№5
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Віктар Сукеньніцкі

БЕЛАРУСКАЯ РАЗЬМЕЖАВАНАСЬЦЬ І ЛЕГАЛІЗМ

Усякая праца сярод беларусаў ускладняецца іх разнастайнай разьмежаванасьцю — культурнай, рэлігійнай і палітычнай.

Культурная разьмежаванасьць закранае самыя глыбінныя падставы. Адныя беларускія дзеці вучылі „АБэЦэ”, іншыя „аз, букі, ведзі”, каб пасьля ўзаемна абвінавачваць адно аднаго ў нястачы культуры, непісьменнасьці. У 1939 годзе савецкія жаўнеры былі шчыра абураныя, калі ў „панскай Польшчы” мала хто змог расчытаць найпрасьцейшыя надпісы... кірыліцай. Каб ахапіць сваім уплывам як мага большую колькасьць люду, беларускія выданьні мусілі выходзіць у двух варыянтах, „лацінкай” і кірыліцай. Пасьля другой сусьветнай вайны на эміграцыі справа была разьвязаная на карысьць кірыліцы, якой былі напісаны найстарэйшыя помнікі беларускай культуры, улучаючы Літоўскі Статут. Але гэтым гістарычным аргумэнтам пярэчылі палітычныя і практычныя довады: кірыліца зьвяртала да Масквы, а лацінскі альфабэт і так трэба было засвойваць, будучы на Захадзе.

Пасьля прымусовай ліквідацыі Уніі беларусы засталіся рэлігійна разьмежаванымі на каталікоў і праваслаўных, першыя зь якіх карысталіся лацінскім альфабэтам, а другія — кірылічным. Цяпер справа з рэлігійнай разьмежаванасьцю беларусаў яшчэ больш ускладнілася з прычыны існаваньня некалькіх праваслаўных Цэркваў: „савецкай”, „замежнай”, а таксама розных нацыянальных аўтакефальных Цэркваў, сярод якіх была і польская на чале зь біскупамі Савай і Матэўшам. „Такім парадкам, — сьцьвярджаў у 1947 годзе аўтар артыкулу пра сучаснае беларускае рэлігійнае жыцьцё ў першым нумары часопіса „Божым шляхам”, — на цяперашні момант у лонях Праваслаўнай Царквы, зь якой беларусы маюць справу на эміграцыі, існуюць ажно чатыры арыентацыі: на Маскву, на незалежную Беларусь, на единую и неделимую, а таксама на Варшаву”. Цягам гадоў, якія мінулі з таго часу, сытуацыя прынцыпова не зьмянілася, і нават пагоршылася. Бо зьявіліся дзьве БАПЦ (Беларускія Аўтакефальныя Праваслаўныя Цэрквы), што ўзаемна абвінавачваюць адна адну ў неартадаксальнасьці і некананічнасьці, супернічаюць між сабой, зьвяртаюцца да сьвецкіх судоў у спрэчках пра царкоўныя будынкі (у Брукліне і ў Ню-Ёрку) і да т.п. Часамі даходзіць нават да фізычных нападаў на царкоўных дзеячоў (у кастрычніку 1972 году на мітрапаліта Андрэя ў Кліўлендзе, Агая). Здаецца,што найбольш істотным адрозьненьнем паміж дзьвюма БАПЦ было больш ці менш лагоднае стаўленьне да каталіцтва і экумэнічнага руху. Гэты рух быў папулярны сярод беларусаў-каталікоў, і шмат зь іх былі гатовыя пайсьці насустрач праваслаўным, перайшоўшы з рыма-каталіцкага абраду ў грэка- ці славяна-каталіцкі. Сярод іншых гэта зрабіў у 1940 годзе ксёндз Чэслаў Сіповіч, які з 1960 году зьяўляецца ўніяцкім біскупам і Апостальскім Вікарыем для беларусаў. Не ўваходзячы ў падрабязнасьці зусім ня простай палітыкі Ватыкану ў гэтай справе (што да яе павінна панаваць сарамлівая „змова маўчаньня” — гл. „Kultura”, № 3\318, б. 68), патрэбна сьцьвердзіць, што і ў згодзе спаміж беларусаў-каталікоў таксама ўзьніклі пэўныя праблемы. Урэшце, неабходна згадаць і чыннасьць пратэстанцкіх сэктаў, асабліва баптыстаў, якія выдаюць у Сыракузах, штат Ню-Джэрсі, свой часопіс „Сьветач Хрыстовае Навукі” пад рэдакцыяй Яна Пятроўскага, перакладчыка на беларускую мову дыялёгаў Плятона.

Пераходзячы да палітычнай разьмежаванасьці, патрэбна пачаць з т.зв. „легалізму”, які мае вытокі ад Першага Беларускага Кангрэсу, скліканага ў Менску напрыканцы 1917 году. Гэты Кангрэс з дазволу тагачаснага Камісара Народных Справаў Сталіна быў адкрыты 28 (15 паводле старога стылю) сьнежня, і пасьля двух дзён паседжаньняў, у ноч з 30 на 31 сьнежня зь ягонай згоды быў разагнаны менскім начальнікам армянінам Мясьнікянам-Мясьніковым 1. Аднак пэўная колькасьць удзельнікаў Кангрэсу здолела таемна сабрацца 31 сьнежня ў менскіх чыгуначных майстэрнях і там спарадзіла т.зв. „Раду Зьезду”, на якую мусілі перайсьці ўсе паўнамоцтвы Кангрэсу, што ня мог быць закрыты належным чынам. Мінулі паўтары месяцы, праведзеныя чальцамі Рады таемна або ў савецкай турме. Пасьля ўцёкаў зь Менску Мясьнікова і перад уступленьнем у горад немцаў чальцы Рады на чале з старшынём Кангрэсу Я. Серадой аб’явіліся ў ноч зь 19 на 20 лютага і ў т.зв. Першай Устаўнай Грамаце абвясьцілі прыняцьце ўлады Беларусі праз выканаўчы орган Рады Зьезду, т.зв. Народны Сакратарыят на чале зь Я. Варонкам. Немцы, пасьля фармальнага захопу Менску, які перад тым быў заняты корпусам Доўбара, апоўдні 21 лютага (Bagińki, Wojsko polskie na Wschodzie, б. 240) ня мелі намеру ні з кім дзяліць уладу і 25 лютага зьнялі беларускі сьцяг і вызвалілі губэрнатарскі будынак, у якім некалькі дзён намагаўся кіраваць Народны Сакратарыят. „Хай будзе так, — пісаў аўтар уступнага артыкулу ў першым нумары часопіса „Беларуская Зямля”, што выйшаў 1 сакавіка 1918 году. — Гэтага вымагае патрэба моманту. Аднак беларускі народ можа сьмела ўпісаць у сваю шматвяковую гісторыю найпрыгожую ідылію пра беларускі ўрад, які існаваў пяць дзён”.

Толькі пасьля складаных перамоваў з акупацыйнымі ўладамі 2, а таксама зь іншай Беларускай Радай, на чале з А. Луцкевічам, сталася магчымым выданьне Другой Устаўнай Граматы 9 сакавіка, а таксама сход 19 сакавіка ў менскай ратушы прадстаўнікоў абедзьвюх Радаў (27 ад Менскай і 9 ад Віленскай) разам з 20 дэлегатамі гарадзкіх і земскіх органаў самакіраваньня і 20 прадстаўнікамі нацыянальных мяншыняў, сярод якіх былі 4 палякі. У ноч з 24 на 25 сакавіка пасьля доўгатрывалых і гарачых дэбатаў пры ўзглядна невялікай бальшыні галасоў было вырашана выдаць Трэйцюю Ўстаўную Грамату пра поўнае разарваньне сувязяў з Расеяй і пра незалежнасьць Беларусі. Нязгодныя з прынятай пастановай усе прарасейскія і прасавецкія ўдзельнікі паседжаньня ўхіліліся ад далейшага ў іх удзелу. Засталая частка ўжо 25 сакавіка вырашыла абвясьціць Трэйцюю Ўстаўную Грамату ад імя Рады Беларускай Народнай Рэспублікі (а ня Рады Зьезду, як раней), а таксама паслаць тэлеграму імпэратару Вільгельму з просьбай пра дапамогу й клопат над гэтай рэспублікай, якая павінна была заставацца ў сувязі зь Нямецкім Райхам. Тэкст тэлеграмы, якая засталася без адказу, быў прыняты 35 галасамі супраць 4, якія ўстрымаліся. 28 удзельнікаў папярэдняга паседжаньня ўжо ня бралі ўдзелу ў сходзе 25 сакавіка.

Пакідаючы сабе свабоду разьвязаньня ў беларускай справе, немцы на працягу наступных месяцаў цярпелі існаваньне Рады, а таксама яе Народнага Сакратарыяту, на чале якога апынуўся польскі абшарнік і кансэрватар Раман Скірмунт. Ён заставаўся ў добрых зносінах з камандзерам нямецкай Х Арміі генэралам фон Фалькэнгайнам, і палітычнае становішча яго і ягонага „ўраду” фактычна ня вельмі адрозьнівалася ад тагачаснага становішча Рэгенцыйнай Рады ў Варшаве, Тарыбы ў Вільні або Скарападзкага ў Кіеве. Толькі пасьля ўтварэньня ўраду князя Макса Бадэнскага ў Бэрліне, перад абліччам ужо немінучай паразы немцаў, Беларуская Рада вырашыла пашырыць свой склад у левым палітычным кірунку, а таксама зьмяніць выканаўчы орган, называючы яго ўжо не Народным Сакратарыятам, а толькі Ўрадам.

На чале гэнага першага беларускага ўраду стаў Антон Луцкевіч. Ягоныя высілкі, а таксама намаганьні Міністра Абароны генэрала Кандратовіча (разам з камэндантам менскага POW палкоўнікам Ковэрдам у якасьці начальніка штабу) на працягу лістапада арганізаваць беларускія збройныя сілы не прынесьлі станоўчых вынікаў, і Рада, а таксама яе Ўрад, пакінулі Менск без барацьбы разам зь немцамі ў пэўных днях сьнежня 1918, ратуючыся хто ў Коўне, хто ў Горадні, якія тэарэтычна былі часткай летувіскай дзяржавы. Зрэшты, згодна з дасягнутым паразуменьнем зь летувісамі наўзамен абяцанай аўтаноміі Гарадзеншчыны, беларусы згадзіліся ўвайсьці ў склад Тарыбы і атрымалі ў першым летувіскім урадзе, утвораным Вальдэмарасам, пасаду Міністра Беларускіх Справаў. Гэным міністрам стаўся ў сьнежні Язэп Варонка, першы кіраўнік Народнага Сакратарыяту ў Менску і Міністар Нацыянальных Справаў ува ўрадзе Луцкевіча. Ён афіцыйна знаходзіўся ў Горадні да часу захопу гораду польскім войскам, у той час як Луцкевіч і некалькі міністраў і ўрадоўцаў жылі там „прыватным чынам”. Гэта аднак не перашкаджала Луцкевічу высылаць на працягу студзеня 1919 году з Горадні шэраг нотаў пратэсту ад імя Беларускай Народнай Рэспублікі супраць зданьнёвага гвалту Польшчы над „сувэрэннымі правамі беларускага народу” ў Гарадзеншчыне. Адылі, у якасьці беларускага Прэм’ера і Міністра Замежных Справаў Луцкевіч выязджае ў Парыж, дзе ня вельмі пасьпяхова абараняе справы незалежнай Беларусі на Мірнай Канфэрэнцыі. Пасьля захопу Менску польскім войскам улетку 1919 году Луцкевіч прыехаў з Парыжу ў Варшаву, дзе праз упартыя перамовы дайшоў да прынцыповага паразуменьня дачынна беларуска-польскага супрацоўніцтва 3. Аднак, калі ў лістападзе 1919 году польскія ўлады далі згоду на правядзеньне ў Менску пленуму Беларускай Рады, выявілася, што прасавецкія эсэры і прарасейскія сацыял-фэдэралісты, якія складалі ў ёй бальшыню, для Польшчы непажаданыя. Яшчэ перад афіцыйным паседжаньнем Рады 50 з 87 яе чальцоў абвясьцілі вотум недаверу Луцкевічу і прызначылі новым прэм’ерам Вацлава Ластоўскага, які ў хуткім часе выехаў у Коўна разам з гэным сваім урадам. Луцкевіч, пасьля няўдалай спробы ўтварэньня разам із старшынём менскага Кангрэсу Я. Серадой Беларускай Найвышэйшай Рады, застаўся ў Польшчы як прыватная асоба, у той час як група Ластоўскага прызначыла новым старшынём Беларускай Рады Пётру Крэчэўскага.

Праз колькі гадоў, пры падтрымцы летувіскага ўраду, урад Ластоўскага правёў у Коўне антыпольскую акцыю, а менавіта арганізаваў і забясьпечыў зброяй партызанска-дывэрсыйныя групы на польскіх усходніх землях 4. Гэтая акцыя не прынесла станоўчых вынікаў, і беларуска-літоўскія зносіны сталіся значна больш халоднымі 5. У 1923 годзе ўрад Ластоўскага выехаў з Коўны ў чэскую Прагу, аднак пад уплывам пасланцоў зь Менску, пасьля нарады, якая адбылася ў Бэрліне ў кастрычніку 1925 году, было вырашана вярнуцца на радзіму 6. Там праз колькі гадоў пачаліся сталінскія чысткі, і ўсе палітычныя рээмігранты былі фізычна зьліквідаваныя. У Празе аднак застаўся хворы Крэчэўскі, а таксама архівы, пра якія клапаціўся Васіль Захарка.

Не належачы да галоўных кіраўнікоў, Захарка ўвесь час быў у іх коле. Ён быў удзельнікам сьнежаньскага Кангрэсу ў Менску і сходу ў чыгуначных майстэрнях, і ўваходзіў у Раду Зьезду як адзін з намесьнікаў яе Сакратара. Ён перажыў пяцідзённую „прыўкрасную ідылію” ў лютым 1918 году, і адылі за часоў Скірмунта ўдзельнічаў у арганізацыйнай працы. Пасьля ўтварэньня ўраду Луцкевіча ён стаўся кіраўніком яго сакратарыяту і міністрам, і знаходзіўся разам зь ім у Горадні, дзе падпісваў ноты пратэсту. Праўдападобна, што ён гэтаксама быў з Луцкевічам у Парыжы і прыехаў зь ім у Польшчу. Аднак тут іх шляхі разыйшліся. Захарка ўзяў удзел у інтрызе супраць Луцкевіча, стаўшы на бок бальшыні, якая ўхваліла вотум недаверу, а таксама выехаў з Ластоўскім у Коўну, а пазьней у Прагу. Такім чынам ён уяўляў сабой нібы скрыню запавету паміж старымі і новымі часамі і пасьля сьмерці Крэчэўскага ня толькі ахоўваў архівы, але й узьняў апушчаны іншымі штандар. Ён усклаў на сябе ўсе іх абавязкі і стаўся блізу што сымбалем беларускай незалежнасьці. Афіцыйна ж ён узначаліў Беларускую Раду ў Празе, якая лічылася легальным працягам як першаснай Рады Зьезду, так і пазьнейшай Рады Беларускай Народнай Рэспублікі — Рады БНР. Такое становішча трывала амаль 20 гадоў, цягам якіх шмат зьмянілася як у Празе, так і ўва ўсім сьвеце. 6 сакавіка 1943 году ў лісьце № 546, адрасаваным Міколу Абрамчыку і Ларусе Геніюш, ён пісаў:

"Будучы даўгі час цяжка хворым, што можа неўзабаве прывесьці хутчэй да благога, чымся добрага канца майго жыцьця, гэтым лістом я перадаю Вам, Спадару Інжынэр, пасаду Старшыні Рады БНР... Пад гэтым таксама маецца наўвеце, што ўсе архівы і дакумэнты пераходзяць таксама пад Вашую адказнасьць".

Старшыня Рады БНР (—) Захарка 7.

У міжваенны пэрыяд Абрамчык жыў у Парыжы, дзе стаяў на чале Беларускага Хаўрусу і з 1937 году выдаваў бюлетэнь „Рэха”. Падчас вайны ён стаўся кіраўніком Беларускай Самапомачы ў Бэрліне, якая распаўсюджвала свой уплыў таксама і на Чэхію. Пасьля сьмерці Захаркі 14 сакавіка 1943 году ён узяў пад сваю адказнасьць беларускія архівы ад Ларысы Геніюш і перавёз іх у Парыж. Спадарыня Геніюш, досыць славутая беларуская паэтка, засталася ў Празе, і пасьля яе „вызваленьня” была вывезеная ў Расею, дзе 12 гадоў сядзела ў турмах і табарах.

Пасьля заканчэньня вайны беларускія дзеячы распачалі працу ў дэпээсаўскіх табарах у Нямеччыне і напрыканцы 1947 году атрымалі дазвол акупацыйных уладаў на выданьне часопіса „Бацькаўшчына”. Знаходжаньне ў Парыжы квазі-дзяржаўнага беларускага аўтарытэту было для іх прыемнай неспадзяванкай і, на іх разуменьне, ставіла беларусаў у амаль ідэнтычную сытуацыю з палякамі. Калі ў палякаў Масьціцкі мог легальна перадаць свой урад Рачкевічу, а Рачкевіч Залескаму, чаму гэтаксама не маглі зрабіць беларусы? Калі Залескі быў на чужыне легальным Прэзыдэнтам на нейкі час захопленай камуністамі Польскай Рэчы Паспалітай, Абрамчык гэтаксама мог лічыцца легальным вышэйшым аўтарытэтам захопленай Саветамі Беларускай Народнай Рэспублікі. Паразумеўшыся такім чынам, беларускія дзеячы, сабраўшыся ў лістападзе 1947 году на канфэрэнцыі ў Парыжы, прызналі Абрамчыка Прэзыдэнтам БНР і часова ўхвалілі канстытуцыю — да часу правядзеньня выбараў у свабоднай ад камуністычнай дыктатуры айчыне. Яны аднак не ўлічылі агульнай атмасфэры, якая склалался пасьля разгрому гітлераўскай аўтакратыі, пастанавіўшы, што Прэзыдэнт БНР ёсьць „адзіным легальным вышэйшым прадстаўніком беларускай нацыі” (арт. 7) і прызнаўшы за ім права прызначаць і звальняць ня толькі ўрад, але і сяброў Рады БНР („спаміж палітычна пэўных і свабодных ад маральных і нацыянальных абвінавачаньняў асобаў” — арт. 10) і вызначаць свайго наступніка ў палітычным тэстамэнце (арт. 9).

Хаця гэтая канстытуцыя і не была апублікаваная, — мы цытуем яе паводле праф. Н. Вакара, які валодаў яе скапіяваным асобнікам 8 — яна была адразу ўведзеная ўва ўжытак. Ужо на працягу 1948 году шэраг выбітных беларусаў атрымалі намінацыю сяброў Рады БНР, якая склікалася на пэрыядычныя сэсіі (прыкладам, для ўстанаўленьня ў 1951 годзе беларускіх ордэнаў „Пагоні” і „Зялезнага Рыцара”, а таксама партызанскага мэдалю, якімі Прэзыдэнт Абрамчык узнагародзіў пасьля сем асобаў).

Акрамя 30 асобаў, якія знаходзіліся на радзіме, і ўдзел якіх у Радзе БНР мог быць адно сымбалічным, бальшыня з засталых 128 сяброў Рады былі ўсё яшчэ ў дэпээсаўскіх табарах, хаця колькі зь іх жылі ўжо ў Амэрыцы ці нават у Аўстраліі. На працягу наступных гадоў сытуацыя ў гэтым аспэкце зьмянілася, і, пачынаючы ад 6-й сэсіі ў 1954 годзе, паседжаньні Рады БРН адбываліся ў Амэрыцы. Туды пераехалі таксама Прэм’ер і Міністар Замежных Справаў Э. Качаноўскі, а таксама Міністар Абароны Ф.Р. Кушаль і Міністар Нутраных Справаў П. Манкоўскі, у той час як Абрамчык і міністры Л. Рыдлеўскі і П. Шыманец засталіся ў Парыжы, толькі наязджаючы ў Амэрыку.

У Эўропе Прэзыдэнт Абрамчык і ягоны ўрад былі неафіцыйна прызнаныя польскім урадам у Лёндане, а таксама Ватыканам, што аднак у беларускім становішчы мела апрача добрых і дрэнныя вынікі. Калі ў пэрыяд т.зв. „халоднай вайны” ўтварыўся Амэрыканскі Камітэт Вызваленьня Народаў Расеі і распачалася акцыя, у выніку якой паўстаў Інстытут Дасьледзінаў СССР у Манахіюме, а пасьля аналягічная што да Вольнай Эўропы радыёстанцыя „Свабода”, пасьля пэўных ваганьняў беларусы, прадстаўленыя Прэзыдэнтам Абрамчыкам, узялі ў іх чынны ўдзел. Гэта насамрэч дало ім магчымасьць правядзеньня прапагандысцка-выдавецкай акцыі, але добраахвотнае залічэньне сябе да „народаў Расеі” знаходзілася ў супярэчнасьці з абвешчаным яшчэ ў 1918 годзе разарваньнем зь ёй усіх сувязяў. Шмат адмоўных бакоў мела таксама і ўскосная, як найменш, залежнасьць ад неаднаразова зьмянянай палітыкі амэрыканцаў дачынна Расеі. Гэта адбілася і на тым, што пасьля пэўнага часу супрацоўніцтва як з Інстытутам, так і з радыёстанцыяй было калі ня цалкам разарванае, дык значна зьменшанае. Вышэйпамянёнае, а таксама эміграцыя беларусаў з Эўропы, адбілася між іншага і на лёсе „Бацькаўшчыны”, якая цягам некалькіх гадоў лічылася галоўным ворганам БНР. Пасьля таго як у Нямеччыне выйшла 600 нумароў, часопіс пачаў занепадаць, і ў 1966 годзе яго выданьне канчаткова спынілася.

Легальнасьць Прэзыдэнта БНР, якая і так неаднаразова ставілся пад пытаньне, апынулася ў яшчэ больш падважаным стане, калі зрабілася агульнавядомым, што незадоўга да перадачы пасады і функцыяў Захаркі Абрамчыку ў Менску паўстала Беларуская Цэнтральная Рада (БЦР), якая выконвала шэраг квазі-дзяржаўных функцыяў, і што скліканы ёю 27 чэрвеня 1944 году Другі Ўсебеларускі Кангрэс фармальна зацьвердзіў гэтую Раду і яе Прэзыдэнта Радаслава Астроўскага, які перад вайной быў дырэктарам беларускай гімназіі ў Вільні. З гэтага лягічна вынікала, што ад моманту збору 2-га Кангрэсу скасоўваюцца ўсе паўнамоцтвы, якія паходзілі зь Першага Кангрэсу. Аднак Астроўскі быў заплямлены Квіслінгам, што спрычынілася да таго, што, хаця легальнасьць выдадзеных ім дэкрэтаў (прыкладам, ад 2 сакавіка 1944 году пра стварэньне т.зв. Беларускай Краёвай Абароны) і скліканага Кангрэсу ня ставілася пад пытаньне, пасьля зьяўленьня Астроўскага на эміграцыі Абрамчык не палічыў належным перадаць яму свае функцыі. З тае прычыны, што 25 сакавіка 1948 году Астроўскі аднавіў на эміграцыі БЦР і ўтварыў яе ўрад, пэўны час на Захадзе дзейнічалі два беларускія Прэзыдэнты, два ўрады і дзьве Рады, якія мелі сваіх прыхільнікаў, што лічылі іх „нармальнай” уладай сувэрэннай дзяржавы. Зыходзячы з гэтага становішча, Іван С. Любашка ў сваёй бібліяграфіі да доктарска-прафэсарскай працы, выдадзенай у 1972 годзе ў Амэрыцы, залічыў лёнданскія публікацыі БЦР да катэгорыі „афіцыйных дакумэнтаў і выданьняў” нароўні з публікацыямі Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, Амэрыканскага Кангрэсу і Дэпартамэнту ды Камуністычнай Партыі. Гэта выглядала пагатоў няўдала таму, што пасьля ад’езду Р.Астроўскага на пачатку 60-х зь Лёндану да сваёй дачкі ў Злучаныя Штаты палітычная дзейнасьць БЦР фактычна запынілася і абмяжоўвалася адно рэгулярным выданьнем у Саўз Рывэр, Ню-Джэрсі, „Беларускай Думкі”, часопіса больш літаратурнага, чымся палітычнага.

БНР не прыпыніла сваёй працы, але даволі істотна зьмяніла яе характар і мэтады. Пасьля пераносу цэнтру на амэрыканскі кантынэнт яна сканцэнтравалася на грамадзка-палітычнай працы сярод „беларусаў у Вольным Сьвеце”. Яе кіраўнікі ўстрымліваліся ад ужываньня міністэрскіх тытулаў, хаця Вінцэнт Жук-Грышкевіч, былы выкладчык беларускай мовы ў віленскай школе палітычных навук, а адылі культурна-асьветніцкі афіцэр у корпусе Андэрса, заняўшы пасьля сьмерці Абрамчыка 30 траўня 1970 году ў Парыжы яго пасаду, вярнуўся да ўжыванага Захаркам тытулу Старшыні Рады БНР. Рада праводзіла і праводзіць свае пленарныя паседжаньні (апошняя сэсія, напэўна 13, адбылася ў сьнежні 1974 году ў Ню-Ёрку), і хаця яшчэ часам выконвае квазі-дзяржаўныя функцыі (прыкладам, аддаючы загад на 11 сэсіі пра павышэньне ў званьні афіцэраў Беларускай Краёвай Абароны), яе галоўным заданьнем сталася каардынацыя і разьвіцьцё беларускага нацыянальнага руху. З гэтай мэтай яна стараецца пашырыць і замацаваць свой уплыў на ўсякага кшталту беларускія арганізацыі: агульнаграмадзкія, рэлігійныя, культурніцкія, жаноцкія, маладзёвыя, спартовыя і да т.п., якія паўстаюць на тэрыторыях новага жыхарства. Аднак з тае прычыны, што яе праціўнікі адкопваюць ранейшыя абвінавачаньні ў зданьнёвым палянафільстве, а таксама ў сувязях, ці нават залежнасьці ад Ватыкану, у недастаткова адназначнай пазыцыі ў справе беларускай незалежнасьці (з нагоды ранейшага супрацоўніцтва з манахійскімі інстытутамі), арганізацыям, „апанаваным” БНР, супрацьстаўляюцца адпаведныя арганізацыі праціўнікаў. У выніку ўсюды існуюць дзьве ці нават тры падобныя адна на адну беларускія арганізацыі, амаль з ідэнтычнымі мэтамі і заданьнямі, і для супольных выступаў патрэбны часовыя або сталыя (у Чыкага) камітэты або каардынацыйныя камісіі. Так, прыкладам, Згуртаваньню Беларусаў у Канадзе ці ў Вялікай Брытаніі супрацьстаяць Беларускае Нацыянальнае Аб’яднаньне ў Канадзе ды т.зв. ХАБП (Хрысьціянская Арганізацыя Беларускіх Працоўных) у Лёндане; Беларуска-Амэрыканскаму Задзіночаньню ў Злучаных Штатах (т.зв. БАЗА) — Беларуска-Амэрыканскае Аб’яднаньне; Аб’яднаньню Беларусаў Аўстраліі — Беларуска-Аўстралійскае Незалежнае Аб’яднаньне, і да т.п.

Пасьля зьліквідаваньня „Бацькаўшчыны” ў Нямеччыне на чало беларускай працы высунуўся ню-ёрцкі „Беларус” 9. Ён друкуецца кірыліцай і пасьля рэформы ў 1963 годзе рэгулярна выходзіць штомесяца. Галоўны рэдактар газэты — Станіслаў Станкевіч, былы рэдактар манахійскага „Byelorussian Review”. У лютым 1974 году з нагоды выданьня 200 нумару характар і заданьні месячніка былі акрэсьлены наступным чынам:

„Беларус” ёсьць ідэйным рупарам беларускай дзяржаўніцка-незалежніцкай думкі, і перадусім пасьлядоўна і бескампрамісна выкрывае палітыку русіфікацыі і каляніяльны рэжым на радзіме; а таксама зьяўляецца кронікай грамадзкай, культурнай і палітычнай дзейнасьці беларускай эміграцыі... адлюстроўваючы сукупнасьць беларускага жыцьця і выражаючы беларускія погляды ўва ўсіх чыста пытаньнях... З воргану беларусаў у Злучаных Штатах, воргану БАЗА, а пазьней беларусаў ува ўсёй Паўночнай Амэрыцы, Злучаных Штатах і Канадзе, газэта — і надалей застаючыся зьвязанай з БАЗА як яе афіцыйным выдаўцом — ператварылася ў газэту беларусаў усяго Вольнага Сьвету і пачала абслугоўваць жыцьцё і патрэбы ўсіх беларусаў, якія стаяць на ідэйным падмурку Акту 25 сакавіка, незалежна ад агульна-структурных і палітычных адрознасьцяў паміж імі. (№ 202, б. 5).

Адпаведна гэнай ідэйнай пляцформе рэдакцыя старалася па магчымасьці ня рушыць супярэчнасьцяў як у сфэры вонкавых зносінаў беларускай эміграцыі, так і „нутраной палітыкі”. Апрача крытыкі сувязяў з апанаванай камуністамі радзімай і падкрэсьленьня неаслабнага супраціву грамадзтва, які праяўляецца ў найрозных сфэрах і формах (прыкладам, у № 211 за лістапад 1974 году галоўны рэдактар падкрэсьліваў, што надзвычай нізкая ў Беларусі прадукцыйнасьць працы ёсьць адной з формаў нацыянальнага супраціву), шмат мейсца ў газэце прысьвечана справаздачам розных асяродкаў на трох кантынэнтах пра штогадовыя сьвяткаваньні нацыянальных сьвятаў, а таксама Дня Незалежнасьці (25 сакавіка) і Дня Герояў (угодкі т.зв. „Слуцкага Паўстаньня” ўзімку 1920 году, якое яшчэ ў 30-х гадах было спакмянём спрэчак), каталіцкім, праваслаўным або ўніяцкім урачыстасьцям; рознага кшталту беларускім зьездам і сустрэчам; удзелу беларусаў у міжнародных кангрэсах (прыкладам, у Кангрэсе Славістаў у Варшаве ў 1973 годзе, № 198); фэстам (прыкладам, у т.зв. Караване ў Таронта, № 208 у 1974 годзе); выставам (прыкладам, зборная выстава беларускай эмігранцкай скульптуры ў Ню-Ёрку на мяжы 1973-74 гадоў, № 202-203; выставам, прысьвечаным Літоўскаму Статуту, а таксама творчасьці Янкі Купалы і Якуба Коласа, у ню-ёрцкай Публічнай Бібліятэцы) і да т.п.

З адпаведных нагодаў асьвятляліся выбітныя гістарычныя постаці альбо здарэньні, ад княжны Эўфрасіньні Полацкай (№ 195), Адама Міцкевіча (№ 202), Кастуся Каліноўскага (№ 203), ажно да Другога Ўсебеларускага Кангрэсу і стварэньня Беларускай Краёвай Абароны (№ 206). Пацьверджаньне гэных дасягненьняў БЦР — то бок працэсу Нацыянальнага Цэнтру ў 1939 годзе ў Менску і ўказаньне на тое, што выпрацаваныя Астроўскім у гэтай справе дакумэнты не былі вывезеныя на Захад (№ 207) — сьведчыць пра надпартыйнасьць „Беларуса”.

Фэльетоны Юркі Віцьбіча, стала друкаваныя на старонках газэты, прысьвечаныя больш-менш значным беларускім местам і мястэчкам (Стоўпцы, Пружаны, Менск, Віцебск, Крычаў, Гомель, Кобрынь, Ружаны, Клецк, Чачэрск, Гальшаны, Друцк, Варняны і г.д.), даводзілі, што гэтыя мясьціны квітнелі за часоў Рэчы Паспалітай і заняпалі пад панаваньнем Расеі. Такім чынам папулярызавалася гістарычная геаграфія. Шырокая справаздача з наведваньня галоўным рэдактарам увосень 1973 году эўрапейскіх асяродкаў беларускай эміграцыі (№ 199-200) выяўляла іх жыцьцё і дасягненьні. Былі таксама артыкулы пра беларускую музыку; пра хор „Каліна” ў Саўз Рывэр, Ню-Джэрсі; пра Корбут і іншых беларускіх спартоўцаў; пра апублікаваную на радзіме інфармацыю, што ў Беларусі адкрытыя радовішчы нафты; пра аповесьць Кастуся Акулы „Скрываўленае сонца” і байкі Вінцука Адважнага (айца Я. Гэрмановіча).

У верасьні 1974 году, адначасова з абмеркаваньнем І-га Сусьветнага Зьезду Беларускіх Вэтэранаў у Манчэстэры ў Ангельшчыне, рэдакцыя выступіла зь цікавай ініцыятывай усталяваньня ў 1975-80 гадах сьвята тысячагодзьдзя беларускай дзяржаўнасьці.

Шматлікім, нажаль, нэкралёгам супрацьстаўляліся віншаваньні з нагоды атрыманьня дыплёмаў і навуковых ступеняў прадстаўнікамі новай беларускай інтэлігенцыі. Добрая папера, на якой друкуецца „Беларус”, зрабіла магчымым зьяўленьне іх фатаздымкаў, а таксама іншых ілюстрацыяў у 4, 6, або 8 бачынах месячніка.

Хаця афіцыйна „Беларус” выдаецца БАЗАй, існуе ягоны асобны выдаўнічы фонд, і унёскі ў яго штомесяца публікуюцца. Сумы даволі паказальныя: 556 даляраў у верасьні; 888 даляраў у кастрычніку і 1312 даляраў у лістападзе 1974 году.

студзень 1975 

Беларуская разьмежаванасьць і легалізм (2)

Радаслаў Астроўскі, народжаны ў 1887 годзе, быў у міжваенны пэрыяд даволі славутай і ў пэўнай ступені супярэчлівай постацьцю. Ён пачаў удзельнічаць у палітычным жыцьці нашмат раней і ў пэрыяд сакавіцкай рэвалюцыі быў сябрам зьезду прадстаўнікоў беларускіх партыяў у ліпені 1917 году, а таксама ўтворанай пасьля гэнага зьезду т.зв. Цэнтральнай Рады. У верасьні ўдзельнічаў у т.зв. Дзяржаўніцкай Нарадзе ў Маскве, а потым прадстаўляў Менскую губэрню ў Беларускім Акружным Камітэце пры Ўсерасейскім Зьезьдзе абласных дэлегатаў у Петразаводзку ў лістападзе 1917 году. У Менску пад нямецкай акупацыяй у 1918 годзе хутчэй за ўсё ня быў.

За часоў польскай акупацыі быў скарбнікам галоўнай управы беларускай Грамады, у сувязі з чым лічыўся „агентам Камінтэрну”. Суд аднак даведаўся, што ягоны ўдзел быў чыста тэхнічным, і ў працэсе Грамады зьняў зь яго абвінавачаньні.

У наступныя гады ён узначаліў беларускую арганізацыю, да якой прыязна ставіліся польскія ўлады, у якой паўсталі нейкія фінансавыя спрэчкі і судовыя справы; урэшце беспасярэдне перад вайной ён быў дырэктарам беларускай гімназіі ў Вільні, дзе адчуваўся дужа моцны ўплыў нелегальнай Грамады, што ўзбуджала цікавасьць органаў бясьпекі, а таксама прыводзіла часамі да рэзкіх канфліктаў паміж вучнямі і дырэкцыяй.

Будучы беларусам, у пэрыяд другой сусьветнай вайны і акупацыі складана было, прынамсі ў пэўнай меры і ў пэўным сэнсе, не супрацоўнічаць зь немцамі. Аднак адны рабілі гэта больш шчыра, чым другія. Радыкальны незалежнік ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі, пад выразным уплывам палітыкі Пілсудзкага, яшчэ ўвесну 1940 году ў аддадзенай на той час летувісам Вільні прадбачыў выбух нямецка-савецкай вайны і меркаваў, што ў першым яе пэрыядзе беларусы павінны дапамагаць немцам у разгроме Расеі, а пасьля магчыма перайсьці да дапамогі хаўрусьнікам у разгроме Нямеччыны. Каб ажыцьцявіць гэтую тактыку на практыцы, Гадлеўскі пакінуў Вільню перад саветызацыяй Літвы ўлетку 1940 году і распачаў супрацоўніцтва зь Нямеччынай. Зь ягонай ініцыятывы ў табарах польскіх ваеннапалонных былі завэрбаваныя каля 50 жаўнераў, якія былі закінутыя ў чэрвені 1941 году ў тылы савецкіх войскаў у ваколіцах Беластоку ў якасьці „першай кадравай” беларускай кампаніі. Пачынаючы ад 22 чэрвеня да паловы ліпеня Гадлеўскі праз бэрлінскае радыё заклікаў беларусаў да змаганьня супраць Саветаў. Пасьля акупацыі Беларусі і ўтварэньня ў ёй Генэральнага Камісарыяту на чале з Гаўляйтарам Вільгельмам Кубэ, у верасьні 1941 году ён заняў пасаду галоўнага інспэктара беларускіх школаў і пачаў падрыхтоўку да наступнага этапу. Аднак немцы пасьля пэўнага часу і не без дапамогі беларусаў, якія больш шчыра супрацоўнічалі зь імі, зарыентаваліся ў сапраўдным характары дзейнасьці Гадлеўскага, арыштавалі яго 24 сьнежня 1942 году і ў хуткім часе закатавалі 10.

Бадай галоўным віноўнікам выкрыцьця Гадлеўскага быў адвакат Фабіян Акінчыц, які таксама быў сябрам галоўнай управы Грамады. Падчас працэсу суд таксама зьняў зь яго абвінавачаньні. За колькі гадоў перад вайной ён утварыў беларускую нацыянал-сацыялістычную партыю і ў пару вайны старанна супрацоўнічаў зь немцамі. Гэта ня добра для яго скончылася: у сакавіку 1943 году ён быў забіты партызанам Матусевічам. Іншы беларускі калябарант др. Іван Ермачэнка, галоўны дарадца Кубэ і кіраўнік Беларускай Самапомачы, што перад вайной сядзеў за фінансавыя злоўжываньні, быў у чэрвені 1943 году пераведзены ў Прагу і праз гэта пазьбег лёсу Акінчыца і самога Кубэ, забітага ўва ўласным ложку 22 верасьня 1943 году.

Няўдача пад Сталінградам і разьвіцьцё партызанскага руху схілілі немцаў да правядзеньня на Беларусі мерапрыемстваў, зь якіх яны не карысталі на іншых акупаваных тэрыторыях. У чэрвені 1943 году там быў утвораны Саюз Беларускай Моладзі на ўзор Hitlerjugend, які аднак рабіў магчымай і прапаганду беларускіх нацыянальных ідэалаў. У хуткім часе пасьля гэтага была скліканая, як дарадчы орган пры Генэральным Камісарыяце, Рада Даверу, што складалася з 16 асобаў. Паседжаньне гэтай Рады, якое адбылося напачатку ліпеня, было ня вельмі ўдалым: адабраныя „мужы даверу” патрапілі пад найвострую крытыку акупантаў, і будучыня Рады, зь яе старшынём Вацлавам Іваноўскім, тагачасным бурмістрам Менску (родным братам былога польскага міністра Юрыя і летувіскага Тадэвуша), была пастаўленая пад пытаньне, зрэшты, як і лёс Юрыя Сабалеўскага, былога дэпутата польскага Сойму, які дзіўным чынам ацалеў падчас сталінскіх чыстак і пасьля зьняцьця Ермачэнкі стаўся ягоным наступнікам у Самапомачы. Але перад тым, як у гэтых справах была прынятая разьвязка, загінуў Кубэ, а пазьней і Іваноўскі.

Пераемнік Кубэ генэрал СС фон Готбэрг пасьля доўгіх роздумаў і ваганьняў вырашыў працягнуць распачатую Кубэ палітыку супрацоўніцтва зь беларусамі. 2 сьнежня 1943 году ён ізноў склікаў Раду Даверу, а 21 сьнежня абвясьціў амністыю партызанам, якія зьяўляюцца з павіннай, а таксама заклікаў насельніцтва, каб яно ўва ўласных інтарэсах дапамагала падтрымліваць парадак і скараць анархію. Пры гэтым істотную ролю мусіла адыграць беларуская паліцыя, якая адмыслова стваралася пасьля 1942 году, і разьмешчаная ў Менску сэржанцкая школа пад зьверхнасьцю кап. Ф. Кушаля, а таксама чыгуначны батальён, які налічваў каля тысячы асобаў, пад кіраўніцтвам Я. Сажыча.

Для правядзеньня гэтай палітыкі Готбэргу былі патрэбныя людзі, да якіх можна было б мець больш як адно фармальны давер. Пры паўсюднай непапраўнай дэмаралізацыі знайсьці іх было ня так лёгка: яму распавядалі пра нейкага чалавека, якога абралі на „мужа даверу” як старшыню царкоўнага камітэту ў Менску, а ён адначасна быў агентам Гэстапа, сябрам беларускага незалежніцкага падмосьця, таемна зьвязаны як з расейскімі салідарыстамі (НТС), якія змагаліся супраць усякага „сэпаратызму”, так і з НКВД, якое кіравала партызанскім рухам 11. Незвычайным у гэтым выпадку быў толькі шырокі дыяпазон сувязяў дадзенай асобы; звычайнай справай было абмежавацца працай на два, а як найбольш на тры бакі. Поўны вялікай сымпатыі да ксяндза Гадлеўскага аўтар яго біяграфіі без усякага засмучэньня дапускае, што ў верасьні-кастрычніку 1939 году той навязаў у Коўне кантакт з ангельска-амэрыканскай выведкай з аднаго боку, і зь нямецкай з другога, пасьля чаго піша:

„У гэтым становішчы браліся пад увагу ўсе магчымыя хаўрусьнікі, і найперш палякі, на абароне якіх стаялі заходнія гаспадарствы... і якія на ўласнай скуры найлепш адчувалі як немцаў, так і бальшавікоў” (б. 58).

Немцы добра арыентаваліся ў агульнай сытуацыі, і з гэтай прычыны іх пошукі асобы, адпаведнай рэалізацыі плянаў Готбэрга, цягнуліся даволі доўга. Адно напрыканцы 1943 году іх выбар спыніўся на Радаславе Астроўскім, які перад гэтым узначальваў управу Смаленскай губэрні. Перад тым як прыняць прапанову Готбэрга, ён нібыта выказаў пэўныя пажаданьні, ці нават паставіў пэўныя ўмовы, на якія Готбэрг згадзіўся. Аднак праф. Вакар трымаўся меркаваньня, што:

„Пра акалічнасьці, у якіх утваралася БЦР, вядома мала, але на сьведчаньні Астроўскага і ягоных паплечнікаў нельга пакласьціся” (The Making of a Nation, б. 270, 45 спасылка).

Паводле Любашкі, Aстроўскі мусіў ажыцьцявіць „several drastic changes” (колькі радыкальных зьменаў), а менавіта скліканьне 2-га Беларускага Кангрэсу для вырашэньня ўсіх пытаньняў пра будучае кіраваньне беларускай нацыяй, а таксама ўтварэньне беларускіх збройных сілаў для абароны яе тэрыторыі (б. 162).

За некалькі тыдняў Радаслаў адабраў сабе 14 давераных супрацоўнікаў і 22 студзеня 1944 году Готбэрг зацьвердзіў склад т. зв. Беларускай Цэнтральнай Рады (БЦР). Яе характар і кампэтэнцыя былі даволі невыразнымі. Яна была акрэсьлена як „вышэйшы беларускі аўтарытэт”, аднак была скліканая нямецкім Гаўляйтарам, які такім самым чынам мог яе ў любы момант разагнаць. Пераняўшы функцыі колішняй Самапомачы, яна мела пэўныя магчымасьці ў сфэрах грамадзкай апекі, школьніцтва і арганізацыі культурнага жыцьця. На думку прыхільніка праваслаўнай царквы, які ў той час быў у Менску, яна была „пэўнага кшталту беларускім урадам зь вельмі абмежаванымі паўнамоцтвамі, фактычна без паўнамоцтваў” (Вакар, б. 270).

Аднак з увагі на паступовыя паразы нямецкіх сілаў было непазьбежным зданьнёвае, як найменш, адступленьне ад абвешчанага напачатку вайны з Расеяй (16.7.1941) прынцыпу, што:

„ніколі нельга дазволіць, каб ня-немец трымаў зброю, толькі немец можа быць узброеным. Гэта надзвычай важна... Толькі немец можа насіць зброю, і ніколі ні славенец, ні чэх, ні казак, ні ўкраінец” (Пануцэвіч 89),

таму дзейнасьць БЦР у вайсковай сфэры атрымала ня толькі дазвол, але і асаблівы розгалас. Першымі днямі сакавіка 1944 году Астроўскім быў падпісаны „дэкрэт” БЦР пра стварэньне Беларускага Камітэту Абароны, а таксама пра пачатак мабілізацыі ў Беларускую Краёвую Абарону 14 рочнікаў (рочнік — людзі пэўнага году нараджэньня) і ўсіх афіцэраў, як савецкіх, так і польскіх. За незьяўленьне пагражалі драконаўскімі карамі, ажно да сьмяротнай кары і спаленьня сядзібы (Вакар, 202), і такім парадкам здолелі сабраць каля 100 000 мужчынаў, зь якіх мусілі ўніфармаваць 80 батальёнаў пяхоты і 40 сапёраў. Аднак з тае прычыны, што немцы баяліся выдаваць зброю, мундуры і іншы рыштунак, аддзелы БКА больш нагадвалі аддзелы арганізацыі Тодта, чымся рэгулярныя вайсковыя фармаваньні. Апроч таго беларусы ўтварылі Генэральны Штаб на чале з Ф. Кушалем, павышаным да палкоўніка, і 15 чэрвеня 1944 году адкрылі афіцэрскую школу БКА. Двума тыднямі пазьней, 29 чэрвеня, трыста яе выхаванцаў адыйшлі па шашы на Вільню перад набліжэньнем савецкіх аддзелаў (Вакар, 205-6). Зь іх, а таксама зь іншых батальёнаў БКА, якія адыйшлі на захад, была пазьней утворана беларуская дывізія і выслана на заходні фронт. Там яе кіраўнік Кушаль мусіў пасьля прыбыцьця навязаць кантакт з амэрыканскімі аддзеламі і перайсьці на іх бок, перамогшы ў бойцы нямецкія аддзелы СС (Л. Рыдлеўскі, Biйlorussie, Парыж 1948, б. 25).

Найбольшым палітычным дасягненьнем БЦР было скліканьне 2-га Беларускага Кангрэсу. Згодна з „Fьhrerprinzip”, паноўным у захопленай Гітлерам Эўропе, яго ўдзельнікі ня мусілі быць абранымі, але толькі запрошанымі БЦР і яе Прэзыдэнтам. З 1151 запрошаных прыбылі ў Менск 27 чэрвеня 1030 асобаў. Пасьля аднагалоснага зацьверджаньня прэзыдыюму ў складзе Я.Кіпеля, І.Касяка і В.Рагулі і прамаўленьня прывітальнага слова Астроўскім, прадстаўнікамі праваслаўнага, каталіцкага і эвангелічнага духоўніцтва, а таксама спадарыняй Савянюк, якая выступала ад імя беларускіх воласьцяў, працоўнай клясы і інтэлігенцыі, сход выслухаў рэфэрат Астроўскага пра наяўную палітычную сытуацыю і аднагалосна прыняў прапанаваную ім рэзалюцыю, пасьля чаго ўсе як мага хутчэй разьехаліся зь места, да якога ўжо даходзіла водгульле блізкага фронту. 3 ліпеня яго занялі савецкія войскі.

Рэзалюцыя, якую ўхваліў Кангрэс, у першым пункце пацьвярджала пастанову БНР ад 25 сакавіка 1918 году пра разарваньне зносінаў Беларусі з расейскай дзяржавай ува ўсіх формах, аднак абыходзіла маўчаньнем уступ, які абвяшчаў, што „ад гэтага моманту БНР ёсьць незалежным і вольным гаспадарствам”. Ува ўмовах, у якіх быў скліканы кангрэс, гэта было досыць зразумела. У 2 і 3 пунктах рэзалюцыя адпрэчвала БССР, а таксама ўсякія дамовы, якія СССР і Польшча залучылі паміж сабой або з трэйцімі дзяржавамі ў справе беларускіх земляў. Урэшце, у 4 пункце яна сьцьвярджала, што „адзіным легальным прадстаўніком беларускай нацыі і яе зямлі ёсьць сёньня БЦР на чале з Прэзыдэнтам Астроўскім”. Да ўжытага ў рэзалюцыі слова „сёньня” прывязвалася наступнае асноўнае значэньне, якое азначала нямецкую акупацыю, пасьля заканчэньня якой БЦР і Астроўскі перастаюць быць „адзінымі легальнымі” прадстаўнікамі Беларусі. Такая інтэрпрэтацыя ўскосна пацьвярджаецца фармальным роспускам БЦР, эвакуяванай зь Менску ў Нямеччыну, 23 верасьня 1944 году. Аднак на колькі год пазьней, калі выявілася, што ў выніку Другой Сусьветнай вайны на Захадзе апынулася даволі шмат эміграцыйных урадаў, якія лічыліся легальнымі, 25 сакавіка 1948 году Астроўскі вярнуў БЦР да жыцьця, сьцьвярджаючы, што згодна з пастановай 2-га Кангрэсу яна зьяўляецца „адзіным легальным” прадстаўніком Беларусі.

Выступаючы на Захадзе ў ролі беларускага Прэзыдэнта, Радаслаў склікаў эміграцыйны ўрад, пачаў прызначаць дыпляматычных прадстаўнікоў у розных краінах і заклікаў усю беларускую эміграцыю гуртавацца каля легальных уладаў. Хаця ён і здолеў прывесьці ў дзеяньне „Беларускае слова”, газэту, якая друкавалася ў Нямеччыне, і выдаў нямала разнастайных улётак, большага посьпеху ён ня меў. Калі ў 1948 годзе выйшла брашурка І.Шылы пад назвай „А што далей?”, якая зьмяшчала лісьлівую біяграфію Астроўскага, ёй былі супрацьпастаўленыя іншыя падобныя публікацыі, прыкладам „Віленскага” -- „Дапаўненьне да аўтабіяграфіі Р. Астроўскага”, дзе ён называўся „самазванцам”, „фальшывым прафэсарам”, „мантачом грамадзкіх грошай”, „палітычнай мізэрнасьцю” і да т.п. (Вакар, 222, 270)

Калі ў Эўропе пачалі расфармоўвацца дэпээсаўскія табары, Астроўскі выехаў на пэўны час у Аргентыну, але ненадоўга: дзякуючы нейкаму маёру Л. А. Галубовічу-Зарэчнаму, былому афіцэру НКВД, а адылі калябаранту ў Смаленшчыне і ўрэшце кіраўніку „таемнай службы” і арганізатару Беларускага Вызваленчага Руху зь сядзібай сьпярша ў Нямеччыне, а пасьля ў Манчэстэры, ён атрымаў права пабыту ў Ангельшчыне, і на пэўны час Лёндан стаўся галоўным асяродкам БЦР. „Праваслаўная” Хрысьціянская Арганізацыя Беларускіх Працоўных (ХАБП), якая супрацьстаяла „каталіцкаму” Згуртаваньню Беларусаў у Вялікай Брытаніі, падтрымала яго, што пасьля сталася прычынай пэўных складанасьцяў, прадаставіўшы дом, які нібыта закупіў ХАБП, у якім разьмясьцілася адміністрацыя Астроўскага. Калі напачатку 60-х Радаслаў выехаў зь Лёндану да сваёй дачкі ў Амэрыку, ягоны сын Віктар мусіў засьведчыць, што гэты дом зьяўляецца прыватнай уласнасьцю сям’і Астроўскіх. Гэта павінна было выклікаць сьпярша распадзел, а пасьля і ліквідацыю ХАБП.

Будучы ў Лёндане, Віктар Астроўскі зарганізаваў маленькую друкарню і ў якасьці „друкара-аматара” пачаў выдаваць БЦР-аўскія публікацыі. У 1959 годзе выйшла з друку ягоная ўласная праца „Spotlight on Byelorussia and Her Neighbours”; пасьля яна сталася адной з галоўных крыніцаў і апірышчаў нібыта mainly upon primary sources кнігі Любашкі (Zeszyty Historyczne, № 23, б. 203-5). Збор БЦР-аўскіх дакумэнтаў і матэрыялаў, выдадзены пасьля па-беларуску ў 1960 годзе пад рэдакцыяй віцэ-старшыні 2-га Кангрэсу І. Касяка, Любашка залічыў да „да дакумэнтаў і афіцыйных публікацыяў”. Урэшце ў 1961 годзе выйшлі „Fragments from The History of Byelorussia (To 1700). Material for historical research and study of the subject by Prof. R. Ostrowski” (Фрагмэнты гісторыі Беларусі да 1700 году. Матэрыял для гістарычных дасьледзінаў і штудыяў). Падставай для 103-балоннага багатаілюстраванага выданьня былі пэўне ж нататкі зь перадваенных лекцыяў у віленскай беларускай гімназіі, перакладзеныя на кепскую ангельскую мову і надрукаваныя з даданьнем прафэсарскага тытулу да імені аўтара.

У Амэрыцы галоўным асяродкам БЦР сталася сяло Саўз Рывэр у штаце Ню-Джэрсі. Там было колькасна вялікае і культурна жывое (папулярны хор „Каліна”) згуртаваньне беларусаў, аднак БЦР, пасаду Прэзыдэнта якой Астроўскі ў 1962 годзе перадаў др. А. Арэхве, не праяўляла на працягу 12 гадоў жывой дзейнасьці, арганізуючыся толькі для выданьня больш-менш адзін раз у год сшытку „Беларускай Думкі” 12. Толькі ў 1974 годзе сытуацыя мусіла радыкальна зьмяніцца і тое вельмі ж арыгінальным чынам.

Паводле інфармацыі, пададзенай канадзкім „Беларускім Голасам” у № 227 за лістапад 1974, 17 жніўня гэнага году сакратар БЦР Н. Мядзейка атрымаў ліст за подпісам Р. Астроўскага, у якім паведамлялася, што з гэнага дня ён зноў прыступае да выкананьня абавязкаў Прэзыдэнта БЦР і прызначае на 26 кастрычніка 1974 году ў Саўз Рывэр паседжаньне чарговай 17 сэсіі пленуму БЦР. На парадку дня мелася быць справа аднаўленьня на эміграцыі Беларускай Краёвай Абароны як „паспалітага рушэньня” ўсіх беларусаў да палітычна-грамадзкай службы, а таксама прызнаньня афіцэрскіх ступеняў, заслужаных у ёй. Іх агульная колькасьць мусіла складаць 16 генэралаў, 17 палкоўнікаў і каля 70 маёраў, капітанаў і паручнікаў, з тым каб адпаведныя афіцэрскія пасьведчаньні былі ўручаныя асобам, якія прыбудуць на сэсію.

Сярод асобаў, прадстаўленых на генэралаў, былі сын Прэзыдэнта Віктар, ягоны зяць др. М.Мінкевіч, былы Старшыня 2-га Кангрэсу І.Касяк, др. А.Арэхва, а таксама праваслаўны Арцыбіскуп Апанас і Мітрапаліт Мікалай Лапіцкі; сярод палкоўнікаў — дачка Прэзыдэнта Галіна Мінкевіч, сын Віцэ-старшыні 2-га Кангрэсу др. В.Кіпель, Прэлят Я.Сьв. П. Татарыновіч, які быў у Рыме, і іншыя. Гэтыя падрабязнасьці былі зьмешчаныя ў разасланым разам з запрашэньнямі на сэсію БЦР „Цыркуляры № 1”, які да таго ж тлумачыў, што „той, хто паклікаў БКА да жыцьця, мае права перад сваёй сьмерцю падзякаваць сябрам БКА за іх працу дзеля Беларусі”.

Даволі арыгінальная ініцыятыва, якая зыходзіла ад — або ад імя — 87-гадовага Прэзыдэнта, не сустрэла аднак прыхільнай рэакцыі. Як найменш частка запрошаных выразна адмовілася як ад прыбыцьця на сэсію, так і ад прыняцьця афіцэрскай ступені БКА, яую меліся за імі прызнаць. Гэта вынікала з разасланага пазьней „Цыркуляру № 2”, у якім паведамлялася, што „зь незалежнай ад мяне нагоды” прызначаная на 26 кастрычніка 1974 году ў Саўз Рывэр 17 сэсія пленуму БЦР „адкладаецца да наступнага паведамленьня”.

Калі гэтым сканчаецца дзейнасьць БЦР, абвешчанае „Беларусам” задзіночаньне беларускага руху на эміграцыі будзе значна палегчанае.

Зацемы

1 Праз падачу даты адкрыцьця кангрэсу паводле старога стылю, а даты разгону паводле новага некаторыя публіцысты працягваюць яго зданьнёвыя паседжаньні больш як на два тыдні, гэтым прыпісваючы ім характар, адрозны ад рэчаіснага. Дзякуючы некаторым беларускім аўтарам (прыкладам міністру БНР Л. Рыдлеўскаму, Biélorussie, Парыж 1948, б. 14) гэта зрабіў таксама і К. Акуліч у „Dzije Ziem W. Ks. Litewskiego”, Лёндан 1953, б. 123.

„Беларуская зямля” пісала 1 сакавіка 1919 году: „Вось ужо тры дні Беларускі Народны Сакратарыят спрабуе высьветліць у перамовах з прадстаўнікамі нямецкіх вайсковых уладаў, якая структура краёвай улады будзе ўсталяваная нямецкім галоўным камандаваньнем”.

У суботу 1.ХІ.1919 напаўафіцыйны на той час Kurier Polski (№ 287) надрукаваў інтэрвію з „Старшынём Рады Міністраў Беларускай Народнай Рэспублікі Антонам Луцкевічам, які быў у Варшаве”, з наступным загалоўкам: „Беларусь хоча жыць і змагацца плячо ў плячо з Польшчай”.

4 У канадзкім часопісе „Беларускі голас”, у № 203-6 за VI-X. 1972, пра гэта пісаў удзельнік 5-й партызанскай групы войска БНР, падаючы імёны афіцэраў летувіскага генэральнага штабу, якія клапаціліся пра партызанаў і забясьпечвалі іх зброяй, перапраўлялі празь мяжу ў ваколіцах Сэйнаў, Аўгустова, а таксама каля Друскенікаў.

5 Гл. беларускае спавешчаньне Прэзыдэнту Літоўскай Рэспублікі 12.01. 1923, надрукаванае ў „Litva” № 2, б. 204-11.

6 Тым жа часам разам з Ластоўскім вярнуліся ў Менск міністры Цьвікевіч, Заяц, Пракулевіч, Бадунова і Мамонька, а не „quelques émigrants fatigués de luer exil avec deux ministres malades”, як пісаў Рыдлеўскі ў 1948 годзе.

7 „Беларускі голас”, № 225, верасень, 1974.

8 Belorussia. The Making of a Nation, Cambridge, Mass. 1956, б. 221; б. 277.

9 „Беларус” — Byelorussian Newspaper in the Free World. P.O.Box 109, Jamaika, N.Y. 11431. Кошт нумару 1 даляр, або 10 даляраў гадавая падпіска.

0 Ёмісты жыцьцяпіс кс. В. Гадлеўскага апублікаваў у 1965 годзе В. Пануцэвіч ў 28 сшытку „Беларускай Царквы”, выдаванай у Чыкага, б. 11-134, адкуль мы і падаем інфармацыю пра ягоную дзейнасьць і зносіны пад нямецкай акупацыяй.

1 N. Vakar, The Making of a Nation, Harvard 1956, б. 203.

2 Я не магу падаць больш падрабязных зьвестак пра гэтае выданьне з тае прычыны, што мой ліст, адасланы ў сьнежні 1974 году, з просьбай пра рэцэнзыйны экзэмпляр, застаўся без адказу. Са згадак у іншых беларускіх часопісах вынікае, што ў 1965 годзе выйшлі 7 і 8 нумары; у 1973 годзе 15 нумар і ў 1974 годзе 16-17 нумар, і што шмат мейсца ў іх займаюць жыцьцёвыя нарысы і ўспаміны пра беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў, а таксама іх творы.

З польскай мовы пераклаў М.Баярын

Віктар Сукеньніцкі - АБ ВОДГУКУ Ў СЭРЦЫ