ГЕРАІЧНАЯ ЖАНКА ЎКРАІНЫ — ЯКАЯ ЯНА?

Украіна — песенная нацыя. Душа ўкраінскага народу — гэта ягоная песьня. Мова ўкраінская — сьпеўная. Наша мова — салаўіная, і таму ўзноў такі сьпеўная. Украінскія песьні лунаюць па ўсім сьвеце. Сьпеўныя галасы Ўкраіны — гэта гонар роднае зямлі. Сьпісаньне падобных штампаў на песенную тэматыку, што трывала ўвыйшлі ў паўсядзённы ўжытак, можна працягваць. Песенная Ўкраіна – гэта трывалая мэтафара, што ўжо й не ўспрыймаецца як мэтафара. Таму цалком натуральна, што аднэю з народных гераіняў Украіны ё легендарная аўтарка народных песьняў Маруся Чурай.

Гэта не канчальны гістарычны факт, ці жыла на ўкраінскай зямлі народная паэтка й кампазытарка Маруся, якая палка кахала Грыца, а потым атруціла каханага, калі той пасватаўся да іншай дзяўчыны. Але бесьпярэчным ё той факт, што ўкраінскі народ успрыняў Марусю як цалком рэальную асобу. Пра сваё жыцьцё Маруся апавяла ў песьнях, што іх сама складала, або ў тых, што ёй прыпісваюць. Найвядомейшай з гэтых песень ё „Ой, не ходи, Грицю, та й на вечорниці”, дзе й пераказаная гісторыя нешчасьлівага каханьня Марусі да Грыца. Гэтая песьня на працягу трох стагодзьдзяў сьпяваецца ўкраінскім народам. Кажны, хто знае ўкраінскую мову, абазнаны із словамі й мэлёдыяй украінскае народнае песьні „Ой, не ходи, Грицю”.

Існуе кананічны аповед пра далейшую долю Марусі, што атруціла зрадлівага Грыца. Перапоўненая каятай, дзяўчына галасіла на хаўтурах Грыца, чым выкрыла сваё злачынства. Намагалася ўтапіцца, але яе выратавалі. Потым Маруся была прыцягненая да суду, які прызнаў яе вінаватай і засудзіў да сьмяротнага пакараньня. На асабісты загад мудрага гатмана Багдана Хмяльніцкага дзяўчына была памілавана, зважаючы на ратныя вычыны ейнага бацькі Гардзея Чурая, пра якога складзеныя народныя думы й песьні.

Паўтараем, імаверных гістарычных дакумэнтаў пра існаваньне Марусі Чурай няма. Аднак, у народнай памяці яна жыве й не памірае. Чым жа выклікала да сябе ўсенародны інтарэс гэтая дзяўчына? Тым, што памсьцілася за зраду? Бо, відавочна, сам факт зрады дзецюка ня быў такім ужо рэдкасным. Ці тым, што пераказала гісторыю свайго каханьня ў мэлядыйных песьнях? Ці тым, што ейнае злачынства было дараванае гатманам, і, дзеля гэтага, ускосным чынам была апраўдана дзявочая помста за зраду?

Агульнаведама, што кажная гістарычная эпоха пасвойму трактуе герояў, як гістарычных, так і міталягічных. Якія б не былі прычыны зараджэньня міту, для таго каб мітычнае жыцьцё героя працягвалася, трэба, каб ён ня толькі не паміраў, але й адраджаўся. На працягу XIX стагодзьдзя кранальная гісторыя нешчасьлівага каханьня Марусі Чурай была шмат разоў пераказаная ня толькі ў вуснай народнай творчасьці, але й шмат якімі літаратарамі. Гэта й клясычныя творы ўкраінскае літаратуры, названыя ад радкоў песьні Марусі „Ой, не ходи Грицю...” — драма Старыцкага пад той жа назваю й аповесьць Вольгі Кабылянскай на матывы гісторыі Марусі Чурай „В неділю рано зілля копала”. Таксама да гісторыі Марусі Чурай зьвярталіся сёньня забытыя літаратары Е.Азерская-Няльгоўская, Г.Баракоўскі, А.Шахоўскі (аповесьць „Маруся — маларасійская Сафо”) і шмат іншых.

Акурат у гэтым часе пачаў фармавацца зусім іншы імідж гераічнае ўкраінскае жанкі. Гэта мела быць ня палкая каханая, а жанка, якая змагаецца за Ўкраіну або прынамся падымае на змаганьне. І ў сьвятле гэтых ідэяў із зраджанай каханай, што пераліла сваю тугу ў песьні, Маруся ператварылася ў аўтарку гераічных песьняў, што ўжо шмат гадоў вядуць украінскі народ на змаганьне з прыгнятальнікамі. Інакш пачалі трактавацца прычыны памілаваньня засуджанай да страты сьмерцяй Марусі. Цяпер асноўную ролю ў гэтым адыгралі не заслугі гераічнага бацькі Гардзея Чурая, а заслугі перад Украінаю самое Марусі, а наймя ейныя песьні, якія сьпявае ўся Палтава. Асноўнаю, так бы мовіць, праграмнаю песьняй Марусі Чурай сталася не „Ой, не ходи, Грицю”, а „Засвіт встали козаченьки”, тэму якой выкарыстаў кампазытар М.Лысенка ў папулярнай опэры „Тарас Бульба”.

У радзкія часы Маруся Чурай працягвае сваё існаваньне як афіцыйная ўкраінская народная гераіня, што складала песьні, якія падыймалі ўкраінскі народ на змаганьне з прыгнятальнікамі, і якая атруціла нягоднага яе і зрадлівага баязьліўца Грыца. Да вобразу Марусі Чурай зьвярталася шмат украінскіх літаратараў — Іван Мікіценка, Любоў Забашта, Ліна Кастэнка й інш. Раман Ліны Кастэнкі „Маруся Чурай” пераказвае ў вершах сюжэтныя калізіі мастацкага твору Шахоўскага, але, безумоўна, аўтарка надае собскія акцэнты падзеям, якія апісвае. Маруся Ліны Кастэнкі палка кахае Грыца, але якраз таму, што ён ё героем-помсьнікам. „Я ж лицаря чекаю, козака!” — з гордасьцю прамаўляе гераіня Ліны Кастэнкі. Калі ж справа даходзіць да таго сумнаведамага зельля, то гэта дзеецца акурат таму, што адважны ў казацкіх выправах Грыц аказаўся слабым „у дамовым баі”.

Але й такое трактаваньне вобразу Марусі Чурай ужо не задавальняе ўкраінскіх патрыётак. На думку Галіны Гардасевіч Маруся Ліны Кастэнкі мае завузкія інтарэсы, пакутуючы ад таго, што зрадлівы Грыц пасватаўся да іншай. Бо Маруся, чыё каханьне „чолом торкала неба”, паводле вызначэньня не магла быць шчасьліваю з Грыцам, „який ходив ногами по землі”. Гераічная натура, паэтка, чые песьні сьпявае ўвесь народ, ня можа знайсьці простага людзкога шчасьця з прызвычайным Грыцам.

Гэткаю ж гераічнаю асобаю, чыя творчасьць уздымае народ Украіны на змаганьне, трактуецца ўжо вобраз далёка не напаўмітычнае, а цалком рэальнае ўкраінскае паэткі Лесі Ўкраінкі. Творчы даробак вялікай украінскай паэткі, без сумлеву, ё скарбам сусьветнае літаратуры, да ацэны якога зьвяртаццамуць і наступныя пакаленьні. Але ў сьведамасьць кажнага ўкраінца Леся Ўкраінка, кананізаваная як украінскім радзкім афіцыёзам, так і эмігранцкімі „буржуазна-нацыяналістычнымі” коламі, увыйшла як мужная жанка, чыё слова цьвярдое, як сталь, якая без надзеі такі спадзяецца, і якая жыве й будзе жыць вечна, бо сэрца мае тое, што не ўмірае. Гэтыя хрэстаматыйныя цытаты пайшлі ў народ, усе ведалі, што гэта радкі з твораў Лесі Ўкраінкі, але мала хто ведаў, што словы „Ні, я жива, я вічно буду жити...”, якія ўпрыгожвалі партрэты паэткі на сцэне ў часы сьвяткаваньня ейных угодкаў, сказала пра сябе не сама Леся Ўкраінка, а Маўка, гераіня Лесінай п’есы „Лісова пісня”.

Біяграфія Лесі Ўкраінкі небагатая на гераічныя падзеі. Яе ня кідалі да вязьніцы, як паэта з „Давньої казки”, хрэстаматыўйнай Лесінай паэмы. І таму біёграфы засяродзілі асноўную ўвагу на яе цяжкой хваробе, зь якой паэтка мужна ходалася ўсё жыцьцё. Наўчыцелкі з украінскае літаратуры неадменна пераказвалі вучням на лекцыях, як Лесі рабілі апэрацыю на костках у Бэрліне без наркозу, і як яна ўсё гэта выцерпела.

Быў створаны й кананічны візуальны абраз Лесі. Калі Маруся ў народнай сьведамасьці паўстае такою сабе тыповаю ўкраінскаю прыгажуняю зь неадменнымі карымі вачыма й чорнымі бровамі ў вышыванай сарочцы з касою да каленаў, то вырослая Леся ўжо зьняла вышыванку й дзявочую істужку й апранула стродкую сукенку, зрабіла сьціплую зачоску на патыліцы й сумна, летуценна й непахісна глядзіць з партрэтаў а п’едэсталаў, сымбалізуючы сабою паэтычную душу й маральную чысьціню ўкраінскага народу.

Варта адцеміць, што візуальны абраз Лесі Ўкраінкі быў засвоены ня толькі Ўкраінаю, а і ўсімі народамі СССР, як абраз Віцязя ў тыгровай шкуры альбо абагульненага паэта-асьветніка зь ісламскага сьвету, такога сабе Нізамі-Насімі-Гафіза. Помнік маладой Крупскай на Срэценскім бульвары ў Маскве, дзе Надзея Канстантынаўна выяўлена ладнаю, сувораю й сьціплаю дзяўчынай з зачоскай на патыліцы ўспрыймаўся масквічамі й гасьцямі сталіцы як помнік Лесі Ўкраінцы.

У радзкія часы Маруся Чурай і Леся Ўкраінка былі афіцыйнымі гераінямі. Але радзкая таталітарная запраўднасьць усёткі не магла поўніцай задаволіць духовых патрэбаў прызвычайнага ўкраінца, якому былі патрэбныя й не прызнаныя афіцыёзам героі. Гэтае месца заняла ўкраінская радзкая паэтка Ліна Кастэнка. Заявіўшы пра сябе напрыканцы 50-х гадоў зборнікам „Вітрила”, адораная паэтка хутка прывярнула на сябе ўвагу. Няведама, ці была б папулярнасьць Ліны Кастэнкі такой, якой яна была ў застойны пэрыяд, калі б не яе напаўзабароненасьць. Сярод украінскае інтэлігенцыі, хто так ці йнакш намагаўся выказаць сваё незадавальненьне радзкай запраўднасьцяй, было нямала паэтаў. Але якраз Ліна Кастэнка здабыла неафіцыйную славу другой Лесі Ўкраінкі. Безумоўна, тут сваю ролю адыграла прыступная паэтыка вершаў Л. Кастэнкі, ейная тэмпэрамэнтная інтымная лірыка, зьверненасьць да гістарычнага мінулага Ўкраіны. Але йдзецца не пра паэтычную папулярнасьць Ліны Кастэнкі, як таковую, а пра тое, што яна, складаючы палкія вершы, як легендарная Маруся, як крохкая Леся, бараніла гонар а годнасьць Украіны.

Кананічнага аповеду пра жыцьцё й дзейнасьць Ліны Кастэнка не было — ейны міт тварыўся за ейнага жыцьця, варта заўважыць, што яна жыве й цяпер. Пераказваліся асобныя эпізоды, як угнеўленая Ліна Васілеўна дэманстрацыйна пакідала чарговыя афіцыйныя сходы, як адмаўлялася друкавацца ў сакавіцкіх нумарох часапісаў (да 8 сакавіка), як брала ўдзел у пахавальных працэсіях уначы пры сьвятле паходняў — відавочна, ішлося пра пахаваньне мастачкі Алы Горскай, а гэтаксама як не зьяўлялася на собскія творчыя вечарыны.

Якія колы падчас жыцьця тварылі й падтрымвалі міт Ліны Кастэнкі — паэткі-гераіні? Ня толькі вузкія колы актыўна незадаволеных брэжнеўскай запраўднасьцяй. Не зважаючы на мізэрныя на тагачасныя меркі наклады ейных паэтычных зборнікаў, і навет вылучэньня пэўных зь іх зь вялікіх бібліятэк, іх чыталі й запісвалі ў сшыткі. Ліна Кастэнка падабалася ўкраінскаму абывацелю, які, як гэта добра ведама, ня любіць яскравых асобаў у сваім пад’езьдзе, аднак шануе іх на адлежнасьці.

Тры постаці ўкраінскае культуры, тры розныя долі, тры розныя творчыя даробкі, а міталягічны імідж у іх з пэўнымі адметнасьцямі прыблізна падобны. А ў аснове кажнага з гэтых канкрэтных мітаў — міт пра гераічную жанку Ўкраіны як таковую. А праўдзівая ўкраінская гераіня — гэта ня толькі жонка, маці, захавальніца дамовага агменю. Не, гераічная ўкраінка — гордая незалежная жанка, якой мулка ў патрыярхальным сьвеце, альбо ў сьвеце, дзе яшчэ наяўныя стойкія рэшткавыя зьявы патрыярхальнае сьведамасьці. І навет больш таго, абагульненая ўкраінская гераіня — гэта ў вялікай меры жанка, якая пераняла на сябе мужчынскія функцыі ў сьвеце няздатных мужчынаў. Недарма кананічнымі словамі пра Лесю Ўкраінку, якія хоць і недаслоўна, але засвоіў кажны ўкраінскі шкаляр сярэдніх здольнасьцяў, сталіся словы Івана Франка пра хворую дзяўчыну, што ё ці не адзіным мужчынаю на ўсю навачасную суборную Ўкраіну. Варта заўважыць, што самым украінскім жанкам, не гераіням, падабаецца адчуваць сябе такімі мужнымі й непахіснымі на жыцьцявым фронце, і таму на запытаньне, чыім героем ё нашыя гераіні, без сумлеву, можна адказаць: гэта гераіні ўкраінскага жаноцтва. Але ня толькі. І ўкраінскія мужчыны гэтаксама, якія хаця б у нейкай меры маюць патрыятычныя пачуцьці, і, такім чынам, усьведамляюць, што ўкраінскі народ усёткі лепшы за іншыя, ну хаця б за вялікі суседні паўночны, сярод іншага назавуць традыцыйную павагу да жанкі на Ўкраіне. Немінуча будзе згадана пра татальную ўкраінскую пісьменнасьць сярод жанок у XVII стагодзьдзі й татальную іхную непісьменнасьць у 1913 годзе. Украінскім мужчынам, прынамся тэарэтычна, гэтаксама падабаюцца ўкраінскія жанкі, што сталіся гонарам нацыі. У апошнія гады праграмным тэкстам Лесі Ўкраінкі ўжо ё не „Лісова пісня”, а забароненая ў радзкія часы „Бояриня”, п’еса, дзе акурат і стаўляецца пытаньне пра месца жанкі ў сьвеце мужчын на Ўкраіне і ў Расеі.

Ці былі нейкія нягоднікі ці нягодніцы, што актыўна шкодзілі нашым гераіням? У Марусі Чурай, згодна зь легендаю, была суперніца Галя, да якой, уласна, і пасватаўся Грыц. Але сама легендарная Маруся ў сваім творчым даробку ня вельмі ўжо й скардзіцца на Галю, і вінуе ў сваёй ліхой долі самога Грыца. Пазьнейшыя камэнтатары жыцьця Марусі, асабліва Ліна Кастэнка, супрацьстаўляюць сквапную непаэтычную гаспадарлівую натуру Галі шчодрай рамантычнай натуры Марусі. Што да Лесі Ўкраінкі й Ліны Кастэнкі, то такіх асобна ўзятых агульнаведамых нягодніц выразьніць няможна.

І наапошку пра тое, ці зьмяняецца значэньне нашых гераінь ізь зьменаю эпохаў. Вобраз Марусі Чурай ужо на працягу трох стагодзьдзяў прыцягвае да сябе ўвагу. І надалей па архівах будуць шукацца дакумэнты, каб давесьці ейную імавернасьць, і надалей будуць сьпявацца ейныя песьні, а мастакі будуць выкарыстоўваць гісторыі ейнага жыцьця й каханьня ў сваіх творах. Геніяльная паэтка Леся Ўкраінка й надалей будзе заставацца хрэстаматыйнаю й гераічнаю. Адылі, ізь зьменамі эпохаў заўжды ўзьнікае спакуса здабыць сабе лёгкай славы, пераказваючы штось скандальнае пра герояў папярэдняе эпохі. Гэтая доля не абмінула й Лесі Ўкраінкі. Што можна было апавесьці пра сьціплую Лесю? Пра ейную даўно ведамую пазашлюбную сувязь зь Сяргеем Мяржынскім? Гэта не цікавіць нікога. Была спроба на бачынах папулярнай ґазэты давесьці, што нацыянальная сьвятыня была лесьбіянкаю, але матар’ял быў пададзены так непрафэсыйна, што гэта ня выклікала ні інтарэсу, ні абурэньня.

Новая эпоха ўвяла да хрэстаматыяў нерэкамэндаваную раней Ліну Кастэнку. А ўсенародны інтарэс да ейнае паэзіі з настаньнем гэтай эпохі адмяніўся. Безумоўна, Ліна Кастэнка зойме сваё месца ў гісторыі ўкраінскае літаратуры. Ці застанецца яна мітычнаю гераіняю на вякі — пакажа будучыня. Але цяпер ейная постаць аточаная чысьленымі мітамі, якія, відавочна, нічога супольнага з рэальнай Лінаю Васілеўнай ня маюць. Апавядаюць, што Ліна Кастэнка, як і легендарная Маруся Чурай, ведае чары і ўмее варажыць, і гэтай сіле, прынамся ў пісьменьніцкім асяродзьдзі, умее супраціўляцца адно Валер Шаўчук. Гэтаксама апавядаюць, што Ліна Васілеўна бальшыню свайго часу праводзіць у Чарнобыльскай зоне, есьць і п’е зь людзьмі, што жыхараць на забруджаных тэрыторыях. Існаваньне й распаўсюджаньне тых ці іншых мітаў ё адзнакаю бесьпярэчнае нештадзённасьці постаці.

Якая выснова? А выснова такая, што народ бачыць у сваіх героях у першую чаргу тое, што хоча бачыць, а ня тое, што ё насамрэч.

З украінскай мовы пераклалі Іна Паскаль і Валерка Булгакаў

зьмест