№6
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Аляксандр К’ёсэў

САМАКАЛЯНІЗАВАНЫЯ КУЛЬТУРЫ

У 1842 годзе Канстанцін Фоцінаў, заснавальнік першага баўгарскага часопіса „Любословіе”, апублікаваў свае скрушныя нараканьні на тое, што баўгарам бракуе цывілізаванасьці:

Дзе іхныя штодзённыя газэты, дзе іхныя штотыднёвікі і штомесячнікі? Дзе часопісы па мастацтву, дзе рыторыка, матэматыка, лёгіка, фізыка, філязофія — словам, усё тое, што трэба чалавеку пільней за хлеб? Дзе іхная гісторыя, дэталёва вывучаная і агульнавядомая, якраз такая, якую ўжо маюць іншыя народы і якая зраўняла б нас зь імі і дапамагла ім урэшце ўсьвядоміць, што і нас Пан Бог не стварыў нямкамі?

У час Нацыянальнага Адраджэньня баўгарская прэса лопалася ад колькасьці такога кшталту заклікаў пераадолець уласную нецывілізаванасьць. Усе яны ўяўляюць сабой патрыятычныя нараканьні на разнастайныя нястачы — брак культурных інстытуцыяў, літаратурных шэдэўраў і навуковых дасягненьняў, выкшталцоных манэраў і вялікіх баўгарскіх паэтаў. І ўсё ж, нягледзячы на шматлікасьць і разнастайнасьць трэнасаў такога кшталту, лёгка даўмецца, што ўсе яны сталіся вынікам браку, хутчэй, поўнай цывілізацыйнай мадэлі, чым паасобных здабыткаў цывілізацыі. Але патрыятычны выступ Фоцінава гучаў бы бязглузда, калі б у ім вялося пра тое, што баўгарам не стае, скажам, фізыкі. Ягоны пералік відавочна ёсьць сінэкдахай, то бок ахоплівае толькі частку таго, што неабходна баўгарам. Рэальнае пытаньне, якое стаіць за ўсім гэтым пералікам, гучыць прыкладна так: Дзе ўсё гэта... у Баўгарыі? Дзе поўная цэласная баўгарская культура, пабудаваная паводле эўрапейскага ўзору?

Гэткім чынам, у глыбіні генэалягічнай сьвядомасьці баўгарскай культуры існуе хваравітае ўсьведамленьне адсутнасьці — агульнай, структурнай, неэмпірычнай адсутнасьці. Іншыя — суседзі, Эўропа, цывілізаваны сьвет і г. д. — маюць усё, чаго бракуе нам; яны ёсьць усім тым, чым ня ёсьць мы. Ідэнтычнасьць гэтай культуры на самым пачатку пазначаная і нават канстытуяваная болем, сорамам, і, калі абагуліць усё гэта, — траўмай яе глябальнай адсутнасьці. Зародкі гэтай культуры паўстаюць як трагічная прысутнасьць адсутнасьцяў, а яе гісторыя каротка можа быць пераказаная як стогадовыя намаганьні кампэнсаваць, зьвесьці да мінімуму траўматычныя нястачы.

Я схіляюся да думкі, што такія культуры можна назваць „самакалянізаванымі культурамі’’. Падставы ўвесьці гэткі дзіўны тэрмін досыць простыя: у культурах такога кшталту грамадзкі і сымбалічны „новы лад’’ усталёўваецца ня шляхам гвалтоўнае калянізацыі, калі тутэйшую культуру цалкам падпарадкоўваюць і руйнуюць эўрапейскія канкістадоры, а тутэйшае насельніцтва зьнішчаюць або ператвараюць у нявольнікаў (як гэта здарылася з амэрыканскімі індзейцамі або зь некаторымі прымітыўнымі культурамі Афрыкі). У той жа час дадзены новы лад наўрад ці зьяўляецца простым вынікам вядомых эканамічных і грамадзкіх працэсаў. Эканамічнае тлумачэньне бурлівага разьвіцьця сучасных нацыяў мае безьліч заганаў, і, калі б мы пачалі дэталёва аналізаваць кожную зь іх, то хутка згубілі б абраны тэматычны кірунак. Дастаткова проста адзначыць, што не існуе пераканальнага тлумачэньня, чаму працэс распаўсюджаньня эканамічнай рацыянальнасьці застаецца ў межах ірацыянальна акрэсьленай тэрыторыі 1 і не пашыраецца (або пашыраецца іншымі тэмпамі ды зь іншай спецыфікай) за яе межы 2. Эканоміка грошай і рынкаў з-за сваёй нэўтральнасьці, рацыянальнасьці ды ўнівэрсальнасьці ня можа ўсталёўваць уласныя межы і сама па сабе ня здольная зрабіцца нацыянальнай эканомікай у літаральным сэнсе. Яна мусіць дублявацца яшчэ адной эканомікай — эканомікай сымбаляў і мадэляў ідэнтычнасьці, што рэгулявалі б стаўленьне нацыяў і грамадзтваў як да сябе, так і да іншых 3.

У самакалянізаваных культурах сымбалямі і мадэлямі, пра якія я толькі што згадаў, ёсьць сымбалі адсутнасьці. Гэта гучыць досыць дзіўна, але ў такіх культурах нават адпаведная нацыянальная тэрыторыя паўстае хутчэй як мроя, як геаграфічны прывід, як туга, выкліканая адсутнасьцю, а не рэальная інстытуцыйная сіла 4.

Прасьцей кажучы, эканамічнае тлумачэньне не дае адказу, чаму новыя эканамічныя, камунікацыйныя, індустрыяльныя і іншыя дачыненьні патрабуюць менавіта канкрэтнай нацыянальнай і тэрытарыяльнай формы, бо такое тлумачэньне абавязкова прадугледжвае ўпэўненасьць у тым, што яно намагаецца патлумачыць, а менавіта — у існаваньні нацыянальнай ідэнтычнасьці народу, што жыве на раз і назаўсёды акрэсьленай тэрыторыі з дакладна вызначанымі межамі.

Гіпотэза, якую мы тут прапануем, будзе, гэткім чынам, такой: нараджэньне гэтых нацыяў абумоўлена вельмі спэцыфічнай сымбалічнай эканомікай. Складаецца ўражаньне, што самакалянізаваныя культуры самі імпартуюць чужыя каштоўнасьці і цывілізацыйныя мадэлі і што яны лёгка зьнішчаюць сваю ўласную аўтэнтычнасьць, арыентуючыся на гэтыя замежныя эталёны.

Што ж гэта за культуры, у адносінах да якіх мы ўжываем такую незвычайную мэтафару — „самакалянізаваныя культуры’’?

З пункту гледжаньня сучаснай глябалізацыі сьвету, існуюць культуры недастаткова цэнтральныя, недастаткова сучасныя і недастаткова прагрэсіўныя ў параўнаньні з культурамі „вялікіх нацыяў’’. Адначасова яны не зусім чужыя ім, не зусім далёкія і не зусім адсталыя, у адрозьненьне ад культураў, напрыклад, афрыканскіх плямёнаў. Вось чаму ў сваім уласным разварушаным зародку, дзесьці на ўскрайку цывілізацыі, яны хварэюць на пакутлівую няўпэўненасьць. Мы — эўрапейцы, але, мабыць, нейкія не зусім сапраўдныя. Гэта і ёсьць перадумовай для даволі дзіўнай ідэнтычнасьці і ня менш дзіўнай мадэрнізацыі. Яны разьвіваюцца пераадольваючы канструктыўную траўму: мы не такія, як Іншыя (маюцца на ўвазе прадстаўнікі Ўнівэрсальнага), і гэтая траўма зьвязваецца з усьведамленьнем таго, што яны зьявіліся занадта позна і што іхнае жыцьцё — гэта рэзэрвуар для адкідаў цывілізацыі.

Тут будзе дарэчнай структурная аналёгія, праўда, даволі нязграбная, паміж абсалютна рознымі культурамі. Мы ведаем з этналёгіі, што разьвіцьцё сымбалічнай эканомікі кожнай чалавечай грамады адбываецца ў нейкай ступені аднолькава — вакол траўмы такой сабе вялікай Адсутнасьці. Бог-Дэміург (ісляндзкі Палуга, аўстралійскі Бунгджыл, афрыканскі Алорун) стварыў сьвет і больш ім не цікавіўся; біблейскі Яхвэ, стварыўшы чалавека, адразу прагнаў яго прэч і ад Сябе, і з Раю. Сьвятое, сутнасьць, якую Рудольф Отта, знакаміты тэарэтык і гісторык рэлігіяў, называе das ganz Andere (зусім іншае), заўсёды адасабляецца ад нас, яно існуе ў нейкай іншай мадальнасьці Космасу, абсалютна адрознай ад зямнога, звычайнага жыцьця, якое скрозь існуе толькі ў той меры, у якой пакутліва адчувае брак сьвятога і заўсёды сумуе па сваёй вышэйшай рэальнасьці.

Самакалянізаваныя культуры робяць грандыёзную падмену — яны зьмяшчаюць чужую цывілізацыйную мадэль на структурнае месца, дзе раней было das gans Andere, адсутная Трансцэндэнтнасьць, Унівэрсум. Яны ўжываюць яе сымбалі ў якасьці ўнівэрсальных генэратыўных знакаў уласнае гіпотэзы. Вядома, што ў сваёй самасьвядомасьці, самалегітымацыі і прапагандзе Чужое (эквівалентнага etzaubert — сучаснаму сьвету — які з часам робіцца ўсё больш экспансіўным, рацыянальным і пазбаўленым таямнічай прывабнасьці) падае сябе як рэалізацыя галоўнай гістарычнай плыні і Ўнівэрсальнага лёсу чалавецтва. Насуперак гэтай нарцысічнай ідэалёгіі Захаду, самакалянізаваныя нацыі пакутуюць ад трагічнага парадоксу: для іх Чужое зьяўляецца Ўнівэрсальным, але і наадварот, Унівэрсальнае застаецца назаўжды чужым. Само фатальнае атаясамліваньне Вялікага Іншага з Чужым асуджае самакалянізаваныя нацыі на адчуваньне, што ўнівэрсальныя каштоўнасьці не зьяўляюцца іхнымі каштоўнасьцямі, а толькі каштоўнасьцямі вышэйазначанага das ganz Andere — цывілізаванага сьвету. Насуперак звычаям, што панавалі ў дамадэрным грамадзтве, іншасьць чужых і іншаземцаў перастае зьвязвацца з дэманізмам і пераходзіць у катэгорыю нарматыўнага. Такім чынам, засвойваючы дадзеныя чужыя ўнівэрсальныя мадэлі, самакалянізаваныя культуры самі сябе моцна калечаць, бо тым самым прызнаюць і сьцьвярджаюць сваю ніжэйшасьць, сваю прыкрую нястачу Істотнай Субстанцыі Ўнівэрсальнасьці. Такім чынам у структуры іх спрадвечных каштоўнасьцяў архетыпнае структурнае месца адсутнага Бога цяпер займае абагаўлёны Захад. Прычым вобраз самога Захаду дваіцца — з аднаго боку, гэта эмпірычны Захад, „Вялікія Нацыі і Дзяржавы’’ (якія могуць быць і варожымі, што ўвесь час даказвалі несупынныя войны), але разам з тым ён атрымлівае невідавочную трансцэндэнтную аўру, насуперак сваёй салённай ідэалёгіі Мадэрнізму.

Але як нам патлумачыць той факт, што гэтыя спэцыфічныя культуры ня толькі не змагаюцца з калянізацыяй, што адбываецца шляхам прыйманьня заходніх сымбалічных мадэляў, не паўстаюць супраць сымбалічнай экспансіі Чужога (нават паўднёваамэрыканскія індзейцы зь іх фаталістычным сьветапоглядам да пэўнай меры змагаліся з гвалтоўнай калянізацыяй), а наадварот — засвойваюць чужыя мадэлі з радасьцю, з палкім жаданьнем? Як патлумачыць іх, здавалася б, невытлумачальнае прасьцяцтва? Бо яны ня толькі вітаюць унівэрсалісцкую ідэалёгію чужынцаў, што хутка распаўсюджваецца і ператварае іх у недаразьвітых маргіналаў, яны проста захапляюцца ёй? Як нам патлумачыць той факт, што гэтыя культуры пакутуюць, бо ня маюць Чужога-Ўнівэрсальнага ў яго „цывілізацыйнай татальнасьці’’ з усімі яго „фізыкамі’’, „матэматыкамі’’, „рыторыкамі’’, „лёгікамі’’, „штодзённымі газэтамі’’, „часопісамі па мастацтву’’ і ўсякай іншай трасцай? Як можна было так па-дзіцячы памыліцца — пераблытаць Захад з Богам?

Прычына такога прасьцяцтва, насамрэч, даволі зразумелая: гэтыя культуры проста не існавалі да гэтай блытаніны, яна спарадзіла іх. Роспач, выкліканая адчуваньнем, што ім чагосьці не хапае, і жаданьне засвоіць чужыя культурныя мадэлі зьяўляюцца канструктыўнымі ў кантэксьце іх уласнай ідэнтычнасьці. Такая роспач і палкае жаданьне — гэта сілы, якія стымулююць будаўніцтва сапраўдных дамінантных інстытуцыяў новай цывілізацыі ў гэтых рэгіёнах — школаў, разнастайных асьветных установаў, пазьнейшых унівэрсытэтаў. Такія інстытуцыі прадукуюць заходнія сымбалі і мадэлі — тавар, нашмат больш патрэбны на эўрапейскай пэрыфэрыі, чым ангельскае адзеньне, францускія напоі ці нямецкая тэхніка.

Зыходзячы з усяго гэтага такія культуры — няхай сабе і не зусім дакладна, хутчэй мэтафарычна — і можна назваць „самакалянізаванымі культурамі’’. Але, відаць, прысьпеў час адмовіцца ад такой мэтафары, бо яна ўжо вычарпала свае эўрыстычныя патэнцыяльныя магчымасьці. Такім чынам, зараз мы добра бачым, наколькі зьбівае з панталыку галоўная перадумова гэтай мэтафары. Мэтафара „самакалянізацыі’’ дазваляе меркаваць, што ў якімсьці гіпатэтычным гістарычным часе, калі не было ні траўмаў, ні згрызотаў, ужо існавала пэўная грамадзкая сутнасьць із сваёй уласнай стабільнай ідэнтычнасьцю — а гэтае меркаваньне відавочна супярэчыць эмпірычна даказанаму факту, што да сымбалічнай „самакалянізаванасьці’’ такой „Самасьці’’, такой самаатаясамленай грамадзкай сутнасьці проста не існавала. Больш таго, дадзеная мэтафара мае перадумовай тое, што пазьней гэтая грамадзкая сутнасьць у нейкім разуменьні звар’яцела — яна адкрыла ў сабе комплекс непаўнавартаснасьці, адкінула ўласныя каштоўнасьці і пачала „заваёўваць’’, „калянізаваць’’ сябе, заўзята засвойваючы чужыя каштоўнасьці. Такім чынам яна, гэтая грамадзкая сутнасьць, сапсавала сваю ўласную аўтэнтычнасьць, прысудзіўшы сябе да марнага жаданьня немагчымых рэальнасьцяў — паэзіі, матэматыкі, тэатру, лёгікі і г. д. Але памылка і траўма на самой справе не заваявалі гэтыя культуры, яны спарадзілі іх. Без чужога эўрапейскага ўзору адукаванай і эмансіпаванай Нацыі, які так самааддана, прыкладаючы значныя прапагандысцкія намаганьні, імпартаваў нацыянальны ідэоляг Фоцінаў, без агульнай мадэлі сыстэмы адукацыі і запазычаньня заходніх інстытуцыяў — школаў, унівэрсытэтаў, прэсы, грамадзкіх арганізацыяў, адміністратыўных установаў, юрыспрудэнцыі, інфраструктуры і г. д. — лякальныя вясковыя патрыярхальныя супольнасьці на Балканах ніколі не дасягнулі б „нацыянальнай самасьвядомасьці’’. Сама ж „нацыянальная самасьвядомасьць’’ у сваёй структурнай татальнасьці ёсьць запазычанай заходняй мадэльлю. Уяўленьне пра тое, што нейкія „Мы’’ неспадзявана захапіліся якімісьці „Імі’’ і пачалі карыстацца іх каштоўнасьцямі, іх сымбалічным і інстытуцыйным ладам (такім чынам падпарадкоўваючы саміх сябе), канешне ж, памылковае. Бо пасьля стараннага і падрабязнага вывучэньня эмпірычных гістарычных дадзеных, мы прыходзім да высновы, што генэалёгія сучасных нацыяў, якія месьцяцца на пэрыфэрыі, пачынаецца ня з гэтага „Мы’’, а з пагардлівага зьдзеклівага „Вы’’, якім Іншы — „цывілізаваны’’ сьвет зьвяртаецца да „нецывілізаванага’’ вясковага насельніцтва на Балканах. Яно пачынаецца з траўмы, якую атрымлівалі канкрэтныя інтэлектуалы, што ў сваіх узаемаадносінах зь людзьмі „больш цывілізаванымі’’ ня раз адчувалі прыніжэньне з-за сваёй мовы, этнічнага паходжаньня, „браку вялікіх традыцыяў’’ і г. д. Трэба думаць, такое здаралася ледзьве ня з кожным баўгарскім інтэлектуалам за час так званага „Нацыянальнага Адраджэньня’’, то бок ня знойдзецца ніводнага зь іх, хто ня быў бы зганьбаваны падчас сваіх кантактаў з прадстаўнікамі „цывілізацыі’’. Гэткім чынам, прайшоўшы цераз прыніжэньне, калі ім давалі зразумець, што яны — ніжэйшыя, другога гатунку, такія інтэлектуалы перажывалі штосьці кшталту нэгатыўнага экстатычнага бачаньня — перад іх унутраным зрокам паўставалі ўсе хібы і недасканаласьці, уся трагічная Адсутнасьць уласнага культурнага Быцьця.

„Дзе нашыя штодзённыя газэты, нашыя штотыднёвікі і штомесячнікі? Дзе нашыя часопісы па мастацтву, наша рыторыка, матэматыка, лёгіка, фізыка, філязофія — словам, усё тое, што трэба чалавеку пільней за хлеб? Дзе наша гісторыя, дэталёва вывучаная і агульнавядомая, якраз такая, якую ўжо маюць іншыя народы, і якая зраўняла б нас зь імі і дапамагла ім урэшце ўсьвядоміць, што і нас Пан Бог не стварыў нямкамі?’’

Такія траўмаваныя культуры абавязкова ствараюць рацыяналізаваныя разуменьні, прызначэньне якіх — задушыць памяць пра траўму іх нараджэньня. Гэтыя рацыяналізаваныя тлумачэньні маюць не выпадковы, а сутнасны характар — бо належаць да структурнай і генэратыўнай неабходнасьці гэтага культурнага тыпу.

Першае зь іх — трактаваньне ў такіх культурах Нараджэньня Нацыі як Адраджэньня, Уваскрасеньня. Новае нацыянальнае грамадзтва канструюе ўласную гісторыю — яно вынаходзіць сабе Традыцыю, далёкае гістарычнае Мінулае, прызначанае для прыкрыцьця моманту траўмы ілюзорнай повязьзю вартай і пачэснай Мінуўшчыны і сьветлай Будучыні. Такая нацыянальная Гісторыя дазваляе атаясамліваць сябе з абсалютна рознымі зьявамі — сярэдневяковымі імпэрыямі і антычнымі філёзафамі, вясковымі варажбітамі і рытуаламі, сьвятымі ўгоднікамі і вайсковымі дзеяньнямі, а часам нават з міталягічнымі і трансцэндэнтнымі крыніцамі. У такой пэрспэктыве цяжкая траўма нараджэньня гэтых культураў падаецца проста невялікім прыкрым інцыдэнтам, які хутка пераадольваецца і назаўжды губляецца ў плыні Гісторыі: часовая і выпадковая Адсутнасьць цывілізацыі зьмяняецца на яе шчасьлівую Прысутнасьць.

Другое рацыянальнае тлумачэньне выглядае так: гэтыя грамадзтвы абавязкова ствараюць дзьве сымэтрычныя, аднолькавыя і канфліктныя дактрыны. Першая завецца вэстэрнізацыяй або эўрапеізацыяй; яна падае гістарычную працягласьць часу надзвычай спрошчана — як змаганьне, у якім некаторыя нацыі адсталі, але здольныя „нагнаць’’ гэтае адставаньне, прыклаўшы дастатковыя намаганьні ў галінах адукацыі, асьветы ды імпарту цывілізацыі. Другая дактрына — гэта шавінізм — ён шукае і часта знаходзіць (а часьцей выдумляе) сваю нацыянальную аўтэнтычнасьць, не сапсаваную чужынскімі ўплывамі, а пасьля ідэалізуе ў букалічнай манэры. Гэтая дактрына разглядае барацьбу супраць якой-небудзь чужынскай „экспансіі’’ як маральны і нацыянальны абавязак.

Трэцяе і самае цікавае -- рацыянальнае тлумачэньне траўмы нараджэньня, якое мае на мэце задушыць агіду, боль і сорам, зьвязанае з радыкальнай трансфармацыяй найважнейшай фундамэнтальнай прапорцыі сучаснага сымбалічнага Парадку. Яно ставіць пад сумнеў гіерархіі гэтага Парадку, зьмяняючы асновапаложную бінарнасьць іх сэмантычных парадыгмаў. Яно перакручвае адносіны між маркіраваным і немаркіраваным членамі бінарных супрацьпастаўленьняў, што ўтвараюць гэты парадак і артыкулююць несымэтрычныя адносіны паміж „Нашым’’ і „Чужым’’. Добра вядома, што ў „нармальным’’ грамадзтве „Наша’’ выражае сваю ідэальную сутнасьць праз разуменьні Прысутнасьці, Дабрыні, Прыгажосьці, Ісьціны, Чысьціні, Гармоніі — у той час як „Чужое’’ асацыюецца з Адсутнасьцю, Хаосам, Брудам, Хлусьнёй, Агідай. „Дзякуючы’’ свайму паходжаньню траўмаваныя групы перажывалі гэтую бінарнасьць зь яе цёмнага боку. Паколькі Захад у сваіх прэтэнзіях на ўнівэрсальнасьць абавязкова атаясамлівае іх з маркіраванымі членамі супрацьпастаўленьня і яны інтэрналізуюць заходні погляд, ды й самі пачынаюць успрымаць сваё „я’’ як нячыстае, адсутнае і г. д. — гэтая, так скажам, ненаяўнасьць сутнасьці, віртуальнасьць, што можа перажывацца толькі ў мадальнасьці сораму і болю. Аднак у працэсе далейшага разьвіцьця траўмаванай групы, па меры таго, як яе субліматыўная і скіраваная на рацыяналізацыю ідэалёгія разгортваецца на поўную моц, адбываецца ўжо згаданая спроба перакруціць супрацьпастаўленьне — нячыстае робіцца чыстым, ненаяўнасьць сутнасьці трансфармуецца ў веру ў істотнае арганічнае ядро „тутэйшасьці’’. Напраклад, славуты лёзунг афраамэрыканскага руху абвяшчае: „Чорнае — прыўкраснае’’. У Баўгарыі гэтае перакручваньне адбылося досыць рана — у напаўміфічным тэксьце манаха Паісія, напісаным у 1762 годзе, які доўгі час разглядалі як самы першы тэкст Баўгарскага Адраджэньня:

О бесталковы о варты жалю дурань! Чаму ты саромеешся называць сябе баўгарынам? Хіба баўгары ня мелі калісьці свайго ўласнага царства і ўласнай дзяржавы? Сярод усіх славянскіх народаў менавіта баўгары былі найслаўнейшыя — яны першыя каранавалі сваіх цароў, яны першыя здабылі сабе праваслаўнага патрыярха, яны першыя прынялі хрост і калісьці заваявалі велізарныя тэрыторыі.

Мэтаскіраваная рытарычная стратэгія тэкста Паісія досыць відавочная — ён прагне зьдзейсьніць ужо згаданае вышэй перакручваньне бінарных апазыцыяў і трансфармаваць нэгатыўнае ў пазытыўнае, шэрасьць у слаўную гісторыю, недахоп дасягненьняў у наяўнасьць славутых сыноў і грандыёзных падзеяў у гістарычнай памяці, сорам і несфармаванасьць у гонар і ідэнтычнасьць. Але даволі рэдка згадваецца той факт, што пад сьвядомай рыторыкай гэтага тэксту хаваецца штосьці зусім іншае — траўма, якую ён намагаецца пераадолець і сублімаваць. Называючы сваіх суайчыньнікаў вартымі жалю дурнямі, Паісій паўтарае адну з формулаў канстытутыўнага прыніжэньня гэтай нацыі. Яго тэкст выпраменьвае ня толькі патрыятычны гонар і жаданьне ідэнтыфікаваць сябе з баўгарамі — адначасова ён выпраменьвае сорам, нянавісьць і прагу адасобіцца, дыстанцыявацца ад траўмаванай групы, да якой ён належыць па нараджэньні. Такое прыхаванае жаданьне можна ўбачыць за ўсімі патрыятычнымі лёзунгамі, якія так часта паўтараліся ў гісторыі баўгарскай нацыі аж да сёньняшняга дня.

Дазволю сабе скончыць такім пытаньнем:

Ці магчыма вызначыць гістарычны рытм такіх траўмаваных самакалянізаваных культураў як заўсёднае вяртаньне? Магчыма, канстытутыўныя траўмы незагойныя, і таму іхныя сымптомы будуць праяўляцца зноў і зноў, як Wiederkehr des Verdrangten — як рэцэдыў прыдушаных пачуцьцяў.

Але тут магчымая і іншая выснова — што гісторыю Новага часу ня варта пісаць як безьліч асобных нацыянальных гісторыяў (то бок як гісторыю Свайго і Чужога), бо яна можа быць напісаная (апісаная, прааналізаваная і г. д.) толькі як самакрытычны і разгорнуты аповед пра глябальныя праблемы асымэтрычнай мадэрнізацыі, аповед, які ўзьнімецца па-над межамі нацыянальных дзяржаваў, культураў і ідэалёгіяў і іхных інстытуцыяналізаваных гісторыяграфічных апісаньняў.

1 Я хачу сказаць, што гэтыя працэсы здаюцца такімі з пункту гледжаньня эканамічнай рацыянальнасьці. У вызначэньні нацыянальнай дзяржаўнай тэрыторыі і акрэсьленьні яе межаў бяруць удзел дзьве фарматворчыя „ірацыянальнасьці’’. Першая рэалізуецца ў ідэнтычнасьці так званай „ палітычнай нацыі’’, якую яднае агульная палітычная воля пэўных грамадзянаў жыць разам, утвараць пэўнае нацыянальнае грамадзтва. Другая выяўляецца цераз ідэнтыфікацыю гэтак званай „культурнай нацыі’’ (Kulturnation), што грунтуецца на еднасьці пэўнай агульнай мовы, культурнай традыцыі, рэлігіі і г. д. „Нацыя — гэта душа, духоўны прынцып,— пісаў Эрнэст Рэнан у 1882 годзе.— Дзьве рэчы, якія па сутнасьці ёсьць адной, вызначаюць гэтую душу і духоўны прынцып. Адна ляжыць у мінулым, другая — у сучаснасьці. Першая — гэта валоданьне багатай спадчынай памяці, другое — сёньняшняя згода, жаданьне жыць разам, воля павялічваць каштоўнасьць духоўнай спадчыны... Мець агульную славу ў мінулым і мець агульную волю сёньня; зьдзейсьніць разам вялікія подзьвігі, жадаць зьдзяйсьняць іх і надалей — вось сутнасныя ўмовы быцьця народу’’. Досьвед “культураў адсутнасьцяў’’, на нашу думку, адмаўляе сьцьверджаньне Рэнана, што гэтыя дзьве рэчы ёсьць па сутнасьці адной. З супольнага мінулага — а асабліва калі гэта супольнае мінулае ганебных адсутнасьцяў, траўмаў і паразаў — не абавязкова вынікае супольная воля жыць разам сёньня. Не існуе неабходнай сувязі паміж прынцыпам палітычнай волі і прынцыпам культурнай традыцыі.

2 Еднасьць дзяржаўнай тэрыторыі і палітычная эмансыпацыя — гэта позьнія характарыстыкі нацыі, іх паходжаньне наўрад ці можна выводзіць зь якіх бы там ні было палітычных дэтэрмінацыяў. Сацыёлягі і гісторыкі -- такія, як Эрык Гасбом -- сьцьвярджаюць, што „нацыянальная дзяржава’’ і „нацыянальная эканоміка’’ не зьяўляліся фундамэнтальнымі эканамічнымі мэханізмамі да XIX стагодзьдзя. Раней — на працягу XVI-XVIII стагодзьдзяў — разьвіцьцё капіталізму адбывалася ў межах дзяржаўных тэрыторыяў, якія ня мелі, аднак, адной аб’яднанай дзяржаўнай стратэгіі. Габсбом адзначае, што тагачасныя эканамісты (Адам Сьміт, напрыклад) інтэрпрэтавалі дзяржаўны прынцып у эканоміцы як даволі-ткі памылковы, бо ён супярэчыў уяўленьню Сьміта пра „вольны рынак’’, заснаваны на вольнай ініцыятыве індывіда, вольным функцыянаваньні капіталу, вольным тавараабмене і г. д. Такая эканамічная мадэль скіраваная на дзеяньне ва ўсім сьвеце — а ня ў межах адной нацыянальнай дзяржавы ці на адным нацыянальным рынку.

3 У Баўгарыі, напрыклад, захапленьне мадэрнізмам не зьвязанае з важным фактам заходняга пранікненьня на асманскія рынкі. Непераканальным падаецца таксама марксісцкае тлумачэньне Баўгарскага Адраджэньня — нібыта яно рухалася дзякуючы ўнутраным буржуазным эканамічным працэсам у пэўных рэгіёнах краіны. Такая мадэль ня можа патлумачыць, чаму новыя галіны прамысловасьці і новыя капіталы ў некаторых баўгарскіх гарадах (Капрыўштыцы, Панагурышце, Калафэры і інш.) — гарадах, якія мелі гандлёвыя стасункі са Стамбулам, Венай, Лейпцыгам, Будапэштам і г. д. -- не пашыраліся вольна цераз якія-небудзь нацыянальныя межы, а ўтварылі замкнёную нацыянальную эканоміку. Функцыянаваньне грошай і тавараў — працэс сам па сабе экспансіянісцкі і ўнівэрсальны , і не існуе іманэнтнай эканамічнай прычыны, якая спыніла б яго. Існуюць іншыя, не эканамічныя фактары, якія могуць яго абмежаваць. Разам з эканамічным разьвіцьцём вышэйазначаных баўгарскіх рэгіёнаў адбывалася кансалідацыя розных этнічных групаў. Яны выкарыстоўвалі старажытныя сымбалі і эмблемы для цалкам новых мэтаў або стваралі новыя сымбалі для сваёй ідэнтыфікацыі і канфрантацыі зь Іншымі (грэкамі, туркамі і г. д.). Шляхам экспансіі гэтых новых вобразаў і вобразаў Іншых, праз заснаваньне новых асьветных інстытуцыяў і наступную кадыфікацыю мовы была створаная новая нацыянальная эканоміка.

4 У так званым „нармальным выпадку’’ тэрыторыя — гэта надзвычай магутная інстытуцыя, бо, заваяваная і падкантрольная, яна ёсьць чыньнікам каардынацыі і ўніфікацыі ўсіх іншых нацыянальных інстытуцыяў. У Баўгарыі на працягу ўсяго перыяду яе Адраджэньня было інакш — існавала (ужо тады яна ўспрымалася як чужынская) Імпэрыя, шырокія паўднёвыя разлогі якой — уяўная баўгарская тэрыторыя — у любы момант маглі страціць сваю вызначанасьць і дэзінтэгравацца ў штосьці малазразумелае. Вось чаму адчувалася заўсёдная патрэба ў сымбалі для гэтай тэрыторыі, якой не існавала,— у такім сабе ўяўным мэханізьме, які б утрымліваў інтэгральнае нацыянальнае „цела’’ ад распаду — баўгарская лірыка Адраджэньня напоўненая такімі геаграфічнымі і палітычнымі „візіямі’’, што вызначалі гіпатэтычныя межы і ў экстазе давалі ім назвы вялікіх баўгарскіх рэкаў, гораў, пустэчаў і г. д. Тыповыя загалоўкі такіх лірычных „мапаў’’ былі сымптаматычныя: „Дзе яна, Баўгарыя?’’, „Там, дзе я нарадзіўся’’ і г. д.