№6
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Аксана Забужко

РАЗЬВІТАНЬНЕ ЗЬ ІМПЭРЫЯЙ:
НЕКАЛЬКІ РЫСАК ДА АДНАГО ПАРТРЭТУ

Лине "плач по імперії",— як написав би був Бродський
Та схолов од плачу — і від’їхавши в Амгерст, замовк,
Хай хто хоче — той плаче. Я весело зціплюю зуби…

Зь верша "Крым. Ялта. Разьвітаньне зь імпэрыяй"

Ужываць аўтацытату замест эпіграфу — гэта, канешне, мавэтон. Выбачаюся перад чытачом: гэты прыём спатрэбіўся аўтару дзеля ўласна настраёвага ўваходжаньня ў тэму, што сама па сабе ўжо вытхлася і даўно не правакуе выкідаў у кроў адрэналіну звыш нормы ў зморанага ўкраінскага інтэлектуала. Застаюцца, аднак, вершы — як напамін пра тое, чым і як мы калісьці жылі. Запамятаем назаўжды: вершы — усё-ткі застаюцца, і з намі не палемізуюць: гэта, калі можна так сказаць, аргумэнт nec plus ultra. Мушу папярэдзіць адразу, бо пішу — пра паэта.

Першая зьвестка пра сьмерць Джо Бродзкага: тэлефонны званок, які выдзірае са сну, у слухаўцы па-журналісцку (чытай — па-зьвярынаму: уядаючыся ў чужое няшчасьце, як у прысмакі якія) узбуджанае „Чула?”, і далей — якраз як у элегіі Цьвятаевай на сьмерць Рыльке, якой, элегіі, Джо прысьвяціў грунтоўны аналітычны эсэй, дакладна паводле тэксту: „Статью дадите? — Нет. — Но... — Прошу избавить”: матывы маёй адмовы, вядома, іншыя, я не Цвятаева, і Бродзкі мне не Рыльке, нашыя выпадковыя сутыкненьні і знаёмствам, папраўдзе, назваць нельга, а таму, у гэтым вось міжвольным паўторы-перадражніваньні ўжо спаэтызаванага „дыялёгу-вакол-сьмерці-Паэта” адчувалася нібыта нейкае адценьне зьдзеку нябачных сілаў — ці то над суцэльнай „залітаратуранасьцю” нашай пост-мадэрністычнай прасторы, што кішыць цытатамі, як мікробамі: не прадыхнуць — або, чаго добрага, і над іншымі мэтафізычнымі рэчамі (кундэраўскі „сьмех багоў”): ва ўсякім разе я тады — адступілася, адбіўшыся нечаканай цытатай: „Век скоро кончится, но раньше кончусь я” — вось, маўляў, як паэты трымаюць раз дадзенае слова! — чым мой суразмоўца і задаволіўся; ёсьць загаловак на першую паласу!

Навіна гэтая, ня дужа ўразіўшы асабіста (па-чытацку я ўжо не чакала ад Бродзкага ніякіх адкрыцьцяў, і таму ня мела таго ні з чым не параўнальнага адчуваньня абдзеленасьці і страты, якое выклікае ў нас скон творцаў улюбёных, сугучных нам праз гады, і адзываецца прыкладна такімі словамі: „як шкада, што ён больш нічога не напіша”), — але ўсё-ткі пакінула ўражаньне эстэтычнае — глуха цяжкай, нібы гук удару аб глебу, кропкі ў канцы перагорнутай старонкі гісторыі. Гэтая сьмерць мела відавочны сымбалічны сэнс: памёр паэт адразу дзьвюх найбольшых імпэрыяў XX стагодзьдзя — бо Амэрыка, якая тытулавала яго вышэйшымі ўзнагародамі, Пуліцэрам і Гугэнгаймам, мае на яго ня меншыя правы, чым Расея, дзе аналягамі посьпеху для паэта традыцыйна заставаліся „путь славный, имя громкое народного заступника, чахотка и Сибирь”. Зьмяніўшы тытул „народнага заступніка” (мода XX стагодзьдзя!) на „спадкаемца вялікай расейскай культуры” (яшчэ і атрыманы разам з блаславеньнем проста з рук Ахматавай), а сухоты, адпаведна, на вар’ятню, — паднавіўшы гэткім чынам гарнітурчык, — мы і атрымаем, у асноўных рысах, расейскую кар’еру Джо, тады яшчэ Іосіфа, у першай палове яго незвычайнага жыцьця: Бродзкі здолеў адпавядаць культурным стандартам абедзьвюх імпэрыяў, і ня толькі біяграфіяй, што само па сабе змагло б зацікавіць толькі „гіенаў пяра і шакалаў ратацыйных машынаў”, але і творчасьцю (от, не люблю гэтага слова, але на што зьменіш ураўнаважанае і зусім нерамантычнае ангельскае слова writings: на „пісаньні”? На „тэксты”?) — што ўжо больш сур’ёзна. Разам са зьменай мовы бліскуча зьмяніўся і жанр, і ня дужа выбітны англамоўны паэт Joe Brodski, імя якому легіён, а кошт — добра, калі 50 цэнтаў за радок, выявіўся раптам эсэістам вышэйшай клясы, які меў што сказаць сьмяротна стомленаму уласным дабрабытам амэрыканскаму чытачу. Усёй сваёй асабістасьцю Бродзкі, такім чынам, „замкнуў” на сабе, злучыў сваёй успышкай, нібы ў электрадугу, дзьве імпэрыі — адна зь якіх, нарадзіўшы на сьвет „мяцежнага” (як сказаў бы Хвылявы) аўтсайдэра — рудога габрэйскага хлопчыка зь піцерскай камуналкі (але, у адрозьненьне ад большасьці габрэйства, сапраўднага „рымскага грамадзяніна” — сына легіянэра) — перастала існаваць на некалькі год раней, чым ён, а другая — тая, што на самой справе перамагла ў другой сусьветнай вайне і цэлыя чатыры дзесяцігодзьдзі пасьля ўзносілася з хуткасьцю межкантынэнтальнае ракеты, затаварваючы сабою ўвесь сьвет — пад канец стагодзьдзя пачала, чамусьці, ўваходзіць у піке (унікліва названае „рэцэсіяй”) і, не менш хутка, ператварацца ў Prosac nation — нацыю фармакалягічнага самасупакаеньня... Дарэчы, па ёй добра-ткі ўдарыў і крах першай: яны няблага прыстасаваліся адна да адной у той хісткай раўнавазе ўзаемнага супрацьстаяньня, — разумеючы кожная ў іншай сваё alter ego, і іх узаемадзеяньне ажыцьцяўлялася паводле закону злучаных сасудаў. Кажу гэта як чалавек, якому зблізку давялося назіраць выкліканую развалам СССР „вялікую амэрыканскую паніку” 1992-га (дакладней, „пост-першасьнежаньскую” ці „пост-белавежскую”,— як каму больш даспадобы), калі пасьля нядоўгага „ня-можа-быць!” — шоку (пад акампанэмэнт скрогату зубоўнага „разжалаваных” гісторыяй прафесійных саветолягаў, якія марна намагаліся пераканаць сябе і публіку ў часовасьці зьменаў, што адбыліся на мапе) — у прэсе і на тэлевізіі пачаўся ліхаманкавы пошук „іншага ворага” — дзеля падтрыманьня амэрыканскага духу канкурэнцыі і надалей у непахісным напружаньні, каб не змарнеў і не зьмізарнеў. На звольненую вакансію „намінаваліся” то Японія, то суседка-Канада, аднак усе адчувалі, што тут „штосьці ня так”,— бо і сапраўды, калі б увесь сьвет узяў дый перасеў на японскія аўтамабілі (а да гэтага ідзе!), нашая цывілізацыя не зрабілася б „японацэнтрычнай”, і маладыя датчане, італійцы, украінцы ці індусы не былі б вымушаныя спасьцігаць мастацтва гіерогліфаў або граньня на самісене: толькі імпэрыя мае ўладу ператвараць усё, да чаго ні дакранецца, у сваё падабенства, і пасьля развалу СССР Амэрыка разгубілася, застаўшыся ў гэтай ролі безнадзейна самотнай — як актор на неспадзявана спусьцелай сцэне. Папраўдзе, яны кахалі-ткі адна адну, гэтыя дзьве сьмяротна варожыя „супэрдзяржавы” — вар’яцкім каханьнем-нянавісьцю счэпленых у клінчы барцоў, якім, як каханкам, суджана дыхаць выпарэньнямі адно аднаго. Бродзкі архетыпна-дакладна супаў з абедзьвюма (храналягічна ён і застаў іх абедзьвюх у росквіце, кожную якраз перад пачаткам крызы) і тым самым зрабіў гэты клінч больш шляхетным — інакш кажучы, перакадаваў яго мовай культуры, на радасьць культурных элітаў абодвух бакоў. Зразумела, ягоны шлях быў папярэдне расчышчаны і нават забрукаваны, літаратурны „шлюб” Амэрыкі і Расеі раней за яго пасьпяхова зьдзейсьніў В. Набокаў. Так што блаславёны самой „Акматаў”, цёзка „дзядзечкі Джо”, як амэрыканцы з уласьцівай ім фамільярнасьцю завуць Сталіна, зьявіўся на „кантынэнт, што трымаецца на каўбоях” зусім не як першаадкрывальнік невядомых земляў — і не каўбоі яго там сустрэлі. Я крыху знаёмая зь непасрэдным бастонскім асяродзьдзем Бродзкага і хачу запэўніць, што кранаючы піетэт стасоўна „вялікай рускай культуры” зьяўляецца ў тым асяродзьдзі не якой-небудзь хуткаплыннай модай, а глыбокай, сутнаснай настальгіяй „па іншым”, якую піцерскі „абібок” задавальняў ідэальна. Таму на яго шматлікія чыста саўковыя выбрыкі, якія імгненна загубілі б рэпутацыю (і, адпаведна, кар’еру) любому ўсходнеэўрапейцу або „трэцясьветніку” зь ня менш драматычным „хатнім” мінулым, глядзелі скрозь пальцы, хай сабе і скрыгочучы зубамі час ад часу. Калі ўвогуле існуе разуменьне амэрыканскага этыкету, яно зводзіцца да аднаго-адзінага, затое непахіснага правіла: быць „nice” (прыязным да іншых). Бродзкі ня быў „nice” — прынамсі, там, дзе гэта яму нічым не пагражала, напрыклад, з арганізатарамі канфэрэнцыі, на якую мог спазьніцца на гадзіну, а то й на дзень, не палічыўшы патрэбным нават папрасіць прабачэньня, або з публікай на вечары, да якой мог выйсьці, хвіліну памаўчаць і бяз словаў пайсьці прэч (кажуць, такое вырабляў вялікі Паганіні, але той, прынамсі, патрабаваў, каб людзям вярнулі грошы за білеты), або, урэшце, з уласнымі студэнтамі, якім на ўступнай лекцыі абвяшчаў, што яны дурні, амэрыканскія доўбні і невукі, якія нічога не разумеюць у літаратуры, пасьля чаго колькасьць слухачоў на курсе зьмяншалася з васьмідзесяці да сямі-васьмі — пакутнікаў-мазахістаў, здольных вытрываць усе магчымыя і немагчымыя прыніжэньні, абы толькі прычасьціцца да вялікай расейскай культуры зь першых рук — і расейская культура ў асобе „новага Джо” сэмэстар ці два таптала рэшткі іхнае годнасьці, далучаючы на зьмену да высокіх эзатэрычных культаў шанаваньня сьвятой Ганны, сьвятога Барыса, сьвятой Марыны і сьвятога Восіпа. Усе „вучні Бродзкага”, зь якімі мне даводзілася сустракацца, пакідаюць дзіўнае і не зусім здаровае ўражаньне згубленых у часе савецкіх студэнтаў-шасьцідзясятнікаў, толькі чамусьці англамоўных і пазбаўленых істотнага шасьцідзясятніцкага elan vital — большасьць зь іх жыла панура непрыстасаваным напаўбагемным жыцьцём ціхіх няздараў, што пры вымаўленьні пэўных імёнаў упадалі ў набожны экстаз і ўсёй сваёй істотай сумавалі па доўгіх літаратурных размовах на кухні, так што, атрымаўшы ў падарунак адны гэткія „пасядзелкі”, прыкіпалі да вас назаўжды, і пазбыцца іх не было ніякай магчымасьці, — адным словам, ператвараліся ў тыповых „нешчасьлівых вандроўнікаў”, выгнаных з раю, якога ніколі ня бачылі зблізку. Сапраўднай паталёгіяй гэтых Рыцараў Сумнага Вобразу пасьля зрабіліся нейкія трагікамічна няўдалыя шлюбы з расіянкамі, гісторыі, у якіх бедакі загразалі трывала і надоўга, прычым усё іхнае донкіхоцтва, у адрозьненьне ад Алёнса-Кіханінага — а яго таксама можна вызначыць ня йначай як ахвярай літаратуры! — з эстэтычнага пункту гледжаньня было проста вартым жалю: ці то professor Brodsky насамрэч рабіў ім усім нейкую таямнічую апэрацыю на выдаленьне валявога стрыжня, або, можа, пры дапамозе сваёй брутальнай сэлекцыі вылучаў тых, каму яго ад пачатку бракавала, — гэтага ўжо, баюся, мы ніколі не даведаемся.

Усё гэта я зразумела пасьля — а калі ўпершыню прыехала ў Амэрыку ў траўні 1991-га і ледзьве не на наступны дзень, расьціснутая шокам новых уражаньняў і зьменай часавых паясоў я патрапіла на гарвардзкую паэтычную вечарыну, адным з удзельнікаў якой быў Бродзкі (сам Бродзкі! Жывы, з плоці і крыві — неверагодна!), усе мае рэцэпцыі тады яшчэ былі нявінна-бескрытычнымі, прасякнутымі нашай глыбіннай усходнеэўрапейскай (ня столькі рамантызмам, колькі палітычным аўтарытарызмам народжанай) перакананасьцю ў вышэйшасьці Паэта (усё зь вялікіх літар, калі ласка, — як пісаў Плужнык) ва ўсім, што б той ні рабіў. Трохі зьдзівіла, што „Джо”, як яго па-панібрацку аб’явілі, чытаў выключна на ангельскай мове — уласныя вершы ва ўласных жа перакладах, трохі зачапіла, што аўдыторыя, пераважна маладая, згодна і цалкам добразычліва пасьмейвалася ў месцах, на маю думку, зусім нясьмешных (зараз выдатна ўяўляю, як весела ім было слухаць яго ўрачыста-пахавальнае рыфмаванае выцьцё пра жаданьне „сядзець на ганку, пасёрбваючы піва”, у тэорыі і практыцы перакладу Бродзкі ня здолеў-ткі пераканаць гэтых недарэчных амэрыканцаў, што рыфмаваны верш арыгіналу павінен — кроў з носу — рыфмаваным і заставацца — абараняючы сваю традыцыю, у якой сучасны рыфмаваны верш асацыюецца толькі з песенькай, з рокам, з гуртовым танцавальным рытмам, прытупваньнем і воплескамі ў далоні, але ніяк не зь лірычнай рэфлексіяй, зацятыя англамоўцы шчыльна ссунулі свае шэрагі, і Бродзкі працягваў безвынікова дзерціся да таямніцаў ангельскага верша са сваёй расейскай адмычкай, так і не заўважыўшы, што ў месцы, куды ён ёю так разьюшана пора, мур ня мае дзьвярэй). Вечарына пакінула ўражаньне, нібыта Бродзкага нечым „пакрыўдзілі”, недазразумелі, недаацанілі, ці што (Шэймаса Гіні, пра якога я дагэтуль нічога ня чула, сапраўды прынялі нашмат лепей: уважлівей). Калі пасьля на фуршэце, куды мяне пацягнуў Аскольд Мельнічук „з усімі знаёміцца” і дзе я ў хуткім часе адурэла ад паўтараньня ва ўсе бакі, што хоць я і з Кіева, так — але пішу па-ўкраінску, так, іншая мова, — не, чаму ж, роднасная, як усе славянскія, і да т. п. (нагадваю, гэта быў 1991-ы, да ўкраінскай Дэклярацыі незалежнасьці заставалася крыху менш за чатыры месяцы і амэрыканцы яшчэ ўздымалі тосты за Гарбачова), — калі сярод усяго таго гармідару нейкай гарвардзкай прафэсарцы стукнула ў галаву, што двум „землякам”, то бок мне і Бродзкаму (sіс!!!) знойдзецца пра што пагаманіць, і яна, ня доўга думаючы, павалакла мяне цераз усю залю на сходы, дзе „сам Бродзкі”, насамрэч сам — з сабою, байранічна паліў і пачуваўся, відаць, даволі паскудна (як бы ты ні практыкаваўся ў абыякавасьці да публікі, усякая самарастрата, у тым ліку і публічнае чытаньне, якая ня мае энэргетычнае ўзаемнасьці — што выяўляецца цераз авацыі або наступнае абступленьне цябе з усіх бакоў удзячным тлумам аўтографалоўцаў, — абавязкова пакіне па сабе непрыемны халадок экзістэнцыйнай спустошанасьці напалову з прыкрасьцю і сорамам за ўласны бязглузды экзістэнцыялізм — такі стан добра вядомы акторам, але і пісьменьнікі, чыя прафэсія ва ўмовах рынкавай культуры таксама зрабілася публічнай, знаёмыя зь ёй ня горш, хоць і дыскутуюць яны пра гэта ўкрай неахвотна),— я, на такі рамансавы „средь шумного бала задумчивый вид”, запоўнілася горкім і гарачым пачуцьцём салідарнасьці і аж закіпела ім адразу, як кававарнік. Відаць Бродзкі гэта адразу і адчуў — інстынктам зьвяроў, дзяцей і паэтаў. Больш ніяк нельга патлумачыць тую кароткую сцэнку, што адбылася ў імправізаванай сходавай курылцы між намі трыма: добрасардэчная пані прафэсар (імя якой — забіце — не згадаю), паводле амэрыканскага звычаю заблытаўшыся ў гэаграфіі, прэзэнтавала мяне як „Russian роеt froм Кіеw”, я ледзьве пасьпела ўсьміхнуцца, прамармытаўшы, што ня Russian, а Ukranian,— як Бродзкі ўмэнт, нібы ўключаны ў сетку, аджыў і, выпростваючыся над намі абедзьвюма дзесьці ўгары, увесь сьляпуча-руды і плястычна-вальяжны, нібы леў, выдраў з маіх вуснаў мой бедны пададзены мячык, адпіхнуў — і павёў сольную партыю, перакінуўшы мяч на бедную аматарку расейскага пісьменства з такім крутым падрэзам, і гэтулькі навальнай драпежнай сілы ўклаўшы ва ўдар, што гаротная спалатнела і акрамя „yes” i „no” надалей больш нічога зь сябе выціснуць ня здолела (дый хто б ёй даў!): дык Russian ці Ukranian? — загрымеў Зэўсам (здаецца, нават наступаючы, у той час як яна падавалася назад). Don’t you know it’s a distinktion? (Я пасьпела вясёленька ціўкнуць: „Тhank you, Joe”,— бо і сапраўды, такая нечакана энэргічная падтрымка прынесла мне палёгку.) Distinktion and eхtinktion — не утрымаўся па дарозе ад каламбуру: проста паграў мускуламі, як добры атлет, і — новая атака: а можа вы ня ведаеце і таго, што яны (ківок у мой бок) далі сьвету аднаго з найвялікшых паэтаў усіх часоў і народаў? Не? Ня чулі пра Скавараду? Бедная пані ўжо толькі адмоўна трэсла спалоханай галавой, як выкліканая школьніца — „Ры-гор Саф-віч Ска-ва-ра-да”,— вымавіў з падкрэсьленым расейскім пранонсам, нібы зьдзекліва набраў сярод ангельскага тры словы запар курсывам — канец XVIII стагодзьдзя, паэт, філёзаф,— тут я ізноў расчыніла рот падтакнуць, але ён адным позіркам адкінуў мяне назад, на маё нябачнае глядацкае крэсла ў партэры: сядзі, дурніца, дзеля цябе ж стараюцца,— і зайшоўся кароткім натхнёным экспромтам пра Ска-вараду, дзесьці праз хвіліны тры-чатыры пераарыентаваўся на сучасны апошняму расейскі клясыцызм. Тут ужо гарвардзянка пажвавела, адчуўшы пад нагамі знаёмую глебу, і затараторыла: о так! Карамзін! Дзяржавін! Трэдзякоўскі! — але Бродзкі, сьветлая галава, ізноў „злавіў мяч”, перахапіўшы мой „адыход з поля” (я не хавала выразу пачцівае нуды — нязьменнага пачуцьця, якое выклікаюць у мяне згаданыя вышэй паны), і адразу зьмяніў тэму — вінаватым (і адначасова паблажлівым — неяк так у яго гэта атрымлівалася) тлумачэньнем, што якраз выкладае гэты курс і што клясыцызм заўжды яго прыцягваў (яшчэ б! — „коль уж выпало в империи родиться”!). Але тут пані прафэсар, няшчаснае ахвярнае ягня, знайшла ўрэшце шчылінку, каб высьлізнуць і, прабачыўшыся, кінулася ўцякаць, пакінуўшы нас удвох, — можна сабе ўявіць, зь якой палёгкай! Я зноў залепятала штосьці кшталту „I really apperaciateyour support, Joe, you can hardly imagine what a bother is to explain people all the time what cultura I belong”, але ён спыніў мяне з амаль непадроблена (ну хіба толькі крышачку) стомленай інтанацыяй — „Оставим этот басурманский язык...” Мы засьмяяліся, і ўзаемаразуменьне было ўсталяванае. Зараз я цалкам дапускаю, што ён проста хацеў мне спадабацца (тады мне было трыццаць год і я яшчэ ня выйшла з фазы, калі запоўненасьць сьвету мужчынамі ад сямнаццаці да сямідзесяці, якія навыперадкі імкнуцца дагадзіць табе, успрыймаецца як натуральны, Богам усталяваны стан рэчаў). Пасьля я сустракала ў розных краінах шмат жанчын, якія мелі з Бродзкім больш або менш хуткаплынныя раманы, — ад архетыпальна бялявых прыгажуняў швэдак да ня менш архетыпальна чарнявых прыгажуняў італьянак, і ўсё гэта былі жанчыны без перабольшаньня дзівосныя — пісьменьніцы і артысткі, мастацтвазнаўцы і фэміністкі, — сьляпучы інтэрнацыянал таленту, розуму і прыгажосьці, найлепшае сьведчаньне, што мужчына ён быў усё ж такі цікавы, хай яго халера. Мяне, аднак, цікавілі іншыя рэчы. Я прыехала заваёўваць ня Бродзкага, а Амэрыку (і ня менш!) і сустрэчу зь ім, проста на парозе гэтага сьвету, успрыняла прыкладна як Дантэ — зьяўленьне Вяргілія. Абвясьціўшы яму, расчулена дрыжачым голасам (шчыра!), як я шаную яго паэзію (на што ён — па-блюзьнерску і разам з тым зьбянтэжана — з паклонамі зашоргаў нагой па падлозе, і гэта таксама мне спадабалася: нармалёвая рэакцыя жывога чалавека, а значыць — нягледзячы на незьлічоную колькасьць усіх магчымых прэміяў — безабароннага: „Бросьте”,— дадаў амаль жорстка) — я адразу кінулася высьвятляць зь ім свае першыя амэрыканскія „культурныя непаразуменьні”. — А вот когда Вы читаете — I wish you were here, dear, I wish you here, I wish I were sitting on porch sipping the beer, — почему они смеются?

— Потому что они дураки,— сьціпла адказаў ён і ўтаропіўся ў мяне вачыма разумнага сабакі, увогуле, пасьля адыходу гарвардзянкі ён зрабіўся нейкі зусім не ільвіны, падобны хутчэй да самотнага ўражлівага хлопчыка з інтэлігентнай сям’і, які баіцца выйсьці на вуліцу, бо там яго б’юць старэйшыя, здаровыя гарластыя бамбізы, якія ўжо п’юць піва ды ціскаюць дзяўчатак і зусім не чытаюць кніжак (без сумненьня, менавіта гэтай паставай ён і схіляў да сябе сэрцы інтэлектуалак, а галоўнае — амаль у гэтым не прыкідваўся, то бок нейкай часткай існасьці зусім шчыра адчуваў сябе, відаць, ня толькі ў Амэрыцы, а і ўвогуле ў сьвеце менавіта такім — інтэлігентным габрэйскім хлопчыкам у пралетарскім квартале, хоць у жыцьці ня быў ім, здаецца, ніколі). Тут я пачула доўгую мэлянхалічную інвэктыву на адрэсу Амэрыкі, — краіны гэткіх агідных бамбізаў, сярод якіх — „поверьте” — так безнадзейна мала людзей, якіх „сапраўды цікавіць культура” („я не говорю, что их совсем нет, они есть, но их очень мало”), і чым далей я слухала (зь дзьвярэй на нас ужо час ад часу паглядалі цікаўныя: паводле амэрыканскіх звычаяў нельга ізалявацца для дыскусіяў даўжэй, чым на чвэрць гадзіны, а мы тырчалі на сходах ужо немаведама колькі часу, і ў зале пачыналі прыбіраць са сталоў), і чым болей напаўнялася ягонай шляхетнай маркотай, тым часьцей чамусьці згадваўся Тэдзі Сэлінджэра — памятаеце, маленькі вундэркінд, які зразумеў, што яго цяперашняя амэрыканская інкарнацыя зьяўляецца карай за здраду дао ў мінулым жыцьці? Ён таксама сказаў амаль тое ж — „it’s very hard to meditate and live a spiritual life in Amerika” — і сьмела рушыў насустрач сьмерці. Тое самае, толькі сымбалічна, зьдзейсьніў і ягоны аўтар, яшчэ адзін габрэйскі хлопчык (хай сабе і напалову), змучаны духам бацькі-каўбасьніка і ўсіх каўбасьнікаў сьвету наогул, — сумленна спыніўшы ўсе публічныя заявы з прэзэнтацыяй новых твораў уключна (ня кажучы ўжо пра тое, каб лётаць са штату ў штат чытаць іх тым, каго лічаць „дураками”), — вось каб ведаць, мо таксама чытаў Скавараду?

То бок, штосьці тут мяне насьцярожвала: калі ўжо граць у гэткую гульню, дык навошта пакутніцкія паставы, ніхто ж, здаецца, не прымушае?.. (Дома давялося сутыкнуцца з інэрцыяй гэткай паставы і сярод нашых „шасьцідзясятнікаў” — маю на ўвазе тых, якія здолелі сяк-так праседзець у запечку чорныя сямідзясятыя і выйшлі на сьвятло гарбачоўскай перабудовы, каб патрабаваць і сабе церневага вянка і ничтоже сумняшеся жаліцца залям з трыбуны на колішнюю абразу — юбілейнага вечара не было на пяцідзесяцігодзьдзе, за пуцёўку ў Піцунду поўны кошт давялося плаціць, — а як жа, зямля наша поўная сьлёзаў, нічога ня скажаш, — і пад канец распавядалі, як пад час амэрыканскага турнэ абвяшчалі галадоўку, не атрымаўшы своечасова чарговага чэка; псыхалягічны стэрэатып „нараканьня на кармільца” — а яшчэ лепш яго прыніжэньня, каб пачуваўся раздушаным і вінаватым: „чурек же ваш та й вам — як тій собаці”! — быў той самы, толькі завостраны да гратэскавага экстрэмуму, плюс, канешне, у інтэлектуальным артыстызьме нашым да Бродзкага было, як да Месяца...). Аднак, ня выключана, што большая частка ягонай антыамэрыканскай гіерэміяды выказвалася „на адрасата” — памятаю на разьвітаньне (з атачэньня ўжо некалькі разоў падыходзілі, каб міргнуць яму, — маўляў, пара) каротка-пытальны позірк ягоных прыўкрасных сабачых вачэй, якім нібыта выбачаўся за ўласную падняволенасьць:

— Мы отчаливаем...

І — адкрытая чакальная паўза: мабыць, паводле ягонага сцэнару, далей прадугледжвалася маё пытаньне — маўляў, дзе вы спыніліся і як бы нам заўтра працягнуць гэтую захапляючую размову, бо прыгадваю свой, уколам, позірк — чаго яму? У якасьці субяседніка ён падаўся мне крыху перабольшана аўтарытарна-маналягічным, звыклым да позы прамоўцы, за якім прысьпешвае зграя Эккерманаў з дыктафонамі ды нататнікамі напагатове, — і ў той жа час нейкім сапраўды ня дужа шчасьлівым, і — пад зьнешняй „нобэлеўскай” маскай, якую, дарэчы, ня кожны здолее насіць — самазаглыбленым і яра-нэўратычным (па дарозе да гатэлю Аскольд пацьвердзіў гэтае ўражаньне, распавёўшы, як аднойчы застаў „адлупцаванага” Джо, калі завітаў да яго пасьля выхаду разгромнага крытычнага артыкула, здаецца, у „Athlantic Monthly”, — Бродскі ляжаў на падлозе і гучна стагнаў, а гэта магло пазначаць толькі адно: ён сам ня быў упэўнены ў тым, што піша).

О, заўсёдны імпэрскі (усё роўна, асобай ці структурай народжаны) гістэрычны енк, адрасаваны ўсяму жывому: любі мяне! Любі, чуеш, зьверына?! А калі „ня любіш мяне, то бок ня верыш у маю любоў да цябе (бо вершы — таксама праява любові, добрыя — заўжды і абавязкова. — А. З.), у маю ўселюбоў, што патрабуе абсалютнай незалежнай ад праверак і выпрабаваньняў веры”, тады я цябе заб’ю. „І нават калі я цябе заб’ю, ты мусіш успрыняць гэта як акт любові” (М. Мамардашвілі, ,„Дзёньнікавыя запісы”).

І самае сьмешнае, што яно „такі да”, як кажуць у Адэсе, акт любові. Проста такая любоў, што ж тут паробіш.

Аднак перш, чым перайсьці да любові, як прапаноўваў яшчэ савецкі клясык, варта было б узгадаць яшчэ адну нашую сустрэчу — увесну наступнага 1992-га, якраз у разгар тае „вялікае амэрыканскае панікі”, выкліканай развалам СССР. Ратгерскі ўнівэрсытэт тады сабраў вельмі прадстаўнічы пісьменьніцкі форум дзеля дэбатаў пра „зьмены ва Ўсходняй Эўропе”, і мая, зь немагчымымі цяжкасьцямі арганізаваная нябачнай украінскай „групай падтрымкі” прысутнасьць у складзе панэлістаў была калі не адкрыта скандальнай, дык, скажам так, не для ўсіх пажаданай — форум спансаваўся пераважна кансэрватыўнымі „саветалюбнымі” коламі (з тых, якія зь лёгкім сэрцам спрабавалі проста зьмяніць у прэсе абрэвіятуру СССР на СНД), і, адпаведна, акрамя бліскучай кагорты расіянаў, нікога з „пост-савецкіх” у сьпісе ўдзельнікаў — нават Т. Венцловы — не было. Затое былі імёны, ад якіх у любога аматара прыгожага пісьменства, бяз уліку мовы і пашпарту, магло б захапіць дух, а мой, зьбянтэжаны, яшчэ больш засмуціць: я была сярод гэтага сузор’я ніхто і ніадкуль (нават без аніводнай перакладзенай кніжкі!), гаспадары сустрэлі мяне касымі позіркамі, нібы самазванку, якая ўлезла ў прыстойнае таварыства, чыю маніякальную прагу прадстаўляць нейкую, нікому не вядомую літаратуру людзям выхаваным належыць, калі ўжо адбылася гэткая прыкрасьць, далікатна ігнараваць. У першы ж дзень, калі пад час ланчу загнаны кельнэр вывернуў мне проста на сукенку паўпадноса зь белым віном (нічога сабе пачатак!), я папрасіла ў аргкамітэцкай дамы якую-небудзь з выстаўленай унізе кавалькады прыпісаных да форуму машынаў, каб зьлётаць у гатэль пераапрануцца, яна з садысцкай асалодай, наставіўшы на мяне сьляпучыя галівудзкія зубы, салодкім голасам, які, аднак, ледзьве ня пырскаў злосьцю, сказала: „О, не турбуйцеся, — на вас усё адно ніхто не зьвяртае ўвагі!” (дарэмна яна так сказала, бо на мяне такія рэчы звычайна дзейнічаюць, як на бегавога каня астрогі: да трэцяй ранку ў нумары я „даперарабляла” свой даклад з інфармацыйнага ў палемічны, і ўжо назаўтра, пасьля выступу, атрымала маральную сатысфакцыю, якая нашмат пераўзышла мае самыя сьмелыя спадзяваньні, што, Бог сьведка, здараецца нячаста, прычым асаблівую асалоду прынесьлі — не раздача аўтографаў, не журналісцкая навала, не інтэрвію Эн-Пі-Эр і нават ня цэлы жмут новых цікавых знаёмстваў, а — афіцыйныя прабачэньні з падзякай ад старшыні з „гаспадароў”: за тое, што перад сэсіяй хацеў мяне бессаромна „падкараціць”, дадаўшы за мой кошт рэглямэнту амэрыканскаму русісту, — ну а назаўтра публіка ўжо поўным ходам абмяркоўвала адсутнасьць іншых прадстаўнікоў „новаўтвораных дзяржаваў”, якой раней проста і бяз хітрасьці не заўважыла: дагэтуль, калі зьнікае вера ў магчымасьць зламаць ці хаця б раскалыхаць у грамадзкай сьвядомасьці задубелыя сьветапоглядныя стэрэатыпы, я вяртаюся ў думках да таго форуму (які паводле эмацыйнага напружаньня зрабіўся адным з найбольшых маіх выпрабаваньняў) як да „дзейснай мадэлі” і зноў узьнімаюся духам).

Бродзкі зьявіўся ў Ратегэрсе апоўдні — і зусім не таму, што праграмай быў заплянаваны ягоны выступ: адчувалася, што ўсе гэтыя ветлыя, як гарачая бляха, пані і панове — гэта ягоная „каманда”, ягоная група статыстаў і што ён пачуваецца ў іх лепей, чым у сябе дома (дома, як-ніяк, мусіш за сабою прыбіраць...), і старшыня на паўслове перарываў выступ Чэслава Мілаша, бо — „адну хвіліначку, здаецца ў зале зьявіўся Джо Бродзкі, прашу яго на сцэну!” — пад прывітальныя воплескі Бродзкі падымаўся і доўга, час ад часу спыняючыся, каб павітацца за руку са знаёмым, прабіваўся скрозь залю, бесьперапынна паціскаючы плячыма з блазнавата-вясёлай усьмешкай неспадзявана выкліканага да дошкі вісуса („я ня ведаю, што вам ад мяне трэба, але калі так ужо дужа трэба, дык вось я”), потым гэтаксама па-прэзыдэнцку вітаўся з „панэлістамі”, і толькі тады перапынены (і надзіва спакойны!) Мілаш працягваў выступ — пад акампанэмэнт глухога бубненьня Джо, які адразу ж захапляўся гутаркай з суседам. Пад час пярэрвы і ланчу (адразу пасьля якога ён зьехаў — да слова заўважу, што нават „ветхий велмі” Сол Бэллаў адбыў усю дзённую праграму, а Мілаш, дык той увогуле на працягу ўсяго форуму не пакідаў залі паседжаньняў, дазваляючы сабе „кулуарыць” толькі па вечарох), ужо ў цясьнейшым коле, дзе Бродзкі на ўсе бакі вітаўся, абдымаўся і цалаваўся, хтосьці са знаёмых паказаў яму на мяне: „Аксана Забужко з Украіны”, — „Мы ўжо сустракаліся ў Ґарвардзе”, — ціўкнула я, але фраза застыла ў маіх вуснах няскончаная: Бродзкі ізноў быў „падключаны”, ільвападобны і зьнішчальны, аблічча ад сарданічнай усьмешкі пранізьлівае, з тонкімі вуснамі і драпежным носам, позірк зьдзекліва-халодны — толькі гэтым разам ягоны глядацкі партэр прызначаўся зусім не для мяне: — А я вас ня памятаю, —сказаў ён гучна з націскам. — Дзе гэта — Украіна? — Застыла ў чаканьні атачэньне, зашамацела задаволенымі ўсьмешкамі.

Can’t you see? — весела адбіла я („на улыбочке, девочки, поём, на улыбочке”,— як дрэсыравала нас калісьці кіраўніца студэнцкага вакальнага ансамблю!) — і зрабіла два бесклапотныя ўзмахі — адзін у ягоны бок, другі у супрацьлеглы: там, леваруч ад мяне, сядзеў Чэслаў Мілаш, зь якім мы перад гэтым размаўлялі. — Там дзе і была, паміж Польшчай і Расеяй!

Пан Чэслаў гучна засьмяяўся — дзякуй яму, значна прыязьней, чым заслугоўваў гэты варты жалю квазінарцысічны досьціп, і ягоны сьмех падтрымалі: інцыдэнт распусьціўся, не пасьпеўшы як сьлед сфармавацца.

Больш я з Бродзкім не знаёмілася.

Ён меў шмат сяброў сярод найлепшых паэтаў нашага часу і пісаў пра іх так, як заўжды пісаў пра літаратуру: крэўна. Адзіны, каго ён ацаніў даволі павярхоўна, у каго сапраўды ня „ўехаў”: ня ў тым сэнсе, што недаацаніў, а ў тым, што не глядзеў на яго, так скажам, цераз перавернутыя лінзы, быў Уолкат. Гэта занадта буйны аўтар, каб я магла тут дазволіць сабе „кавалерыйскім наскокам” прааналізаваць нябачную і, наколькі мне вядома, нікім сур’ёзна не дасьледаваную аб’ектыўную між імі кантравэрсію, тым больш, што наш чытач ані ня мае ўяўленьня пра ягоны даробак, спачатку трэ было б хоць што-небудзь перакласьці. З п’ес, што даюць вершам дакладна скаардынаваны, гістарычна і геаграфічна, сэнсавы кантэкст — крамяную, пругкую жыцьцёвую афарбоўку, ад якой нібыта наліваецца крывёй кожная літара, бяз гэтага зь вялікай імавернасьцю асуджаная заляцець іншакультурнаму чытачу ў адно вуха і выляцець цераз другое, — перш за ўсё, выказваючыся „па-бродзкаму” імпэратыўна, „рекомендую” „Прыток Блакітнага Ніла”, і тут нота бэнэ: для амэрыканцаў (і для Бродзкага таксама) Уолкат застаецца амаль выключна паэтам, чыя драматургія — такі сабе дадатковы і, па сутнасьці, факультатыўны канал, прызначаны для выпусканьня нескарыстанай у вершах энэргіі, або, паводле Бродзкага, „адлюстроўвае схільнасьць паэта да этыкі”, — і ня больш. Нават сярод тых, хто працуе з Дэрэкам у Бастонскім Тэатры Драматурга на Каммонвэлс Авэню, нікога не знайшлося падзяліць са мной — а я ўжо больш за месяц насілася з кніжачкай ягоных п’есаў у сумачцы — радасьць адкрыцьця новага сьвету, ці ня ўпершыню праартыкуляванага з такой сілай: дзеяньне амаль усіх п’есаў адбываецца на радзіме аўтара — адным з абтокаў Антыльскага архіпэлягу, дзе пратаганіст — каляніяльны інтэлігент, пісьменьнік, выкладчык і рэжысэр, „белы нігер”, заціснуты паміж старой мэтрапаліяльнай культурай, якой абавязаны выхаваньнем, з аднаго боку, і навакольным цёмным нямым масывам рэальнай, у простым і пераносным сэнсе слова „чорнай” гісторыі, пазбаўленай уласнага голасу, зь іншага боку, — змучаны ў трагічнай самоце сваёй вымушанай „культурнай шызафрэніяй”, час ад часу паўтарае адзін і той жа, з пункту гледжаньня здаровага сэнсу абсалютна бязглузды, экзістэнцыйны выбар — здохнуць „сярод сваіх”. Усё гэта, што характэрна, зьяўляецца адной, раскладзенай на некалькі варыянтаў, драмай — без сумненьня, аўтабіяграфічная драма „найбольшага пісьменьніка меншасьці”, а калі дакладней, першага яе пісьменьніка, які павінен знайсьці для яе „простую мову”, яе ўласную, асобную сыстэму знакавых кодаў, што імгненна скіроўвала б яе проста ў сусьветную культурную прастору, — інакш кажучы, „узьвялічыць тых малых рабоў нямых”, паставіўшы „на варце каля іх”, канешне ж, „слова”: рамантычны патас стапяцідзесяцігадовай даўніны шаўчэнкавага дыскурсу не схавае ад нас, „белых нігераў” эўрапейскае гісторыі, пранізьлівага падабенства апісанай сытуацыі, якая, у міжчасьсі, праўда, перанеслася з крэсаў адной цывілізацыі на крэсы іншай, амэрыканскай, але зусім ня зьменшыла свайго агульнакультурнага маштабу.

Такім чынам, калі разважаць лёгіка-схэматычна, абстрагуючыся ад жывой і цёплай, людской канкрэтыкі працяканьня працэсаў — дык гісторыя выявіцца занадта ўжо ашчаднай у выбары сваіх парадыгмаў, якія яна пастаянна „пракручвае” (згадаем „трыццаць шэсьць драматычных сюжэтаў” Конці!). Крыху напружыўшы ўяўленьне, можна пагуляць ва „ўмоўны лад”: калі б, скажам, у свой час Бялінскі праявіў больш культурнае талеранцыі і шырыні сьветапогляду ды ня быў такі разьюшаны „мазэпінскім сэпаратызмам” Шаўчэнкі (прасьцей кажучы, калі б ня быў Бялінскім!) — ён цалкам мог бы, чаму не, прывітаць Кабзара як арыгінальнага, моўна (sorry, дыялектна) самабытнага расейскага паэта (якім таго, дарэчы, і лічыла пры жыцьці і доўгі час пасьля сьмерці большасьць расейскіх літаратараў!), распачаўшы сваю векапомную рэцэнзію, скажам, наступнай сэнтэнцыяй: „Паколькі цывілізацыі не бесьсьмяротныя, у жыцьці кожнай зь іх надыходзіць момант, калі цэнтар ужо ня ў стане трымаць. Так было з Рымам, а раней — з Элінскай Грэцыяй. Мацуюць дзяржаву ў такія часы людзі з правінцыяў, з крэсаў...”

Але гэта не Бялінскі, гэта Бродзкі. Гэта ягонае бачаньне Ўолката (паэт як намесьнік амэрыканскае арміі ў Карыбскім басэйне, прабачце, „самотны вартаўнік спусьцелае ў сваім асяродку цывілізацыі”: штосьці кшталту амэрыканскага Чынгіза Айтматава або, яшчэ лепш, Олжаса Сулейманава...). Я зусім не замахваюся тут на іншую скрайнасьць, сьцьвярджаючы, што Уолкат — гэта „наадварот”, „вест-індыйскі Шаўчэнка” (Уолкат ёсьць толькі Уолкатам і досыць пра гэта!), аднак для мяне зразумела і больш чым відавочна тое, што для Бродзкага зьліваецца ў далёкі і неразборлівы, хоць і надзвычай прыгожы, „шум прыліву” (так, між іншым, і завецца ягоная прадмова да зборніка вершаў Уолката), — а менавіта тое, што пустэльная, нейкая нават касьмічная анталягічная самотнасьць, што працінае паэзію Уолката, нібыта катапультаванасьць у бязьмежна раскрытую бясконцую прастору, — самотнасьць, якую Бродзкі ўласным беспамылковым паэтычным інстынктам, канешне, адчуў і адзначыў, але не знайшоў нічога лепшага, як патлумачыць яе прысутнасьцю Сусьветнага акіяну, пакоўзаўшыся на гэтай мэтафары, покуль яна ня вычарпалася, інакш кажучы, адпаліраваўшы яе аж да поўнага ператварэньня ў гладкі і мёртвы марскі каменьчык літаратуршчыны, — мае ня толькі экзыстэнцыйную — або і мэтафізычную — прыроду, а куды больш неадольную, непасрэдную (і, проста па-чалавечы, больш трагічную!) культуру, якой Бродзкі ня ведаў сам, а чаго ня ведаў, таго ня ўмеў разумець у іншых. Літаратурны „сын Ахматавай”, „стрыечны пляменьнік” Набокава, законны спадкаемца многімі пакаленьнямі абжытага, заселенага і перанаселенага дому, дзе „ўсё ўжо было сказана”, названа і пераназвана безьліч разоў, дзе нават немаўля ў калысцы забаўляюць бразготкамі цытатаў, якімі яно прывыкае вымяраць уласны досьвед (агульнавядома, што гэты дом, у прынцыпе, — хоць і не бязьмежна — рухомы, пераносны і гэта далёка не адзінае, што яднае літаратуру і імпэрыю), — Бродзкі самым бесклапотным чынам не заўважыў абсалютнага сіроцтва Уолката, ад якога ня здолее ўратаваць „мова Шэкспіра і Эдварда Томаса”, паколькі саму гэтую мову належыць яшчэ „перакласьці” — але не на чужы і адчужаны для яе ландшафт, не на „шум прыбою”, што было б самазразумелым і ні кроплі не трагічным (абжываць родную мову — нанова — адно з прызначэньняў пісьменьніка ў гэтым сьвеце), а на ўнутраны досьвед „гэнага ўтрапёнага, што лямантуе на вуліцы” і ў якога іншай мовы, акрамя той, якую прынесьлі ягоным продкам заваёўнікі-калянізатары, — ўжо няма: няма, акрамя імпартаванай на гэтыя шыроты ангельскай, іншага інструмэнта, каб даведацца, што ён крычыць. Уолкат піша першасна-„сырымі”, сырамятнымі словамі — не таму, што яны набраліся вільгаці ў акіянічным паветры, а таму, што ўпершыню мусіць прапускаць скрозь іх рыкі і стогны дагэтуль нямога, і ў сваёй немасьці пагрозьлівага і няпэўнага сьвету, перад якім стаіць сам-насам, як калісьці Адам перад зьвярыным сьветам: ні Шэкспір, ні Эдвард Томас тут яму не дарадцы. Што гэта гульня „пан або прапаў,” сам Уолкат усьведамляе, з мэтафізычным выклікам кідаючы ў вочы лёсу формулу, якая гучыць як адна з самых, бадай, кранаючых маніфэстаў адзіноты ў сусьветнай літаратуры: „either I’m nobody, or I’m a nation”, — і такім чынам, пытаньне адкрытае, гэты сьвет знаходзіцца ў працэсе сама-стварэньня, сама-фармаваньня (фармаваньня з хаосу — космасу і культуры), і якім будзе апошні адказ -- залежыць непасрэдна ад паэта-дэміурга (Бродзкі, дарэчы, адзначыў сярод іншых і гэты радок, але ўсё, што здолеў стасоўна яго сказаць, зводзілася да захапленьня „вакальнай сілай”: выдатны прыклад таго, як па-зьвярынаму тонка ён адчуваў — і як абмежавана мог свае адчуваньні разумець). То бок, мова мовай, але праз яе ва Уолката вучыцца гаварыць настолькі культурна „сырамятная” — неабробленая, не засеяная словам — рэчаіснасьць (у чым, дарэчы, і хаваецца крыніца Уолкатавай сілы, што расьпірае горла і радок, якую Бродзкі таксама на дзіва пранікліва супрацьпастаўляе выпетралай спарахнеласьці і энэргетычнай спарожненасьці цывілізацыйнага „стрыжня”!), што непапярэджаны адразу бачыць: перад намі ой не „апошні” (захавальнік напаўжывой цывілізацыі), а калі ня першы (прарок новай), дык, прынамсі, злучальнік, які яднае іх (як адзначаў яшчэ Плужнык, „колькі засталося слоў ад Троі/ Што забраў сабе на оды Рым?”).

Уласна, тут для Бродзкага „предел іже не перейдеши”: як патэнцыйная, наступнага стагодзьдзя культура і нават, калі заўгодна, „цывілізацыя” (я ўсё-ткі „шпэнглерыянка” паводле навучаньня і адрозьніваю гэтыя разуменьні) усе тыя „чучмэкі” (што за мілае слоўца!) яго не пераконваюць, калі толькі не выяўляюць жаданьня заняць вызваленыя каляніяльнымі арміямі пастарункі, — якраз тады і можна спавясьціць над імі ўхвальна, як Астап Бэндэр пра мадам Грыцацуеву — маўляў, „в центре таких субтропиков уже нет, но на периферии, на местах ещё встречаются”... А калі сур’ёзна, ён і сапраўды, непрытворна і бяз хітрасьці бачыў сьвет разьбітым, як на школьнай мапе, на кропачкі „цэнтраў” і вялізныя нязграбныя плямы „правінцыяў” (па-саўковаму „рэгіёнаў”) і з, па-свойму камічным, імпэтам браўся на прыкладах даводзіць крытыкам, што Уолкат не „вест-індыйскі”, то бок „не рэгіянальны” паэт! — нібы паэты і сапраўды, як імпэрскія чыноўнікі, ранжыруюцца на „цэнтральных” і „рэгіянальных”, на „сьвятло сьвету” і „літаратурную казятыншчыну”, як вучылі нас у свой час у оруэлаўскім міністэрстве праўды, прычым усё рэгіянальнае, зразумела, ob definitio „ніжэйшага рангу” (як казаў Э.Саід, адзін зь вядучых на сёньня дасьледчыкаў культурнага каляніялізму, гэта клінічная сымптаматыка імпэрскага сьветаўспрыйманьня — калі палітыка-эканамічная залежнасьць аўтаматычна зьвязваецца з ніжэйшасьцю, меншавартаснасьцю, безадносна да расавых і этнічных адрозьненьняў: для брытанца ці француза эпохі імпэрыі „белыя” калёніі, напрыклад , Ірляндыя або Аўстралія, таксама былі населеныя ніжэйшымі істотамі, так што на малюнку Дам’е ірляндцы не выпадкова знаходзяцца побач зь ямайскімі нэграмі. Менавiта таму — нягледзячы на шматгадовае жыцьцё Бродзкага ў самай мадэрнай зь імпэрый, што ніколі ня ведала „цэнтру” ў „старым добрым”, то бок атрыманым у спадчыну ад абсалютысцкіх манархіяў сэнсе, насуперак яго прыналежнасьці да пакаленьня, на чыіх вачах інфармацыйная рэвалюцыя з INTERNET’ам і кампутарнай „віртуальнай рэальнасьцю” скасавала гэтае разуменьне канчаткова, выціснуўшы зь яго апошнія кроплі сэнсу,— для Бродзкага так і застаўся непранікнёна закрытым адзін з, не пабаюся сьцьвярджаць, найгалоўных культурных сэнсаў нашае эпохі: тое, што ў ёй упершыню за ўсю гісторыю незалежна, аб`ектна прагучаў голас „іншага”.

Голас „іншага сьвету”. Голас „іншае фармацыі”. Голас „калянізаванага”.

Гэта асобная велізарная тэма, якой прысьвечана мноства манаграфіяў і, паколькі я пішу не артыкул для энцыкляпэдыі, а цалкам „суб`ектыўны” эсэй, дык ня буду і пераказваць ужо напісанае — абмяжуюся, хіба, канстатацыяй таго агульнавядомага факту, што з 70-х і да сёньня найбольш (а можа адзіна?) эўрыстычнымі, найбольш „вулканічнымі” і самымі ўрадлівымі на адкрыцьці і кантравэрсіі ў сфэры гуманітарнай думкі працягваюць заставацца фэмінізм і тэорыя каляніялізму — на вачах таго самага зьдзіўленага пакаленьня яны хвацка разьвіліся з модных плыняў у асобныя самадастатковыя дысцыпліны, і нічога тут не паробіш. Калі разумець „трэці сьвет” у сэнсе крыху шырэйшым, чым спарахнела-палітычны (зацыклены на дваістасьці „звышдзяржаўніцтва”), што і інавацыйныя культурныя зьявы 90-х, ад югаслаўскага і кітайскага кіно да бліскучай пляяды „каляровых” ды „эмігранцкіх” пісьменьнікаў Захаду і Ўсходу таксама ледзь ня скрозь зьвязаныя з пераўвасабленьнем раней культурна прыгнечанай, „бязмоўнай” (чыя прысутнасьць у так званым „мэйнстрыме” абмяжоўвалася функцыяй аб`екта выяўленьня), у глябальна-гістарычным маштабе пэрыфэрыйнае рэальнасьці — у паўнапраўна культурную. Паралель у гэтай повязі „трэцяга сьвету” зь „іншай фармацыяй”, насамрэч, уражвае і шмат што дапамагае растлумачыць тым больш, што фэмінізм на сёньня тэарэтычна і практычна больш разьвіты, чым усё яшчэ параўнальна „маладая” крытыка каляніялізму, і дыспануе ўжо прыдатнымі для вывучэньня мадэлямі (акрамя таго, я перакананая, што культурная дыскрымінацыя жанчын — гэта толькі частковая праява каляніялізму ў шырэйшым, філязофскім значэньні тэрміна, але пра гэта — крыху ніжэй): з пункту гледжаньня „права голасу” Прыўкрасная Дама трубадураў мала б чым адрозьнівалася ад Вышэйшага Арыенту рамантыкаў — у абодвух выпадках „аб`ект” эстэтычна прывабліваў і нават заварожваў менавіта сваёй „таямнічасьцю”, прынцыповай іншапрыроднасьцю-загадкавасьцю для суб`екта, перакананага, што ім, як у праграмным вершы Р. Кіплінга, „не сысьціся ўдвох / Пакуль зямлю і нябёсы / На суд не пакліча Бог”. Заўважым, што гэтае імпэрскае вызначэньне зьмяшчае-ткі якое-ніякое, а прызнаньне „нашасьці” (няхай сабе толькі ў праве на існаваньне), тады як пануючая з Новага Часу мужчынска-імпэрыялістычная культура на такой простай канстатацыі ніколі не спынялася, а шыбавала далей — пасьлядоўна даводзячы сваё разуменьне раз заўважанай „іншасьці” да той візіі, якую разумнік Р. Барт назваў калісьці — выключна паводле мовы — „каляніяльнай”: калі адрознасьць „ад мяне” ўспрыймаецца як адхіленьне ад нормы (напрыклад, жанчына — „таксама чалавек”, то бок пры пэўнай меры ляяльнасьці можа трактавацца як homo sapiens, хоць і недасканалы, бо зь іншымі рэпрадуктыўнымі ворганамі; чарнаскуры, прызначаны для бруднай працы „самой прыродай”, чытай — тым, што „мая” скура выглядае так, толькі калі забрудзіцца; ну і нарэшце, каб ня множыць прыклады да бясконцасьці,— цудоўнае валуеўскае „малороссийского языка нет, не было и быть не может, и наречие это ... есть тот же русский язык, только испорченный воздействием на него Польши (курсыў мой. — А.З.)” — квінтэсэнцыя лінгвістычнага эгацэнтрызму, які сваёй хрэстаматыйнай відавочнасьцю безумоўна ўсьцешыў бы Барта).

То бок, пакуль „Захад ёсьць Захад, Усход ёсьць Усход”, справы йдуць ня так ужо і кепска,— калянізацыя духу пачынаецца тады, калі „Захад” усім наскрозь інстытуцыяваным цяжарам уласнага кіруючага („энкратычнага”, як сказаў бы Барт) культурнага эгацэнтрызму навальваецца на „усход”, даводзячы, што апошні, уласна, „неда-Захад”, „Захад другога гатунку”, або, у найлепшым выпадку (калі будзе добра сябе паводзіць!), „Захад у патэнцыі”, якога сьвет трывае і нават, цалкам магчыма, лічыць мілым і пацешным пры адзінай умове, што ён застанецца такім, якім „Захад” хоча яго бачыць. Ах ты, дурненькая мая, дурненькая — ужо колькі стагодзьдзяў прыязна тлумачыць Ён, „Захад”,— пазбаўленаму (ім жа, „Захадам”) уласных сродкаў да існаваньня „ўсходу” — ну навошта табе (напрыклад) асьвета, навошта забіваць галаву рэчамі, якіх усё адно не разумееш, навошта ціснуцца туды, дзе ты не патрэбная, я ж люблю цябе толькі такой, якая ты ёсьць, бязвольнай і бездапаможнай, мяккай і паслухмянай, можа, крыху затурканай, але заўжды вясёлай, заўжды з раскрытымі мне насустрач абдымкамі, гатовай на любыя кампрамісы дзеля маёй выгоды — смачнейшы кавалак за абедам, захінаньне мяне ад небясьпекі ўласным пульхным і цёплым целам, тваё галоўнае ўпрыгожаньне, даражэнькая,— гэта самаахвярнасьць, запамятай добранька, а каб ты выпадкова на гэта не забылася, давай я цябе зараз прымкну, вось так, каб ніякіх кантактаў з сабе падобнымі, слухайся толькі мяне, ня сьмей выходзіць з дому, хіба толькі са мной пад руку, і дай я зірну, што ты тут чытаеш, і калі гэта ты (якая недарэчнасьць!) навучылася чытаць?

За гэты апошні пункт Ён, аднак, можа не хвалявацца: Яна чытае толькі тое, што Ён для Яе (ці, калі заўгодна, пра Яе) панапісваў — бо адкуль жа ёй ведаць пра існаваньне нейкіх іншых пісаньняў або, сьмешна казаць, і самой замахнуцца на штосьці аналягічнае, калі і бяз гэтага працы па горла?.. Што з гэтага атрымліваецца, няцяжка ўзгадаць, нават не асабліва напружваючы гісторыка-культурную эрудыцыю: прапаную чытачу на выбар — якая больш даспадобы — дзьве раўнавартасныя і ўзаемазамяняльныя — настолькі, што іх можна было б пісаць у два паралельныя слупкі, калі б гэта не ўскладняла працэс чытаньня — вэрсіі працягу думкі: „уласна-фэміністычную” і „ўласна-каляніяльную”. Такім чынам, „ФЭМІНІСТЫЧНАЯ” ВЭРСІЯ ... некалькі стагодзьдзяў яна са сьвятым імпэтам рэпэтуе ролю прыўкраснай Бэатрычэ, гаротніцы Бічэ Партынары, якая так загадкава прашпацыравала перад вачыма Дантэ без аніводнага слова, нібы мадэлька на подыюме, пасьля чаго дысцыплінавана памерла — так бы мовіць, выканаўшы сваё жыцьцёвае прызначэньне (а калі на пачатку ХХ-га стагодзьдзя Леся Украінка возьме ды й нагадае, што ня ўсё там было гэтак гладка, як нам здаецца, — што ў жыцьці Дантэ была іншая жанчына, між іншым, да ведама панства, жонка, і якраз вельмі самаахвярная — мыла бялізну, гатавала, дзяцей нараджала, дык чаму ж пра яе ні паўслова,— ды хіба нейкі там адзін вершык пераважыць усю данталёгію?!),— і любіць яна павінна, як загадана, Наташу Растову, і асуджаць Анну Карэніну (а калі ізноў жа ў дваццатым Ахматава аблае Талстога „мусорным стариком”, даводзячы, што пачуцьці Анны ў рамане ад пачатку да канца фальшывыя, выдуманыя аўтарам зь яўнай выхаваўча-тэндэнцыйнай мэтай, дык на гэта таксама можна не зважаць, бо што там Ахматава супраць Талстога?),— ну і гэтак далей... „КАЛЯНІЯЛЬНАЯ” ВЭРСІЯ... два стагодзьдзі яна паслухмяна абвяшчае ва ўласным доме анафему апошняму свайму выбітнаму дзяржаўнаму дзеячу ў ім жа фундаваных храмах, а калі храмаў не застанецца, запамятае, што той быў нэгатыўным пэрсанажам пушкінскай „Палтавы”, дый наогул усю сябе з часам звыкне бачыць такім сабе камічным, хоць і другарадным, героем суседзкае гісторыі — калі добразычлівым, калі злосным, але заўжды хітрым жлабом у смушкавай шапцы і шырокіх, як Чорнае мора, шараварах, з пляшкай гарэлкі за поясам,— здатным толькі сьпяваць і скакаць гапака (калі „харошы”) ды яшчэ па п`янцы, з налітымі крывёй вачыма, „рэзаць паноў” (фу, як брыдка!),— у такім перакручаным выглядзе Ёй будзе пададзеная нават Яе арыстакратыя,— а ў шырэй санкцыянаванай (і ўвогуле сымпатычнейшай!) жаночай іпастасі — прыгожанькай чарнявай „хахлушкай” у плахце і вышыванцы, што аддаецца дзесьці на прыродзе (надзвычай маляўнічай!) заежджаму бунінскаму „панічу”, а ў больш камфартабэльных умовах, аднак зь ня меншай для суседзкай літаратуры выгодай,— Аляксею Някрасаву, Леаніду Андрэеву, Ісаю Салжаніцыну і г. д. ...

Ня думаю, каб рабіліся якія-небудзь нацяжкі ў бок большай „фэмінізацыі” каляніяльнае праблемы (у гэтым больш сэнсу, чым можа падацца спачатку, як толькі зьвернем увагу на тое, што прырода імпэрыі намадычная, тады як калёніі, у большасьці выпадкаў,— аселая, а качэўніцтва даўно, і не аднымі толькі псыхааналітыкамі зьвязваецца з мужчынскім пачаткам, хлебаробства ж, адпаведна, з жаночым — як своеасаблівыя „янь” і „інь” цывілізацыі). Аднак у дадзеным выпадку гэтая аналёгія (як і гэтае занадта расьцягнутае адступленьне) спатрэбілася мне дзеля прыкладной мэты — зірнуць на тое, што вышэй названа галоўным культурным сэнсам нашае эпохі, вачыма „калянізаванага”. Пытаньне, як (на якой мове, у якім дыскурсе) пісаць пра тое, пра што ніколі не пісалася дамінацыйнай культурай, і для чаго, адпаведна, не існуе гістарычнай традыцыі (а калі якая і існуе, дык скрозь фрагмэнтарная, прыцісьненая архітэктурнай грамадзінай структурна цэласнай, поўнай, адрэгуляванай і якасна аформленай культуры „калянізатара”, з-пад якой яе яшчэ трэба зь цяжкімі і мэтанакіраванымі высілкамі не аднаго пакаленьня, здабываць і расшыфроўваць),— гэта ,без перабольшаньня, стрыжань творчасьці кожнага „пісьменьніка меншасьці”, і якраз гэтыя „мукі дыскурсу”( на якія Бродзкі з такой недаравальнай для яго эстэтычнай блізарукасьцю не зьвярнуў увагі ва Ўолката), ужо выкрышталізавалася ў адзін з галоўных прадмэтаў фэміністычнай літаратурнай крытыкі. Менавіта гісторыя жаночай літаратуры засьведчыла, што „доўгая дарога да сябе”, да адзіна-адэкватнай „уласнай мовы” заўсёды пачынаецца для „калянізаванага” (лепш было б сказаць — „калянізаванай”...) — з, а куды ж падзенесься, дасканалага авалоданьня „мовай калянізатара”, з пранікненьня „зь сярэдзіны” ў яго культуру — спачатку нават цікаючыся, схаваўшыся за „ягоным” імем: Жорж Санд, Марко Ваўчок, Джордж Эліёт (лёгіка зразумелая — калі ня выкрыюць, не пазнаюць, значыць „я магу ня горш”, і гэта тыповая каляніяльная ўстаноўка —мераць сябе ня ўласнай прыроднай, а прынесенай звонку меркай — не сабой, а „ім” — захаваецца надоўга, а шмат у чым ацалее нават да сёньняшняга дня — нягледзячы на ўсе жаночыя Нобэлеўкі 90-х, нягледзячы на мільённыя тыражы разнастайных „Анталёгіяў жаночага пісьменства” і бібліятэкі фэміністычнае крытыкі...). І вось у працэсе авалоданьня „мужчынскімі”, „эпэнтэтычнымі” формамі мовы (напрыклад, раманным жанрам) буддзе адбывацца паступовае напаўсьвядомае перакройваньне-„падгонка” іх „пад сябе”, на свой капыл, аж покуль форма ня „выбухне” пад гэтым упартым унутраным ціскам і не адкрые ўжо ў гатовым выглядзе (чытай — ва ўсёй паўнаце моцных і слабых бакоў), як Афіну з галавы Зэўса,— ну, скажам, аўтэнтычную і цалкам самастойную „жаночую прозу”, ад Вірджыніі Вулф да Эмы Андрыеўскай тыпалягічна вельмі аднастайную: лірыка-маналягічную, „унутраную”, сюжэтна „нелінейную”, з заблытанымі клубкамі сюжэтных разгалінаваньняў, — адным словам, іншую з зусім адрозным ад мужчынскага рацыяналістычнага, адцягнена-„аб`ектнага” спосабам мадэляваньня сьвету... І тады, між іншым, высьвятляецца вельмі дзіўная рэч — аказваецца, якраз гэткую „іншую прозу” тысячу з гакам год таму пісалі ў Японіі дамы Хэйянскай эпохі (Мурасакі Сікібу, Сэй-Сёнагон...), якія, уласна і сталіся пачынальніцамі японскай нацыянальнай літаратуры (пакуль іх заклапочаныя справамі гістарычнае вагі мужчыны самааддана шпарылі па-кітайску),— а значыць, мы маем справу са зьявай, якой цесна ў рамках ня толькі жанру, але і, страшна казаць, канкрэтнай нацыянальнай культуры! — і ў выглядзе такіх вось адкрыцьцяў пачнуць праяўляцца скрозь цемру стагодзьдзяў абрысы затопленай Атлянтыды — ніколі ў поўнай меры не дапусканай „на сьвятло рампы” альтэрнатыўнай — жаночай — культуры людства: са сваімі іманэнтнымі законамі, якія яшчэ належыць адкрыць, са сваёй занядбанай традыцыяй, якую ніколі раней не выкладалі ў школах, — і ўпершыню за ўсю гісторыю ўзьнікне думка, што патрабаваць ад жанчын у якасьці доказу іх „культурнае патэнцыі” „собственных Платонов” і інш. — будзе, відаць, разумней, чым дапытвацца, як апакрыфічны сяржант з анэкдоту ў студэнтаў: „Есьлі вы такія умныя, то пачаму строем не ходзіце?” — што у жанчын і свая „хада” (лёгіка мысьленьня), і, адпаведна, свае, адрозныя ад мужчынскіх, крытэрыі геніяльнасьці (не сыстэмнасьць Плятона — а плястычнасьць Дыятымы, якая, бач, „не ўпісалася” ў мускулінацэнтрычную філязофію), а таму і сапраўды, здаецца, надышоў час нанова перапісваць занадта ўжо „монадзейную” гісторыю сусьветнай культуры.

Літаратура „трэцяга сьвету” відавочна прабівае зараз гэты самы шлях — толькі, бадай, зь невялічкім спазьненьнем у часе. Усярэдзіне кожнае учорашняе „імпэрскае” культуры (па-„бродзкаму” — „цывілізацыі”) працуюць,так скажам, свае „Ўолкаты”, што з „маргіналіяў” перайшлі ў „мэйнстрым”, перапаўняючы яго сабой і трансфармуючы яго „пад сябе” ў гістарычна маланкавым тэмпе. Вядома, усе яны розныя паводле маштабу таленту, і увогуле розныя, але аб`яднаныя тыпалягічна аднолькавымі „пакутамі дыскурсу”: старыя, „эўрапейскага” паходжаньня, формы ўжо „разлазяцца па швах”, Элі Тан піша раман, кіруючыся законамі кітайскай галаваломкі, Тоні Моррысан перакладае амэрыканскую гісторыю на мову нэгрыцянскай містыкі, Шэрман Алексі карыстаецца добрым старым трылерам толькі для таго, каб перавесьці яго ў рэжым непадробна мэтафізычнага жаху, выкліканага зьнішчэньнем індзейскае цывілізацыі (згадваю першае-лепшае з апошніх сэнсацыяў англамоўнага сьвету), а крытыкі пазрывалі галасы, але працягваюць на ўсіх мовах дзяўбсьці пра „кроскультуралізм”, адначасова, на інтуітыўным узроўні, усьведамляючы, што гэты тэрмін ужо наогул нічога не пазначае, бо на самой справе пад зношанай скурай старой „калянізатарскай” культуры ўжо далёка ня першае дзесяцігодзьдзе сьпее штосьці большае — „працэс пайшоў”, як любіў казаць адзін палітычны нябожчык, і тэндэнцыя мае вельмі недвухсэнсоўна знаёмы кірунак: мы відавочна на парозе адкрыцьця шчэ аднае глябальнае „культурнае альтэрнатывы” (праўда, гэтая новая Атлянтыда яшчэ не сфармавалася як цэласьць, але частыя і моцныя „падводныя штуршкі” даюць падставу для самых сьмелых надзеяў і спадзяваньняў, а гэта, як разумее чытач, занятак цалкам самадастатковы!)

Так імпэрыялізм часоў вялікіх геаграфічных экспансіяў пасьпяхова вычэрпваецца „ў духу” — у сваіх апошніх жыцьцяздольных рэштках, што засталіся „на донцы”. Век ягоны — каляндарны (гэтак жа, як і „мэтагістарычны”, як пісаў Д. Андрэеў) — сапраўды блізіцца да канца. Якраз у гэтым месцы паслужлівая памяць, у адпаведным да выпадку строі сястры міласэрнасьці, і падсоўвае гэтую надзіва перадвызначальную цытату: „Век скоро кончится, но раньше кончусь я”.

Адыходзіць без пары — гэта таксама, што б ні казалі, знак богаабранасьці.

А цяпер, нарэшце, „пра любоў”. Бо толькі так упарта называе „калянізатар” свае пачуцьці да „калянізаванага”, колькі б той ні адмаўляўся і ні зьбіраў аргумэнтаў для выкрыцьця, на яго погляд, відавочнае ілжывасьці гэткага кшталту заяў: дзе-дзе, а ў гэтым пункце ім сапраўды „не сысьціся ўдвох”, калі толькі разрыў іхнае сувязі ўрэшце зробіць магчымым узьнікненьне трэцяга, незалежнага пункту погляду на яго. Ва ўкраінскай думцы XX стагодзьдзя гэтае пытаньне ўжо ўздымаў, у артыкуле 1975 году, Ю. Шэрах-Шавялёў — палемізуючы з тымі расейскімі дысыдэнтамі, якія, цытую, „прылюдна абвясьцілі пра сваю любоў да ўкраінцаў” (што характэрна, адасабляючыся, з уласьцівай яму карэктнасьцю, ад такім чынам прапанаваных братніх абдымкаў антыкамуністычнае салідарнасьці): „За што нас любяць, зь першага погляду не зусім зразумела. Бо мовы ўкраінскай яны звычайна ня ведаюць, а пра культуру маюць уяўленьне хіба з выпадковых уражаньняў ды другасных крыніцаў. Хіба за „карі очі” ды „брови шнурочком”? Ці за хахляцкія тужлівыя песьні?”, — і далей, пасьля нізкі па-шэрахаўску бліскучых пасажаў адносна каляніялізму наогул і расейскае яго іпастасі канкрэтна, — вельмі дакладная, нягледзячы на відавочную іронію, заўвага, што „Пётр I любіў нас, калі паліў Батурын, і Кацярына ІІ— калі нішчыла Гетманшчыну і Сеч”, зь лягічна абгрунтаванай высновай пра магчымасьць навядзеньня новых мастоў паміж Украінай і Расіяй („у атмасфэры новага — і выпрабаванага — даверу”) толькі пасьля таго, як расейцамі „як групай” будзе дэкляраваная не любоў, а „поўнае неўмяшальніцтва ва ўкраінскія справы”.

Дваццаць год таму да гэтага мала што можна было дадаць (акрамя, хіба што, жмуту пажаранебясьпечнае рыторыкі, у якой аж да сёньняшняга дня практыкуюцца некаторыя нашыя патрыёты, што заблукалі ў часе і не заўважылі, што найперш з традыцыйнага анты-каляніяльнага дыскурсу дашчэнту выпарваецца якраз гэткая „пажаранебясьпечнасьць” — і дзякуй Богу). Але сёньня, калі мы ўжо можам быць паразумела-талерантнымі да ўсіх і ўсякіх дэклярацыяў былога „калянізатара” („можам” ня толькі ў сэнсе „можам сабе дазволіць” — без пагрозы для сябе, што зьнікла разам з крахам імпэрыі,— але таксама і дзякуючы забясьпечанаму нам нашай „грунтоўнай каляніяльнай асьветай” аб`ектыўна прывілеяванаму, зь вялізнай „форай” адносна расейцаў, пазнавальнаму становішчу: зразумеласьці і празрыстасьці для нас — расейскіх культурных сэнсаў, на фоне поўнай „цёмнасьці”-неўчытэльнасьці нашых — для „расейцаў як групы”, — якраз тут адкрываецца, яшчэ адна, цалкам мімавольная перавага „калянізаванага” над „калянізатарам”: першы, калі яму пашчасьціла захаваць уласную аўтэнтычнасьць, выяўляецца „на выхадзе” з эпохі імпэрыялізму багацейшым, „лепш уладкаваным” за апошняга, паколькі, як бы там ні было, дыспануе большай колькасьцю культурных кодаў, можа і „па-свойму”, і „па-іхнаму”, здабыўшы гэткім чынам дадатковую колькасьць „прыступак свабоды”, разумовае плястычнасьці, варыятыўнасьці, а адсюль, зразумела, і патэнцыйна больш прадуктыўныя шанцы на будучыню), — і сёньня, калі мы можам, нічым не рызыкуючы, паспрабаваць зірнуць на ўсё гэта „расейскімі вачыма”, час вярнуцца ізноў да сакрамэнтальнага пытаньня, „за што нас любілі” — ад Пятра І і Кацярыны ІІ да Аляксандра Салжаніцына ды Іосіфа Бродзкага.

Верш Бродзкага „На незалежнасьць Украіны”, раздрукаваны некаторымі кіеўскімі выданьнямі з магнітафоннага запісу, з пункту гледжаньня мастацкай каштоўнасьці наўрад ці заслугоўвае быць уключаным у збор выбраных твораў аўтара (таму, відаць, і не публікаваўся пры жыцьці): злосны, да ненавідна-утрапёных інтанацыяў зрыў голасу на чыста прапагандысцкіх скрыгатлівых зваротах кшталту „ах вы, такія-растакія”, разам з тасаваньнем тых самых зашмальцаваных картаў „каляніяльнага набору” расейскае літаратуры ХІХ стагодзьдзя („ой ты, левада, степь, краля, баштан, вареник”) ды яшчэ нейкай асабліва надакучлівай, проста тэатральнай жэстыкуляцыяй — спрадвечнай прыкметай эстэтычнае бездапаможнасьці (такім парожнім, неканвэртаваным словам-„жэстам”, нездарма на розныя лады мусаваным, ёсьць і гэтае зануднае пасыланьне „на три буквы, на все стороны четыре”, і „мэтацытаты”, і рэаліі, „цытаваныя” безумоўна з „другасных крыніц” — нават да выпадковых уражаньняў не дайшло! — а гэта ж, нагадаю, напісана вялікім вандроўнікам, аўтарам шматлікіх „дывэртысмэнтаў”, ад літоўскіх да мэксыканскіх, які, у прынцыпе, адчуваў чужыя культуры даволі-ткі непасрэдна, бяз розных там падказак газэтчыкаў), — усё гэта разам выглядае, з аднаго боку, вельмі непрывабна, „па-агітпропаўску”, блізка паводле духу (і „літары” таксама) да злоснага вадаспаду лаянкі і улюлюканьняў, якім якраз тады „на незалежнасьць Украіны” так ірацыянальна-агрэсіўна „прарвала” расейскія мас-мэдыя, — а зь іншага боку, нават крыху „дзіўна”: не „дзівосна”, як належыць у мастацтве, а вось якраз-ткі „дзіўна” само па сабе — то бок, адносна свайго кантэксту: таму што аўтар — паэт, шчырасьць пачуцьцяў якога, нават у гэтым „архіскверным” (як любіў казаць „патрон” яго роднага гораду) тэксьце — па-за падазрэньнямі, і чытачу застаецца хіба што разьвесьці рукамі: дык чаго ж гэта чалавека так праняло? Што яму Гекуба? Сам жа пісаў калісьці: „Империя — страна для дураков”, — адкуль толькі ўзяўся гэткі істэрычны надрыў, нескаардынаванае размахваньне рукамі, румзаньне п`янага маскаля (паручніка Ржэўскага?), „слеза из глаза”,на якую, маўляў, „нет указа”? Чаго, здавалася б, „стулья ломать”? Па чым галасіць? „Кончилась, знать, любовь, коль и была промежду...” Не, гэта не слыхавыя галюцынацыі. Сумненьняў няма: перад намі на самой справе лямант абражанае любові. Так, „звонкой матерью паузы метя” (і на тым дзякуй, бо „мог бы и шашкой”!), крычыць муж-алкаголік усьлед жонцы, што ўцякае ад яго куды вочы глядзяць у адной кашулі, або ўладалюбная самотная маці — усьлед свайму пераросламу атожылку, што бессаромна надумаўся жаніцца і даць ад яе драла. Бывае такая любоў. Калі ўявіць усе шматлікія іпастасі гэтага пачуцьця ў выглядзе спэктра, яе месца будзе дзесьці скраю, у „інфрачырвонай” яго частцы — там дзе Эрас безь ніякіх перашкод зьліваецца з Танатасам, пераходзіць у яго: яе называюць тыранічнай, зьвярынай, дэструктыўнай, а я б назвала „фагаэратычнай” — бо яна зжырае, бо галоўная яе прыкмета — гэта арганічная незацікаўленасьць у „іншасьці” свайго аб екту, прагнае і пякучае жаданьне яго прысвоіць, абхапіць, спавіць, зрабіць часткай сябе („жена не сапог, с ноги не скинешь”), чытай — праглынуць і пераварыць. Штосьці ад гэткай любові заўжды існуе між нападнікам і ахвярай — „я цябе люблю, я цябе зьем”, — пачынаючы ад самых ранніх формаў культуры, ад паляўнічых рытуалаў эпохі палеаліту, даводзяць нам антраполягі, ад вызначанай, даслоўна — аблюбаванай ахвяры забойца патрабаваў не чаго іншага, як таксама любові ў адказ — згоды на забойства. Зьяданьне сэрца мёртвага ворага было, уласна, дэманстрацыяй шчырага захапленьня нябожчыкам — своеасаблівым „чорным” аналягам зьліцьця сэксуальна-аргаістычнага (зрэшты, і ў гэтым апошнім аральны сэкс — гэта таксама, відаць, водгук таго самага невынішчальнага „прысвойвальнага” інстынкту). Хрысьціянская рэглямэнтацыя пачуцьцёвае сфэры выціснула гэты сьмертаносна-прагны кампанэнт любові з кола санкцыянаваных міжчалавечых стасункаў, замацаваўшы яго за ведамствам д ябла, але сублімаваньню яго на ўзроўні грамадзкіх — міжэтнічных, міждзяржаўных, міжканфэсійных і іншых — стасункаў яна, канешне, даць рады не магла. Калі імпэрыі расплыліся на абодва бакі глёбусу — агнём і мячом нястомна кахаць калянізаваныя землі (вось дзе неаглядны абсяг дзейнасьці для найноўшага псыхааналізу, што засядзеўся-ткі на кабінэтных кушэтках!), тагачасная Масковія, будучая Расея, адрозьнівалася ад сваіх заходніх сёстраў ня толькі, як піша Э. Саід, непасрэднай блізкасьцю калёніяў і адсутнасьцю культурных ды эканамічных перападаў паміж імі і мэтраполіяй (прыяднаныя землі часта і ў культурным, і ў эканамічным пляне стаялі вышэй, хоць бы як у выпадку з гетманскай Украінай), — яны адрозьніваліся і чымсьці больш істотным, перад чым Э. Саід сьвядома пасуе, не разглядаючы Расею пры стварэньні сваіх канцэптуальных пабудоў, а шкада — маю на ўвазе асыміляцыю як навязаны калёніям катэгарычны імпэратыў сумеснага жыцьця і, адначасова, спосаб пастаяннага усьведамленьня уласнай „мэтрапалітальнай” тоеснасьці: праглынуўшы „іншага” — аднавіцца самому. Англія без Ірляндыі — гэта проста Англія без Ірляндыі, і больш нічога. Расея без Маларосіі — гэта ўжо нейкая новая Расея, новая і сама сабе яшчэ не зусім зразумелая, дык як жа ёй не абражацца на гэткі нечаканы „адпад” сваіх „хахлоў”?.. „За што нас любілі”, ясна, як дзень Божы, чаго там душой крывіць: за прыналежнасьць любілі — за ўросласьць у скуру і пад скуру („с ноги не скинешь!”), за мову, культуру і гісторыю-паводле-Ключэўскага, за „тысячу лет христианства” и Скавараду як бацьку расейскае філязофіі, за Гогаля і „южную школу”, за тыя кроплі крыві, якія, як выявілася, „текут в каждом русском” (але, чамусьці, не ў адваротны бок!), — адным словам, за ядомасьць і пераварвальнасьць (і ў немэтафарычным сэнсе таксама: импэрская геаграфія невыпадкова заўжды мае „кулінарны” ўхіл — гэта нібыта непасрэднае пытаньне да незнаёмага, „з чым цябе ядуць”: вось ты, у бурцы, — пазначаеш шашлык і цынандалі, а ты, вусаты, — варэнікі з сырам, — як сьпявалася з году ў год у незабыўнай навагодняй, „украинский пирог мы едим за столом, запивая его молдаванским вином”, — дзеля справядлівасьці адзначу, што амэрыканская цывілізацыя тут недалёка адышлася ад расейскай, масава рэдукуючы эмігранцкую „разнастайнасьць культур” — да разнастайнасьці кухняў). Тое ж, што не пераварвалася, і далей упарта дэманструючы нераспушчальную адасобленасьць, заканамерна выклікала ў імпэрскім шлунку раздражнёнае бурчаньне — нічым, наогул нічым не ўдаецца, нягледзячы на ўсю магчымую акрабатыку мазгавых зьвілінаў, растлумачыць тыя абсалютна ірацыянальныя выкіды агрэсыўнасьці, ну проста-ткі рэактыўныя ўзрушаньні бялка, якія правакавала ў, здавалася б, найбольш інтэлігентных і сьвядомых расейскіх інтэлектуалах ужо адно толькі гучаньне ўкраінскай мовы — а якіх толькі асабістых прычынаў яны самі, яко „трысьціны, што могуць думаць”, не намагаліся знайсьці для такіх ганебна неадэкватных (а дакладней — вельмі нават адэкватных — імпульсыўна-адкідальных, родавых, надіндывідуальных) рэакцыяў. Так Ахматава, пачынаючы — у адказ на пытаньне Л. Чукоўскай, ці любіць Шаўчэнка, — размову пра зусім іншыя рэчы: „У меня в Киеве была очень тяжёлая жизнь, и я страну ту не полюбила, и язык...” (тлумачэньне для пісьменьніка занадта ўжо інфантыльнае — усё адно, як на пытаньне „ці любіце Гюго?” адказваць — не, маўляў, бо ў мяне ў Парыжы балелі зубы), сапраўдная — родавая, жывёльна-адпорна-самаабаронная — прырода адкрываецца тут жа: „Мамо”, „ходимо”, — она поморщилась, — не люблю” (а гэта ж „яно”: так і чуецца зьдзеклівая інтанацыя перадражніваньня, а насамрэч непераварваньня — інтанацыя гэтага „падстраўнікавага” масыву расейскае культуры, ад этнічных показак у эфіры да невялікай — відаць, са швэйцарскую — ня больш, — арміі стэрэатыпных раманна-кінематаграфічных жлабоў у вышыванках, — масыву, ад якога і верш Бродзкага адляпіўся, лічы, у гатовым выглядзе — увесь з запазычаных знакаў-клішэ, амаль без апладняльнага ўдзелу індывідуальнага духу). Траўматычны асабісты досьвед, нават калі ён і сапраўды ёсьць, тут ніколі не прычына — хутчэй прыкрыцьцё. Можна адразу назваць зь дзясятак прыкладаў, калі ніякага асабістага досьведу ні з чым украінскім не было наогул (дый у Бродзкага ці быў ён, акрамя як са Скаварадой?) — а ад „мамо” і „ходимо” гэтыя людзі таксама міжволі іранічна шчэрыліся: вось Булгакаў, напрыклад (яшчэ адзін „чалавек імпэрыі” ў самым што ні на ёсьць простым сэнсе гэтага слова), усё сваё дзяцінства і юнацтва шчасьліва пражыў у Кіеве і любіў Горад нязьменным настальгічна-пяшчотным, як першае каханьне, пачуцьцём, разам з Гогалем і — зь ягонай падачы — украінскай дэманалёгіяй, дух якой моцна адчуваецца ў „Майстры і Маргарыце”, — а між тым ад слова „їдальня” з чалавекам пачынала рабіцца штосьці, бадай што, непрыстойнае, блізкае да страты ня толькі моўнага, але і разумовага кантролю... Слова сьляпіла — сьляпіла самадастатковасьцю, якую нельга прысвоіць, а таму адбірала яго Горад ня менш рашуча, чым гэта надумаліся зрабіць пятлюраўскія войскі, якія ён адкрыта абсьмяяў, бо на іншую мастацкую рэакцыю, акрамя адкрытай карыкатуры, яго не хапала. Дарэчы, у той жа „Белай гвардыі” (пятлюраўскі „анты-міт”, які ў каляніяльнай культуры стаўся непараўнальна „гучнейшым” за міт, скажам, тычынінскага „Залатога гоману”, доўгія гады забароненага, а пасьля бессаромна перакупюраванага „чырвонай падкладкай” на добры бок) паказаны, з усёй нерэфлексійна-непасрэднай адкрытасьцю, выкід тае самае абражанае імпэрскае любові — у эпізодзе, дзе Мышлаеўскі, прыцёгшыся да Турбіных з адмерзлымі нагамі, лае калякіеўскіх „дастоеўскіх(?!!) мужычкоў-баганосцаў”, у якіх ён здолеў здабыць сані і коней толькі трасучы пісталетам. Радасьць дзеда з Папялюхаў, які, пераблытаўшы белых афіцэраў з УНР-аўскімі, паведамляе ім, што хлопцы вёскі „чыста ўсе пабеглі да Пятлюры”, для абражанага ў найлепшых пачуцьцях (вера ў расейскі народніцкі ідэал) Мышлаеўскага — нож у сьпіну, якраз таму, што ён — пасьля ўсяго! — рашуча адмаўляецца бачыць відавочнае: гэта „ня тыя” мужыкі, пра якіх пісалі Талстой з Дастаеўскім! Схільнасьць абражацца на кагосьці (або штосьці) за неадпаведнасьць тваім пра яго ўяўленьням уласьцівая дарослым ня менш, чым дзецям, і нічога тут не паробіш — у выпадку імпэрскага комплексу, аднак, цікава тое, што культура — нават, здавалася б ab definitio „акратычная”, „дысыдэнцкая” — выяўляецца гэткім самым заклятым прадуцэнтам фантомаў, як і афіцыйная прапаганда, — а гэта ўжо хвароба духу. А „прыгнечаны дух” — гэта нашмат сур`ёзьней, чым, скажам, „прыгнечаны розум”.

Імпэрыі каштуюць дорага — і ня толькі для калёніяў. Культура, якая пачуваецца ўнутрана абмежаванай з-за магчымасьці стварэньня пагрозы для існуючых формаў улады, ёсьць культурай сутнаснай несвабоды — і ўсе яе намаганьні забыцца „отчество у тирана” ня здольныя тут дапамагчы. У занатоўках С. Даўлатава ёсьць характэрная згадка пра тое, як малады Бродзкі — яшчэ Іосіф, яшчэ ленінградзец — не пазнаў быў вывешанага на вуліцы напярэдадні дзяржаўных сьвятаў „правадыровага” партрэта: хто гэта, прыгледзеўся, — на Вільяма Блэйка падобны? Такая „ўнутрана-эмігранцкая” форма „ўцёкаў ад сьвету” ў свой час была, безумоўна, прыгожай і плённай, але з распадам таго самага „сьвету” выявілася наяўнасьць у ёй страшэннай псыхапаталягічнай спружыны: страты пачуцьця рэальнасьці, недаверу да рэальнасьці, своеасаблівую клінічную непрытомнасьць (знаходжаньне ня-ў-гэтым-сьвеце). У гэткай сытуацыі жывая, рэальная быцьцёвая дзейснасьць падмяняецца слоўнай — уласна слова і застаецца адзіным арыентырам для зьбітага з панталыку чалавека-мурашкі ў Сусьветным акіяне, вось толькі вэрыфікаваць, спраўдзіць „канвэртаванасьць” вымаўленых словаў ужо няма чым — акрамя, хіба што, засвоенага разам з „грунтоўнай асьветай” інэрцыі аўтарытэту: раз так напісана ў Дастаеўскага, значыць „дзед з Папялюхаў” павінен паводзіць сябе паводле ягонага сцэнару, а не, дык мы яго прымусім... Калі ж раптам здарыцца такое, што „Папялюхі” выставяць свой уласны, у сваёй сыстэме каардынатаў ня менш „аўтарытэтны”, слоўны сцэнар, дык заўжды можна абвясьціць яго хлусьнёй — у некаторых выпадках пытаньне „чыя праўда” ў такой сытуацыі вырашаецца кулакамі, то бок гарматамі ды міжкантынэнтальнымі ракетамі, і поза Бродзкага, які па-дзіцячы пагражае ўкраінцам, што ў перадсьмяротныя хвіліны мы будзем хрыпець „строчки из Александра, а не брехню Тараса” (sic!!!), без перабольшаньня трагічная — як у анёла, што зваліўся долу з таго сёмага неба, дзе Аляксандар з Тарасам — не змагаюцца і не супрацьстаяць адно аднаму. Падобна да таго, што калі пачаць з простага ўспрыйманьня чальца Палітбюро за „Вільяма Блэйка” у рэшце рэшт абавязкова пачнеш успрыймаць „Вільяма Блэйка”, (Аляксандра, Тараса і г. д.) за чальца Палітбюро — такога сабе „байца ідэалягічнага фронту”... Прынамсі адну выснову з гэтага сёньня, на руінах імпэрыі, дзе літаратура замяняла сабой жыцьцё, дзе літаратура і была адзінай вартай чалавека формай жыцьця, можам зрабіць: літаратура ніколі не бывае невінаватай — нават калі вельмі хоча быць такой (асабліва калі хоча!).

Але гэтая тэма — ужо для наступнага стагодзьдзя.

А дваццатае адыходзіць — запэцканае ў кроў і гной адначасова. І, драпаючы, паводле Бродзкага, „пазногцямі край матрацу”, захлынаецца папераменна ўсімі радкамі, з усіх моваў, скрозь якія ірвалася на сьвятло любові-свабоды пульсуючая прыхільнасьцямі, зямная і грэшная, пакутная і бесьсьмяротная людзкая душа, у чыёй драме імпэрыі з войнамі і канцлягерамі зьяўляюцца толькі дэкарацыяй — зьменнай і нетрывалай.

Уяўляю сабе ў марах анталёгію сусьветнае паэзіі ХХ стагодзьдзя — такую, куды ўвайшлі б найвялікшыя яго паэты, якая-небудзь сотня імёнаў (ад нас, скажам — Тычына, Антоныч, Стус), — і лаўлю сябе на згадцы, што нешта гэткае, у апошнія гады жыцьця, спрабаваў укласьці і Бродзкі, у адным з унівэрсытэцкіх выступаў высыпаўшы перад студэнтамі дыямэнты ангельскіх, расейскіх і польскіх паэтычных імёнаў стагодзьдзя... Мусіў цалкам усьведамляць тое, што яшчэ ў 60-я гады сфармулявала В. Шымборская пазначыўшы сябе ва ўяўнай эпітафіі як „аўтарку некалькіх вершаў”, і што рана ці позна адкрываецца кожнаму паэту: калі ты толькі ня пішаш цэлы век адну кніжку, своеасаблівы „лірычны эпас у вершах” (як гэта робіць, напрыклад, Уолкат, і як, дарэчы, рабіў Шаўчэнка), то зь цягам часу ад цябе застанецца, сканцэнтруецца ў „залаты асадак”, нашчадкам ня больш за пяць-шэсьць найлепшых вершаў-„візытовак” — якраз для анталёгій (праўда, дзеля тых пяці-шасьці часам даводзіцца пісаць пяцьсот, але гэта ўжо тычыцца выключна спэцыялістаў). То бок выказаць, перавесьці сябе ў словы поўнасьцю, цалкам — немагчыма, ніхто яшчэ ня здолеў гэта зрабіць: „от всего человека нам остаётся часть речи. Часть речи вообще. Часть речи”. Безнадзейнасьць фінальнае інтанацыі выкліканая тым, што ў глыбіні душы паэт заўжды прэтэндуе на большае — на ўласную вэрсію стварэньня сьвету. Сьвет, аднак, даўно разьбіўся, распаўся-распарушыўся на мноства групавых „пунктаў гледжаньня” і каб сабраць яго — у духу — разам, трэба быць хіба што сьвятым. Вельмі шкада, што сьвятыя ня пішуць вершаў.

У „маёй” анталёгіі Бродзкі быў бы апошнім — сёмым — вялікім расейскім паэтам стагодзьдзя. „Восеньскі крык шуляка”, „Торс”, „Лісты да рымскага сябра”, штосьці з інтымнае лірыкі, напрыклад, цудоўнае „Гарэньне”, — Госпадзе, як жа халодна, як самотна герою гэтых шэдэўраў на бязьлюднай плянэце мёртвых рэчаў і цытатаў (толькі каля жанчыны ён грэецца, як каля вогнішча, але й пасьля гэтага застаецца выгарына і галавешкі), — і так падазрона многа вершаў „на сьмерць” (сяброў) з настойлівым напамінам, „дзе яны цяпер”: нібыта жыў увесь час чалавек побач з Танатасам — скурчаная, зьмерзлая, беспрытульная, як у падлетка, самотная душа ў перакрыжаваным — скрозь час і прастору — пошуку цеплыні... Відаць, ніхто так дакладна, так непасрэдна, як ён, не адчуваў касьмічны холад адміраючай формы гісторыі — холад Пекла, холад возера Кацыт. І гэта — галоўная праўда, якую сказаў паэт імпэрыі пра свой час.

Згадваючы яго зараз, калі ён памёр, я чамусьці адчуваю невымоўнае шкадаваньне. Калі ёсьць яно — сёмае неба паэтаў — спадзяюся, што яму там — цёпла.

Гэтым я зусім не хачу сказаць, што тая публіка зразумела, як яна сама любіць выказвацца, message: неяк у Кембрыджы (тым самым масачусэтскім, на які таксама распаўсюджваецца восеньскі крык шуляка) мая суседка-дызайнэрка, намагаючыся зрабіць мне прыемнае і паказаць уласную абазнанасьць ва „ўсходнеэўрапейскай” літаратуры, доўга намагалася згадаць імя „таго расейскага паэта, які вымушаны быў пакінуць Расею, а зараз піша пра тое, як ён па ёй сумуе”, — толькі калі яна прыгадала яго нобэлеўскае ляўрэацтва, мне стукнула ў галаву: „Brodsky? — Brodsky, yaeh!” — узрадавалася бедная дзяўчына (прынамсі, у тую хвіліну я думала — „бедны Бродзкі”!) Гэты выгнанскі (калі не сказаць — пакутніцкі) імідж, як фірмовы цэтлік, быў старанна прышыты да „аднаго з найвыдатнейшых сёньняшніх амэрыканскіх паэтаў” (паводле словаў нейкага крытыка-энтузіяста, што страшэнна абурылі маіх бостанскіх сяброў-паэтаў, гэтак кажучы, „ня менш” амэрыканскіх і, калі параўноўваць з англамоўным Джо, напэўна ня менш выдатных), — затое Бродзкі, трэба аддаць яму належнае, хоць і насіў гэты імідж пакорна і, бадай, з поўным усьведамленьнем яго функцыянальнае выгоды (у рэшце рэшт, ён жа de fakto і быў выгнаньнікам — з цалкам прыстойна-дысыдэнцкім мінулым!), затое па-свойму годна — так ніводнага разу і не спакусіўшыся магчымасьцю загаласіць па-„брайтан-бічаўску” на „бярозавую тэму” — нават калі маскультаўскіх жэстаў такога кшталту пачалі ад яго патрабаваць шматлікія „дызайнэры” ня толькі з амэрыканскага, але і з расейскага боку: адзін перад адным тыцкаючы яго носам у ягонае ж юнацкае абяцаньне „прыйсьці паміраць на Васільеўскі востраў”. У 1990 годзе пад час вайны ў Пэрсыдзкай затоцы прэзыдэнт Дж. Буш зьвярнуўся да амэрыканскіх войскаў з фразай, побач зь якой напалеонаўскае: „Жаўнеры! Зь вяршыняў гэтых пірамідаў на вас глядзяць сорак стагодзьдзяў!” здатнае хіба разьвесяліць недарэчным мэладраматызмам, — цытую з уласных занатовак: „Вы зараз вельмі далёка ад дому, але, я лічу, амэрыканцы дома ўсюды, дзе яны змагаюцца за свае прынцыпы”. Гэта сапраўды выдатна сказана — з амаль кранаючай бессаромнасьцю дзіцяці, якая яшчэ ня ўцяміла, што пра пэўныя рэчы ня варта казаць уголас (мараліст, можа, дадаў бы што-небудзь пра цынізм, але я ўстрымаюся ад маральнага аналізу, бо мяне цікавіць імпэрыя як зьява per se, або „па той бок дабра і зла”. Паводле ўнівэрсальнасьці формула Буша дае фору ўсім вядомым мне з гісторыі імпэрскім ідэалягемам: пад рубрыку „прынцыпаў” можна падставіць што заўгодна — культуртрэгерскі „цяжар белага чалавека”, ратаваньне аднаверцаў ад няверных, адзінакроўных братоў ад „чужых”, вызвольную місію пралетарыяту, абарону дэмакратычных свабодаў і г. д., — галоўнае, што застаецца нязьменным, гэта імпэрскі канцэпт пераноснага, рухомага дому (мой дом там, дзе ступіла мая нага), — відазьмененая вэрсія сьветапогляду чыста намадычнага, уласьцівага качавым цывілізацыям у адрозьненьне ад аселых. Гэта тое самае, прыснапамятнае „Мой адрес — не дом и не улица, мой адрес — Советский Союз”, над якім дастаткова пакпілі ў свой час нашыя патрыёты — і, як бачым, не зусім заслужана: насамрэч, чаго вартая „адрэса” ў адну шостую зямной паверхні ў параўнаньні з апісанай Бушам! Адстаяўшыся пасьля другой сусьветнай у сваіх новаздабытых межах і ахвяраваўшы мітам „сусьветнае рэвалюцыі”, увасобленым на дзяржаўным гербе, на карысьць традыцыйнага расейскага мэсыянства, СССР так і ня здолеў забясьпечыць сваім легіянэрам сапраўднага адчуваньня „дому” ў Аўганістане або Анголе — а калі так, дык і прэтэндаваць усур`ёз на глябальнае панаваньне таксама ня мог. Можна сказаць, што як імпэрыю СССР загубіла прынесеная камунізмам веравызнаўчая эклектыка, якой ЗША шчасьліва пазьбеглі — у выніку яны здолелі стварыць і так няўдала запазычаную ў іх Саветамі „новую гістарычную супольнасьць людзей” (mtlting роt), і культуру нацыянальную паводле формы і сацыялістычную (прабачце, дэмакратычную) паводле зьместу” (cultural diversity), і „мову міжнацыянальных зносінаў” — лаціну для барбараў, то бок ангельскі ньюспік, ня згадваючы ўжо пра больш дробныя атрыбуты „чацьвертага Рыму”, напрыклад, не парушаны нават Віетнамам культ арміі і паліцыі (згадваю культурны шок маіх амэрыканскіх сяброў, калі яны ўпершыню пачулі ад мяне нашыя показкі пра „міліцыянтаў”: „У нас такое расказваюць пра інтэлектуалаў!”, — вось чаго-чаго, а гэтага нябожчык Савок так і не дабіўся ад сваіх грамадзянаў, як ні намагаўся!). Маю на ўвазе „Бікон-стрытаўскія” па духу — а гэта нашмат брудней, чым у нас на пачатку стагодзьдзя сказаць „ліпкаўскія”! — групы Эмэрсан Коледж і Би-Ю (Бостанскага ўнівэрсытэту), і „больш дэмакратычныя” — Дэрэка Уолката зь ягоным тэатрам, гарвардзкі — з С. Бараньчаком, з Шэймасам Гіні, які прыяжджаў кожны другі сэмэстр (падобным да чароўнага Фінэгана з народнае баляды), і многімі іншымі ня менш цікавымі постацямі, якія, безумоўна, застануцца ў сусьветнае гісторыі літаратуры канца стагодзьдзя — а ў дадатак гэта яшчэ і шматлікія літаратурныя часопісы са сваімі ўласнымі „тусоўкамі” — „Partisan Review” і „Ploughshares”, „AGNI” i „Harvard Review”, — у прынцыпе, нават абмінуўшы рэшту Новай Англіі або штату Масачусэтс (Бродзкі на час нашай зь ім сустрэчы выкладаў у Амгэрсьце), адна толькі „літаратурная Бастоншчына”, паводле саўковага слэнгу (у адной зь віньніцкіх раёнак мяне калісьці назаўжды зачараваў літдадатак, названы „Літаратурная Казятыншчына”), дык вось, „літаратурная Бастоншчына” часоў „заняпаду імпэрыі”, дакладней 80-90-х, заслугоўвае на асобны том, які я, з упэўненасьцю магу сказаць, калі-небудзь яшчэ прачытаю. Галоўнае, на чым хачу засяродзіць увагу, гэта нават ня столькі парнікова-штучна створаная ў гэтым дастаткова гермэтычным сьвеце „касталійская” атмасфэра высокай кніжнай культуры, як сапраўды велічная касмапалітычная „сусьветнасьць” гэтае імпэрыі, створаная прыцягненьнем адусюль знакамітых выгнаньнікаў і проста „шчасьлівых вандроўнікаў” (паводле назвы кнігі Уолката) розных нацыянальных культураў: упэўненым адчуваньнем таго, што ў сучасным сьвеце пісьменьнікі ўтвараюць асобную „супэрнацыю”, я шмат у чым удзячная менавіта свайму бастонскаму досьведу. Вядома, гэта фэномэн вельмі імпэрскі — адскочыўшы на паўтараста год назад, з усімі патрэбнымі гісторыка-геаграфічнымі папраўкамі, можна заўважыць нейкія падобныя рысы ў Пецярбурзе, чыю эліту маркіз А. дэ Кюстын бліскуча вызначыў тады як таксама „легіён падарожнікаў, больш або менш рафінаваных, штучны народ, падбор геніяльных галоў, навербаваных з усіх народаў сьвету”, — а сярод тых галоў, нагадаем, былі Міцкевіч і Шаўчэнка, гурток Я. Грабінкі і кола „Rocznika Literackiego”, ня кажучы ўжо пра масыўную нямецкую субкультуру ці незьлічоных францускіх або італьянскіх „падарожнікаў” — усё гэта з часам зьлілося ў адзіны „пецярбургскі пэрыяд расейскай культуры”, дзе „інародныя” элемэнты звычайна проста ня браліся пад увагу, і таму, напэўна, „піцерцу” І. Бродзкаму яго літаратурнае „амэрыканства” падалося — інстынктыўна, дарэфлексіўна! — нечым цалкам самазразумелым, тады як „гарвардзец” С. Бараньчак, або „елец” Т.Вянцлова, або „нью-ёркчанін”, румынскі празаік Норман Манэа застаюцца, так скажам, „канцэптуальнымі” выгнаньнікамі з культурным пасярэдніцтвам (пераклады, літаратурная крытыка) як галоўнай сваёй амэрыканскай місіяй.

„Расейская паэтка з Кіева”. Вы што, ня ведаеце, што гэта розныя рэчы? Адметнасьць і адміраньне (гульня словаў). Вялікі дзякуй Вам за падтрымку, Джо, каб Вы ведалі, як абрыдла ўжо направа і налева тлумачыць людзям, да якой культуры я належу. Цытую гэтыя радкі па памяці і падаю свой прыкладны пераклад:

Я хотів би, щоб ти була тут, милоданко, —
сидів би на ганку, сотаючи пиво з банки...

„У Амэрыцы вельмі цяжка мэдытаваць і жыць духоўным жыцьцём. Вы што, ня бачыце?”. Я кінуў чытаць, — кажа Крыс у „Прытоцы Блакітнага Нілу” заежджаму лёнданскаму рэжысэру. — Чаму? Бо кніжкі, якія я чытаў, ня мелі нічога агульнага з жыцьцём, якім я жыў... Чхаць я хацеў на Шэкспіра, Расіна, Чэхава, ні чорта яны ня маюць супольнага з жыцьцём усіх тых блэкаў, якія там, знадворку пад пякучым сонцам на Фрэдэрык стрыт а дванаццатай дня круцяцца, каб зарабіць на скарынку... Я цераз гэта прайшоў, ясна? Быць найбольшым пісьменьнікам меншасьці — на чорта, на які хрэн?.. Вы ведаеце, для каго я пішу, містэр Ангельскі Гастралёр? Для гэнага ўтрапёнага, што лямантуе на вуліцы. Ягонай мовай пішу” (дарэчы, пра мову: і ў п’есах, і ў вершах Ўалкат часьцяком карыстаецца „каляніяльнай ангельскай” — крэольскім дыялектам роднай Сэн-Лусіі, ствараючы пры гэтым вельмі спэцыфічную ўласную мову, — агульнае ўяўленьне пра яе чытачу можа даць празрыстая аналёгія з гогалевай, de facto, трасянкай, „агульнарускай” паводле задумы, то бок прызначанай сінтэзаваць вяліка- і маларасейскія кампанэнты).

Або я ніхто, або я — нацыя. Пасьля гэтага захісталася ўжо ня толькі антытэза „мэтраполія-правінцыя”, але і куды больш значная — аселасьці і намадызму, што ў сваю чаргу ёсьць перароджанай формай адвечнага супрацьстаяньня аграрных і качавых цывілізацыяў. Стусава прароцтва дваццацігадовай даўніны: „Няма дамоўкі. Сьвет я ўвесь згубіў,” — спраўджваецца нечакана літаральным чынам: на думку антраполягаў, у постіндустрыяльным сьвеце псыхалёгія чалавека абавязкова зьмяняецца з „закаранелай”, „домацэнтрычнай” на так званую „сатэлітную”, „спадарожнікавую” (на практыцы ёй адпавядаюць: жыцьцё „ў дарозе” з „леп-топам”, жмуток раўнапраўных „сямейных” моваў замест адной мацярынскай, некалькі „кропак прызямленьня” — памяшканьні, блізкія, — раскіданых па розных краінах і кантынэнтах і г. д.) — псыхалёгію, у пэрспэктыве пераходную да „экумэнічнай”, якая, відаць, станецца адзінай альтэрнатывай пануючаму сёньня, эканамічна і гуманітарна неадэкватнаму, спосабу гаспадараньня. Прасьцей кажучы, „Чынгіз-хан з тэлеграфам”, як называў усё той жа Мамардашвілі расейскі бальшавізм, яшчэ магчымы — але зь ядзерным рэактарам ужо не, бо ніякая спроба перакінуць рэактар тубыльцам на калянізаваныя тэрыторыі ня можа засьцерагчы ад вынікаў ядзернага выбуху яго самога. Ядзерны рэактар робіць немагчымым Чынгіз-хана — што, зрэшты, і даказала наша нядаўнае мінулае, калі расейскі імпэрыялізм быў разбураны Чарнобылем, які абудзіў „украінскую рэвалюцыю”, што, у рэшце рэшт, і перадвызначыла вынікі сьнежаньскага рэфэрэндуму 1991 году.

Ня згадваю ў гэтым кантэксце драбнейшых „маргіналаў” — сацыяльных, сэксуальных і г. д.: тыя заўжды мелі „для ўнутранага спажываньня” свае эзатэрычныя субкультуры, якія ў другой палове ХХ стагодзьдзя, трэба сказаць, пасьпяхова „разгермэтызаваліся”, але, не зважаючы на гучныя дэклярацыі (адмыслова з боку сэксуальных меншасьцяў на Захадзе) або нават скразное пранікненьне ў галоўную, „магістральную” культуру (як гэта асабліва яскрава бачым на прыкладзе вокамгненнай крыміналізацыі расейскага „маскульту”), усё ж пра нейкую новую якасьць тут гаварыць, безумоўна, не даводзіцца, бо гэта працэс, як любяць казаць навукоўцы, не інтэнсіўны, а экстэнсіўны. Наконт гэтага папулярная харвацкая раманістка Дубраўка Угрэшыч заўважыла неяк, што югаслаўскі пісьменьнік ня мог ні арыентавацца на Талстога, ні скінуць яго з парахода сучаснасьці — проста таму, што ня меў у сабе Талстога... Падазраю, што якраз гэта і мае на ўвазе Ўолкат, калі згадвае ў адным зь вершаў, даволі едка, сваю „sound colonial education” („грунтоўную каланіяльную асьвету”), — прычым Бродзкі, сьвятая прастата, лічыць гэты дрэнна прыхаваны сарказм — ледзьве не за гонар тубыльца, які, так бы мовіць, „вывучыўся і выйшаў у людзі”! Невялікае адступленьне: гэтую думку я ўпершыню спрабавала сфармуляваць на тым самым Ратгерскім пісьменьніцкім форуме — калі казала пра розьніцу паміж „вялікімі” і „малымі” літаратурамі, працытаваўшы дзеля ілюстрацыі габрэйскага паэта Я. Гладштэйна: „розьніца паміж Т. С. Эліётам і мной у тым, што я мушу яго чытаць, а ён мяне не”, — тым горш для „Т. С. Эліёта” (абстрактнага, вядома), даводзіла я, бо „ведаць” для чалавечага духу згары і з-за ўсялякіх абставінаў вышэй, чым „ня ведаць”, і дадатковыя „асьветныя абавязкі” „пісьменьнікаў меншасьці” павінны толькі дадаваць ім сілаў, пашыраючы амплітуду голасу — перавага, якой аўтары „вялікіх літаратураў” пазбаўленыя (цытую зь відэазапісу)... Эпізод, аднак, на гэтым ня скончыўся, і я яго падаю зусім ня цераз уласьцівую ўкраінскім літаратарам хваробу аўтацытаваньня, бо самае цікавае было далей. Даючы арганізатарам дазвол на публікацыю свайго выступу (у вельмі „вялікалітаратурным” часопісе), я легкаважна згадзілася (відаць, трохі саромеючыся сваёй „сярмяжнай” ангельскай) на рэдактарскую праўку — як мяне запэўнілі, чыста касмэтычную. У апошняй вёрстцы, аднак, увесь мой вышэйзгаданы „наезд” на „вялікія літаратуры” бясьсьледна зьнік — абзац сканчаўся цытатай з Гладштэйна безь ніякіх камэнтараў пасьля яе. „Вялікалітаратурны мэйнстрым” проста выплюнуў арганічна чужую яму ідэю непераваранай — і ў гэтым таксама „Захад ёсьць Захад, Усход ёсьць Усход”... Тут ізноў нота бэнэ: апошнім часам мне шмат даводзіцца выступаць у абарону лаянкі і ненарматыўнай лексыкі, здольнай стацца ў літаратуры сродкам выразнасьці абсалютна ўнікальным, бо і незаменным для пазначэньня тых „інфракультурных” сфэраў рэальнасьці, якія ўжо, так скажам, па-за межамі людзкасьці — бо ня могуць быць упарадкаваныя і патлумачаныя словамі чалавечай мовы: на той мяжы здымаецца табу на інцэст, зь якога „есть пошла” ўся культура ўвогуле — шляхам трансфармацыі першаснага статку ў родавае грамадзтва, — і адбываецца нібыта вяртаньне ў змрок татальнай аднолькавасьці і ўсяленскага хаосу, у тое, што па-расейску завецца надзвычай трапным словам „беспредел” (нездарма мат заўжды зьяўляецца дыскурсам менавіта такіх душазгубных, асабіста „трансцэдэнтных” сытуацыяў — вязьніцы, фронту, катаргі і г. д.). Бродзкаму, які сам не па чутках знаёмы з расейска-савецкім „беспределом”, часам удавалася валодаць гэтым соцыялектам віртуозна-прэцэзыйна — напрыклад, у знакамітым „Спэктаклі” або ў апошняй частцы „Пахаваньня Бабо” („Я верю в пустоту / В ней как в Аду, но более херово / И новый Дант склоняется к листу / И на пустое место ставит слово” — тут ненарматыўнае слоўца, наадварот, неспадзявана робіць больш „людзкай”, цёплай і блізкай „трансцэндэнцыю”, ужо цалкам мэтафізычную, мотарашна-зблытаную, бо тагасьветную, адносна якой літаратура пасьля Дантэ насамрэч аддае перавагу спраўджаньню цераз стрыманае гамлетава „the rest of silence”). Нашмат горш атрымалася ў яго зь „ненарматывамі” ў сацыяльнай антыўтопіі — п’есе „Мармур”, дзе гратэскная ўмоўнасьць сытуацыі яўна патрабавала большага моўнага пурызму, і патокі недарэчна „канкрэтнай” „блатной лексыкі” аднаго з пэрсанажаў ствараюць толькі непатрэбна бруднае ўражаньне, — ну а ўжо ў „анты-ўкраінскай” „анты-одзе” Бродзкі наогул згубіў адчуваньне паэтычнае меры: тут ягоная адрасаваная „хахлам” лаянка самым непасрэдным чынам змыкаецца з „энкратычным” слэнгам савецкай контрпрапаганды — з прыснапамятнымі памфлетамі 70-х пад загалоўкамі кшталту „На сьметніку гісторыі”, „І зямля іх ня прыйме”, з рэфэрэнцыямі ў бок Канады (добра хоць, што не „амэрыканскага імпэрыялізму”!) і рытуальнымі хамскімі, у духу часопіса „Бязбожнік”, праклёнамі, адхрышчваньнямі і адплёўваньнямі. У Бродзкага, праўда, думка глыбейшая — „Плюнуть, что ли, в Днипро, может он вспять покатит”, — але гэта выклікае толькі анэкдатычныя асацыяцыі з падобнымі „рэфлексіямі” фальклёрнага паручніка Ржэўскага. Глыбейшая, унутрыкультурная іронія сытуацыі ў тым, што і гэты „плявок” зьяўляецца цытатай — з Тычыны часоў „Касьмічнага аркестру”, якога Бродзкі, хутчэй за ўсё, ня ведаў: „Наш страшний суд прийшов / Це ж він укинув борозну, якої вік не переореш. / Це ж він нам плюнув у Дніпро / і розділив надвоє” — адразу згадваецца геґельянская тэза пра гісторыю, што паўтараецца двойчы, першы раз — як трагедыя, другі — як фарс: тое, што для Ўкраіны ў другой дэкадзе стагодзьдзя сталася сапраўды „страшным судом”, у апошняй ператварылася ў невялічкую рыфмаваную гістэрыю ў залі амэрыканскага каледжу перад купкай студэнтаў-славістаў... Тут, канешне, сваю ролю адыгрывае яшчэ й хранічная расейская хвароба „дзвюх нацыяў”, якую дыягнаставаў яшчэ Чаадаеў, — прорва паміж адукаванымі і неадукаванымі клясамі ў Расеі, зь яе чатырма стагодзьдзямі прыгону, была такой не па-эўрапейску калясальнай, што расейскаму інтэлігенту (я, канешне, не Мышлаеўскага маю на ўвазе) у гэтай сытуацыі сапраўды ўсе на сьвеце „арачы з сеячамі” маглі „з таго берагу” здавацца аднароднай масай. Аднак несумненна, што пасьля першых сямідзесяці год прыгону (другая — савецка-калгасная і куды больш катастрафічная — сямідзясятка выпала на долю ўкраінскага селяніна ўжо ў ХХ стагодзьдзі і аж тут дабіла яго фатальна і, відаць, незваротна), на пачатку стагодзьдзя розьніца паміж украінскай і расейскай вёскай кідалася ў вочы нават незацікаўленаму. Зноў адзначым, што Бродзкі ў нейкім сэнсе — інстынктыўна — меў рацыю: кідаючы ўсьлед „хахлам” з усёй магчымай пагардай, што ім, маўляў, проста „не дае спакою” зямля, „грунт чарназём”, ён „чуе звон”, але, ня маючы элемэнтарных ведаў, ня можа яго „скаардынаваць” — не ў „зямлі” як такой тут справа, а ў гвалтоўным звар’ячваньні імпэрыяй уласнае ўкраінскае вотчыны, зьбіваньні са свайго шляху і накіданьні чужога: Кацярына ІІ сілком зьнішчыла спрадвечнае хутарнае — ці, калі заўгодна, „фэрмэрскае” — землеўпарадкаваньне якраз на тым этапе, калі гэтая форма магла заавансаваць у краіне пераход да рынкавай эканомікі і мадэрнага грамадзтва, і першыя семдзесят год прыгону нездарма адлюстраваліся ў народнай памяці як ні з чым не параўнальная плянэтарная катастрофа. Якраз тады і замацаваўся — у літаратуры, роўна як і ў грамадзкай сьвядомасьці — украінскі міт Залатога веку, вольнага гаспадараньня „на сваім вясёлым полі” — міт, які рухаў украінскую рэвалюцыю 1918-га, а якімсьці далёкім, ужо нерэфлексійным водгукам — чаго добрага, нават і 1989-1991 гадоў. „Зямля” тут хутчэй рытарычная фігура (у 1991 ніякай „зямлі” ніякія „мужычкі” ўжо не хацелі і ўвогуле паказалі сябе найбольшымі кансэрватарамі), — сымбаль, якім зашыфраваная генэтычная памяць пра зьнішчаную тоеснасьць, памяць „умоўнага ладу” („якімі мы маглі б быць/ калі б разьвіваліся арганічна”). Не разумець гэтага — значыць не разумець нічога ні ва ўкраінскай гісторыі, ні ў сьветаадчуваньні, скуль ні глянь уцісьненым і траўматычным, — то бок бачыць Украіну „паводле Мышлаеўскага”.