „правінцыйнасьць” (ня як геаграфія, а як псыхалёгія) мае два абсалютна супрацьлежныя значэньні. І ў першым, найбольш пашыраным, значэньні „Картаґен нашае правінцыйнасьці”, з увагі на апошнія падзеі ўва ўкраінскай літаратуры й мастацтве, нарэшце калі й не зруйнаваны, то прынамся спаважна падцяты; у кажным разе, наша сучасная культура настолькі ж правінцыйная, як і швэдзкая, партугальская ці грэцкая: і мы пра іх няшмат ведаем, а яны пра нас яшчэ менш. Што да другога значэньня, то ў тым, каб не выдаваць сябе за сталіцу сьвету й не сьцьвярджаць сябе цэнтрам сусьветнай культуры, як на маю думку, ё вялікая годнасьць і этычная прывабнасьць.

Калі Чэстэртон пісаў „У абарону парцалянавых пастушак”, то, безумоўна, ён не ўважаў нявінны шырпатрэб вышшым за высокае мастацтва. Ён пісаў у абарону правінцыйнасьці як душы, у абарону простай і „неацёсанай” народнай маралі зь яе жыцьцёсьцьвярджальным аптымізмам — на асноведзі нэкрафільскіх тэндэнцыяў сучаснай яму культуры. „А я буду верны каханай маёй і тра-ля-ля-ля-ля”, — пяялі яго ангельскія старыя, тады як маладыя „прафэсыяналы” рыхтаваліся памярці за свабоду сэксу. „І вып’ем за Брытанію, і ого-го-го-го”, — мужна гарлалі дзедзюхны. І наагул іхны герой-генэрал „за паўгадзіны да сьмерці быў яшчэ жывы”. А той-сёй, як ведаем, мёртвы ўжо ад нараджэньня.

Навука крывенькае качачкі ў тым, што яна адмаўляецца быць кімсьці іншым, чымся ё. Ня грэбуючы „чужым пер’ечкам”, чужымі культурнымі вартасьцямі і ўплывамі (пэўна, што і зь іх таксама сплеценая нашая ідэнтычнасьць), ці ня час айчынным культурам, заміж таго каб саромецца сваёй кульгавасьці, спрабаваць паляцець ня ў нечай „чарадзе”, а паасобку? (Праўда, як сьцьвярджае адна дужа мілая карыкатура, якую я абачыла на вокладцы кагадзе выдадзенай кнігі брытанскага палітоляга, украінца паводле паходжаньня, Тараса Кузя „Ukraine under Kuchma”, Украіна мае ўсяго тры шляхі: „эўрапейскі”, „азыяцкі” а „шлях назад”.)

...Зрэшты, такім самастойным маршрутам пасьпяхова „лятуць” Амэрыка а Расея; на асаблівай нямецкай і францускай „душы” робяць націск тамтэйшыя інтэлектуалы; а адцэнтравыя тэндэнцыі ў Эўропе суіснуюць з дацэнтравымі. Таму я б не пагадзілася з Рыгорам Грабовічам (артыкул „Віртуальная Ўкраіна”) што да „эўрапейскага цягніка”, які набірае барзьдзіню і ў які на ходзе ўскокваюць большыя і меншыя народы. Цягнік пайшоў, гэта так; але кажны ў ім займае асобнае мейсца.

Мяркую, што і „Эўропе”, да якой мы хочам інтэгравацца ці рэінтэгравацца (бо і запраўды да яе заўсёды належалі, а „эўразыйская ідэя”, як сказаў бы наш прэзыдэнт Кучма, „на Ўкраіне не спрацавала”), — дык жа Эўропе, мяркую, найцікаўшай у нас магла б быць нашая ўкраінскасьць. Уласна, сьвет яе ўжо зацеміў, а тое, што часамі блытае нас з „маскалямі”, гістарычна немінуча. Што датычыцца расейскага дракону, то нашаму Юрыю Зьмеяборцу наканавана яго перамагаць — і ніяк не перамагчы. Відаць, зьмей і Юры здатныя існаваць адно ўдвох?.. Але гэта ўжо іншая казка. Ня менш цікавая й навучальная.

 

3.

... Тое, што адбываецца з нашымі мовамі, вобразна кажучы, з „душою душы” нашых народаў, — ня можа нас не турбаваць: і чыста палюдзку, і прафэсыйна. Беларусы, магчыма, пабачаць ува ўкраінскай моўнай сытуацыі якуюсь надзею на выжываньне; украінцы ж пабачаць на поўначы ад сябе перасьцярогу, адзіную пагрозьлівую альтэрнатыву свайму павольнаму адраджэньню. „Ірляндызацыя” нашых моваў, пра якую — прынамся на Ўкраіне — гукаюць усё часьцей, мабыць ужо агарнула Беларусь. І, нажаль, як справядліва зазначыў згаданы сп. Грабовіч, нацыянальная ідэнтычнасьць ня мае на нашых зрусіфікаваных абшарах таго інтэлектуальнага, рэлігійнага, а галоўна дзяржаўнага падтрыманьня, якое яна мае ў ангелізаванай Ірляндыі. Загэтым, ірляндзкі (ці шатляндзкі, ці йншы) досьвед маюць для нас вялікае значэньне. Яны сьветчаць пра тое, што нацыянальная ідэнтычнасьць не вымяраецца толькі моваю; што глыбшыя структуры супольнага паходжаньня, супольных мітаў, этычных нормаў і эстэтычных прынцыпаў, супольнай псыхалёгіі працягваюць дзеяць навет тады, калі, здавалася б, Юрыі Зьмеяборцы ўжо зьнікаюць „у пашчы дракона” (паводле назвы рамана Валерыя Шаўчука).

Калі стадыёны падчас матчаў кіеўскага „Дынама” расьцьвітаюць жоўта-сінімі штандарамі, калі рэкляма піва „Оболонь” заклікае: „купляй сваё, украінскае”, калі ў кажнай сям’і памятаюць песьню „на милом и полузабытом, на украинском языке” (Леанід Кісялёў), — то мне чамусь верыцца: ні піва, ні песьню, ні штандар гэтыя людзі не памяняюць. І неяк ня хочацца паказваць на іх пальцам у пагрозьлівым гэсьце: „А ти записався в УНА-УНСО?”, „А твої діти говорять моєю мовою?” (Апошняе — даслоўная цытата з майкі з партрэтам насупленага Шаўчэнкі, якую падабае насіць мой муж. Да слова, нашы дзеці гэтай моваю такі гавораць, дарма што гэта й стварае ім ці мала праблемаў навет у Кіеве — а што казаць пра данецкіх ці харкаўскіх украінамоўных дзяцей!)

Дый найпрасьцей абвясьціць перакінчыкамі й янычарамі палавіцу ўкраінскага народу (а на Беларусі, мажліва, усе 90 адсоткаў) — складаней працягнуць руку гэтым людзём. Ня трэба асаблівага розуму, каб назваць усю расейскамоўную айчынную прэсу й расейскамоўную інтэлігенцыю „рукою Масквы” й „пятаю калёнаю” — больш справядліва і больш далёкабачна выкарыстаць іхны патэнцыял і іх аўдыторыю для сьцьвярджэньня ўкраінскага — хай не этнічнага, а грамадзянскага, але заразом украінскага нацыяналізму. А там, глядзіш, і „весна прийде”.

 

4.

Ё на Ўкраіне легендарны гурт „ВВ”. За дзесяць гадоў існаваньня яго музыкі сталіся амаль нацыянальнымі героямі (штось на ўзор беларускіх „Песьняроў” канца 60-х). Расейскамоўныя ў пабыце, хлопцы сьпяваюць толькі ўкраінскаю — навет у часы некалькігадовага перабываньня ў Францыі, дзе, між іншым, яны запісалі разам з французамі арыгінальныя апрацоўкі ўкраінскіх народных песьняў. Апошні шлягер гэтага гурта мае назоў „Весна”.

... Як неспэцыялісты, ня буду засяроджвацца на музычных аспэктах гэтага твору (хаця выкарыстаньне архаічнага рытму й мэлясу вясьнянак мне падылетанцку падалося неймаверна вышуканым, складным і вынаходлівым). Цудоўны й відэакліп „Весни” зь нейкай спавітай цямрэчай постмадэрнай клуні, дзе скамарохі ў лыжных шапачках і чырвоных бліскучых скафандрах круцяць жоран (сонечнае кола альбо, можа, жыцьцё?), распырскваючы зерне (веснавое праменьне, а можа — людзкія долі?).

Герой песьні ня можа быць не-ўкраінцам: так прастадушна-сэнтымэнтальна мроіць ён пайсьці да рэчанькі прынесьці вадзічанькі (акурат так, у памяншальнай хорме!), прабегчыся ячменямі й кульнуць па чарцы з каханаю жанчынкаю (зь якою, абяцае ён, „поведуся лагідно, поділюся жалостями”). Але на ўвесь гэты супэр-наіў і „народны прымітыў” (якія, як мы ведаем, бывалі й хормамі „запраўднага” прафэсыйнага мастацтва), паступова, з кажным новым прысьпевам („Весна, весна, весна, весна прийде! Весна, весна, весна, весна да моя!”) накладаецца штось невясёлае й трывожнае. Сьпярша гэта толькі намінка: „Затанцюю радісний, зрадію до смерті”. „Побіжим, покотимся, заведемо беседу”, — зьвяртаецца радасны танцор не да каго іншага, як да гора-бяды...

Далей ідзе замер зьнікці — о не, не ў Эўропе ці ў Амэрыцы, — а ў космасе, Сусьвеце, перадаўшы „по радіо”(!) „прощай, рідна батьківщино!” І нарэшце штось агулам распачліва-гераічнае: „Чи ж мене не вистачить (!) загинути по весні?!” Адразу ж пасьля гэткіх словаў да архаічнага мармытаньня абуджаных „річеньок” і жаролаў дадаецца проста ткі злавесны пошчак салаўёў — і гэта, калі не лічыць прысьпеву, апошнія словы песьні.

Так вясна ходаецца зь зімою, так Юры перамагае зьмея.

 

5.

Але наапошку вернемся да нашае крывенькае качачкі.

За тры фальклёрныя дні — пасьля познай восені зь яе апенькамі й зімы, калі варыліся боршчык з варэнічкамі, — мінула дзесь паўгоду. Відаць, гэта вясна ў гарце: ападае старое пер’е, і харашуха выходзіць прасьці на зялёны „метений двірець”. Вяртаюцца пералётныя птушкі; пралятаюць міма — да сваіх родных краёў. Яны клічуць нашую качачку з сабою, але тая адмаўляе ім: і ў другі раз, і ў трэйці...

І паляцела.

„Чи ж мене не вистачить загинути по весни?” — запытваюць музыкі з „ВВ”. І магутны салаўіны хор падхапляе: „Весна, весна, весна, весна прийде! Весна, весна, весна, весна да моя!”

 

З украінскай мовы пераклалі Іна Паскаль і Валерка Булгакаў

зьмест