АХВЯРЫ СЬВЯТЛА

Сьвятарным цэнтрам сям’і, ролю якога цяпер адыгрывае тэлевізар, на працягу тысячагодзьдзяў быў нязгасны агонь на падлозе пячоры ці хаціны. Полымя лічылася жывым, яно дзяліла вячэру зь людзьмі й сымбалізавала шматвяковае адзінства роду. Захавальніцамі агню, як цяпер — тэлепраграмы на тыдзень — звычайна былі дзяўчаты. У Рыме сьвятарны агмень горада ахоўвалі жрыцы-вясталкі (як і савецкія школьніцы, што праз шмат стагодзьдзяў стаялі ў ганаровай варце ля Вечнага агню, яны мусілі захоўваць цноту). Агонь чысты сам і ачышчае тых, хто яго сузірае.

Аб’ектам культу можа стацца любая крыніца сьвятла — фізічнага або духоўнага: асьветнікі й бадхісатвы, мемарыял спаленай карнікамі вёскі, “лямпачка Ільліча”. У Савецкім Саюзе камуністы жартам казалі: “Нам сонца ня трэба — нам Партыя сьвеціць!”

Усялякі культ патрабуе ахвяраў — і ня толькі ад нас, але й ад нашых багоў. Напрыклад, ацтэкі меркавалі, што цяперашняе сонца (яно на небе ўжо пятае па ліку) нарадзілася ў вялізарным вогнішчы, у якім бог Кетцалькаатль спаліў уласнага сына, а першыя людзі былі створаныя з попелу й здадзенай багамі на гэтую справу крыві. Біблейскі бог падзяліўся зь людзьмі спачатку духам, а цераз Хрыста — і сваёй крывёю. У сваю чаргу, багі сілкуюцца нашымі дыетамі ды іншымі самаабмежаваньнямі.

Ахвярная кроў злучае жывых, нябожчыкаў і багоў у супольнае несьмяротнае цела. Хрыстовая кроў, ужываная ў выглядзе прычасьця, яднае вернікаў з усімі хрысьціянамі, дзе б і калі б яны ні жылі — хай сабе й да нашае эры.

Культ сонца яднае нас з расьлінамі й жывёламі, агмень — з уласным родам, а нацыя (пра гэта казалі Гётэ, Гюго, Пазьняк і шмат хто яшчэ) пачынаецца з тэатра. Вядома, у тэатар хо-
дзяць тысячы, а не мільёны. Але можна пагадзіцца з думкай мастацкага кіраўніка “Вольнай сцэны” Валерыя Мазынскага: тэатар выпускае энергетыку, якая даходзіць “амаль да Серабранкі” — нават да таго чалавека, які ніколі ня бачыў і ня ўбачыць самой сцэны.

Пасярод першага эўрапейскага (на маю думку, і першага нацыянальнага) тэатра ў старажытных Афінах гарэў ахвярнік Дыяніса — і гэта можа патлумачыць нам, чаму тэатральная заслона заўжды чырвонага колеру, і чаму якога б колеру ні было сьвятло, што залівае магічную прастору сцэны, — яно заўсёды нагадвае кроў. Сучасны тэатар паходзіць з крывавых містэрыяў сярэднявечча й антычных вакханаліяў — рытуальных оргіяў з ахвяраскладаньнямі ў гонар Дыяніса (Вакха). На адным з такіх карнавалаў вакханкі разадралі вядомага сьпевака Арфея (такая ж доля пагражае сучасным зоркам эстрады — таму яны не пагаджаюцца даваць канцэрты бязь целаахоўнікаў). Грэкі штогод — у дзень найвышэйшага сонца — сымбалічна забівалі і самога Дыяніса ў абліччы казла ці быка, каб прымусіць яго зноў нарадзіцца зімой (на Каляды). Шанаваньне бога віна і ўсіх расьлінаў было адным зь безьлічы культаў паміраючага й аджываючага бога, зь якіх потым разьвілася хрысьціянства.

Рытуал забойства бога быў пашыраны ў многіх земляробчых народаў, у тым ліку ў славянаў. Удзельнікі абрада рабілі велізарную ляльку або апраналі богам палоннага. Спачатку ім усяляк паказвалі сваю любоў і шанаваньне, а потым пудзіла спальвалі або тапілі ў рацэ, а падобнага да бога чалавека зьбівалі на горкі яблык ці сапраўды забівалі, а часам і зьядалі з надзеяй, што разам з богам уваскрэсьне пасьля зімовага сну й прырода.

Некаторыя традыцыі гэтага старажытнага сьвята сёньня адрадзіліся ў авангардным тэатры і мастакоўскіх пэрформансах. Найбольш папулярная тэма тут — рытуальнае забойства або самагубства. У беларускім мастацтве апошніх гадоў можна прыгадаць, напрыклад, пэрформансы Алеся Пушкіна на тэму забойства Язафата Кунцэвіча і Джахара Дудаева, акцыю самапахаваньня жыўцом Зьміцера Вішнёва, сэрыю пэрформансаў І. Сіна “Ільля Сін памёр”, рытуальныя забойства і зьяданьне цела невядомага літаратара на паэтычным канцэрце ля помніка “сонцу беларускай паэзіі” Янку Купалу, раздачу гледачам перад творчай вечарынай Альгэрда Бахарэвіча ягоных мазгоў, зробленых зь сьвінога фаршу й клубнічнага соку, дый маю спробу на фэсце пэрформансаў “Navinki ‘99” вынуць з разрэзанага жывата толькі што з’едзеную кнігу “Цела і тэкст”.

Авангардысты імкнуцца вярнуць мастацтву сакральную форму й сутнасьць магічных рытуалаў, спадзеючыся вызваліць гледача з палону ў індустрыялізаваных відовішчаў мас-культуры. Тэатар ня можа пераўзыйсьці кіно й тэлебачаньне ў колькасьці паказаных забойствах, але захоўвае неаспрэчную перавагу ў “якасьці”, сэнсоўнасьці чалавечых ахвяраскладаньняў.

Спадарожнікавае тэлебачаньне й інтэрнэт гуртуюць нас сваім халодным сьвятлом ужо ня ў нацыі, а ў чалавецтва — такое, якім яно бачыцца з Атлянты, Сіэтла ды Галівуда. Тэлеэкран залівае прыцемкі нашых кватэраў ня столькі сьвятлом, колькі халоднай крывёю: найвышэйшы рэйтынг маюць навіны пра катастрофы й тэрарыстычныя акты, фільмы й рэпартажы з бойкамі й стралянінай. Крывавыя відовішчы — адзінае, што масавы глядач гатовы спажываць у неабмежаванай колькасьці. Людзі ўжо амаль ня вераць у існаваньне нашага сьвету і патрабуюць паказаць ягоную кроў, каб пераканацца, што ён сканаў яшчэ ня ўвесь.

Можна спадзявацца, што зь цягам часу чалавецтва вырасьце ў больш разумную істоту, але пакуль што ягоны інтэлект знаходзіцца на эмбрыянальнай стадыі разьвіцьця. “Тэлевізаванае” чалавецтва — гэта ўсясьветны натоўп, а не ўсясьветная нацыя.

Віктар Пялевін у рамане “Generation П” выказвае меркаваньне, што аўдыторыя тэлебачаньня й кожны асобны глядач па сваёй фізыялёгіі нагадвае малюска, які харчуецца й спаражняецца (серыць) грашыма. Культ спажываньня, які разьдзьмувае тэлерэкляма, ператварае чалавека ў своеасаблівы ORANUS (дупарот) — адну зь безьлічы жывых пацерак, што самі паўзуць адна за адной, чапляючыся за агульны шнурок грошай ротам і анусам, да ахвярнага вогнішча, у якім і згараюць іхныя жыцьці. Сучасныя людзі жыўцом палаюць у пекле, а не заўважаюць гэтага таму, што замест печаў бачаць тэлеэкраны й супэрмаркеты. На думку Пялевіна, тэлевізары зьяўляюцца прамымі нашчадкамі распаўсюджаных калісьці на Блізкім Усходзе печаў для чалавечых ахвяраскладаньняў. Аднак, варта адцеміць, гэтыя печы пакінулі значны сьлед і ў гісторыі тэатра, і ў гісторыі царквы. Найбольш папулярным сюжэтам у паўлітургічнай драме Сярэднявечча была біблейская гісторыя пра кінутых у печ бабілёнскімі халдзеямі і ўратаваных анёлам юнакоў, якія адмовіліся пакланіцца залатому ідалу (на гэтую ж тэму Сімяон Полацкі напісаў першую ў Расеі п’есу “Пра Навухаданосара цара, пра залатое цела і трох юнакоў, у печы ня спаленых”). Каталікі рабілі інсцэніроўку гэтага паданьня на могілках або на плошчы перад касьцёлам, праваслаўныя ж будавалі двух’ярусную печ і падмосткі ў царкве — ператваралі ў спектакль зь піратэхнічнымі эфэктамі саму літургію (звычайна перад Калядамі). Праваслаўная літургія ўвогуле вельмі падобная, паводле структуры, да антычнага тэатра.

На думку Жана Както, сам тэатар — гэта велічэзная печ: “той, хто і не падазрае пра гэта, усё адно паволі падсмажваецца там або згарае імгненна”. Сапраўды, падчас спяктаклю станоўчыя героі імкнуцца запаліць душы гледачоў, нібы сьвечкі ў храме, сваім нутраным сьвятлом. Ліхвярам жа, нават калі іх іграюць кепскія акторы, кожны паказ дазваляе адпачыць некалькі гадзінаў ад вечных пакутаў у пекле: замест іх там у гэты час палаюць душы артыстаў.

Некаторыя афрыканскія плямёны падсілкоўваюць полымя ў сьвятарным агменю вёскі адмысловымі кавалачкамі дрэва, у якіх жывуць душы іхных продкаў (беларускія сяляне, пакуль у хатах не было тэлевізараў, таксама верылі, што менавіта празь печ адлятаюць да неба душы нябожчыкаў). Ня выключана, што й мы сёньня ня самі спальваем свае жыцьці ў тэлевізарах і кампутарных гульнях: у ахвярнік “глябальнай вёскі” нас падкладаюць рукі нашых нашчадкаў.

Юрась Барысевіч - КАМУНІКАЦЫЯ І КУЛЬТУРНАЯ ІДЭНТЫЧНАСЬЦЬ

Юрась Барысевіч - ЦЕЛА І ТЭКСТ - бібліятэка "ФРАГМЭНТЫ"

зьмест