№4
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Максім Стрыха

ЦАРКВА: УПЛЫЎ НА КУЛЬТУРУ Й МАСАВУЮ СЬВЕДАМАСЬЦЬ УКРАІНЦАЎ

1. Кароткі гістарычны нарыс 

Сучасны адзінаццацьтамовы акадэмічны Слоўнік украінскае мовы фіксуе два значэньні слова „царква”: 1) Рэлігійная арганізацыя духавенства й вернікаў, задзіночаная супольнасьцяй вераньняў і абрадаў і 2) Будынак, дзе адбываецца хрысьцянскае набажэнства. Яшчэ гадоў дзесяць таму ў масавай сьведамасьці жыхароў местаў і сёлаў Украінскай ССР, якія ў пераважнай бальшыні прайшлі школу піянэрлягераў і цьвёрда засвоілі, што „Бога няма, бо яго ня бачылі касманаўты”, існавала наўперад другое, архітэктурнае значэньне слова (зь немінучай пазнакай — „архаічнае”). Відавочна, што й для нашых продкаў пабытовае значэньне слова „царква” як сьвятыні таксама дамінавала: Барыс Грынчанка прыводзіць для ілюстрацыі гэтае пазыцыі Шаўчэнкава „Козацька церква невеличка стоїть з похиленим хрестом” і „На горбочку притулилась убогенька церківця” з Ганны Барвінак. Але адначасова нашыя прадзеды, прынамся штонядзелі прамаўляючы назіркам за сьвятаром „Сымбаль веры”, і даходзячы да дзявятага ягонага чальца: верую „у адзіную, сьвятую, суборную й апостальскую Царкву”, мусілі ўзгадваць ня толькі собскую парафіяльную царкву, а й Царкву, заснававаную самым Ісусам Хрыстом.

Безумоўна, першае значэньне гэтага слова траплялася ўва ўжытку і ў радзкую пару, але бяз жадных сакральных канатацыяў. Паказальныя з гэтага гледзішча прыклады, што якраз ткі і прыводзіць выдадзены ў 1980 годзе Слоўнік украінскай мовы: „каталіцкая царква, рымскія папы цягам стагодзьдзяў вялі жорсткую, зацятую барацьбу супраць прагрэсыўных памкненьняў чалавецтва”, ці: „біблійная легенда пра сусьветны патоп усяляк падтрымвалася царквою й паноўнымі клясамі таму, што яна дапамагала ім ачмураць працоўных”. Безумоўна, прымітывізм прыведзеных вышэй і падобных да іх цытатаў і тады выклікаў прыхаваны моўкны асуд бальшыні асьвечаных людзёў, — але за гэтым асудам стаяў ніяк не містычны страх перад Божаю караю, а звычайны „кухонны скептыцызм” радзкае інтэлігенцыі.

Аднак цягам апошніх некалькіх гадоў „нацыянальнага адраджэньня” атэістычнае насельніцтва Ўкраіны раптам зрабілася надзіва рэлігійным. У сёлах і местах масава будуюцца новыя цэрквы, на тэлебачаньні й радыё гучаць чысьленыя хрысьцянскія перадачы, ніводная масавая акцыя не праходзіць без асьвячэньня. Запіс пра „адказнасьць перад Богам” зроблены ў прэамбуле новае Канстытуцыі Ўкраіны.

Больш таго, учорашнія недаверкі зацята сьперачаюцца, чыя дэнамінацыя ці канфэсія больш „кананічная” й больш „шляхотная”. У супрацьстаяньне на рэлігійным грунце ўцягнуліся дзесяткі тысяч людзёў. Вера сталася дзейнікам вялікае палітыкі — і гэта ня толькі дзякуючы ўдзелу нутраных сілаў. Зрэшты, тугі вузёл спароджаных мінуўшчынай міжканфэсыйных праблемаў спрычыніў падзеі „чорнага аўторка” 1995 году, калі на Сафійскай плошчы сіламі міліцыі было разагнана пахаваньне патрыярха Валадзімера (Раманюка).

Мінуўшчына, якая „cпараджае пачвару”, мае карэньне, значна глыбшае за 70 гадоў радзкае ўлады. Рэлігійная неталерантнасьць, відавочна, не была спрадвечна свомая ўкраінцам. Канчаткова дастаўшы хрост ад Бізантыі ў 988 годзе (ранейшыя ў часе спробы дакладна прааналізаваны ў [1]), русічы аказаліся значна больш талерантныя, чымся грэкі ў сваім стаўленьні да заходніх хрысьцянаў (паводле словаў М.Грушэўскага [2, С. 100], „каталік для праваслаўнага ўкраінца перадусім быў толькі „хрысьцянінам”, а не „злаверным і зламысным”). Гэтая талерантнасьць, нягледзячы на немінучыя эксцэсы гістарычнага развою, зьберагаліся ўвогуле аж да XVI стагодзьдзя — калі наступ Контрарэфармацыі надзвычайна абвайстрыў узаеміны паміж праваслаўнымі й каталікамі ў Рэчы Паспалітай. У гэты час, узноў ткі цытуючы М.Грушэўскага, „вера зрабілася найбольш балючым пунктам у тых абмежаваньнях і прыніжэньнях, якія цярпеў цяпер на кажным месцы ўкраінскі элемэнт ад пераможных польска-каталіцкіх колаў, і ў сілу звычайнай рэакцыі ставалася для прыніжанага ўкраінскага элемэнту спакмянём асаблівае прывязанасьці, найбольш каштоўным месцам, ягоным нацыянальным сьцягам і поклічам” (тамсама).

Спрабуючы ўратаваць перад абліччам каталіцкага наступу прынамся бізантыйскую абрадавасьць, большая частка ўкраінскіх сьвятароў склала ў 1596 годзе Берасьцейскую вунію з Рымам. Як наступак, праваслаўная вера на Ўкраіне цягам больш як двух дзесяцігодзьдзяў апынілася амаль па-за законам. Адылі рэакцыяй большай часткі ўкраінцаў сталася ўтварэньне брацтваў міранаў, якія апекаваліся асьветаю, і разам з казакамі П.Сагайдачнага ўзумелі дабіцца ў 1620 годзе аднаўленьня праваслаўнае гіерархіі. У гэтыя часы надзвычай узмацняецца традыцыя „соборноправности” (актыўнага ўдзелу міранаў ува ўсіх сфэрах царкоўнага жыцьця — аж да абраньня япіскапаў а мітрапалітаў [3]).

Царкоўнае жыцьцё на Маскоўшчыне зь ейнымі моцнымі традыцыямі цэзарапапізму, мэсыянствам (покліч „Трэйцяга Рыму” быў імплянтаваны эмігрантамі-грэкамі неўзабаве па ўпадку імпэрыі Палеолягаў), і надзвычайнай павагай да догмаў старасьвеччыны, выразьліва розьнілася ад украінскага. „Татарщиной, беспринципностью, отвратительным соединением низкопоклонства перед сильными с подавлением всего слабого отмечен, увы, рост Москвы и московского сознания с самого начала и непонятно, благодаря какой чудовищной аберрации религиозного национализма именно Московский период заворожил надолго сознание русских „церковников”, стал для них мерой „Святой Руси” — так пісаў у 1954 годзе лібэральны расейскі царкоўны гісторык протаярэй Ал.Шмэман [4, C. 29]. Таму за часоў Пятра Магілы ў Маскве да агулам больш адкрытых да Захаду ўкраінцаў ставіліся як да „герэтыкоў”[5]. Загэтым дастаўляньне ўкраінскіх кніжак было забароненае, а прыяжджомых да Масквы ўкраінцаў навет схілялі... да паўторнага хросту.

„Узьяднаньне” з Масквою ўкраінскае духавенства сустрэла рэзка варожа. Ведама, што кіеўскі мітрапаліт Сільвестар Косаў адмовіўся прысягаць цару ў 1654 годзе, а адзін зь яго наступнікаў Язэп Тукальскі аж да сьмерці (1675 год) наагул памеўся кіраваць мітраполіяй з Чыгірына, перабываючы пад абаронаю антымаскоўскага гетмана Пятра Дарашэнкі.

Аднак у 1686 годзе кіеўская мітраполія пасьля трыццацьгадовага распачлівага супраціву з боку ейных вернікаў і клеру была ткі прыведзена пад зьверхнасьць патрыярха маскоўскага. І вельмі скора, як на гістарычныя вымеры, праваслаўная царква на нашых абшарах ператварылася ў адзін зь інструмэнтаў паліцыйна-жандарскае імпэрыі. Украінская мова была станаўко выгнаная з набажэнстваў, кнігадрукаваньне на ёй богаслужбовых кнігаў было забаронена яшчэ ўказам Пятра I у 1720 годзе, заміж цэркваў у стылі барока загадам 1801 году было вызначана будаваць казённыя пяцькупальныя расейскія храмы, а дазвол на выданьне першага сучаснага ўкраінскага перакладу Эвангельля, зьдзейсьненага сьвятаром П. Марачэўскім у 1860 годзе, быў дадзены сынодам адно ў 1906 годзе, пасьля скасаваньня найадыёзьнейшых забаронаў на ўкраінскае слова. (Найноўшы ў часе пераклад Сьвятага Пісьма І.Нячуя-Лявіцкага, П.Куліша й І.Пулюя быў надрукаваны ў 1903 годзе вонках Расейскае імпэрыі, у Вене.) Зразумела, што цягам усяго часу не магло йсьціся ні пра выбарнасьць уладыкаў, ні пра апекаваньне царквы над народнаю асьветаю.

Не выпадкова ўкраінскія дзяячы мінулага й пачатку гэтага стагодзьдзя ў бальшыні або шукалі Бога далёка за сьценамі храмаў, дзе прапаведвалі чужою моваю пакору да чужых валадароў, або, па вялікаму рахунку, наагул разьмінуліся з сыстэмаю хрысьцянскіх вартасьцяў. Як пісаў А. Латоцкі, „інтэлігенцыя сталася індыфэрэнтнаю да рэлігіі, ці атэістычнаю, а калі шукала жывой веры ў рэлігійна-філязофскіх арганізацыях, то не магла знайсьці супольнай мовы з гіерархічнымі коламі... Масы ўсё больш шукалі задавальненьня свайго рэлігійнага пачуцьця вонках царкоўнае агароджы — у расколе й сэктах” [5, C. 88]. Безумоўна, такія дзяячы ўкраінства, як І.Катлярэўскі, Р.Квітка. Т.Шаўчэнка, П.Куліш, М.Кастамараў, І.Нячуй-Лявіцкі глыбака шанавалі Эвангельле — але былі даволі далёкімі ад афіцыйнае царквы (яшчэ раней такой пазыцыі датрымваўся Р.Скаварада). Але прадстаўнікі малодшае генэрацыі (М.Драгаманаў, М.Грушэўскі, В.Вынычэнка) ставіліся да царквы адкрыта непрыязна. Зрэшты, абыякавасьць сацыялістычных праваднікоў УНР да праблемаў веры, што спавядалі мілёны селакоў, якіх яны ўзяліся вывальняць, спрыяла апаразе Вызвольных змаганьняў.

У кароткі пэрыяд незалежнасьці, абвешчанай у 1917 годзе, купка патрыятычна настаўленых сьвятароў памкнулася адраджаць традыцыі суборнапраўнай (кіраванай ня толькі вышэйшымі гіерархамі, але і ўсімі вернікамі) царквы Сьвятога Валадзімера й Мітрапаліта Пятра Магілы. У 1919 годзе протаіярэй Васіль Лыпкоўскі ўпершыню адправіў у Суборы Сьвятога Міколы ў Пячэрску (зьнішчаны ў 30-я гады) набажэнства на роднай украінскай мове.

Арганізацыйна намаганьні грудка Васіля Лыпкоўскага ўвасобіліся ў 1921 годзе ў стварэньне Ўкраінскае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы. Жадны з расейскіх япіскапаў не пагадзіўся прылучыцца да яе, і таму собскі епіскапат давялося высьвячаць, паклікаючыся на традыцыі Александрыйскай царквы другога стагодзьдзя сьвятарскім высьвячэньнем — што пацягнула за сабою зьвінаваньні нядобразычліўцаў у „некананічнасьці”. Новапаўсталая УАПЦ разгарнула шырокую місыйную й асьветную працу. Радзкая ўлада сьпярша талеравала гэтую дзейнасьць — бачачы ў ёй спосаб паслабіць магутнае й маналітна апазыцыйнае тады расейскае праваслаўе. Але вельмі хутка часы зьмяніліся. 25 жніўня 1921 году ўрадавая харкаўская ґазэта „Вісті” пісала: „Украінізацыя царквы — гэта ў ісьце пярэйсьце ўлады царквы з рук абшарнікаў у рукі куркулёў а мяшчанаў. Заміж панскае веры расейскіх абшарнікаў мы маем новую хорму праваслаўя на Ўкраіне — куркульскую веру, створаную нацыянальнымі ідэолягамі дробнае буржуазіі”. Расейская царква задэкляравала сваю ляяльнасьць — а нацыянальная арыентацыя УАПЦ ставалася ўсё больш непажаданаю. Ужо на пачатку 30-х гадоў гэтая царква, што налічвала больш як 1200 парафіяў, была разьбітая, а з 24 яе япіскапаў былі рэпрэсаваныя 23 (дакладны мартыралёг УАПЦ выкладзены, напрыклад, у [6]).

Адразу пасьля гэтага настала чарга і ўкраінскага экзархату Расейскае праваслаўнае царквы. Нішчэньне рэлігійных грамадаў было настолькі татальным, што з больш як 10000 праваслаўных парафіяў, што дзеялі на тэрыторыі Ўкраіны ў 1917 годзе, на пачатак 1938 году ацалела ня больш дзесяцёх. (З гэтае нагоды зацемім, што і ў Расеі бальшыня храмаў была зачыненая, — але навет у другой палове трыццатых там усё ж зьбераглася, хоць і неаднаразова дэцымаваная, вышэйшая царкоўная гіерархія на чале з патрыяршым месцазаступнікам, а на кажнага зь япіскапаў існавала ўсё ж па некалькі дзесяткоў парафіяў.)

Як выразьліва сьветчыць выдадзены на пачатку 30-х гадоў адзін із шматлікіх плякатаў Зьвязу ваяўнічых бязбожнікаў, „на подзе ўжыцьцяўленьня генэральнае лініі партыі пралетарыят і працоўнае сялянства бальшавіцкім удырам раструшчылі шкоднікаў сацыялізму й іх сьвятую агентуру”. Пры гэтым нішчыліся ня толькі рэлігійныя дзяячы, а й шматлікія творы царкоўнага мастацтва — як манумэнтальныя (сотні й тысячы зруйнаваных храмаў, у тым ліку такія ўнікальныя, як Залатаверхі Міхайлаўскі субор у Кіеве [7]), так і спакмяні культу й элемэнты аздабленьня цэркваў (масава прадаваліся за мяжу з мэтай пакрыцьця выдаткаў дзяржавы на сацыялістычнае будаўніцтва).

Сытуацыя дзе-нідзе зьмянілася ў 1939 годзе, калі да складу УССР была далучана Валынь. Там на той час дзеяла Праваслаўная царква, што атрымала кананічную аўтакефалію ад Патрыярха Канстантынопальскага ў 1924 годзе. Намаганьнямі НКУС яна была тэрмінова інкарпараваная да Маскоўскага Патрыярхату — але за часоў нямецкай акупацыі ейнымі япіскапамі была зроблена яшчэ адна спроба адрадзіць УАПЦ на тэрыторыі ўсяе Ўкраіны. Не зважаючы на забарону акупацыйных уладаў, у 1942 годзе ў сутарэньнях Андрэеўскае царквы ў Кіеве былі таемна высьвячаныя новыя япіскапы, у тым ліку й ведамы грамадзкі дзяяч, калішні пасол у польскім Сойме Сьцяпан Скрыпнык — у будучым Патрыярх ужо трэйцяй адроджанай УАПЦ Мсьціслаў.

Тымчасам пасьля ведамай сустрэчы Сталіна з ацалелымі япіскапамі РПЦ у верасьні 1943 году сытуацыя ў СССР што да праваслаўя кардынальна зьмянілася: із цкаванай Маскоўская царква ператварылася ў яшчэ адзін дадатак да дзяржаўнае прапагандысцкае машыны. Па трывалай пярэрве было дазволена абраць (на безальтэрнатыўнай аснове) патрыярха — ім стаўся патрыяршы месцазаступнік Серґій, які на ўвесь сьвет абвясьціў, што жадных цкаваньняў на веру ў СССР нямаш і не было. Зразумела, што жадныя іншыя веравызнаньні, апрыч „афіцыйнае” РПЦ, на вывальненых землях дзеяць ужо не маглі. Таму грамады УАПЦ ліквідаваліся адразу пасьля прыходу Чырвонай арміі, а выразна нацыянальна зарыентаваная Ўкраінская грэка-каталіцкая царква „самараспусьцілася” на Львоўскім суборы 1946 году.

Чарговая хваля цкаваньняў на РПЦ прыпала на хрушчоўскія часы. Сетка яе грамадаў была прымусова скарочана амаль удвая. Але навет пры гэтых умовах з 6000 ейных парафіяў, што дзеялі ўва ўсім СССР, больш як 4000 знаходзілася на Ўкраіне [8].

За часоў перабудовы стаўленьне ўладаў да РПЦ у чарговы раз зьмянілася. Тысячагодзьдзе хросту Русі ў 1988 годзе было ўпершыню пампэзна адзначана на афіцыйным дзяржаўным узроўні, — хоць і зусім ня там, дзе тую Русь насамрэч ахрысьцілі. Слова „Ўкраіна” падчас афіцыйных сьвяткаваньняў было прамоўленае ўсяго адзін раз — і то прадстаўніком Ватыкану. Царкве пачалі вяртаць адабраныя калісьці храмы (у Кіеве — комплекс Дальных, а ўборзьдзе й Бліжніх пячораў Лаўры). З гэтай нагоды зацемім, што й гэта рабілася таксама цалком пабальшавіцку — з выкіданьнем амаль на вуліцу ўнікальных музэйных калекцыяў ці нішчэньнем прытарнаваных арганных заляў — бо фінансуючы культуру паводле „рэшткавага прынцыпу”, спэцыяльных музэйных памяшканьняў і канцэртных заляў дзяржава амаль не будавала.

Адылі з канца 80-х гадоў над Украінскім экзархатам РПЦ узноў пачалі зьбірацца хмары. Вернікі на Галічыне сталі ўсё больш актыўна вымагаць легалізацыі УГКЦ, а інтэлігенцыя пачала пераймацца пытаньнем: чаму ў цэрквах па ўсёй Украіне нідзе не чуваць украінскае мовы? З грэка-каталіцкім пытаньнем улада намагалася весьці барацьбу выпрабаванымі мэтадамі: цягам 1988-89 гадоў РПЦ на Львоўшчыне, Цярнопальшчыне й Прыкарпацьці было перададзена больш тысячы храмаў, якія стаялі ад вайны пустымі, — і нарэшце легалізаваныя грамады грэка-каталікоў апыніліся бяз цэркваў. Гэтым быў закладзены дагодны матар’ял для ўсіх дальшых сутыкненьняў на міжканфэсыйным грунце.

З праблемаю мовы, а глыбей — духовай арыентацыі ўкраінскага аддзелу РПЦ наўперад на традыцыі прыслужніцтва перад далёка не хрысьцянскай уладай — сытуацыя была яшчэ больш складаная. Ад пачатку 1989 году пачалі стварацца першыя ініцыятыўныя групы адраджэньня УАПЦ. У канцы жніўня таго ж году з-пад юрысдыкцыі РПЦ афіцыйна выйшла першая царква Пятра й Паўла ў Львове, і працэс, прынамся ў заходнім рэгіёне, пайшоў лявінападобна. Ужо ў кастрычніку ў УАПЦ зьявіўся свой першагіерарх — калішні япіскап Жытомірскі й Оўруцкі РПЦ Іван (Бандарчук), перад гэтым вязень сталінаўскіх канцлягероў зь вялікім стажам. Цягам наступных некалькіх месяцаў ім была высьвячаная новая гіерархія УАПЦ.

На пачатку чырвіня 1990 году адбываецца першы Ўсеўкраінскі субор УАПЦ, на якім абіраюць першага праваслаўнага Патрыярха Ўкраіны. Ім стаў 92-гадовы мітрапаліт УПЦ у ЗША Мсьціслаў. У кастрычніку таго ж году новаабраны патрыярх прыбывае ўва Ўкраіну.

Новыя павевы не маглі не адбіцца й на экзархаце РПЦ. Яго кіраўніцтва на чале зь мітрапалітам Філярэтам таксама пачынае дамагацца большае аўтаноміі ад Масквы. У выніку экзархат адзержвае новую назву — „Украінская праваслаўная царква” — з правам мець собскі сынод. У кастрычніку 1990 году маскоўскі патрыярх Алексій II даруе УПЦ грамату на самастойнасьць у яе нутраным кіраваньні. Прыезд маскоўскага ўладыкі да Кіева выклікаў войстрае супрацьстаяньне прыхільнікаў дзьвюх галінаў украінскага праваслаўя на Сафійскім пляцы.

На сярэдзіну 1991 году царкоўная сытуацыя на Ўкраіне да пэўнай меры стабілізавалася. На Галічыне на той час засталіся лічаныя парафіі УПЦ — глухое супрацьстаяньне пралягло паміж УАПЦ (каля 1000 парафіяў у трох абласьцёх) і УГКЦ (прыблізна 2000 парафіяў). Пры гэтым не зусім зграбнаю аказалася палітыка й новае „дэмакратычнае” ўлады, што яўна фаварызавала УГКЦ. Тым ня менш, у 22 абласьцёх УАПЦ, нягледзячы на безумоўныя сымпатыі нацыянальнае інтэлігенцыі, так і ня здолела стацца цямкой сілай. Мясцовая ўлада як правіла адмаўляла грамадам УАПЦ у пераданьні храмаў, і на больш як 5000 парафіяў УПЦ тут на той час налічвалася заледзьве паўсотні цэркваў УАПЦ.

З абвяшчэньнем незалежнасьці Ўкраіны сытуацыя карэнна зьмянілася. Абапіраючыся на 34-е правіла Сьвятых Апосталаў, памесны субор УПЦ у лістападзе 1991 году паставіў перад архіярэйскім суборам РПЦ у Маскве пытаньне пра поўную аўтакефалію ўкраінскае царквы. Зрэшты, гэта адпавядала традыцыям праваслаўя, дзе зьяўленьне новае незалежнае дзяржавы (Баўгарыі, Сэрбіі, Румыніі, Грэцыі і г.д.) заўсёды павялічвала сям’ю памесных праваслаўных цэркваў яшчэ на адну. Аднак утрата Ўкраіны азначала для Масквы ня толькі адыход больш як паловы собскіх парафіяў, але й перамяшчэньне ў дыптыху праваслаўных цэркваў з ганаровага пятага месца значна далей (паводле лучнага выразу ці то І.Драча, ці то В.Яварыўскага, у год хросту кіяўлянаў на месцы будучай Масквы можна было ахрысьціць хіба што рудога мядзьведзя). Не прыймалі такой пэрспэктывы й цесна зьвязаныя з РПЦ маскоўскія палітыкі — для іх унезалежненьне УПЦ азначала ўтрату магутнага вагара палітычнага ціску на Ўкраіну.

Рэакцыя не адлякалася. У маскоўскіх і расейскамоўных кіеўскіх mass media супраць Філярэта разгарнулі беcпрэцэдэнтную паводле маштабаў кампанію. Архіярэйскі субор РПЦ у красавіку 1992 году запатрабаваў ад Філярэта пакінуць кіеўскую катадру. А калі Філярэт не скарыўся гэтай пастанове, то мітрапаліта, якому адно месяц перад тым дзякавалі за беззаганнае пастырскае служэньне, спабылі сану. Харкаўскаму мітрапаліту Нікадыму даручаюць склікаць архіярэйскі субор УПЦ (паводле статуту УПЦ права склікаць субор мае толькі Філярэт). На суборы 17 украінскіх япіскапаў абіраюць сваім „предстоятелем” кіруючага справамі Маскоўскае патрыярхіі мітрапаліта Валадзімера (Сабадана).

У адказ 25-26 чырвіня ў Кіеве зьбіраецца Ўсеўкраінскі праваслаўны субор УАПЦ і часткі УПЦ, што засталася вернаю Філярэту. Субор абвяшчае задзіночаньне дзьвюх цэркваў пад амафорам патрыярха Мсьціслава ў адзіную УПЦ Кіеўскага Патрыярхату, і абірае Філярэта заступнікам старога патрыярха, які пастойна перабываў у ЗША.

Падзеі лета 1992 году ўпершыню зрабілі незалежную ўкраінскую царкву агульнанацыянальнаю, а не рэгіянальнаю, як раней, сілаю, якая задзіночвала больш 2000 парафіяў. Аднак бальшыня праваслаўных парафіяў з цэлага комплексу прычынаў надалей засталася ў юрысдыкцыі прамаскоўскае УПЦ. На прэзыдэнцкіх выбарах 1994 году новы „предстоятель” УПЦ-КП Валадзімер (Раманюк), абраны патрыярхам пасьля сьмерці Мсьціслава ў жніўні 1993 году, адкрыта заклікаў вернікаў галасаваць за Л. Краўчука, а царква мітрапаліта Сабадана ўжыцьцявіла рэальнае (хаця й публічна шырака не дэкляраванае) падтрыманьне Л. Кучмы, які выступаў тады пад поклічамі цясьнейшае інтэграцыі з Расеяй. Як вынік, новы прэзыдэнт адмовіўся ад якіх-колечы публічных кантактаў з УПЦ-КП, а калі патрыярх Валадзімер, доўгагадовы палітвязень сталінаўскіх і брэжнеўскіх лягероў, памёр у ліпені 1995 году, улада адмовіла яму ў праве быць пахаваным на тэрыторыі сядзібы Сьвятое Сафіі, чаго вымагалі царкоўныя каноны. Урэшце, адбыліся сумнавядомыя падзеі крывавага аўторка 18 ліпеня 1995 году, калі несанкцыянаванае пахаваньне патрыярха было брутальна разагнана аддзеламі „Беркута”. У кастрычніку 1995 году на патрыяршы пасад УПЦ-КП быў абраны Філярэт. Наступкам стаўся адыход ад царквы сьцягу калішніх прыхільнікаў УАПЦ.

Дагэтуль ішлося пераважна пра праваслаўную царкву — гэта абумоўлена як ейнай асабліваю вагою ў грамадзтве, так і сувіта гістарычнымі прычынамі. Адылі ня менш драматычная й гісторыя другой паводле важнасьці царквы Ўкраіны — грэка-каталіцкай. Утвораная ў выніку Берасьцейскае вуніі 1596 году, царква прайшла шлях павучальнай гістарычнай трансфармацыі. На пачатак мінулага стагодзьдзя спабытыя вышэйшых столак русіны ў Галічыне сталіся нацыяй „chłopa i popa” — і нацыянальнае адраджэньне было ініцыяванае дзяячамі царквы — ад мітрапаліта М. Лявіцкага, што адстойваў народную мову ў школах, да правадыра „Рускай тройцы” паэта й сьвятара М. Пашкевіча (гл. напр. [6, С. 8]). За мітрапаліта Андрэя Шэптыцкага (ачольваў УГКЦ у 1901-1944 гадох) царква ператварылася ў галоўны падмурак нацыянальнага адраджэньня на Галічыне, і праводзіла велізарную асьветную й культурніцкую працу. Аўтарытэт мітрапаліта Андрэя быў нагэтулькі высокі, што ў 1944 годзе радзкія „вывальняльнікі” Львова хавалі яго з вайсковаю пашанаю (быў прысутны навет М. Хрушчоў). Аднак ужо праз два гады царква была ліквідавана, а ейныя ўладыкі й клер — рэпрэсаваныя. Але — і гэта ўнікальны прылучай у радзкай гісторыі — афіцыйна распушчаная царква нягледзячы на ўсе рэпрэсіі працягвала існаваць у катакомбах, праводзячы падмосьцева абрады, высьвячаючы новых сьвятароў, і навет падтрымваючы сетку падмосьцевых манастыроў. Наступнік Шэптыцкага мітрапаліт Язэп Сьліпы, якога радзкі ўрад вымушаны быў адпусьціць за мяжу на пачатку шэсьцьдзясятых, разгарнуў у Рыме дзейнасьць у прасьцінку стварэньня грэка-каталіцкага ўкраінскага патрыярхату. Адылі, лякаючыся адкрытага канфлікту з Масквою, Ватыкан так і не прызнаў патрыяршай годнасьці дастойнікаў УГКЦ, дараваўшы ім заміж гэтага тытул „вярхоўных архіяпіскапаў”. Пасьля трыюмфальнага адраджэньня царквы на Ўкраіне ў канцы 1980-х у ёй акрэсьліліся дзьве плыні — беззасьцярожна ляяльная да Рыму, увасобленая галавой УГКЦ кардыналам М.-І.Любачэўскім, і пранезалежніцкая, гатовая да дыялёгу з праваслаўнымі ў справе стварэньня адзінага ўкраінскага патрыярхату.

Традыцыйна моцныя пазыцыі на Ўкраіне маюць рыма-каталікі (лічба іхных парафіяў перавысіла 600, падвоіўшыся цягам апошніх пяцёх гадоў — дарма што за радзкіх часоў дзейнасьць гэтае царквы была сурова абмежавана). На гэтай асноведзі ўсё больш памяркоўнымі выглядаюць дасьпехі традыцыйных пратэстансцкіх цэркваў — баптыстых, эвагелістых „пяцьдзясятнікаў” і адвэнтыстых. Іхнае зьяўленьне на Ўкраіне прыпадае яшчэ на мінулае стагодзьдзе й зьвязана з пошукамі шырокімі столкамі селакоў „жывое” веры, не сапсутай зьмярцьвеласьцяй казённага праваслаўя. Царскі ўрад усяляк абмяжоўваў „штунду” зь ідэалягічных меркаваньняў, а радзкая ўлада сурова перасьледавала пратэстантаў за іхны пасьлядоўны нонканфармізм. Але сяньня, хаця лік грамадаў пратэстантаў значна большы, чымся, скажам, лік парафіяў УПЦ-КП а УАПЦ, разам узядзеных, аднак уплыў гэтых цэркваў блізу не выходзіць вонкі кола іхных згуртаваных прыхільнікаў. Праз гэта ў інфармацыйнай прасторы Ўкраіны пратэстанты прадстаўлены пераважна ня гэтымі, ужо традыцыйнымі для Ўкраіны дэнамінацыямі, што маюць глыбокае гістарычнае карэньне, а, пераважна, замежнымі тэлепрапаведнікамі.

Зь нехрысьцянскіх цэркваў у сувязі зь вяртаньнем на Ўкраіну крымскіх татараў набірае сілы іслам. Расшырылася й сетка сынагогаў, хаця лік актыўных юдаістых пастойна зьмяншаецца ў сувязі з эміграцыяй жыдоў (затое з году ў год павялічваецца колькасьць пілігрымак да сьвятыняў узьніклага на Падольлі хасыдызму). Набываюць распаўсюджаньне (пераважна сярод гарадзкой моладзі) розныя ўсходнія вераньні.

Адылі, у процівагу рэлігійнай „касмапалітызацыі” Ўкраіны (свой патрыятызм старанна падкрэсьліваюць адно УГКЦ, УПЦ-КП і УАПЦ ), узьнікла й плынь, якая сяньня прэтэндуе на манапольнае рэлігійнае ўвасабленьне нацыянальнага духу ўкраінцаў. Ідзецца пра РУНВеру ( „родную, украінскую нацыянальную веру”), заснаваную блізу 30 год таму ў ЗША „наўчыцелем” Лявом Сыленкам. Догматы РУНВеры выкладзеныя ў велізарнай (1428 бачынаў шчыльнага друку) кнізе Сыленка „Мага Віра”. Паводле іх, разуменьне Бога можа быць розным, але ў РУНВеры яно „найдасканальшае й найсьвятшае”. „Дажбог — у вызначэньні Сыленка — Сьвятло, Самасьцьвярджальная Незьнішчальная Энэргія, Пачынаньне духовай і цялёснай субстанцыі народу Ўкраінскага”[9]. У цэлым жа вучэньне Сыленка мае адкрыта эклектычны характар, спалучаючы паасобныя хрысьцянскія маральныя прынцыпы, патрыятычныя заклікі, і рэзка антыхрысьцянскія выпады, бо, паводле Сыленка, хрысьцянства ё чужою вераю для ўкраінцаў. На сяньня нешматлікія грамады РУНВеры складаюцца пераважна зь людзёў ультрапатрыятычных паглядаў.

Такім чынам, на сяньня ўва Ўкраіне дзеюць такія асноўныя канфэсіі:

1. Украінская праваслаўная царква (у кананічнай сувязі з Маскоўскім патрыярхатам). Налічвае больш як 6000 парафіяў (каля 5000 сьвятароў), 64 манастыры, мае 10 навучальных установаў. Колькасна значна пераважае на ўсёй тэрыторыі Ўкраіны, апрыч Галічыны, Валыні й Кіева. Канстытуявалася ў 1992 годзе на аснове часткі УПЦ, што абрала галавой мітрапаліта Валадзімера (у міры — Віктар Маркіянавіч Сабадан, 1935 г. н.), які да гэтага быў кіраўніком справаў Маскоўскае патрыярхіі. Цяпер УПЦ аўтаномная ў сваіх нутраных справах, аднак сумленна йдзе ў фарватэры палітыкі Маскоўскае патрыярхіі, скіраванай на аднаўленьне „духовага й палітычнага адзінства славянскіх народаў”. Набажэнствы праводзіць у „царкоўнаславянскай” (рэальна — набліжанай да сучаснай расейскай) мове, казаньні — парасейску й зрэдку паўкраінску.

2. Украінская праваслаўная царква Кіеўскага патрыярхату. Узьнікла ў чырвіні 1992 году ў выніку задзіночаньня УАПЦ патрыярха Мсьціслава і пранезалежніцкай часткі УПЦ на чале зь мітрапалітам Філярэтам (Міхайлам Антонавічам Дзенісенкам, 1929 г. н., які з кастрычніка 1995 году ё галавой царквы з тытулам Патрыярха Кіеўскага і Ўсяе Русі-Ўкраіны). Царква задзіночвае каля 2000 парафіяў (блізу 1300 сьвятароў), мае 15 манастыроў, 11 навучальных установаў. Наймацнейшыя пазыцыі царквы на Галічыне, Валыні, Ровенскай і Чарнавецкай абласьцёх, у Кіеве й на Кіеўшчыне. Царква не прызнае кананічнасьці акту 1686 году пра прылучэньне Кіеўскай мітраполіі да Масквы, і актыўна падтрымвае незалежнасьць Украіны. Набажэнствы праводзіць на ўкраінскай ці царкоўнаславянскай мове (на жаданьне парафіянаў). Да царквы сяньня ўвыходзяць на аўтаномных правох Праваслаўная царква ў Заходняй Эўропе й Канадзе, частка Эладзкае праваслаўнае царквы, што не прызнала свайго часу пярэйсьця на новы стыль, УАПЦ (суборнапраўнікаў) у ЗША і некалькі дзесяткоў грамадаў у Расеі.

3. Украінская аўтакефальная праваслаўная царква. У цяперашнім выглядзе сфармавалася ў верасьні 1993 году на аснове часткі УАПЦ, якая не прызнала задзіночаньня з царквою мітрапаліта Філярэта. У кастрычніку 1995 году да УАПЦ перайшло чацьвёра ўладыкаў УПЦ КП, што не згадзіліся з абраньнем Філярэта патрыярхам. Сяньня царква налічвае каля 300 парафіяў (блізу 200 сьвятароў), пераважна на Галічыне. Галавой царквы ё патрыярх Дзімітрый (Валадзімер Ярэма, 1915 г. н.). Ідэйная пляцхорма УАПЦ адразьняецца ад пляцхормы УПЦ КП хіба што войстрым непрыймом асобы Філярэта.

4. Украінская каталіцкая (ці гістарычна — грэка-каталіцкая) царква. З мамэнту сваёй легалізацыі, дасягненай у 1989 годзе ў выніку масавых акцыяў вернікаў у Львове, Кіеве і Маскве, поўніцай аднавіла перадваенную колькасьць парафіяў (больш як 3000). Мае амаль сотню манастыроў, 10 навучальных установаў, вялікую колькасьць пэрыядычных выданьняў. Галавой царквы ё кардынал М.-І.Любачэўскі, 1914 г.н. Цягам апошняга часу царква відавочна ўзмацніла свой уплыў вонках Галічыны.

5. Рыма-каталіцкая царква. Дагэтуль ё пераважна царквою польскае меншыні, і бальшыня зь яе 600 парафіяў засяроджана ў заходніх абласьцёх Украіны. Больш як 200 з 300 ейных сьвятароў прыбылі з замежжа, і ня маюць украінскага грамадзянства. Аднак у апошнія часы царква ці мала робіць для таго, каб падкрэсьліць свой наднацыянальны характар. Набажэнствы ў касьцёлах адбываюцца ня толькі на польскай мове, але і на ўкраінскай, расейскай і іншых мовах. Царква праводзіць значную асьветную працу, утрымвае больш як 200 нядзельных школаў, выдае 6 ґазэтаў і часапісаў.

6. Пратэстанты. Асноўнымі пратэстанцкімі цэрквамі ўва Ўкраіне сяньня ё Эвангельскія хрысьцяне-баптыстыя (1585 грамадаў), Хрысьцяне веры эвангельскай („пяцьдзясятнікі” — 969 грамадаў), Сьветкі Яговы — 506 грамадаў, Адвэнтыстыя сёмага дня — 424 грамады. За часоў радзкае ўлады наймулчэйшыя ганеньні дазналі тыя з пратэстанцкіх цэркваў, якія не дазвалялі сваім вернікам якога-любя ўдзелу ў грамадзкім жыцьці, службы ў войску (знакамітыя „справы адмоўнікаў”) і г.д. Аднак сяньняшні такі „абстэнтызм” значна звужае сацыяльны ўплыў „традыцыйных” пратэстантаў. Паводле мовы набажэнства, пратэстанты дагэтуль пераважна расейскамоўныя, хоць і тут украінская ўсё шырэй набывае правоў грамадзянства.

Усе іншыя канфэсіі (усяго на чырвень 1995 году на Ўкраіне легальна дзеяла каля 16500 грамадаў 67 веравызнаньняў і прасьцінкаў) значна саступаюць колькасьцяй сваіх грамадаў. Адылі сяньняшні ўплыў пэўнае царквы на супольнасьць грамадзян вызначаецца ня толькі колькасьцяй яе парафіяў. Як паказвае сацыялягічнае апытаньне, выкананае цэнтрам „Дэмакратычныя ініцыятывы” [10], у 1994 годзе 37,5 % насельніцтва лічыла сябе нерэлігійным. Звыш чвэрці апытаных (25,9 %) аднесла сябе да прыхільнікаў УПЦ КП (значная частка гэтых людзёў можа наагул не хадзіць да царквы, або адведваць храмы УПЦ). На наступным месцы знаходзіцца царква, што афіцыйна ня дзеіць на Ўкраіне ў „чыстым выглядзе” — 7,3% абвясьцілі сябе прыхільнікамі РПЦ. Адылі гэта ё прыродным прагненьнем часткі этнічных расейцаў — адведваць родную царкву бяз шыльдаў тыпу „УПЦ (МП)”. Стабільным ё ўплыў грэка-каталікоў — 6,2 % апытаных, пераважна на Галічыне. Адно 3,4% аказаліся прыхільнікамі УПЦ (МП) у ейным цяперашнім статусе аўтаномнае часткі РПЦ, і толькі 1,8% падтрымалі УАПЦ.

Гаворачы пра ўплыў цэркваў на сяньняшнюю сьведамасьць украінцаў, нельга абмінуць пытаньня пра рэлігійнасьць украінскага народу. Для сучасных хрысьцянскіх публіцыстых, як, напрыклад, Е.Сьверст’юка, гэтая рэлігійнасьць ё спаконвечнай і незапярэчнай: „Праваслаўная царква цягам стагодзьдзяў была нашай калыскай духовасьці, нашай школай красы й чалавечнасьці, нашым нацыянальным штандарам у барацьбе за права быць сабой. Яна праявіла мудрую талерантнасьць да ўкарэненых у народзе спрадвечных абрадаў і звычаяў. У народна-песенную эстэтычную стыхію яна ўнесла боскую мэлёдыю малітву й гімну, яна ўзьвялічыла зямлю ўрачыстаю красою субораў і цэркваў. Праўду казалі Валадзімеравы паслы: „У грэцкай царкве найбольш красы ...” [11].

У ісьце цяжка не пагадзіцца з тым, што, выходзячы зь дзяржаўнага статусу праваслаўнае царквы, усё жыцьцё пераважнае бальшыні ўкраінскіх падданых Расейскае імпэрыі знаходзілася пад ейным уплывам. Але антырэлігійная палітыка 20-80-х гадоў мела свае насьледкі. Хаця ў дыяспары ўзьнікла легенда пра тое, быццам „перасьлед рэлігіі выклікаў вонкашняе прытарнаваньне да бязбожніцтва, але затое рэлігійнае жыцьцё зыйшло ў падмосьце й нелегальна, пакрыёма набывае большай нутраной сілы й значэньня, чымся тое было раней, калі праваслаўе за царскіх часоў навязвалася сіламоц” [12], аднак, відаць, бальшыня грамадзянаў УССР перастала ткі быць хрысьцянамі. І сяньня колькасьць актыўна веруючых на Ўкраіне, відаць, не перавышае 10-15 млн. чалавек: „сацыялагічна не фіксуецца масавага ўзросту сьведамых рэлігійных перакананьняў, так сама, як і масавага сьведамага пераходу няверуючых ува ўлоньне царквы, калі рэлігійнасьць вымяраць запраўднымі меркамі, і не прыймаць за яе ўздым цікавасьці да рэлігіі як да нявысваенай дзялянкі культуры й народных традыцыяў [8, С.3]”. Запраўды, хаця блізу палавіца вырослых грамадзянаў сяньня можа вызначыць сваю канфэсыйную прыналежнасьць, для бальшыні зь іх гэты выбар ё насьледкам баржджэй палітычных перакананьняў ці культурных зацікаўленьняў. Гэта, зрэшты, відаць з таго, што парафіяне амаль усіх цэркваў значна больш ахвотна бяруць удзел у размавітых асьвячэньнях (вады на Вадохрышча, зельля на Тройцу, яблыкаў на Спаса і г.д.), і значна радзей ідуць да споведзі й прычасьця (а сама эўхарыстыя ё асноваю асноваў хрысьцянства!). Нездарма ведамны гісторык, актыўны ўдзельнік царкоўнага руху С. Білакінь у сакавіку 1992 году ў інтэрвію часапісу „Людина і світ” наракаў: „і цяпер усе нашы ўздняпроўскія месты — пэўна, паводле інэрцыі — наскрозь атэістычныя. Зайдзеце да ўкраінскіх аўтакефальных цэркваў, напрыклад, Кіева, і вы абачыце, што служба йдзе, а вернікаў амаль няма” (дзеля справядлівасьці зазначым, што храмы расейскае царквы ў тым жа Кіеве пусткаю не стаялі).

Цягам апошняга тысячагодзьдзя жадная іншая інстытуцыя не зрабіла на культуру ўкраінцаў — і „высокую”, і звычаёвую — такога магутнага ўплыву, як праваслаўная царква. Згадайма зьмест курсу лекцыяў з украінскай культуры ў рэдакцыі Зьмітра Антановіча [12]: „Школа й асьвета — пачыналіся пры манастырох ад хросту Русі, і для бальшыні селакоў заставаліся зьвязанымі з царквою аж да пачатку гэтага стагодзьдзя (яшчэ жывыя людзі, якія хадзілі да царкоўнапарафіяльных школаў). Украінская кніга — як у рукапісным, так і ў друкаваным выглядзе — доўгі час мела пераважна багаслоўскі, агіяграфічны ці царкоўна-палемічны характар. Пісьменныя па сялянскіх хатах чыталі „Чэцьці-Мінеі” і „Псалтыр” (згадайма стогадовага Шаўчэнкававага дзеда Івана!). Украінская філязофія аж да Скаварады заставалася чысьцюткаю тэалёгіяй, і найвялікшыя ўкраінскія філёзафы Новага часу Р.Скаварада й П.Юркевіч былі думаньнікамі вылучна хрысьцянскімі. Украінская архітэктура, скульптура, гравюра, жывапіс, арнамэнт, музыка, навет тэатар — стаюцца часткава сьвецкімі толькі ў XVII стагодзьдзі. (Хаця й імёны пазьнейшых Д.Бартнянскага й М.Беразоўскага асацыююцца найперш зь іхнай літургічнаю музыкай.) Паймо ўкраінскага (больш радыкальна — „мазэпінскага”) барока — ці не найвыдатнейшага і найарыгінальнейшага ўнёску ўкраінцаў у скарбніцу сусьветнае культуры — таксама перш-наперш выклікае вобразы царкоўнага мастацтва. (Каштоўныя матар’ялы, прысьвечаныя ўплыву хрысьцянства на ўкраінскую культуру, зьбертыя ў фундамэнтальным томе „The Millennium of Ukrainian Christianity”[6], а таксама ў юбілейным 7-8 нумары часапіса „Сучасність” за 1988 год, прысьвечаным тысячагодзьдзю Валадзімеравага хросту.)

І, безумоўна, царкоўнымі вобразамі й малітвамі быў прасякнены штадзённы пабыт украінцаў — ад абразоў на покуці, адметнасьцяў кухні, якая ўлічвала ўсе пасты й мела багаты выбар адпаведных страваў, — да прымавак і прыказак накшталт „Без Бога — ні до порога”, „Усі ми під Богом”, „Як Божа воля, то й вирнеш з моря” і іншыя (у фундамэнтальным зборніку М. Номыса [13] прыведзена больш двух сотняў прыказак із словам „Бог” — больш, чымся зь якім-колечы іншым назоўнікам).

Адылі сытуацыя за часоў нацыянальнага адраджэньня мінулага стагодзьдзя рэзка зьмяніліся. Стаўленьне ўкраінскіх культурных дзяячоў да царквы ці не найбольш рэльефна выказаў Іван Нячуй-Лявіцкі — сам сын селавога сьвятара. У аповесьці „Хмары” (1874 год) пісьменьнік так малюе некалі славутую Магілянскую акадэмію, якую ён сам быў скончыў:

„В Братськім монастирі, в давній славній академії панував чужий великоруський дух, чужа наука, чужий язик, навіть чужі люди... Все давнє українське лежало десь глибоко під землею, рядом з могилою Сагайдачного, а над землею роєм вилися попід деревом чужі люди з чужої далекої сторони, з чужою мовою, з чужим духом, нагнані Бог зна звідкіль, щоб загнати в землю нашу старовину і новину, і поховати її навіки. [...] Академія зосталася дуже позаду од свого часу: в ній панувала схоластика, од котрої висихала всяка мисль в головах студентів. Світські науки були закутані в дух теології. Тільки одна філософія стояла усе дуже добре. Академія випускала тоді з семінарії професорів, котрі були темні, як темна ніч, і нічому не вчили, бо й самі нічого не тямили — тільки з горя горілку пили. Од темноти, од п’янства, од бідності вони сходили з ума, дуріли, бігали по вулицях в одних сорочках, тонули темної ночі де-небудь в калюжах, у канавах. З тієї академії повиходили протоєреї і архієреї, що плодили на Україні московський язик і московський дух, заводили московську централізацію в давній демократичній українській церкві. Давня академія Могили служила вже не Україні, не українському народові, а великоруському урядові і його государственим планам” [14, С.104, 109].

Гэтая доўгая цытата дазваляе зразумець, чаму новая ўкраінская культура агулам ніяк не была клерыкальнаю. Творчасьць уздняпроўскіх (і большай часткі галіцкіх) пісьменьнікаў на мяжы стагодзьдзяў амаль спабытая містычных нотаў, свомых, скажам, расейскай ці польскай літаратуры таго ж часу. Украінскія мастакі менш за расейскіх хінуцца да царкоўных фрэсак. (Валадзімерскі субор у Кіеве расьпісвалі В.Васьняцоў а М.Несьцераў, Кірылаўскую царкву — М.Врубель, царкву ў Пархоміўцы на Кіеўшчыне аздабляў М.Рэрых, а сярод цямкіх тагачасных уздняпроўцаў на ніве царкоўнага жывапісу багата й плённа працаваў, здаецца, толькі І.Йжакевіч. Асобна стаіць Галічына — дзе пазорныя наўзоры царкоўных твораў пакінулі А.Навакіўскі, бацька а сын Халодныя і інш.) Нарэшце, і самыя цэрквы на мяжы стагодзьдзяў рэстаўруюць і будуюць у нас пераважна паводле праектаў не-ўкраінцаў А.Прахава, А.Шчусева і іншых.

Адылі апісаныя вышэй працэсы мелі месца пераважна ў асяродзьдзі месцкай інтэлігенцыі. Сяло ж да 1917 году жыло сваім патрыярхальным пабытам, стродка датрымвалася царкоўных абрадаў, і на сакрамэнтальнае запытаньне: „Якой вы, лёрды, нацыі” — адказвала: „Та хто й зна... Живемо в Шенгеріївці. Православні” (О.Вишня. „Чухраїнці”).

Пасьля зьяўленьня УАПЦ стаўленьне старой украінскай інтэлігенцыі да царквы троху зьмянілася. Для нацыянальнай царквы працавалі магутныя культурніцкія сілы — прыгадайма найперш аўтараў літургійнае музыкі К.Стэцэнку й В.Леантовіча, а таксама сьвятара-перакладніка богаслужбовых тэкстаў М.Хамічэўскага (уборзьдзе — ведамнага перакладніка Барыса Тэна), актыўных удзельнікаў царкоўнага жыцьця пісьменьніцу Людмілу Старыцкую-Чарняхіўскую й пэдагога В.Дурдукіўскага. Падчас узглядна лібэральнага рэжыму УССР дваццатых гадоў украінская царква сталася для досыць абыякавых да рэлігіі людзёў шчылінаю для выяўленьня нацыянальных пачуцьцяў — і для палітычнага франдэрства. Пра атмасфэру таго часу дае ўяўленьне дзёньнікавы запіс М. Драй-Хмары ад 4 траўня 1926 году:

„29 квітня — Страсний четвер. Був у Софії і зустрінувся там із Косинкою та Івченком. Останній прийшов з грубою свічкою, хреститься, кланяється — справжній автокефальний християнин! В той час, як Чехівський виголошував своє довжелезне казання про князів церкви (його улюблена тема), ми стояли в темному закутку й говорили про події останніх днів, головним чином про Єнукідзе та про його україножерськую промову. Косинка передавав, що навіть Савченко та Терещенко обурювались нею, а Дорошкевич ніби сказав „Що ж це таке? Що ж воно буде?” [15, С. 340].

Яшчэ раз нагадаем — гэтая нязмушаная размова на палітычныя тэмы адбываецца ў катадральным суборы УАПЦ на Чысты чацьвер, калі шчырым хрысьцянам належыць засяроджана ўзгадваць пакуты Хрыстовыя й маліцца...

Але хаця старая УНРаўская інтэлігенцыя зь ейнымі народніцкімі традыцыямі і ўзгадаваньнем у духу пазытывізму маліцца ня ўмела, гэта не зашкодзіла ёй прайсьці свой крыжавы шлях. Узноў ткі паказальная доля асобаў, згаданых у цытаваным вышэй урыўку зь дзёньніка: пісьменьнік Р.Касынка расстраляны ў сьнежні 1934 году, пісьменьнік Міх.Іўчанка пасьпеў выехаць на Каўказ — але там неспадзявана памёр у 1939 годе. Прафэсар Вал.Чэхіўскі, пэўны час — галава ўкраінскага ўраду Дырэкторыі, а неўзабаве — прапаведнік-міранін — расстраляны ў 1937 годе. Загінулі й дзяяч бальшавіцкае партыі А.Енукідзэ, і пісьменьнік-„вусппівець” Я.Саўчанка. Загінуў на Калыме й сам аўтар запісу Міхайла Драй-Хмара...

У часе „вялікага пералому” быў зьдзеяны й станаўкі ўдыр па „рэлігійным сьведам’і масаў”. (А „марксыстаўска-ленінскі атэізм” абвяшчаўся неад`емнаю часткай камуністычнага сьветагляду.) Калі пасьля ленінскіх ганеньняў часоў грамадзянскае вайны (з блюзьнерскім выкіданьнем сьвятых мошчаў) царква атрымала некалькігадовы ўзглядны перадых, то ад 1928 году мутэркі рэзка закручваюцца.

Рэзка актывізуецца праца створанага ў 1925 годзе ўсярадзкага Зьвязу ваяўнічых бязбожнікаў. Лік ягоных асяродкаў на пачатак трыццатых годоў сягае 60000, а дынаміка закрытых на Ўкраіне храмаў павялічваецца ад 28 у 1926 годзе да 330 за першыя дзевяць месяцаў 1931 году. Далей адбываецца масавае нішчэньне цэркваў. У Кіеве зруйнавана 18 храмаў, што станавілі значную архітэктурную каштоўнасьць, і зьнішчана 7 кладоў. У Палтаве й Харкаве — зьнішчана 11 ведамных цэркваў. Тыя ж збудаваньні, што цудам ацалелі, выкарыстоўваліся ці то з гаспадарчымі мэтамі (Дабравешчанскі субор у Харкаве — складзішча запчасткаў, царква Ўвасабленьня ў Палтаве — перасыпны пункт збожжа), або ператвараліся ў музэйныя памяшканьні (Кіеўская Сафія, Лаўра, Валадзімерскі субор, што да 1941 году быў антырэлігійным музэем). Пры гэтым загінула велічэзная колькасьць каштоўных мастацкіх рэчаў, што месьціліся ў храмах (іканастасы, абразы, ракі, панагіі, крыжы, рызы і г.д.).

Адначасова на чысьленых плякатах Зьвязу ваяўнічых бязбожнікаў, у незьлічоных антырэлігійных выданьнях (ад грунтоўнага выбару працаў з „клясыкаў” да сатырычнага пераказу Біблі старым бальшавіком А. Яраслаўскім) у сьведамасьць масаў заносілася марксыстаўскае: „рэлігія — опій для народу” (зь ленінскім удакладненьнем: „род духовае сівухі”), карыкатурны вобраз разгрубелага, чараватага папа — агента контрарэвалюцыі, і зьнявага да ўсяго, што зьвязана з царквою (у тым ліку й да памятак царкоўнага мастацтва й літаратуры). І хаця такая прапаганда не магла зьмяніць глыбінных перакананьняў людзёў, узгадаваных яшчэ перад рэвалюцыяй (зрокшыся ад веры для людзкіх вачэй, яны часта пакрыёма працягвалі зацята маліцца — гл., напрыклад, аповед А. Дзімарава пра собскага бацьку [16]), то з моладзьдзю, што ўзгадоўвалася ў радзкіх школах, дасьпехі аказваліся значна большымі. І дарма што заўжды знаходзіліся юнакі, якія не па наборы КҐБ, а па клічу душы йшлі да духовае сэмінарыі (патрапіць туды навет у „лібэральныя” для царквы пяцьдзясятыя было неймаверна складана), а надалей сумленна несьлі сьвятарскае служэньне, штадня рызыкуючы „загрымець” да лягераў, яны ў тагачасным радзкім грамадзтве запраўды былі „белымі варонамі”.

Безумоўна, на сяле сярод старшых людзёў традыцыйная народная абраднасьць зьберагалася лепей. Але ў месьце яна была зьнішчана амаль поўніцай. Пераважную бальшыню дзяцей не хрысьцілі (за хрост можна было „пакласьці партквіток” — і затым зруйнаваць кар`еру). Пастоў не датрымваліся (пасьля галадамору 33-га, вайны, голаду 46-га пра іх, уласна, і ня згадвалі). Рэлігійных сьвятаў збольшага не сьвяткавалі — за выняткам хіба што маляваньня яек і прыгатаваньня пасхі на Вялікдзень, хоць і іх пераважна спажывалі, не асьвяціўшы папярэдня ў царкве. Але ўсё адно зь Вялікаднем улада ходалася асабліва старанна — якраз на вялікодную ноч тэлеэтар запаўнялі цікавымі праграмамі, каб адвярнуць людзёў ад „царкоўнага дурману”.

У выніку грамадзянаў УССР паводле іхнага стаўленьня да веры можна было падзяліць на тры няроўныя групы:

а) Адны (пераважна старшыя людзі, асабліва селакі) верылі на ўзроўні забабону ў лубачнага Госпада, які ходзіць па хмарах, і якому трэба маліцца. Пры гэтым і такія „вернікі” пераважна да царквы хадзілі нерэгулярна (бо ўсе цэрквы ў радыюсе 20-50 кілямэтраў маглі аказацца зачыненымі). Затое дзеці і ўнукі намагаліся ахрысьціць, напару кіруючыся ў суседнюю вобласьць (каб не наклікаць непрыемнасьцяў на галаву партыйных крэўных). Намагаліся й адведваць царкву прынамся на Каляды, Вялікдзень і Спаса.

б) Іншыя існаваньне гэтага ж лубачнага Госпада, які ходзіць па хмарах, адкідалі (або, дакладней, верылі, што ў яго ня вераць). Да гэтай катэгорыі належала селавая моладзь і пераважная бальшыня гараджанаў. Ісуса Хрыста яны ўважалі прыдумкаю шкадлівых царкоўнікаў, царкву — зьмесьцівам старога й аджылага, дзе цікавіцца, наагул, няма чым. Пры гэтым іхны сьветагляд ня можна было назваць і стоадсоткава матар’ялістычным — бо на ўзроўні „сакруму” яны часта верылі ў Непераможную Сілу Партыі, Пабудову Сацыялізму (пасьля 1961 году — Камунізму), і разам з гэтым у чысьленыя забабоны й прыкметы (баяліся падняцца зь левае нагі, абміналі чорных катоў і маладзіц з парожнымі вёдрамі). Стродка кажучы, у процівагу хрысьцянству вытварыўся сваеасаблівы культ камуністычнага паганства з собскай дактрынаю (пабудова Сьветлае Будучыні), разьвітаю агіяграфіяй (жыцьці галоўных дэміюргаў — Маркса, Энґельса, Леніна, із Сталіным ці безь яго, жыцьцяпісы сьвятых — Сьвердлава, Арджанікідзэ, Дзяржынскага і г.д., незьлічоных угоднікаў і мучанікаў — ад Лазо й да Стаханава), старанна прадуманаю абрадавасьцю (рытуалы зьездаў, сходаў, клятваў, вахтаў, пасланьняў нашчадкам, адкрыцьцём помнікаў і г.д.) і іканаграфіяй (выявы сюжэтаў камуністычнага культу ўва ўсіх прыступных і непрыступных — аж да высакагор’я — мясцох).

в) Інтэлігенцыя ўва Ўваскрашэньне мёртвых і тайніцу ператварэньня хлебу й віна ў Кадаўб а Кроў Гасподнія таксама ня верыла. Але ў рэчышчы „кухоннага франдэрства” ў гэтым асяродку зрабілася модным (асабліва пасьля выхаду ў сьвет у 1966 годзе „Майстра й Маргарыты” Булґакава, што сталася аднэй з „культавых” кніжак радзкіх інтэлектуалаў) уважаць Ісуса Хрыста за гістарычную асобу, мудрым філёзафам-гуманістым. Царкву шанавалі як зьмесьціва вялікіх культурных набыткаў, маральную частку хрысьцянскага вучэньня лічылі безумоўна правільнай і вартай насьледаваньня. Пры гэтым „першакрыніцу” — Біблю — як правіла бачылі адно здалёк на лекцыі ў рукох інстытуцкага выкладчыка навуковага атэізму. (Рэальна прыступным для грамадзянаў Сьвятое Пісьмо сталася адно напрыканцы восемдзясятых. Да таго яго цяжка было дастаць — за вялікія грошы й з рызыкай. Таму асноўную „рэлігіязнаўчую” інфармацыю адзержвалі з курсаў навуковага атэізму, з крытычных адаптацыяў Біблі Зянона Касыдоўскага [17, 18], ды з антырэлігійных часапісаў „Наука и религия” і „Людина і світ”. Апошні часапіс, што выдаецца з 1965 году, ператварыўся ў нашыя дні ў даволі прыстойнае культуралягічна-рэлігійнае выданьне).

Існавалі й запраўды веручыя інтэлектуалы, як, напрыклад, легендарны архіяпіскап сымфэропальскі Лука, у міры ляўрэат Сталінаўскае прэміі, выдатны хірург, заснавальнік радзкае франтавое гнойнае хірургіі Война-Ясынэцкі — але яны былі нагэтулькі нячысьленымі, што пры разглядзе папулярнае ўкраінскае культуры могуць пад увагу ня брацца. Дык жа пакаленьне так званых „шэсьцьдзясятнікаў” можна цалком аднесьці да трэйцяй зь пералічаных вышэй групаў.

З гэтага погляду цікавым для аналізы падаецца хрэстаматыйны верш Васіля Сыманенкі „Дід умер” зь ягонага адзінага прыжыцьцёвага зборніка „Тиша і грім” (1962). Шукаючы сэнсу жыцьця, намагаючыся абгрунтаваць для сябе кантынуальнасьць народнае традыцыі, малады паэт з гранічнай шчырасьцяй прызнаецца:

Я готовий
повірити в царство небесне,
бо не хочу,
щоб в землю ішли без сліда
безіменні,
святі,
незрівнянно чудесні,
горді діти землі,
вірні діти труда.

Але заканчэньне верша ўжо цалком укладваецца ў схему, якой навучылі паэта ў школе а ўнівэрсытэце:

Я не вірю,
що дід із могили воскресне,
але вірю,
що ні —
він увесь не умре.
Його думи нехитрі
додумають внуки,
і з очей ще віки пломенітимуть в них
його пристрасть і гнів,
його радощі й муки,
що, вмираючи, він передав для живих.

Пры гэтым паэт, відавочна, ня прагне дагадзіць афіцыйным догматам — ён запраўды адчувае акурат тое, пра што піша. Для яго, як ён абвясьціў у іншым вершы, „першым быў не Гасподзь, ня гені, першым быў просты чалавек”. Гэты „просты чалавек” ува ўсіх „шэсьцьдзясятнікаў” нагэтулькі быў пэўны собскіх сілаў, што зусім не патрабаваў Божай іскры.

Трэба засьцерагчы: усё выкладзенае вышэй датычыцца найперш калішняй „падрасейскай” Украіны. Для Галічыны грэка-каталіцкая царква ўвесь час „другіх саветаў” заставалася прытульлем нацыянальнага духу. І ў селавых хатах, і ў львоўскіх кватэрах прыймачы былі стацыянарна наснуджаныя на хвалю радыё Ватыкану, і штонядзелі шмат радзінаў у сваіх дамох адстойвалі імшу, трансьляваную з Рыму. Праз гэта хрысьцянскія матывы ў І.Калынца (як і раней у Б.-І.Антоныча) — гэта ня штось успрынятае на „культуралягічна-этнаграфічным” узроўні, а глыбака ўнутрана перажытае й арганічнае (за свае хрысьцянскія перакананьні І. Калынец правёў 10 гадоў у лягерох, а пасьля вяртаньня быў разам з жонкаю адным з актыўных дзяячоў адроджванай УПЦ).

Зразумела, што навет на Галічыне (ня кажучы пра „вялікую” Ўкраіну) цягам усяго падсавецкага пэрыяду практычна не маглі разьвівацца царкоўная архітэктура й жывапіс (у лепшым разе яны абмяжоўваліся да больш ці менш сумленнай рэстаўрацыі). Царкоўная музыка таксама спынілася ў разьвіцьці. Пасьля ліквідацыі УАПЦ зь ейнымі таленавітымі літургійнымі новаўвядзеньнямі рэпэртуар царкоўных хораў абмежаваўся стандартным наборам лаўраўскіх сьпеваў і музыкай расейскіх кампазытараў мінулага стогодзьдзя (хаця, скажам, у хоры Валадзімерскага субору ў Кіеве ў пасьляваенныя часы нярэдка сьпявалі вядучыя салістыя сталічнай опэры, як, напрыклад, народны артыст СССР П. Білыннык). Выкананьне ж царкоўнае музыкі ў філярманійных канцэртах (найперш — Бартнянскага, таксама — Грэчанінава, Чайкоўскага, Рахманінава, і амаль ніколі — Леантовіча й Стэцэнкі) суправаджаліся столькімі цэнзурнымі абмежаваньнямі, што нягледзячы, як правіла, на адсутнасьць якой-небудзь рэклямы вакол такіх канцэртаў узьнікаў запраўдны ажыятаж, што выклікаў дальшае падужэньне цэнзурных рагатак. Паказальна, што ў першай паловіне 70-х гадоў музэйным супрацоўнікам Андрэеўскай царквы было сурова загадана прыпыніць „агучваньне” царкоўных саласьпеваў у запісах Шаляпіна із звычайных кружэлак, што прадаваліся ў кіеўскіх крамах.

Ажыятаж узьнікаў і вакол альбомаў царкоўнага мастацтва, што зрэдку й невялікімі накладамі зьяўляліся ў „фаховых” выдавецтвах. Так, амаль адразу бібліяграфічным рарытэтам зрабіўся альбом „Сафія Кіеўская”, выдадзены перад самым завяршэньнем „шэлестаўскай” адлегі ў 1971 годзе. Пры гэтым кажная інтэлігентная кіеўская радзіна ўважала за справу гонару раздабыць запаветны паасобнік, пераплочваючы й так астранамічную на той час афіцыйную цану ў 12 р. 95 кап.

Значна лепей царкоўнае мастацтва разьвівалася ў дыяспары. Здабыткі ў архітэктуры тут зьвязаныя найперш зь імем прафэсара Радаслава Жука — аўтара наватарскіх мадэрных храмаў у ЗША і Канадзе, якія не імітуюць стыляў мінулага тысячагодзьдзя, а новымі спосабамі адтвараюць традыцыі ўкраінскае мінуўшчыны [20]. Праца Р. Жука атрымала прызнаньне далёка па-за ўкраінскімі коламі, за свае праекты ён быў узнагароджаны ганаровым Канадзкім мэдалём архітэктуры, а ў 1987 годзе быў абраны на ганаровага чальца Каралеўскага інстытуту архітэктуры Канады. Таксама значэнным унёскам да скарбніцы царкоўнага жывапісу ёсьць паліхромныя фрэскі паэта й жывапісца Св.-Ю. Гардынскага ў Суборы Пакровы Прасьвятой Багародзіцы й Апостала Андрэя Першазванага ў Мюнхене [21], выкананыя ў сваеасаблівым сучасным пераасэнсаваньні бізантыйскае традыцыі.

Мастацкі ўзровень лепшых дыяспарных мастакоў асабліва кідаецца на вочы на асноведзі стандартных цэркваў і рамесьніцкіх фрэсак у псэўдабізантыйскім стылі, якія пачалі масава зьяўляцца на Ўкраіне цягам апошніх некалькіх гадоў. І, хаця сама апошнім часам рэалізуюцца й цікавыя праекты з улікам дасягненьняў сусьветнае мастацкае думкі (напрыклад, праект царквы ў Брошневе на Прыкарпацьці, выкананы М.Яковынаю), агульны ўзровень дагэтуль застаецца вельмі нізкім.

Як ужо згадвалася, у канцы 80-х царква ў СССР з гнанай узноў зрабілася вельмі шанаванай грамадзкай інстытуцыяй. Гэта пацягнула й аналізаванае вышэй зрушэньне грамадзкае сьведамасьці. Згодна з апытаньнем службы „Соцыс-ґелап” у лютым 1995 году, 30% рэспандэнтаў асьветчылі, што рэлігія надае сэнс іхнаму жыцьцю, 13% — што яна вядзе іх да паратунку, 11 % прызналі, што вера дае ім надзею й дапамагае жыць. Царкве як грамадзкаму інстытуту поўніцай давяраюць 47% апытаных, 28% — давяраюць часткава [22] (пры гэтым ступень даверу зьмяншаецца з падвышэньнем асьветнага ўзроўню рэспандэнтаў — гэта пацьвердзіла й апытаньне кіеўскіх пісьменьнікаў, праведзенае УЦКД у сакавіку 1996 году).

Ведама, што навет сяньняшнія ідэйныя нашчадкі ўчорашніх цкавальнікаў царквы спрабуюць выбудаваць ідэалёгію „камуна-праваслаўя”. Так, для сябры ЦК КПУ, калішняга „шэсьцьдзясятніка” Б.Алійныка парадыгма найноўшае гісторыі зводзіцца да змовы ЗША ды Ватыкану з мэтаю разваліць СССР, напаўмістычнага зьяўленьня надзеленага дэманічнымі рысамі М.Ґарбачова (навет Чарнобыль, паводле Б.Алійныка, выбух роўна праз 10 месяцаў пасьля таго, калі генсэк неабачліва прамовіў фразу, што кіяўляне жывуць „быццам на курорце”). Пры гэтым аўтар ведамага бэстсэлера „Два гады ў Крамлі” (паводле яго собскіх словаў, „узгадаванага ў праваслаўі”) войстра асуджае каталікоў, аж да таго, што забірае ў грэка-каталіцкіх сьвятароў права й сяньня адпраўляць „чужыя малітвы над порашшу тых, хто ходаўся супроць гэтае чужое веры” [23, С.107]. (Адылі, і на старонках сяньняшніх расейскіх „патрыятычных” выданьняў заклікі змагацца з „жыда-камуністычнаю заразаю”, што „загубіла Расею”, і галасаваць за Г.Зюґанава часта месьцяцца побач.)

Цягам апошняга дзесяцігодзьдзя стэрэатып паводзінаў грамадзянаў вельмі зьмяніўся. Узноў амаль паўсюдна сталі адзначацца царкоўныя сьвяты (найважнейшыя зь іх — Каляды, Вялікдзень а Тройца — з 1990 году сталіся дзяржаўнымі). Бальшыню дзяцей узноў хрэсьцяць у цэрквах, хрост прайшлі й шмат вырослых. Пашыранымі сталіся і хаўтуры з царкоўным адсьпяваньнем (асабліва на сяле). Шырака адрадзілася й маляваньне яек. Справай гонару чысьленых гаспадынь стала абавязкава асьвяціць вялікодныя стравы. Пранікаюць рэлігійныя матывы і ў масавую маладзёвую культуру (папулярнасьць набыў патрыятычны шлягер „Боже, Україну збережи! Господи, помилуй нас!”).

Адбываецца адчувальны прагрэс і ў „культурнай палітыцы” самой царквы. На мяжы 80-90-х гадоў нярэдка трапляліся выпадкі барбарскага стаўленьня да сьвятыняў, вернутых вернікам (у Віньніцы з калішняга дамініканскага касьцёлу, перададзенага праваслаўным, быў выламаны выдатны адноўлены ў 80-х гадох арган, у Крыжаўзьвіжанскай царкве Кіева-Пячорскай лаўры былі сашкрэбленыя фрэскі пачатку XIX стагодзьдзя й на хуткую руку былі зробленыя новыя — у чужым для помніка бізантыйскім стылі, значная шкода падчас некалькіх набажэнстваў УПЦ і УАПЦ, якія выглядалі баржджэй на палітычныя акцыі, ды падчас спробы захапіць субор сэктантамі з т.зв. „Белага Брацтва” была ўчыненая інтэр`ерам Сьвятой Сафіі, — пералік можна весьці далей а далей). Але ўжо ў сярэдзіне 90-х сытуацыя значна зьмянілася.

УПЦ-КП прыцягнула да выкладаньня ў сваёй Акадэміі некалькі вядучых мастацтвазнаўцаў (упаасобку, прафэсара Зьм. Стэповыка), і ахвотна ўзаемадзеіць зь вядучымі мастакамі. У Валадзімерскім суборы Кіева сяньня нярэдка адбываюцца канцэрты сучаснае й клясычнае сакральнае ўкраінскае музыкі (ад „Літургіі” Л.Дычко да „Херувімскай” А.Вэдэля), а праект росьпісу трапезнай царквы Міхайлаўскага манастыра ў Кіеве выкананы ў стылі ўкраінскага барока на ўзор фрэсак Траецкай надбрамнай царквы Лаўры. Практыкай стаўся ўдзел вышэйшых царкоўных гіерархаў у размавітых культурніцкіх акцыях (у апошні дзень свайго жыцьця патрыярх Валадзімер (Раманюк) асьвяціў мастацкую выстаўку). Не цураецца падтрымваць мастакоў і УПЦ (МП) — хаця ў гэтым выпадку йдзецца пераважна пра зьявы „агульнаславянскае” культуры. Вялікую культурніцкую працу праводзяць грэка- і рыма-каталікі, а таксама юдэі (што праўда, у двух апошніх выпадках акцыі зар’ентаваныя пераважна на польскую й жыдоўскую мяншыні). У сваю чаргу, культурныя імпрэзы пратэстантаў (пераважна — канцэрты маладзёвае музыкі пасьля выступаў прапаведнікаў) маюць сувіта практычную мэту — „эвангелізаваць” як мага больш нашых суграмадзянаў.

Такім чынам, роля царквы ў паўсядзённай культурнай практыцы ўкраінцаў пастойна зьмянялася цягам розных гістарычных эпохаў. Бывалі пэрыяды, калі ўся высокая й значная частка звычаёвай культуры былі тоесныя культуры царкоўнай. Бывалі й такія часы, калі ўплыў царквы, як і наагул уплыў якой-колечы гістарычнай традыцыі, амаль не адчуваўся, а спробы адрадзіць яго перасьледаваліся. Сяньня царква перажывае пэрыяд чарговага адраджэньня, уплыў яе ўзрастае, прычым нагэтулькі, што навет учорашнія праваабароньнікі, якія адбылі свае тэрміны за абарону правоў вернікаў, пачынаюць пабойвацца за будучы сэкулярны характар украінскае дзяржавы ў разе доўгачаканага аб’яднаньня галінаў украінскага праваслаўя. Ці слушныя гэтыя перасьцярогі, ці не ператворыцца праваслаўная царква на Ўкраіне ў штось падобнае да польскага касьцёлу, што намагаецца дамінаваць у жыцьці дзяржавы й ейных грамадзянаў — пакажа будучыня.

1. М.Ю.Брайчевский. Утверждение христианства на Руси. К.: Наукова думка, 1989. 296 с.

2. М.Грушевський. Культурно-національний рух на Україні в XVI-XVII віці // Жовтень. 1989. ч. 1. С. 98-108.

3. І.Власовський. Нарис історії української православної церкви. Ню-Йорк-Київ- Бавнд-Брук, 1990. 294 с.

4. Ал. Шмеман. Киевский и московский периоды в истории Русской православной церкви // Посвіт. 1995. ч. 2. С. 26-30.

5. Н. Полонська-Василенко. Історичні підвалини УАПЦ. Мюнхен: Юг, 1964. 128 с.

6. The Millennium of the Ukrainian Christianity. Editor-in-Chief N. L. Fr.Chіrovsky. New York: Philosophical Library, 1988. 618 p.

7. М.Стріха. Золотоверхий Київ: мартиролог, перспективи відродження // Людина і світ. 1991. ч. 12. С. 6-14.

8. Л. Силенко. Чому Українцям Потрібна РУНВіра? Спрінг-Глен: Оріяна, 1990. 20 с.

9. Історія християнської церкви на Україні. АН України. Інститут філософії. К.: Наукова Думка, 1992. 104 с.

10. Н. Паніна. Українське суспільство-94//Політичний портрет України. 1994. ч. 9. С.1-33.

11. Є.Сверстюк. Виступ на громадському святкуванні в Києві тисячоліття хрещення Руси-України // Сучасність. 1988. ч. 7-8. С. 237-243.

12. Українська культура. Лекції за редакцією Дм.Антоновича. К.: Либідь, 1993. 592 с.

13. Українські приказки, прислів’я і таке інше. Збірники О.В. Марковича і других. Спорудив М.Номис. К.: Либідь, 1993. 768 с.

14. І. Нечуй-Левицький. Хмари // У кн. I. Нечуй-Левицький. Твори в двох томах. Том I. Київ: Наукова Думка, 1985. С. 101-413.

15. Михайло Драй-Хмара. З літературно-наукової спадщини. ЗНТШ, т. СХСVII, Філологічна Секція. Ню-Йорк-Париж-Сидней-Торонто, 1979. 410 с.

16. А.Дімаров. Прожити й розповісти // Березіль.1995. ч. 9-10. С. 23-153.

17. З.Косідовський. Біблійні оповіді. К.: Політвидав України, 1978. 400 с.

18. З.Косідовський. Оповіді євангелістів. К.: Політвідав України, 1981. 264 с.

19. Гр. Логвин. София Киевская. К.: Мистецтво, 1971. 52 с., 275 іл.

20. Т.Геврик. Церковна архітектура української діаспори//Пам’ятки України. 1991. ч. 4. С. 34-37.

21. В.Жила. Церква у Мюнхені//Пам’ятки України. 1990-1991. ч. 1-4. С. 28-31.

22. В. Владимиренко. Людина і релігія// У кн.: Світ сучасної людини. К.: Магістр-S, 1996. С. 176-195.

23. Б.Олійник. Два роки в Кремлі. К.: Сільські Вісті, 1992.122 с.

З украінскай мовы пераклалі Іна Паскаль і Валерка Булгакаў