№7
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Марына Мажэйка

“Асноўнае пытаньне філязофіі” — марксісцкая інтэр-
прэтацыя фундамэнтальнай праблематыкі, што ляжыць у грунце філязофскае веды, а менавіта праблемы суадносінаў быцьця і сьвядомасьці. Канстытуяваньне катэгарыяльных сродкаў філязофіі як рацыянальнага прадумваньня і эксплікацыі зьместу унівэрсалій культуры аб’ектнага, суб’ектнага і суб’ект-аб’ектнага шэрагаў (гл. Унівэрсаліі, Катэгорыі культуры, Філязофія) задае сьветаглядную вымернасьць філязофскай праблематыцы: праблема мейсца чалавека ў сьвеце артыкулюецца ў філязофіі як праблема суадносінаў быцьця і сьвядомасьці. Менавіта ў праблемным кантэксьце А.П.Ф. было ўпершыню экспліцытна сфармуляванае ў францускім Асьветніцтве; у філязофіі Гегеля яно ўсьведамленае як “разьвязаньне супрацьлегласьці быцьця і сьвядомасьці”. У цэлым нямецкая клясычная філязофія разглядала сфакусаваную ў А.П.Ф. праблему як фундамэнтальную для філязофскай традыцыі: “уся гісторыя філязофіі абарочваецца вакол пытаньня ... аб суадносінах духоўнага і матэрыяльнага” (Фэербах). Што істотна, што пастаноўка А.П.Ф. у дамарксісцкай філязофіі не пазбаўляе яго лягічнага статусу праблемы, г.зн. не дэфармуе спэцыфіку філязофскага мысьленьня як мысьленьня паводле вызначэньня праблемнага, што арганізуе сябе ў якасьці інтэлектуальнага прасоўваньня ў прасторы неперахаджала істотных (і ў гэтым сэнсе “вечных”), культурна аранжаваных, г.зн. наноў пастаўленых кожнай гістарычнай эпохай (і ў гэтым сэнсе “нявырашальных”) праблемаў. У межах марксізма А.П.Ф. набыло свой прынцыповы сэнс (статус!) і аксыалягічную насычанасьць. У ягоным зьмесьце было выдзелена два аспэкты (“два бакі А.П.Ф.”): генэтычны аспэкт суадносінаў матэрыі і сьвядомасьці (гэтак званае пытаньне першаснасьці) і функцыянальны аспэкт (пытаньне аб пазнавальнасьці сьвету). Аксыалягічнае акцэнтаваньне марксізмам матэрыялізму ў генэтычным і гносэалягічнага аптымізму ў функцыянальным плянах А.П.Ф. імпліцытна задаюць праяўленасьць апошняга менавіта як пытаньня, г.зн. такой лягічнай формы, якая, у адрозьненьне ад праблемы, мае на ўвеце магчымасьць ня толькі вычарпальна канчатковага, але й правільнага адказу (гл. адпаведнае наданьне інвэктыўнай сэмантыкі самім паняткам ідэалізму і скептыцызму ў марксізме). Такі падыход да філязофіі правакуе яе рэдукцыю да дактрынальнага вучэньня, вытворвае гэткія модусы яе існаваньня, як праграмна-канцэптуальныя кодэксы і катэхізы пытаньняў і адказаў: ад першых спробаў (мадэляў) у Энгельса да клясычнага варыянта ў “Кароткім курсе гісторыі УКП(б)” — разьдзеле па філязофіі — у Сталіна. (Гл. таксама Скандал у філязофіі). У праблемнай жа сваёй пастаноўцы А.П.Ф. захоўвае сваё канстытутыўнае значэньне: у адказ на сфармуляваную К. Глюксман ацэнку ўласнай пазыцыі на канфэрэнцыі ў Клюні (1970) як пазыцыі, што “не прыдае значнасьці, каб не сказаць адмяняе, барацьбу матэрыялізму і ідэалізму”, Дэрыда парэчыць, што “значэньне гэтага (пытаньня) немагчыма пераацаніць”. Побач з гэтым постмадэрнізм істотна трансфармуе зьмест А.П.Ф. у рэчышчы характэрнае для гэтае плыні адмовы ад рэфэрэнцыйнай канцэпцыі знака (гл. Рэфэрэнцыя) і арыентацыі на “гульнёвы прынцып” аргумэнтацыі (Дэрыды) і “гульні праўдаў” (Фуко). Так, паводле фармуляваньня Фуко, — “асноўнае пытаньне філязофіі, — як пытаньне аб духоўнасьці, — мае на мэце наступнае: чым ёсьць пера-
ўтварэньні, што адбываюцца ў быцьці суб’екта, і якія неабходныя дзеля асягненьня праўды?” — пры ўмове, што філязофія як такая трактуецца як “форма думкі, заклапочаная пытаньнем пра тое, што дазваляе суб’екту спасьцігаць праўду” (Фуко). Але ў цэлым у філязофіі постмадэрнізму зь яе прэзумпцыяй адмовы ад лінейнага дэтэрмінізму цэнтральным аб’ектам аналітыкі стаецца асобная “падзея” (Фуко), “сынгулярнасьць” (Дэлёз), “інтэнсыўнасьць” (П. Вірыліё) й г.д. Прынцыпова адзінкавыя і ўнікальныя падзеі маюць асаблівы быцьцёвы статус, які не прадугледжвае іх артыкуляцыі ані ў якасьці матэрыяльных, ані ў якасьці ідэальных, — статус “эфэкту” (Фуко): “падзея заўсёды творыць эфэкт і ёсьць гэтым эфэктам”. У гэтым сэнсе “філязофія падзеі”, паводле Фуко, “мусіла б была рушыць у парадаксальным кірунку — у кірунку матэрыялізму безцялеснасьці”. У гэтым кантэксьце радыкальнае постмадэрнісцкае адмовы ад мэтафізыкі і унівэрсальнай намадалягічнай арыентацыі адбываецца зрух у акцэнтуацыі зьместу А.П.Ф. У рэчышчы настановаў постмадэрнісцкі перавызначанай гносэалёгіі Фуко вызначае ў якасьці “пытаньня філязофіі” пытаньне аб “цяперашнім”: паводле Фуко, “пытаньнем філязофіі даўгі час было пытаньне: “У гэтым сьвеце, дзе ўсё гіне, ці ёсьць штосьці неперахаджалае? Чым ёсьць мы, — мы, якія мусяць памерці, — у дачыненьнях да таго, што не-пераходзіць?” Мне здаецца, што, пачынаючы ад XIX стагодзьдзя, філязофія няспынна набліжаецца да пытаньня: “Што адбываецца цяпер і чым ёсьць мы, — якія, магчыма, ёсьць ня чым іншым і ня чымсьці большым, чым тое, што адбываецца цяпер?”. Пытаньне філязофіі – гэта пытаньне аб цяперашнім, якое ёсьць намі самімі. (Гл. таксама: Намадалягічны праект, Генэалёгія, Сацыяльны час, Эон.)

АТЭІЗМ

Атэізм (грэц. Theos – Бог і адмаўленьне -a-) – (1) у традыцыйным разуменьні – мэнтальна-сьветаглядная настанова, праграмна альтэрнатыўная тэізму, г.зн. угрунтаваная ў адмаўленьні наяўнасьці трансцэндэнтнага сьвету быцьцёвага пачатку, але аб’ектыўна ізаморфная яму ў гэштальтна-сэмантычным пляне: А. як “перакулены монатэізм” (Класоўскі) як “тэалёгія, у якой чалавек стае на мейсца Бога” (Батай). У канкрэтных формах можа канстытуявацца ў апазыцыі ня столькі тэізму як такому, колькі ў апазыцыі да канкрэтнага веравучэньня (пэўнай канфэсыі). У межах традыцыі зьмест панятку А. набываў сваю акрэсьленасьць у кантэксьце суадносінаў зь зьместам такіх паняткаў, як “рэлігійны індыфэрэнтызм” (адсутнасьць сьвета-
гляднае ўвагі да пытаньняў веры), “рэлігійны скептыцызм” (сумневы ў пэўных дагматах веравучэньня), “вольнадумства” (па-за канфэсыйная інтэрпрэтацыя Сымболя веры) альбо “антыклерыкалізм” (сацыяльна арыентаваная пазыцыя непрыняцьця інстытуту царквы). Паводле формы сваёй праяўленасьці А. жанрава разнастаіцца ў гранічна шырокім дыяпазоне: ад кагнітыўных мадэляў, што выключаюць Бога як тлумачальны прынцып з карціны сьвету (матэрыялізм у пасьлядоўна манісцкіх сваіх вэрсыях) да сэнсава-жыцьцёвай пазыцыі богаборства (рамантызм). Вызначаючы сучаснасьць як сытуацыю існаваньня чалавека ва “ўмовах адсутнасьці Бога” (Арэнд) філязофія ў XX ст. тлумачыць фармаваньне гэткай культурнай настановы тым недаверам (спароджаным культывацыяй тэхналягізму), які чалавек адчувае да ўсяго, што не зроблена ягонымі рукамі, бо ён ня здольны прыняць быцьцё як “свабодны дарунак зьніадкуль”, імкнучыся артыкуляваць яго як прадукт уласнай дзейнасьці (клясычны заходні актывізм — ад постаці Дэміурга ў антычнай філязофіі да ідэі “другой прыроды” ў марксізме). Паводле фармулёўкі Арэнд “чым больш разьвітая цывілізацыя, тым больш дасканалы сьвет яна стварае; чым больш па-хатняму адчуваюць сябе людзі ў гэтым штучным асяродку, тым больш будзе іх абураць усё чужое і пабочнае, імі ня вытваранае, усё тое, што проста і таемна ім даравана”. А. трактаваны сучаснай філязофіяй як панятак фундамэнтальна нэгатыўны. З аднаго боку, “жывучы пад знакам завершанае гісторыі, ужо на беразе ракі, што цячэ паўз”, чалавек, “упадобіўшыся Богу” ў сваім задавальненьні ўнівэрсумам і ўсяведай, “не спыняецца на Боге”, падахвочаны сваёй іманэнтнай “жарсьцю нэгатыўнага” (Бляншо). Зь іншага боку, паводле ацэнкі Батая, філязофія Гегеля, што ляжыць у грунце заходнеэўрапейскай культуры, у сучасных сваіх артыкуляцыях (у прыватнасьці, у аспэктах, выяўленых аналітыкай Кожава) “знаходзіць сябе філязофіяй сьмерці (ці, што ёсьць тым жа, — А.)”, бо заснаваная на нэгатыўнасьці, і, перш за ўсё, на “негатыўнасьці чалавека, што дадзена ў сьмерці” (Батай). У сваю чаргу, зьмест А. канстытуюецца як выключна нэгатыўны (лёгіка-рацыянальная крытыка тэалягічных доказаў існаваньня Бога, натуральна навуковая крытыка адпаведных сьветатлумачальных мадэляў, сацыяльна-палітычная крытыка інстытуту царквы). Нягледзячы на дэкляраваную (на ўзроўні самаацэнкі) пазытыўнасьць пазыцыі (ад патасу сьцьверджаньня Розуму ў А. Асьветніцтва да патасу сьцьвер-
джаньня новай сацыяльнай рэальнасьці ў А. марксыстоўскім, уключна з неартадаксальнай плыньню богабудаўніцтва), нэгатыўнасьць А. абгострана праяўляецца ў экзыстэнцыйных праекцыях чалавечага існаваньня (у “Літаньні атэіста” дэ Унамуно, напрыклад: “Няісны Божа! Пачуй // У небыцьці сваім мае літаньні...”. (2) — у філязофіі постмадэрнізму — спосаб (стыль) мысьленьня, што паўстаў на грунце ідэі “сьмерці суб’екта” і прынцыповае адмовы ад магчымасьці па-за тэкставай крыніцы сэнсу, — як у пляне “трансцэндэнтальнага азначанага” (Дэрыда), так і ў пляне “трансцэндэнтнага суб’екта” (В. Лэйч). Такая парадыгма філязафаваньня пастулюе практычную “немагчымасьць існаваньня Бога для суб’екта маўленьня” (Крыстэва), — паводле фармулёўкі Д. Зэпэ нават “тэолягі, што жывуць пасьля “сьмерці Бога”, павінны мысьліць толькі атэістычна” (пар. парадыгмальную настанову пратэстанскага мадэрнізму: напрыклад, Бонхэфэр, Дж. Дж. Альтыцэр і др.). А. ў да-
дзенай ягонай інтэрпрэтацыі угрунтаваны ў працах Батая, Фуко ды інш. Сэмантычная постаць Бога стаіць у постмадэрнізме ў адным шэрагу з постацямі Аўтара, псыхааналітычна уразуметага Бацькі, і, падагульняючы, суб’екта ў цэлым (веды, дзеяньня, улады), мае аналёгію з фэномэнам цэнтра (структуры, улады і г.д.) і выступае як сымболь традыцыйнай рацыянальнасьці, мэтафізыкі й онталёгіі. У гэтых дачыненьнях А. фактычна выступае ў постмадэрнізме як неабходны аспэкт фундамэнтальнай для яго намадалягічнай (гл. Рызома) парадыгмы дэцэнтрацыі (тэкста, досьведа, структуры), пастулюючы новае разуменьне быцьця як флуктуацыйнага працэса самаарганізацыі, што адбываецца па-за адназначнымі механізмамі лінейнага дэтэрмінізму, што маюць на ўвеце працэдуры вонкавага спрычыненьня (гл. Нелінейныя дынамікі), — “Сьвет без Бога” стаіць у адным шэрагу з такімі базавымі аксыёмамі постмадэрнізму, як “Тэкст без Аўтара”, “мова без суб’екта”, “голас без таго, хто гаворыць”, — выяўляючы гэтаксама ідэю нелінейнасьці. Гэткім чынам уразуметы А. дазваляе постмадэрнізму канстытуяваць усярэдзіне свайго канцэптуальнага поля нетрадыцыйна артыкуляваную сэмантычную постаць Бога (Бог як “гранічны цыкль Кронаса” у Дэлёза, напрыклад, — па-за абавязковай для тэізма асабістай яго артыкуляцыяй – гл. Сацыяльны час, Эон, пар. Тэізм). Фактычна постмадэрн задае ня толькі новую сэмантыку, але й нетрадыцыйную аксыалягічную афарбоўку панятку А.: паводле С. Вэйль, “адна з найкаштоўных радасьцяў зямнога каханьня — радасьць служыць каханай істоце так, каб яна ня ведала пра гэта. У каханьні да Бога гэтае магчыма адно праз атэізм”. (Гл. таксама Атэалёгія, Сьмерць Бога, Сьмерць суб’екта.)