№7
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Зыгмунд Баўман

ПОСТМАДЭРНАСЬЦЬ,
ЦІ ДЭКАНСТУЯВАНЬНЕ НЕСЬМЯРОТНАСЬЦІ

“Калі б я хацеў ахарактарызаваць цяперашні стан рэчаў, — піша Жан Бадрыяр, — я адзначыў бы, што гэта стан пасьля оргіі. Оргія — гэта ўсе выбуховыя моманты мадэрнасьці, вызваленьне ва ўсіх галінах. Усялякія мэты вызваленьня засталіся ззаду, усё, што толькі магло быць вызваленым, — ужо вызваленае. Практычным эфектам вызваленьня, якое ўрэшце вычарпала ўсялякія мэты, абвясьціўшы вайну ўсялякім абмежаваньням і выйграўшы яе, ёсьць тое, што мы зараз рушым у пустэчы (1) .

Мадэрны час палічыў усялякія абмежаваньні неабгрунтаванымі і адпаведна зьневажальнымі, больш за тое — абвясьціў неправамоцнымі ўсе тыя абмежаваньні, якія маглі быць (у залежнасьці ад бягучага ці чаканага стану тэхналягічнае веды) і павінны былі быць (зважаючы на ганарлівую самаўпэўненасьць мадэрнае сподумкі) абвешчаныя неабгрунтаванымі. Усе, ці патэнцыйна ўсе, няствораныя чалавекам абмежаваньні падпалі пад гэтую катэгорыю. Сьмяротнасць, гэтая аскрайняя зьнявага да людзкой усемагутнасьці, гэты апошні выклік чалавечаму розуму, апынулася паміж імі як прататып і архетып усялякіх абмежаваньняў. Усялякія іншыя абмежаваньні здаваліся ў параўнаньні зь ёй нечым меншым, ня болей, чым недасканалымі метафарамі, кволымі адбіткамі апошняе мяжы, нечым слабым, хуткаплынным, што само нібыта чакае, калі яго адсунуць з дарогі ці лёгка заменяць трывалымі разумнымі правіламі, створанымі людзьмі і для людзей. Гэта былі толькі нудныя непрыемнасьці, праблемы для вырашэньня заўтра ці пазаўтра.

Паводле гэтага вобразу сьвету, “natura” — гэта ўсё тое, што яшчэ не засвоіў, чым не авалодаў і што яшчэ не перапраектаваў розум. Абвяшчэньне ўлады розуму азначала ня больш (але і ня менш), чым законнае прызнаньне недзеяздольнасьці прыроды. У прыроды адабралі маральны аўтарытэт; розум канчаткова пакінулі самому сабе настолькі ж вольным, наколькі калісьці быў Бог, адзіны законатворца і адзіны выканальнік сваіх законаў. І дагэтуль анічога з таго, што існуе, ня мае дастатковага права на існаваньне. Тое, што ёсьць, чэрпае сваё значэньне і вартасьць у факце пракладаньня дарогі для нечага іншага. Цяпершчына ня мае аніякае ўласнае каштоўнасьці, адзіная вартасьць, якая б магла быць ёй прыпісаная, вынікае з будучыні (Блохаўскае Noch-nicht-geworden) (2) , зь велічнай візыі непадзельнай суверэннасьці розуму, для якой цяпершчына ёсьць толькі пэўным крокам.

Мадэрны час быў стралой, што імкнулася да мэты; а тое, што зрабіла яго такой стралой, — гэта праекты (Льётараўскія mйtarйcits), самі сабой ужо рэвалюцыйныя нарацыі, цалкам адрозныя ад традыцыйных, “легітымізаваных”, поўных сэнсу аповядаў, нарацыі, не падобныя на тыя этыялягічныя міты, якія заўсёды паказвалі на крыніцу мінулага, на нулявую кропку сьвету, зямлі ці племені. “Тлумачэньне” і “абвяшчэньне ўлады” быцьця праз ягонае нараджэньне было тым, што гэтыя аповяды (перадмадэрнага) некалі хацелі ствараць. Няма чаго стала тлумачыць пасьля нараджэньня. Нараджэньне было нечым выключным, тым адзіным “момантам у часе”, пасьля якога час затрымаўся.

Інакш адбываецца з мадэрнымі праектамі (гэты выраз зрэшты таўталягічны, бо праект можа быць толькі мадэрным), тымі метанарацыямі, нарацыямі, якія ўзьніклі для таго, каб легітымізаваць (ці дэлігітымізаваць), надаваць сэнс (ці тлумачыць абсурднасьць) усім іншым нарацыям, каб падзяляць правамоцныя нарацыі і непраўдзівыя. “Яны шукаюць правамоцнасьці не ў якім-небудзь першапачатковым акце заснаваньня, але ў будучыні, якая яшчэ павінна надыйсьці, гэта значыць, у нейкай Ідэі, якая толькі мусіць быць рэалізаваная”. Інтэрпрэтаваны ў сьвятле такіх метанарацыяў час не затрымліваецца, а, наадварот, паскараецца. Усе нарацыі, якія канкуруюць паміж сабой, запрашаюцца да ўдзелу ў яшчэ не напісанай кроніцы будучыні, у заўтрашніх дасягненьнях. Ня мае сэнсу азіраньне назад, размахваньне пасьведчаньнямі аб нараджэньні ды падрабязна складзенымі генеалягічнымі дрэвамі. Візыя, пастулят канцавой мяжы (ня нейкі міт, бо мяжа яшчэ не дасягнутая, а яе візыя, ані праўдзівая, ані фальшывая, толькі мусіць быць легалізаваная) замяшчае міты першакрыніц.

Існавалі розныя праекты, але ўсе яны былі толькі праектамі. А потым час пашыраўся /у іх/ ад “цяпер” да “потым”. Гэта быў пэўны кшталт часу, які пазбавіў каштоўнасьці “цяпер” вымяральнага толькі праз сваю блізкасьць, сваю крэўнасьць з “потым”. Сувязь паміж “цяпер” і “потым” выйгравала ў моцы настолькі, наколькі “цяпер” траціла ў зьмесьце. Каб забясьпечыць сабе надыход будучыні, цяпершчына мусіла ўстрымацца ад заўчаснага спаражненьня, ад высушваньня запасаў, якія будучыня магла запатрабаваць. Цяпершчына магла ўзнагародзіць будучыню толькі праз адсоўваньне ў часе бягучай узнагароды, праз адмаўленьне ад сваёй уласнай меры шчасьця і радасьці. Праекты прэзэнтавалі ўстрыманьне ў якасьці самазаспакаеньня.

У часы таталітарных перагібаў цяпершчыне і яе насель-
нікам прызначана роля гною (гною гісторыі, але гісторыі, якая толькі павінна пачацца), які — паводле прыроды любога гною — мусіў зьведаць зьнішчэньне, каб магло нарадзіцца новае жыцьцё. У нудоце і звыклай штодзённасьці мадэрнага часу цяпершчына мусіць уважацца ейнымі насельнікамі за час, які абяцае ня больш прыемнага, чым нуднае і поўнае пакутаў навучаньне ролі дзеля будучага бляску ўрачыстае прэм’еры.

Мадэрнасьць, як мы ўжо бачылі раней, дэканструявала сьмяротнасьць, якую нельга было перамагчы, на сэрыю непрыемнасьцяў, якія перамагчы можна. Мадэрныя праекты дэканструявалі апошнюю асалоду, зь якой наўрад ці можна было раскашавацца сёньня, на сэрыю малых перамог, зь якімі можна мець надзею, што будзеш цешыцца імі заўтра. Аднак жа заўтра, а ня сёньня. Вынікі для цяпершчыны амаль тыя самыя, бо няма розьніцы, ці то яе ачарняюць з улікам бляску наступнага дня, ці то аддаленага і туманнага “некалі”. Гэтак доўга, як праект застаецца адзінай крыніцай значэньня, цяпершчына пазбаўленая ад яго, хіба што цалкам вырачэцца сябе дзеля служэньня будучыні.

А потым, як кажа Льётар, мадэрны спосаб жыцьця-з-праектам, у-ценю-праекта, да-праекта на сёньня ня столькі пакінуты, забыты ці пераможна падаўлены, але размазаны. Страціў ён, так бы мовіць, сваю ранейшую саліднасьць. “Размазанасьць” ёсьць, паводле словаў Ліятара, “спосабам зьнішчэньня мадэрнага праекту пры адначасовым стварэньні ўражаньня ягонага ажыццяўленьня”3 . Ствараць уражаньне зусім ня лёгка, калі пагадзіцца, што будучыня існуе цяпер. Ці, дакладней, што шчасьлівая будучыня, калісьці абяцаная — вольнасьць, дэмакратыя, роўнасьць, дабрабыт, бясьпека і што там яшчэ — ужо наступіла (за выключэньнем невялікіх адхіленьняў, дазволеных у імя хутчэйшага яе надыходу). Аніякай больш гісторыі, аніякіх больш нявырашаных канфліктаў каштоўнасьцяў. Аніякіх больш альтэрнатыў да таго, што ёсьць. Заўтра ня будзе адрозьнівацца ад сёньня, у найлепшым выпадку (менавіта ў найлепшым) яно прынясе яшчэ больш таго самага. Таму няма аніякіх падстаў для таго, каб сёньня трактавалася як ягнятка, якое ахвяруецца з мэтай падлашчыцца да Бога заўтра. Насамрэч можна сказаць, што “стварэньне ўражаньня ажыцьцяўленьня” — гэта дэструкцыя мадэрнага праекту, мадэрнага ладу жыцьця ў імя праекту.

Мадэрнасьць расклала сьмерць на шэраг непрыемных, але здатных для прыручэньня хваробаў, і ў мітусьні барацьбы з узьніклай хваробай на сьмяротнасьць можна было забыцца і больш не хвалявацца. У грамадзтве, якое паўстала напрыканцы мадэрнага часу, велічная, хаця і далёкая, несьмяротная асалода дэканструюецца на шэраг большых ці меншых, але заўсёды дасягальных задавальненьняў, гэтак жа ў экстазе радасьці за-
мілаваньне апошняй рэфлексыі можа распусьціцца і зьнікнуць з поля зроку. Час яшчэ плыве, але гадзіньнікавая стрэлка патанула ў плыні. Аніякі момант не адрозьніваецца ў гэтую хвіліну ад іншага. Кожны момант несьмяротны. Несьмяротнасьць тут, але не дзеля таго, каб застацца. Несьмяротнасьць такая ж недаўгавечная і хуткаплынная, як і рэшта рэчаў. Несьмяротнасьць гэтаксама вандруе, як і падарожнікі, якім яна служыць. Насамрэч вандроўнае існаваньне — гэта экзыстэнцыйная ўмова асірацелых нашчадкаў мадэрнага часу.

У перадмадэрным часе зарыентаваная на праект філязофія была характэрным і верагодным карэлятам зарыентаванага на праект жыцьця. Існаваў рэзананс паміж грамадзкім (гістарычным) праектам сучасных філёзафаў і індывідуальным (біяграфічным) праектам сучаснай асобы. Як гісторыя, так і індывідуальнае жыцьцё, імкнуліся да нейкае мэты наперадзе. І адно, і другое зь цягам часу наблізіліся да сваіх адпаведных мэтаў. Гісторыя і індывідуальнае жыцьцё наблізіліся адно да аднаго. Яны ўзыходзілі па лесьвіцы часу і лічылі зробленыя і пакінутыя ззаду крокі, кожны крок рабіўся ў “пэўным кірунку” з надзеяй на “адпаведны кірунак” — наверх. Праекты надавалі значэньне і кірунак ня толькі цяпершчыне, але таксама і мінуламу: гэта была хутчэй цяпершчына мінуўшчыны, ужо аб’ектывізаваная, замарожаная ў супольны кантынуум, абжытая, як надзейнае, сталае мінулае (уважанае за трывалую перамогу, легальную ўласнасьць, незваротныя дасягненьні, заробленыя і даданыя да рахунку працэнты), якое насамрэч пастаўляла га-
дзіньнікавыя стрэлкі стрэлцы часу, а не хуткаплынная і рызыкоўная “цяперашняя цяпершчына”, якая яшчэ можа ўзьняцца ці ўпасьці на біржы гісторыі ці біяграфіі.

“Тоеснасьць” (як грамадзтва, так і асобы) была нечым збудаваным і прызначаным для будоўлі ўзровень за ўзроўнем, паверх за паверхам, ад нізу да верху. Кожны наступны паверх трымаўся на папярэднім. Ад дзікунства да барбарызму, ад барбарызму да цывілізацыі — згодна з гістарычным часам, ніколі не пераскокваючы этапаў, дзе кожны вышэйшы паверх трывала замацаваны на ніжэйшым. Ад дзяцінства, праз даросласьць, аж да сталага веку, не раўнуючы як у біяграфіі, аніколі не пера-
скокваючы этапаў. Тоеснасьць, зарыентаваная на гісторыю, будавалася ўздоўж лініі назапашваньня ведаў і ўменьняў; тоеснасьць, зарыентаваная на біяграфію (падзеленая Полем Рыкёрам на la mкmete — “тоеснасьць самому сабе не зважаючы на ўплывы часу” і l’ipseite — адрозьненьне ад іншых тоеснасьцяў у [тым самым] часе”), якая рухаецца ўздоўж лініі прафесыйнай кар’еры. Абедзьве лініі былі простымі. Як у выпадку з любой простай лініяй, існаваў адзін і толькі адзін спосаб злучэньня якіх-небудзь дзьвюх кропак — можна было рухацца ад адной кропкі да другой толькі ўздоўж уласнага напінаньня лініі. Можна сказаць, што як гісторыя, так і біяграфія паходзілі з ланцугоў Маркава (а не як пабачым пазьней — з працэсаў Маркава тыпу “забудзь мінулае”, уласьцівых для постмадэрнісцкага стану): у стахастычным часе будовы калектыўнай і індывідуальнай тоеснасьці шанцы кожнай чарговай кропкі былі адначасова прадуктамі шанцаў кропак, пакінутых ззаду, а таксама дэтэрмінантаў і шанцаў, якія засталіся наперадзе.

Мадэрны сьвет быў сьветам поўным (“прырода грэбуе пустэчай” — адно з найбольш папулярных, навукова пацьверджаных перакананьняў эпохі). Няма аніякіх дзюраў у часе, няма аніякіх дзюраў у прасторы. Андрэ Лэрві-Гурэ4  прапанаваў паняцьце “cувязі”, каб апісаць досьвед жыцьця ў традыцыйным асяродку: перайсьці з аднаго мейсца на іншае можна было, толькі ідучы доўгай непарыўнай сьцежкай, без аніводнага моманту “вызваленьня” ад навакольнага сьвету. Можна сказаць, што мадэрнасьць спрабавала як магла (хаця з пераменным посьпехам) забяспечыць захоўваньне прынцыпу “сувязяў” гістарычным і біяграфічным часам. Усё, што некалі рабілася, было сур’ёзным і важным, таму што ўсё ў цяпершчыне цяжка ціснула на тое, што яшчэ мусіла адбыцца: будучы лёс праекту залежаў ад сёньняшніх учынкаў. Аніякай пустэчы, аніякіх хвілінных спатыканьняў, аніякага адхіленьня ад неўстрымальнага і працяглага маршу часу; il n’y avait pas de hors-temps.

У рэальнасьці мадэрнасьць аказалася больш бязьлітаснай у кіраваньні прынцыпам сувязяў. Рэшткі перарывістасьці, да якіх цярпліва ставіліся ў традыцыйным грамадзтве, не стасаваліся з уплывамі мадэрнага часу. Няма нічога дзіўнага ў цьверджаньні Вэбэра аб тым, што пратэстантызм, адкінуўшы жыцьцё, пакроенае каталіцкім Касьцёлам на абшары граху, расьцягнутыя ад адной споведзі да другой, і, замяніўшы яго “пілігрымкай праз жыцьцё”, у якой лічылася кожная дзённая дарога і кожны начны адпачынак, набліжаючы з кожным разам найбольш жаданы лёс, адпавядаў мадэрнасьці настолькі, наколькі каталіцызм — ейны дэкляраваны праціўнік — ніколі ня мог адпавядаць. Мадэрнасьць азначала немагчымасьць “пачаць спачатку”, забарону “яшчэ адной пробы”. Пытаньне, укладзенае ў вусны Юды аўтарамі Jesus Christ - Superstar: “Ці не маглі б вы пачаць ізноўку?” не магло быць прамоўленае мадэрнымі вуснамі.

Постмадэрністычныя качэўнікі інакш чым пратэстанцкія “пілігрымы праз жыцьцё”, вандравалі праз не зьвязаныя між сабой мейсцы. Гэта якраз тое, чым яны адрозьніваюцца ад папярэднікаў. Ня маецца на ўвазе ўсталяваньне і захаваньне тоеснасьці. Бо клопат пра тое яны дзялілі са сваімі продкамі-пілігрымамі. Большая частка атрыбутаў мадэрнай канцэпцыі тоеснасьці, пераканальна акрэсьленых Энтані Гідэнсам5 , належыць качэўнікам гэтаксама, як належыла і пілігрымам. І для адных, і для другіх тоеснасьць ёсьць пэўным заданьнем, такім заданьнем, якое мусіць рэфлексыйна кантралявацца і кантроль за якім — іх уласная і пастаянная адказнасьць. І для адных, і для другіх канструяваньне і ўтрыманьне тоеснасьці — заданьні, ад якіх ніколі нельга адмовіцца, намаганьні, якія нельга спыніць. Тое, чым качэўнікі адрозьніваюцца ад пілігрымаў, і гэта адрозьненьне прынцыповае, — недастатковая шчыльнасьць часу/прасторы, у якой куецца тоеснасьць качэўнікаў, у параўнаньні са шчыльнасьцю сувою часу/прасторы, у які ўплеценыя тоеснасьці пілігрымаў.

Пілігрымы выбіраюць сваё прызначэньне і плянуюць згодна зь ім свае жыцьцёвыя маршруты. Можна сказаць, што яны цалкам кіруюцца нейкім “праектам жыцьця”, нейкім суцэльным “жыцьцёвым плянам”. Затое намады (качэўнікі) рэдка калі задумваюцца пра наступнае мейсца прыпынку каравана. Вымушаныя надаць сэнс іхняму маршруту, яны хутчэй глядзяць назад, чым загадзя акрэсьліваюць (пры дапамозе “мудрага прыцэлу”) сувязі паміж прыпынкамі, якія ня здолелі заўважыць у адпаведны час. Толькі ў рэтраспэктыве, калі браць увогуле, сэрыя прыгодаў падасца ім як нейкі стахастычна акрэсьлены ланцуг. Толькі ў гэтым ex post facto распавялі б яны пра сваё жыцьцё як пра ўвасабленьне нейкага праекту жыцьця. Калі існаваў нейкі праект жыцьця, то ён ня быў часткай уласнай псыхалягічнай рэчаіснасьці намадаў. Качэўнікі, як і пілігрымы, былі ўвесь час занятыя канструяваньнем сваіх тоеснасьцяў, але іхнія тоеснасьці былі “хвілінныя”, “на сёньня”, вартыя ўвагі аж пакуль ня будуць заўважаныя наступныя тоеснасьці. Намады ня заміналі часу/прасторы, рушылі з ім, гэтаксама ж перакрочвалі яны праз тоеснасьці.

Разуменьне можа прынесьці шкоду з-за надта вялікай дыстанцыі (недастатковая для добрага перакладу колькасьць па-
дзяляльных кропак эмпірычнага суаднясеньня) ці з-за інтымнай блізкасьці (замала непразрыстых “аб’ектаў” — інфармацыі, пазбаўленай відавочных суаднясеньняў, каб дапамагчы перакладу). Вопыт намадаў не паддаецца цалкам нашаму асэнсаваньню, таму мы да тае пары застанемся ў межах гэтага досьведу, пакуль намадычны стан будзе для нас актуальны. Падобнае, хаця і з адваротных прычынаў, адбываецца з будысцкім вопытам свету і жыцьця-у-сьвеце. Аднак жа выразны рэзананс паміж імі стварае ўнікальны шанс перакладу. З прычыны такога рэзанансу постмадэрнісцкі розум паўней адкрываецца ў будысцкую візыю, чым яго мадэрны папярэднік. У гэтым працэсе ён можа больш зьведаць сябе. Гэта адчуваюць тыя, хто чытае ізноўку ў дзевяностых гадах аповесьць Мірча Эліядэ пра індускі сымбалізм часу і вечнасьці, напісаную ім у саракавых і надрукаваную ў 1952 годзе. На тым ранейшым этапе сваёй доўгай і выбітнай пісьменьніцкай кар’еры Эліядэ яшчэ намагаўся “надаць сэнс” (наш сэнс), ведам, якія яго чытачы мусілі ўспрымаць як несумненна дзівацкія і “архаічныя” (г.зн. прызначаныя для нейкага музэя ў абшары панаваньня мадэрнасьці). Эліядэ няспынна нагадваў чытачам пра тыя “спэцыфічныя рысы”, якія адрозьніваюць архаічны сьвет” ад сьвету нашых мадэрных грамадзтваў”. У якасьці адной з тых спэцыфічных рысаў (магчыма ключавых) Эліядэ акрэсьліў факт, што “у традыцыйных грамадзтвах чалавек спрабаваў, сьвядома і дабравольна, зьнішчыць Час, выбарачна выправіць мінулае і аднавіць Яго…”. Відавочна, такія намаганьні мусілі быць клясыфікаваныя як сьлед дзіўнай невыразнай іншасьці, як абраза для найсьвяцейшых мадэрных мітаў, што належылі працягламу, суцэльнаму і незваротнаму часу. Але сёньня створаны імі вобраз дэталёва, зь вялікімі намаганьнямі і спрытам намаляваны Эліядэ, ані абражае, ані засмучае.

Такім чынам, мы вучымся з будысцкіх посланьняў, што “кожнае існаваньне нетрывалае, эфемернае і ілюзорнае” ў тае ступені, у якой “ сусьвет сам пераходзіць у нерэальнасьць”. Разумнейшыя сярод людзей “зразумеюць часовую чалавечую экзыстэнцыю ня толькі як бясконцую рэпетыцыю пэўных архетыпаў і тыповых гэстаў [ г.зн. таго, што закаханы ў мадэрнасьць розум якраз і чакае ад “розуму традыцыйнага” — З.Б.], але таксама як вечнае вяртаньне”. “Прырода любой рэчы ёсьць яе ўласным хвілінным застоем і дэструкцыяй”, — напісаў Сантараксіта, будысцкі мудрэц. Хуткаплыннасьць, уласьцівая рэчам, пазбаўляе іх рэчаіснасьці; па сутнасьці, гэтая хуткаплыннасьць “хавае нерэальнасьць”. Для Буды (а потым і для ягоных вучняў) “не існуе ані мінулага, ані будучыні”, увесь час “ро-
біцца часам цяперашнім”. Будысцкі сьвет — гэта сьвет “суцэльнай цяпершчыны”.

З гэтае візыі вынікаюць два важныя наступствы. Сутнасьць першага ў тым, што кожная хвіліна важная; няма анічога такога, што можна чакаць у будучыні і што не было б “імгненьнем”, хуткаплынным, асуджаным на самадэструкцыю. Тым, якія жывуць у “вечным зараз”, Буда раіць “не згубіць імгненьня”, бо “тыя, што прапусьцяць тое імгненьне, будуць у роспачы”. Буда віншуе манахаў, якія “ўхапілі сваё імгненьне” і шкадуе тых, для якіх “імгненьне — гэта мінулае”. Асэнсаваньне рэчаіснасьці як праўдзівай рэчаіснасьці, а не ілюзіі, прапанаванай замест яе ў хвілінах сьвецкага часу, можа адбыцца кожную хвіліну. Гэта адбываецца раптоўна, як бляск сьвятла. Будзь уважлівы, бо гэта можа здарыцца ў любы час, а хвіліна, калі гэта адбудзецца, аніяк не залежыць ад усіх тых хвілін, што ёй папярэднічалі… І другое наступства, якое ўжо крыецца ў першым: “Анічога не адрозьнівае якую-небудзь хвіліну сьвецкага часу ад бесчасавага пастаянства, дадзенага прасьвятленьнем”6 . Аніяк нельга зьверху вызначыць, якая ёсьць хвіліна. Усе імгненьні роўныя ў абліччы тае рэчы, якая сапраўды значная і трывае пасьля сьмерці.

У жыцьці, складзеным з роўных сабе імгненьняў, гаворка пра кірункі, праекты і ажыцьцяўленьні ня мае сэнсу. Любое “цяпер” значыць так шмат, альбо так мала, як любое “іншае”. Кожны стан часовы і мінае, як кожны іншы, і кожны — патэнцыйная брама да вечнасьці. Такім чынам, адрозьненьне паміж зямным і вечным, паміж часовым і трывалым, сьмяротным і несьмяротным сьціраюцца. Жыцьцё — гэта працяглы вопыт як сьмяротнасьці, так і несьмяротнасьці, а таксама доказ немагчымасьці іхняга супрацьпастаўленьня. Калі сьмерць у перадмадэрны час была “прыручаная”, то цяпер, пад уплывам дэструкцыйнай працы мадэрнасьці, ужо несьмяротнасьць ёсьць нечым, здатным да “прыручэньня”. Гэта ўжо не прадмет прагненьня, далёкі і прывабны, гэта ўжо не далёкі валадарны Бог, велічная ascesis, аўтаахвяра і самапрысьвячэньне.

Жыцьцё ператвараецца з ланцуга Маркава, якім яно было ў сьвеце, зарыентаваным на праект, у падабенства працэсу Маркава, у якім праўднасьць рэляцыі пэўнага будучага стану залежыць толькі ад стану цяперашняга, а не ад гісторыі, якая прывяла да яго. Мадэрнасьць дасягнула таго, што жадала: мінулае больш не замінае цяпершчыне… У час, калі вайна, абвешчаная мадэрным духам і мадэрнай практыкай, дайшла да свайго пераможнага канца, Клод Леві-Строс мог з чыстым сумленьнем акрэсьліць гісторыю як наш уласны варыянт племяннога міту і сынхранічную сетку рэляцыі (а не дыяхранічную секвенцыю, упадабаную гістарычна скіраванымі этымолягамі), сетку, зьмешчаную ў цяпершчыне і пагардлівую ў адносінах да будучыні — як адзіную сістэму, у якой значэньне нечага магло дасьледавацца і адшуквацца. Адначасовасьць зьмяніла гісторыю як мейсца значэньня. Вартае — гэта тое, што мае моц акрэсьленьня і фарміраваньня, тое, што ёсьць вакол нас тут і цяпер. Аб’екты “старэйшыя” і “маладзейшыя” разьмяшчаюцца на адным пляне — пляне цяпершчыны. Цяпершчына — гэта вялікая стаўка на аб’екты, якія адрозьніваюцца адзін ад аднаго шматлікімі аспэктамі. Аднак аспэкт “першапачатку” ці гісторыі ня ёсьць адным зь іх.

У сьвеце постмадэрным, філязофію якога прадказвала навука Леві-Строса, цяпершчына не абмяжоўвае будучыню больш, чым сама абмежаваная мінулым. Чым будзе будучыня, калі ня іншым “станам цяпер”, неабмежаваным нашай цяпершчынай, якая павінна будзе ператварыцца ў ейнае мінулае? Жыцьцё — гэта наступства самаадмяняльных дэтэрмінацый. Але наша цяпершчына, гэтае мінулае нашай будучыні, будзе раней ці пазьней абвешчаная пустой і неістотнай, а яе быцьцё — пераадоленай перашкодай, абмеркаваньне ж далёкіх, не даследаваных наступстваў нашых цяперашніх дзеяньняў ёсьць марнаваньнем часу. Усё, што цяпершчына можа прапанаваць, яна прапануе цяпер, “пакуль гульня ідзе сваім парадкам”. Прапанова будзе ануляваная (ці ня будзе яна хутчэй забытая?), калі цяперашняя цяпершчына будзе замененая (адсунутая, выпіхнутая, састарэе, зьнікне ў нябыце) якой-небудзь іншай заўтрашняй цяпершчынай.

Такім чынам, анічога ня мусіць быць усталяванае на заўсёды. Веда, якая валадарыць сёньня, будзе цалкам неадэкватная заўтра. Уменьні, якімі я сёньня зь цяжкасьцю авалодваю, не завядуць мяне далёка ў тым новым цудоўным сьвеце заўтрашняй тэхналёгіі і know-how. Праца, якую мы сёньня атрымалі праз перамогу ў жорсткай канкурэнцыі, заўтра зьнікне. Кар’ера, па прыступках якой уздымаемся, ня будзе мець аніякага значэньня: лесьвіца, лесьвічная клетка, будынак і ўсё астатняе. Мае узнагароды, мой сёньняшні гонар заўтра стануцца ўчарашнім днём і маім сорамам. Адзінства, якое я прысягаў захоўваць і абараняць, заўтра распадзецца і распусьціцца па першым знаку нежаданьня — маім ці майго партнэра. Магчыма, утворыцца сувязь паміж партнэрамі, “якая будзе трываць усё жыцьцё” — але ніхто ня будзе маім партнэрам, “аж пакуль сьмерць нас не разьлучыць”, прынамсі, я ня ведаю анічога, што б мяне пераканала, што яна ці ён будзе такім партнэрам.

Разам зь вечнасьцю, дэкампанаванай у руху Броўна, дзе кіруюцца хуткаплыннымі імгненьнямі, анічога не падаецца мне болей несьмяротным, але гэтаксама не падаецца і сьмяротным. І ўжо напэўна ня ў тым старым сэнсе — звышчалавечым, злавесным, жахлівым — “таго, што на заўсёды”, “канчатковасьці”, “незваротнасьці”.

Толькі завершаныя аб’екты, незваротныя здарэньні маюць тую непахісную, надзейную трываласьць, якую мы акрэсьліваем паймом “рэчаіснасьць”. Яны сур’ёзныя і выклікаюць павагу. Можна папярэдзіць ці, прынамсі, адсунуць іхні надыход, але калі яны ўжо наблізіліся, то ўжо ня могуць быць зліквідаваныя. Да тае пары, пакуль здарэньні незваротныя, “непрадбачаныя наступствы” становяцца найбольш злавеснымі прывідамі. “Непрадбачанасьць” успрымаецца як доказ самых ганебных паразаў, а “бескантрольнасьць” бачыцца як самы зьневажальны выклік. Картэзіянскі malin gйnie, патрон любой хітрасьці і памылкі, злавесны нячысьцік (confuser), які блытае сэнсы, штукар фальшывых абліччаў і архікаплан ілюзіі — самы сьмяротны з ворагаў. Ён нібыта апякуецца гаспадарлівасьцю, стараннай праверкай, цьвярозасьцю прысуду, калькуляцыяй, плянаваньнем. Ён узводзіць на трон уладу розуму, якую надзяляе ўсімі вышэйзгаданымі якасьцямі.

Розум ёсьць перад усім мастацтвам падзяленьня таго, што рэальна, і таго, што спадумна; таго, што“сапраўды рэальнае” ад таго, што “нібы рэальнае”; таго рэальнага, што сапраўды ёсьць тым, чым здаецца, ад падманлівай і крывадушнай прэтэнзіі на рэальнае быцьцё. Розум ёсьць адначасова супэрарбітрам і фірмовым знакам рэальнага; розум ёсьць нечым тым, што азначае і гарантуе рэчаіснасьць гэткім чынам, якім усе іншыя вытворцы азначаюць і гарантуюць адпаведныя прадукты. І наадварот — “тое, што нерэальна, азначае ўсё тое, што розум не кантралюе”. Розум пазбаўляе сваю raison d’кtre ад утрыманьня непераадольнай мяжы, якая падзяляе рэальнае — сапраўднае і нерэальнае — фальшывае. Гэтак доўга, як будзе захоўвацца выразнае канцэптуальнае/практычнае адрозненьне паміж рэчаіснасьцю і яе рэпрэзэнтацыяй (ці як вартыя дасягненьні, ці як заданьне на будучыню), аніякія кшталты быцьця ня могуць быць прынятыя такімі, якімі яны ёсьць, а непрыманьне іх такімі, якімі яны ёсьць насамрэч, — справа жыцьця і сьмерці. Вельмі важна заўважыць кожнае дробнае ашуканства, “дайсьці да саміх фактаў”, дакладна ведаць, як існуюць рэчы, бо быцьцё, адрознае ад таго, чым яны здаюцца, можа аказацца фатальным у сваіх наступствах. Разважлівасьць раіць падазраваць, што ўсе быцьці хаваюць столькі ж, калі не болей, колькі і выяўляюць. Адтуль якраз імператыў маны, тэставаньне праўды, абцэсійны пошук доказаў і сьведчаньняў шчырасьці. Быцьці — гэта азначальныя элементы, абалонкі , якія плывуць па паверхні трывалай рэчаіснасьці. Магчыма, яны не заўсёды падманваюць, але заўсёды непразрыстыя. Патрэбны намаганьні, каб зьліквідаваць іхнюю непразрыстасьць, каб “прарвацца” празь іх даверу рэчаіснасьці, якая не зьмяняецца, хаця ейныя рэпрэзэнтацыі, азначэньні, праявы могуць зьмяняцца і зьмяняюцца. Сьвет незваротных здарэньняў і рэчаіснасьці, адрозных ад іх рэпрэзэнтацый, ня можа быць іншым, а толькі сьветам, якім валодае ідэя інтэрпрэтацыі. Рэчы павінны правярацца пад прызмай іхняй відочнасьці. Гэтая праверка ніколі ня скончыцца. Трэба “дастаяцца да рэчаіснай рэчы”, заўсёды разьмешчанай на пэўнай адлегласьці ад свайго знаку. Шлях да “рэчаіснай рэчы”, здаецца, ніколі ня скончыцца, таму заўсёды існуе іншая глыбіня, ніжэйшая за ўжо дасягнутую. Тое, на што паказвае азначальны элемент, пры бліжэйшым разглядзе аказваецца толькі іншым азначальным элементам. Безнадзейнае становішча. Розум, які схіляецца да замыканьня, фінальнасьці, заканчэньня, у сытуацыі небясьпекі робіцца бязьмежнай semiosis. Дакладней, вылучыўшы рэч, ён ня можа рабіць нічога, акрамя як успрымаць бязьмежную semiosis7  — сэміятычнае дрэйфаваньне, якое ёсьць, безумоўна, сьмяротна небясьпечным і якое аніколі не прывядзе ні да якага сталага порту.

Па другі бок мадэрнасьці, здаецца, не існуе выразных адрозьненьняў паміж экзыстэнцыяй надзейнай і мяккай, трывалай і ўяўнай, якая болей ці меней заслугоўвае даверу. Усё, што ёсьць, падзяляе тую самую мадальнасьць кароткачасовасьці, якая кожную хвіліну з прычынаў, немагчымых для акрэсьленьня зьверху, можа пераняць усе пасткі трываласьці. Адсюль: таму, што бачыш і чуеш, ня мусіш давяраць (як можна вылучыўшы рэч — не давяраць?). Спосаб існаваньня таго, што гаворыцца, ня ёсьць ніжэйшым за той, пра які гаворыцца, а нейкая рэпрэзэнтацыя, якая ня ёсьць дэрывацыйнай, падпарадкаванай версыяй таго, што рэпрэзэнтуецца, ня ёсьць ужо рэпрэзэнтацыяй, якая носіць на сабе адзнаку сваёй ранейшай ганьбы дэрывацыйнасьці, ніжэйшасьці, недаверу (тыповай для “адзінай рэпрэзэнтацыі”). Яна ня мусіць знаходзіцца пад наглядам ці зьмяшчацца пад мікраскоп у якасьці, магчыма, адзінага “звыклага ўзору”. Усе быцьці ўзаемна заклікаюцца і зьяўляюцца закліканымі. Злучаюць іх хутчэй петлі, чым наўпроставыя лініі. Праверка кожнай трасы ў выніку вымагае вяртаньня да пачатковае кропкі. Пасьля шматлікіх пройдзеных шляхоў азначальныя элемэнты трапляюць на сябе.

Можна абгрунтавана падазраваць відомасьць у кожнай акцыі сімуляцыі, але па другі бок мадэрнасьці быцьцё ўжо не сымулюе. Сымуляцыя, як і відомасьць, — гэта тэрміны, якія таксама значаць уяўнасьць і падман. Падман у сваю чаргу вы-
клікае наяўнасьць “рэчаіснай рэчы”, бо рэчы найперш павінны быць “рэчаіснымі”, каб быць уяўна ці кепска рэпрэзэнтаванымі. (Падазрэньне ашуканства — заўсёды апасродкавае прызнаньне трываласьці і непераможнасьці праўды, якая — як заўсёды спадзяюцца — урэшце выйдзе наверх). Іншымі словамі — сьмерць сымуляцыі вынікае з упартага ўтрыманьня выразных знакаў адрозьненьня паміж азначальнымі элементамі і элементамі азначанымі. Аднак такіх знакаў не існуе, калі працэс надаваньня значэньняў не дыскрымінуе, а потым і не дэградуе, калі быцьці ўзаемна азначаюцца ў замкнёным коле, калі працэс надаваньня значэньняў двухбаковы і ўзаемны, калі ўсе аб’екты маюць тую самую надзейнасьць ці церпяць ад той самай ненадзейнасьці, калі ўсе яны заангажаваныя ў той самы няспынны рух зьнікненьня і ўзьнікненьня нанова.

Інакш кажучы, сучасны сьвет адрозьніваецца сваім па-
глынальным пошукам значэньня. Значэньне ня ёсьць тым, што бачна, ня ёсьць тым, што бачна непасрэдна, “адразу”. Значэньне можа быць схопленае толькі праз пошук рэляцыі паміж уяўным зьнешнім выглядам і надзейнай, яшчэ прыхаванай рэчаіснасьцю. Значэньне ёсьць цьвёрдай, хаця нябачнай сутнасьцю, плотна аплеценай тым, што можна ўбачыць і пачуць: азначальным элементам. Тая сутнасьць можа быць адкрытая і адноўленая, калі зломіцца шкарлупіньне таго, што значыць. Мадэрны сьвет патрабуе дэтэктываў. Шэрлак Холмс, што аніколі не давяраў рэчам, якімі б яны не ўдаваліся, — гэта архетыповы герой нашага сьвету. Са сваім сапраўдным недаверам відочнасьці, верны свайму пакліканьню, дэтэктыў ня ёсьць постмадэрністычным скептыкам. Ён ніколі не прымае рэчы лёгка, бо нейкім чынам падазрае, што яны ня вартыя даверу. Яны могуць зья-
віцца фальшывым доказам, але ж зьяўляюцца доказам. Відочнасьць падманвае, але сказаць, што яна падманвае, значыць сьцьвердзіць існаваньне праўды. Недавер зьнешняму выгляду падтрымоўвае непарушны давер у “рэчаісныя рэчы”. Відочнасьць, нягледзячы на тое, наколькі яна можа быць падманлівай, усё ж надзеленая значэньнем.

Постмадэрны сьвет, здаецца, ня думае пра Шэрлакаў Холмсаў. Рэч ня ў тым, што постмадэрны сьвет пагаджаецца з падманам (жыхары гэтага сьвету былі б усхваляваныя ды раззлаваныя, калі б заўважылі падман), але ў тым, што ўсе рэчы, якім прызначана несьмяротнасьць ужо пры іхнім нараджэньні, у выніку не азначаюць анічога іншага, апроч сябе. Не існуе аніводнага падзелу паміж рэчамі, якія значаць, і рэчамі азначанымі. Дакладней, кожны такі падзел хуткаплынны, зьменны і зваротны. “Il n’у а раs de hors-texte” (Дэрыда); не існуе анічога “звонку” ў гульні знакаў. Усё адно гаворым пра азначальныя элементы, пазбаўленыя таго, што значаць, як пра элементы азначальныя; а пра знакі, якія азначаюць толькі сябе і іншыя знакі, падобныя ім — як пра відочнасьці. Ужо ў 1916 годзе прагучаў цьвярозы голас Мана Рая на карысьць авангарду, што бесперапынна шукаў абсалютнай і канчатковай праўды, і гэты забыты амаль на паўстагодзьдзя голас стаў абаротнай мудрасьцю постмадэрністычнай філязофіі і крытыкі мастацтва: “Творчая моц і экспрэсыўнасьць жывапісу матэрыяльна існуе ў колеры і структуры пігменту, у магчымасьцях форм, вынаходлівасьці і арганізацыі, у плоскай паверхні, на якой элемэнты ўваходзяць у гульню. Мастак клапоціцца толькі пра непасрэднае злучэньне тых абсалютных якасьцяў са сваімі досьціпнасьцю, уяўленьнем і вопытам /.../. Ён адкрывае чыстую плоскасьць экспрэсыі, якая так доўга хавалася пад выглядам адпаведнасьці прыродзе, показкі ды іншых папулярных тэм”8 .

Ман Рай абавязаны сваімі перакананьнямі дасягненьням авангарду. Гэты рух, зьмясьціўшы мадэрнасьць на свае штандары ды зрабіўшы яе сваёй мэтай і праграмай, быў, відавочна, першым, які павінен быў выявіць ілюзорнасьць ейных абяцаньняў. Найразумнейшыя сярод мастакоў здолелі заўважыць фіяска /мадэрнасьці/, таму яны і дасягнулі такога посьпеху. Яны здолелі выявіць адну за адной неадэкватнасьць усіх і кожнай рэпрэзэнтацый. Гэта трывала гэтак доўга, аж пакуль не засталося болей элемэнтаў, цнатлівасьць якіх яшчэ можна было спадзявацца праверыць і пацьвердзіць. Напрыканцы доўгага маршу да абсалютнага і канчатковага, авангард вынайшоў падзёртыя палотны, пустыя галерэі мастацтва, чыстыя старонкі ды маўклівыя стужкі. Стаўка магчымых рэпрэзэнтацый “праўды звонку” была вычарпаная. Адзінай разумнай (ці “рэалістычнай”) праграмай засталася гульня азначальных элемэнтаў, гульня, якая зьяўляецца сьвядомай гульнёй быцьця, і зусім не пакутуе (ці пакутуе неяк прыватна) ад гэтага усьведамленьня.

Жан-Франсуа Льётар кажа, што мы жывем зараз у адкрытай прасторы-часе, у якой больш няма тоеснасьці, а існуюць толькі трансфармацыі. Прастора-час зьяўляецца тым, што не запісана, нябытам, пусткай, “у якой выяўляецца унівэрсум, прэзэнтаваны празь нейкую фразу, і якая выбухае ў той момант, калі тая фраза ўзьнікае, а потым зьнікае разам зь ёй”. Рэччу, што губляецца ў гэтай сытуацыі, ёсьць само быцьцё: яно ня мае аніякіх трывалых каранёў у часе. Быцьцё нібыта “заўсёды ўнікае дэтэрмінацыі і разам з гэтым узьнікае ці надта рана, ці надта позна”9 . Гэта прастора-час вечнага “цяпер” і ўсюдыіснага “тут”. Зьнікненьне цьвёрдай рэчаіснасьці ідзе побач з распадам гісторыі на шэраг эпізодаў і ліквідацыяй элястычнай “аб’ектыўнай дыстанцыі”, якая цяпер зьяўляецца гнуткай, зьменнай і схільнай да ўплываў, і ўсё гэта дзякуючы эмансыпацыі, што адцягнула ўвагу ад геаграфічных абмежаваньняў.

У адкрытай прасторы-часе жыць можна толькі драматычна. Драма можа мець жорсткі сцэнар, якога акторы дакладна прытрымліваюцца, але нават самы жорсткі са сцэнараў усё адно астаецца пэўным сцэнарам, прыдуманым тэкстам, запісаным тым, а ня іншым чынам; тэкстам, які мог бы аднолькава добра быць запісаны тым, а ня іншым чынам, а нават самыя дысцыплінаваныя акторы застаюцца акторамі, што граюць свае ролі — тыя, а ня іншыя , якія маглі б граць з такім самым энтузыязмам і адданасьцю.

Драма можа быць цалкам выпадковай, але ўспрымаецца непараўнальна больш выпадковай акторамі, якія ў ёй удзельнічаюць, і гледачамі, чым гэта было ў выпадку пошукаў рэчаіснасьці “наіўных рэалістаў” Рорці ды іхніх вучняў. Драма можа быць трагічнай, можа выклікаць сэрцабіцьце і сьлёзы, але нягледзячы на ўсе здарэньні, эмоцыі адбываюцца тут, у межах тэатру, падчас прадстаўленьня. Магчыма, нейкая вячэра пры сьвячах чакае апошняга апусканьня заслоны, і заслона дакладна ўпадзе, каб завяршыць, скончыць гэтую гісторыю тут і цяпер, але толькі для таго, каб дазволіць іншай заслоне ўзьняцца, іншай гісторыі — пачацца (ці той самай — паўтарыцца). Драма можа быць вельмі сур’ёзнай справай (насамрэч усе стараюцца быць вельмі сур’ёзнымі падчас прагляду нейкай драмы, без гэтай сур’ёзнасьці не было б столькі радасьці ад гэтага прагляду), аднак сур’ёзнасьць гэтая, як і сама драма — толькі пэўная умоўнасьць, сур’ёзнасьць, як і сама драма — толькі гульня: заўсёды вядома, што бязвер’я не існуе толькі падчас прадстаўленьня, што зацікаўлены давер можа кожную хвілю зьнікнуць. Не існуе анічога неадменнага, незваротнага ў драме; зьнешняя неадменнасьць драматычнага мастацтва сама ёсьць толькі пэўнай гульнёй, пэўнай ілюзіяй, і значыць, зьменным здарэньнем. Драма — гэта пэўная працяглая, бясконцая і вечна паўтаральная спроба сьмяротнасьці рэчаў і людзей, людзкой улады і людзкіх дасягненьняў. І яна заўсёды застаецца пэўнай спробай і ніколі ня робіцца “рэальнай рэччу”. Як можна распазнаць тое, што відавочна, у сьвеце, які пэрманентна застаецца ў драматычным настроі. Нашай доляй ёсьць форма жыцьця тэатру, як пераконваў Мішэль Мафэсолі, а ў тэатры мае вартасьць кожная сцэна, значная, ня вельмі значная і зусім нязначная, “у тэатральнасьці анічога ня мае значэньня, таму што ўсё мае значэньне” (10) .

Бадрыяр зазначыў бы, што сьвет найноўшага тыпу кіруецца правам, затое наш уласны сьвет кіруецца правіламі. Правы загадваюць, патрабуюць і забараняюць, і тым самым ствараюць магчымасьць парушэньня і нават іх зьнішчэньня, вызначаюць прастору вызваленьня, а таксама кансьпірацыі, таямнічасьці, прыхаванага прыпадабненьня і невыразнага дыскурсу. Правілы ня робяць анічога з гэтага. Правілы ня ёсьць зборам абмежаваньняў, навязаных сьвету. Правілы — гэта кіт, на якім будуецца сьвет. Ня будзе правілаў — і сьвет перагарнецца дагары дном і зьнікне. “Няма сэнсу “парушаць” правілы гульні, няма аніводнай лініі, якую можна пераскочыць у межах пастаяннага вяртаньня цыклу; затое з гульні можна проста выйсьці”. Калі з гульні выходзяць усе гульцы, гульня перастае існаваць (правілы “існуюць толькі тады, калі іх выконваюць, у той час як Права шчыруе над галовамі раздробненых адзінак”). Аднак у нашым сьвеце існуе адначасова шмат гульняў, і кожны гулец мае шырокі выбар правілаў. (Па сутнасьці, дапушчэньне, што існуе толькі адзін сьвет, падпарадкаваны аднаму збору нязьменных і лягічна безапеляцыйных правоў, не здаецца ўжо праўдзівым, адчуваецца, што павінна быць болей сусьветаў, магчыма, нават бясконцая колькасьць унівэрсумаў, на што ахвотна згадзіліся б як сёньняшнія касмолягі, якія аперуюць сваімі гіпотэзамі пра дзіўныя чорныя дзюры, здольныя паглынаць прастору і ўкрываць сусьвет, так і постмадэрнісцкія філёзафы са сваімі пытаньнямі ў стылі: “ Якія кшталты сусьветаў існуюць, як яны сканструяваныя і чым адрозьніваюцца адзін ад аднаго?” (Браян Мак Нэйл) і сваім талентам апісаньня іншых магчымых і немагчымых сусьветаў).

Адна рэч, якой гулец ня можа зрабіць, — гэта цалкам выйсьці з гульні. Не існуе аніякага іншага сьвету, а толькі шмат гульняў, падпарадкаваных правілам, аніякага цьвёрдага, надзейнага, упартага сьвету, які ўтрымліваецца на мейсцы пры дапамозе законна санкцыянаванай рэфлексыі. Кожная гульня мае сваім суседам нейкую іншую гульню (іншыя гульні), але ўсе гульні разам не пакідаюць анічога звонку ад сабе. Для іх не існуе аніякіх чужых тэрыторый, якія б чакалі заваёвы і калянізацыі. Аніводная гульня не імкнецца да ўсюдыіснасьці, і “не існуе аніводная метафізыка, якая мае на ўвазе бясконцасьць зваротнага цыклю гульні”. Гульні цыклічныя і паўтаральныя, і “такім чынам рэпрадукуюць дадзеную арбітральную сытуацыю незьлічоную колькасьць разоў”. Гульні абязаюць вечнае вяртаньне. Робячы гэта, яны вырываюць гульцоў “зь лінеярнасьці часу і сьмерці”. Паўтарым — усё патэнцыйна несьмяротнае (падобна на несьмяротнае), такім чынам, анічога ня ёсьць несьмяротным; у сьвеце, які распусьціў трываласьць гульні на хуткаплыннасьць кожнага руху, няма анічога ўзнагароджанага за сваю трываласьць.

Гульні (а потым і створаны з гульняў сьвет) ня ёсьць каралеўствам выпадку, адрозным ад упарадкаванай і акрэсьленай уладкаванасьці кіраванага правам сьвету. Сам панятак выпадку мае сэнс толькі ў межах кіраванага правам сьвету дэтэрмінацыі. Выпадак — гэта агідны Іншы сьвету, кіраванага Правам. Дастаткова зьмясьціць правілы на мейсцы Права — і выпадак зьнікне разам з нормай, у якой ён знаходзіўся як яшчэ-не-цалкам-выгнаны “ўнутраны вурдалак”. Гульні адмаўляюць аб’ектыўную дэтэрмінацыю, але пярэчаць таксама аб’ектыўнай выпадковасьці, “падставовая перадумова гульні: выпадку не існуе”, “сьвет збудаваны з сеткі сымбалічных рэляцый, не з выпадковых злучэньняў, але са структур аблігацыі, структур спакусы... Трэба толькі памятаць, каб добрыя карты...”11

Аніякай дэтэрмінацыі, аніякага выпадку — толькі мяккая, гнуткая гульня без кірунку і прадбачанага выніку; гульня, якая зводзіцца да збору гульцоў і іхніх рухаў. Гулец ня можа акрэсьліць выніку, аднак рухі гульца не пазбаўленыя наступстваў. Таму няма аніякага Права, якое б адназначна зьвязвала дзеяньне зь ягоным вынікам, няма аніводнага выразнага ўказальніка на тое, што павінна рабіцца, каб дасягнуць жаданых вынікаў. Гэты сьвет не абяцае аніякае пэўнасьці, але таксама аніякае бездапаможнасьці; не прапануе ані пэўнасьці, ані роспачы, а толькі радасьць ад добрага руху і жаль з прычыны руху няўдалага.

1 J.Baudrillard, La transparence du Mal: essai sur les phйnomenes extremes, Paris: Galilйe 1990, s.4.

2 “Чалавек ёсьць нечым, што пастаянна павінна адшуквацца” (E.Bloch, Spuren, Frankfurt a/M: Suhrkamp 1969, s.32). “У чалавеку, не раўнуючы як у сьвеце, істотная рэч заўсёды навонкі, доўга чакае са страхам падмануць і са спадзяваньнем на атрыманьне посьпеху”. Гл. E.Bloch, Das Prinzip Hoffnung, Frankfurt a/M: Suhrkamp 1959, t.1, s.285. У сваім вельмі паэтычным, але дакладным падсумаваньні сучаснага становішча Блох апісвае людзей, якія, роўна як і іхны сьвет, існуюць у стане “выбуховай магчымасьці”.

3 J.-F.Lyotard, Le Postmoderne explique aux enfants: Correspondens, 1982-1985, Paris: Galilйe 1988, s.36. Льётар процістаўляе тое, як быў “разбаўлены”мадэрны праект (ці хутчэй — мадэрны навык “зьдзяйсьненьня” праектаў” як такі) “дэструкцыі”, парадыгмы для якой пастаўляе Аўшвіц (які зьяўляецца сымболем “трагічных пакутаў мадэрнасьці”). Разбаўленасьць азначае, што мэты паволі распускаюцца ва ўяўных сродках, што капіталістычная тэхнанавука распаўсюдзіла глыбокае задавальненьне ад пачуцьця атрыманьня ўлады над рэчаіснасьцю, не ахвяруючы значных прыбыткаў свабодзе, грамадзкай адукацыі, роўнасьці ці ўсеагульнаму багацьцю.

4 A.Lervi-Gourhan, Le Geste et la Parole, Paris: Albin-Michel 1964. J.P.Dupuj, Myths of the Information Society, y: Kathleen Wodward (red.), The Myths of the Information: Technology and Postindustrial Culture, London: Routledge 1980, s.10 i наст.), названае паняцьце пераконвае, што ўжо ў сваёй мадэрнай фазе капіталізм вычарпаў правілы канэксыі праз падзел асабістай прасторы на асобныя лакалізацыі (сямейны дом, мейсца працы, розныя сымбалічныя мейсцы ў горадзе, гандлёвыя цэнтры і “мітычныя “дзе-небудзь” вольнага часу і забаў”). Як можна заўважыць, уплыў гэтага падзелу павінны адчуцца пазьней, у той час як позьнемадэрная тэхналёгія і стыль жыцьця прапанавалі пэўную рэальную магчымасьць фізычнага і духоўнага выбару прастораў, што знаходзяцца паміж абранымі і азначальнымі мейсцамі і зьдзяйсьняюць тое, што ў прасторах паміж, па сутнасьці, пазбаўлена значэньня — “дзікунства” — і надаюць падарожніку пачуцьцё ўяўнай усемагутнасьці: можна адвольна кіраваць, абы фрагмэнты сьвету зьяўляліся і зьнікалі, як на экране тэлевізару з дыстанцыйным кіраваньнем.

5 А ў прыватнасьці рысы ўхопленыя ў наступных абагульненьнях: “Я ўспрымаецца як рэфлексыйны праект, за які адказвае адзінка”, “Я фармуе пэўную траекторыю разьвіцьця ад мінулага да чаканай будучыні”, “Рэфлексыйнасьць Я настолькі ж працяглая, наколькі і паўсюдыісная”. A.Giddens, Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age, Cambridge: Polity Press 1991, s.75 i наст.

7 Гэты выраз належыць Умбэрта Эка (гл. The Limits of Interpretation, Bloomington: Indiana University Press 1990, разд.2). Бязьмежная simeosis нясе з сабой ідэю бясконцага інтэрпрэтацыйнага дрэйфу, пра які Чарльз Пірс, для большасьці — галоўны папярэднік постмадэрнісцкай крытыкі наіўнага рэалізму мадэрнасьці, выказаўся наступным чынам: “Значэньне репрэзэнтацыі ня можа быць нічым іншым, як толькі нейкай рэпрэзэнтацыяй. Па сутнасьці, яно ёсьць нічым іншым як такой самай рэпрэзэнтацыяй, якую пазбавілі неістотнага ўбраньня. Аднак таго ўбраньня ніколі нельга пазбавіцца зусім, а толькі замяніць яго на нешта больш празрыстае. Такім чынам, тут існуе бясконцы рэгрэс. Урэшце тое, што інтэрпрэтуецца, ёсьць усяго толькі іншай рэпрэзэнтацыяй, якая падаецца за каганец праўды, і як другасная інтэрпрэтацыя яна мае свайго інтэрпрэтанта. Гэта іншая бясконцая сэрыя”. Ch.Peirce, Collected Papers, t.1, Cambridge, Mass.:Harvard University Press 1934, s.339. Пра пасьлядоўнікаў ідэі, якую дэкампанаваў Пірс, Рычард Рорці піша крытычна: “Інтуітыўны рэаліст думае, што існуе такая рэч як Філязофская Праўда, таму ён лічыць, што глыбока пад усімі тэкстамі існуе нешта, што зьяўляецца ня толькі яшчэ адным тэкстам, але нечым, у адносінах да чаго розныя тэксты спрабуюць быць “адэкватнымі”. R.Rorty, Consequences of Pragmatism, Minneapolis: University of Minnesota Press 1982, s.ХХХVII.

10 M.Maffesoli, L’Ombre de Dionysos: contribution а une sociologie de l’orgie, Paris: Meridiens 1985, s.16-18.

11 J.Baudrillard, Seduction, перакл. B.Singer, London: Macmillan 1990, s.132, 136, 146, 147, 143-144. Аналіз Бадрыяра носіць адзнаку еднасьці з Джані Ваціма il pensero debole, “слабой думкі”, процістаўленай уладарнай, ачасовай, ваяўніча ўніверсалісцкай і неталерантнай “сучаснай метафізыцы”, у адносінах да канцэпцыі герменэўтыкі Рычарда Рорці, што замяніла ў сёньняшняй сподумцы мадэрную эпістэмалёгію, якая абвясьціла сур’ёзную, па-над гістарычную прэтэнзыю да тэорыі, як да ідэі, якой прытрымліваюцца шматлікія пісьменьнікі, і асабліва Агнэс Хелер, што хутчэй phronesis — мяккая, прагматычная, гнуткая, здольная да адаптацыі і прыстасаваньня мудрасьць, чым схільная да абсалютызму theoria прапануе найлепшую мадэль для спасьціжэньня нашага выпадковага сьвету. Як адзначаў Матэй Калінэску, мадэрная, дэтэрмінаваная мадэль сьвету, які грэбуе выпадкамі і ганарыцца сваімі межамі, спрычынілася да вядомай зьявы адчараваньня сьвету, у той час як модная цяпер навука кшталту разьвіванай Ільлём Прыгодзіным ды Ізабэль Стэнжэрс ідзе сьледам за сучаснай культурай, аднаўляючы магчымасьць яе сувэрэннай хвалы, і абяцае новае зачараваньне сьвету. M.Calinescu, Five Faces of Moderhity, Durham: Duke University Press 1987, s.70-71.

Зыгмунт Баўман - ПРА СОЦЫЯГЕНЭЗ СВАБОДЫ