ФРАГМЭНТЫ філязофіі культуралёгіі літаратуры

дыскусія


ФРАГМЭНТЫ №7
№7
зьмест


сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь


Тамара Тузава

ФІЛАСОФІЯ І КРЫТЫКА,
ЦІ КРЫТЫЧНАСЦЬ ФІЛАСОФІІ

 

Зыходзячы з меркавання, што “крытычны патэнцыял беларускага мысьленьня (як у форме акадэмiчнай фiлязофii, гэтак i ў форме крытыкi сучаснасьцi) — незапатрабаваны i недавыяўлены” i запрапанаваўшы нам для сумоўя тэму “Беларусь: крытычнае мысленьне”, рэдакцыя часопiса звязвае яе з праблемамi “крытычнай функцыi фiлязофii, крытычнага патэнцыялу беларускага мысленьня, а таксама з магчымасьцямi адаптацыi на беларускай глебе разнастайных крытычных дыскурсаў...”

Паколькi ў мяне трывалае адчуванне другаснасцi, вытворнасцi шэрагу гэтых пытанняў ( пазней я трохi больш падрабязна спынюся на гэтым), тым болей, што адно з iх (канкрэтнае), на якое прапануецца нам адказаць, гучыць, я б сказала, пагрозлiва “кадыфiкуючым”, “класiфiкатарскiм” чынам: “Якiя першачарговыя тэмы i аб’екты такой фiлязофскай крытыкi вы маглi б вызначыць?”, i паколькi амаль заўсёды размовам пра фiласофiю (а гэта зазвычай цяжкiя размовы) пагражае рэальная небяспека адхiленняў, ссоўвання фокуса аналітыкі, я хацела б ад самага пачатку ўвесцi ў нашу дыскусiю праблему суадносiнаў фiласофii i крытыкi. Для мяне гэта — праблема крытычнасцi фiласофii як асобнага, самастойнага вiда духоўнага досведу чалавека, праблема, якая змушае нас уздымаць пытанне аб крытычнасцi фiласофii як спецыфiчнасцi ўласна фiласофскага дыскурсу, звязваць яго з пытаннем — яшчэ больш глыбокiм — пра тое, чым па сваёй сутнасцi з’яўляецца фiласофiя.

Да разумення неабходнасцi менавіта такога разгляду праблематыкi змушаюць пытаннi, здавалася б, дзiцячыя, аднак якраз яны самым непасрэдным чынам звязаныя з тым, чым па сваёй сутнасцi з’яўляецца фiласофiя. Гэта пытаннi аб тым, што крытыкаваць i як гэта рабiць. Але цi толькi фiласофiя выконвае (здольная выканаць) крытычную працу (а, напрыклад, лiтаратура) i ў чым ёсць спецыфiчнасць уласна фiласофскай крытыкi? Той крытыкi, якая не звонку навязваецца фiласофii, а унутраным, iнтымным чынам вымыкаецца з яе ўласнага cпосабу запытанняў i ўразуменняў рэальнасцi. I цi з’яўляецца крытычнасць задачай альбо якасцю толькi беларускай фiласофii цi гэта ўнутраная рыса ўсялякай фiласофii — у тым выпадку, зразумела, калi мы маем на ўвазе аўтэнтычнае фiласафаванне.

Адным словам, i да пытання аб крытычнай працы, якую здольная здзяйсняць фiласофiя, i да пытання гэтак званай акадэмiчнай фiласофii ў абраным кантэксце я б запрапанавала рухацца ад першапачатковага запытання: чым ёсць фiласофiя ўвогуле? У гэтым плане, на мой погляд, i пытанне аб беларускай фiласофii прадугледжвае больш шырокi i, у пэўным сэнсе, “акадэмiчны” фон. Паколькi беларуская філасофія, безумоўна, не перш за ўсё фiласофiя, а потым ужо беларуская (я не раблю такога рэзкага цверджання з той прычыны, што, магчыма, “беларускасць”, як, зрэшты, i якая-колечы іншая “-скасць” больш iнтымным, выточным i глыбiнным чынам звязаная з фiласафаваннем як з асобым спосабам мыслiць, i мыслiць тое, што толькi яно i можа памыслiць; згадаем да прыкладу гайдэгераўскае: “Мова ёсць домам Быцця”). Я раблю больш мяккае цверджанне: ад-бываючыся беларускай, яна ёсць фiласофiяй, гэта значыць захоўвае i ўзнаўляе, прадугледжвае i рэалiзуе нейкае прынцыповае адзiнства гэтай спецыфiчнай формы духоўнага досведу чалавека, аднаўляючы сабой i ўтрымлiваючы ў сабе нейкiя яе ўнiверсальныя рысы (i ў спосабе запытання, i ў спосабе аналiзу, i ў спосабе стаўлення да рэальнасцi). I, магчыма, менавiта пра гэта перадусiм трэба памятаць, калi мы распачынаем гаворку аб крытычнай працы, прафесiяналiзме, акадэмiчным фiласафаваннi. Не аспрэчваючы iстотнасць праблемы мовы, я адначасна хачу падкрэслiць той факт, што змест думкi, сярод іншага i думкi фiлосафа, яе сэнс, яе каштоўнасць трансцэндуюць за моўнае поле i у якасцi такiх прапаноўваюць магчымасць i неабходнасць iх даследавання i разумення не толькi, скажам так, з боку нацыянальнай мовы. Гайдэгер цiкавы для нас не таму, што ён — нямецкi фiлосаф, Сартр не таму, што ён — французскi фiлосаф, а таму, што i адзін i другi — фiлосафы. У адваротным выпадку мы цiкавiмся не столькi фiласофiяй, колькi “геаграфiяй”.

Я лiчу, што ўласна фiласофiя, аўтэнтычная думка заўсёды ўжо крытычная. Невыпадкова фiласофiя ва ўсе часы выклiкала да сябе пiльную ўвагу, памкненне ўладных структураў узяць яе пад свой нагляд, трымаць яе ў полi свайго кантролю, мець пры сабе “зацуглянай”. Невыпадкова яшчэ зусiм нядаўна ў нас філасофіі даручалася роля “куратара”, “цэнзара” канкрэтных навукаў, што апошнiя нiяк ёй не могуць дараваць. Калi б фiласофiя па сваёй сутнасцi не была крытычным тыпам ведання і не мела ў сабе сапраўды творчага патэнцыялу, што да другiх навукаў, дык, напэўна, яна не прыцягвала б да сябе гэткай увагi i не правакавала б нагружэння яе функцыямi, якiя не паходзяць з яе уласнай, унутранай сутнасцi.

Фiласофiя выточна крытычная ў самых сваiх зыходных iнтэнцыях, спосабах i сродках працы, яна крытычная нават тады, калi сама не эксплiкуе гэтую крытыку на нейкiя сацыяльныя цi міжасобавыя стасункi, на нейкiя сацыяльныя практыкi i г.д. Удумаемся, да прыкладу, у кантаўскае: чалавек мусiць быць не сродкам, а мэтай. Фiлосафу не абавязкова пiсаць аб суседзе, блiзкiм, разбiраць нейкi iхны ўчынак стасоўна Другога, яму неабавязкова называць па iмёнах тых, хто парушае этычнае, фiласофскае правiла, не абавязкова крытыкаваць канкрэтны цi штодзённы досвед. Фiласафаваць — гэта прамаўляць на сваёй мове, па сваiх правiлах, зважаючы на уласныя мэты. Але прамоўленае фiлосафам на ягонай уласнай мове, мове абстракцыяў, “канструктаў” (Ж. Дэлёз), апынаецца глыбiнным, нутраным чынам “прытарнаваным” да адзiнкавых канкрэтных досведаў, сацыяльных i мiжасобавых стасункаў, да адзiнкавых чалавечых станаў, актаў i перажыванняў. Яно — пра iх i, у сваiм адвечным памкненнi да дасканаласцi, часцей за ўсё — супраць iх, прасвятляючы iх самiх ім самім, выяўляючы iхнiя памылкi, заганы i паразы.

Альбо згадаем сартараўскае: у чалавека няма алiбi. Цверджанне, якое знаходзiцца ў супярэчнасцi і з рэальнасцю што-
дзённага досведу чалавека, i з юрыдычнай пазiцыяй, але якое захоўвае ўласную крытычную “заражанасць” i сваё ўласнае поле iнтэлігiбельнасцi i сапраўднасцi. Яно захоўвае ўсё гэта ў той меры, у якой — стварае ўсё гэта. I Сартру, каб высунуць гэтае цверджанне, зусiм не абавязкова звяртацца да канкрэтных сiтуацыяў i да канкрэтных чалавечых дзеянняў. Тое самае i адносна гайдэгераўскага: быццё чалавека ёсць быццё-вiнаватым.

I хаця Сартр пакiнуў нам вялiкую колькасць працаў, прысвечаных канкрэтным сацыяльным стасункам i сiтуацыям, яны ўяўляюць цiкавасць менавiта таму, што iх выказаў буйны, арыгiнальны мысляр, фiлосаф, метафiзiк, адным словам, “акадэмiчны фiлосаф”, калi карыстацца нашай традыцыйнай мовай. Але нават калi б фiлосаф не прарабiў самастойную працу па аналiзу канкрэтных сацыяльных сiтуацый, гэта не скасавала б значнасцi, у тым лiку i крытычнай, яго ўласна фiласофскiх, “акадэмiчных” працаў. Таму нельга папракаць акадэмiчных фiлосафаў у “акадэмiзме”, за тое, што ў iх можа не хапаць часу, сiлаў цi жадання выходзiць на ўзровень сацыяльнай “канкрэтыкi”. Iхная праца — не самая лёгкая, але заўсёды патрэбная i незаменная. Бо толькi на подзе прафесiйнай, акадэмiчнай фiласофii магчымыя глыбокiя i карэктныя сацыяльныя даследаваннi, аж да эмпiрычных даследванняў правiнцыйнага жыцця, дэструктыўных последаў рушэння паўсядзённага ладу ў нашу няпростую, пераходную пару.

А ўся гэтак званая “папулярызатарская” праца — другасная, вытворная ад акадэмiчнай. Як добра сказаў аб гэтым I. Кант, папулярызацыя не пажаданая, калi ёй не папярэднiчала праца па ўстанаўленню правiльных прынцыпаў. “Гэты вобраз дзеяння нiколi не можа прэтэндаваць на ў вышэйшай ступенi рэдкую заслугу — набыццё праўдзіва фiласофскай папулярнасцi, бо няма нiчога складанага ў тым, каб быць агульназразумелым, калi пры гэтым адмаўляешся ад усялякага грунтоўнага паразумення”. Папулярызацыя, не заснаваная на ўласнай фiласофскай працы, “спараджае гiдкую сумесь нахапаных адусюль назiранняў i напаў-
прадуманых прынцыпаў, якiя даюць задавальненне пустой галаве, бо гэта ўсё больш-менш прыдатнае для штодзённай балбатнi. Хаця відушчыя людзi адчуваюць тут блытанiну, але, не ведаючы, што рабiць, незадаволеныя адварочваюцца ад гэтага, хаця, разам з тым, фiлосафаў, якiя выразна бачаць гэты падман, не жадаюць слухаць, калi яны на нейкi час адмаўляюцца ад уяўнай папулярнасцi, каб толькi пасля набыцця пэўнага паразумення мець усе падставы быць папулярнымі” (Кант И. Сб. в 6-ти т. Т.4. Ч.1. М., Мысль, 1965. Стр. 246-247).

Па-свойму крытычная i лiтаратура; i нават не абавязкова быць Салтыковым-Шчадрыным, каб выконваць крытычную працу. “Рамэа i Джульета” цi “Гамлет” Шэкспiра таксама крытычныя, але пры гэтым захоўваюць уласную прыроду i стылiстыку мастацкага твора. (Я не буду спыняцца тут на вызначэннi супрацiлегласцi вектараў руху ў фiласофii i лiтаратуры: ад абстракцыяў да адзiнкавага i канкрэтнага ў фiласофii, ад адзiнкавасцi i канкрэтнасцi сiтуацыi да ўнiверсальнасцi сэнсаў i характарыстык у лiтаратуры ды iнш.)

Да пытання аб крытычнасцi фiласофii мы павiнныя рухацца знутры самой фiласофii. Калi мы адразу знадворку бу-
дзем навязваць ёй нейкiя функцыi, унiкаючы пытання пра саму сутнасць фiласофскай працы, яе спецыфiчным прафесiйным апараце, мы фактычна зробiм тую ранейшую, незаконную аперацыю атаясамлення фiласофii з iдэалогiяй, i рознiца ў “знаках”, на якiя мы будзем яе арыентаваць (раней — апалагетыка, цяпер — крытыка), не выратуе нас. Бо гэтыя абодва рознаскiраваныя рухi (бачання i абмеркавання фiласофii) за-
хоўваюць унутранае прынцыповае адзiнства — развязку пытання аб магчымасцях фiласофii не з яе самой як самастойнага вытвору мыслi чалавека. (Гайдэгер: метафiзiку трэба разумець як нешта самастойнае, апошняе, што нi з чаго iншага не вы-
сноўваецца.)

Тое самае можна сказаць i аб крытычнай працы, якая можа здзяйсняцца i здзяйсняецца самой фiласофiяй i на аснове яе ўласных сродкаў.

Адным словам, яшчэ да пытання аб крытыцы мусiць паўставаць выточнае пытанне: што ёсць фiласофiя, чым яна павiнна быць i чым яна можа быць. I толькi на гэтай асновядзi можна падступiцца да пытання аб тым, якiя стасункi мусяць быць, могуць быць i бытуюць памiж фiласофiяй i жыццём.

Калi мы пагледзiм на пытанне з гэтага боку, то ўбачым, што тэрыторыя фiласофii — гэта магчымае i неабходнае; яе свет i яе чалавек — гэта магчымы свет i магчымы чалавек; i ўсе цверджаннi фiлосафа заснаваныя на прадбачаннi неабходнага, скрайняга. I тут, на мой погляд, — выток адпачаткавай крытычнасцi фiласофii, паколькi гаворка на мове магчымага i неабходнага дазваляе фiлосафу эксплiкаваць (таксама заўсёды адно магчымае) последкi невыканання, парушэння законаў скрайне памысленага, сувязяў неабходнага. А гэтыя наступствы ёсць наступствамі для жыцця. Гэта — крытыка фiласофiяй жыцця.

З усяго папярэдняга магчыма сказаць, што фiласафаванне ёсць папярэднiм усведамленнем магчымае будучыні — чалавека, свету, сiтуацыi, падзеi. I ў кожным разе — гэта крытыка iснуючага, бо жыццё нiколi не выконвае ў поўным аб’ёме ўмовы i патрабаванні фiласофскага розуму (з прычыны розных размернасцяў, розных iнтэнсiўнасцяў жыцця i мыслення, розных “рэжымаў” жыццёвага досведу i досведу фiласофскага мыслення).

I паколькi гэты разрыў заўсёды захоўваўся, захоўваецца i будзе захоўвацца, крытыка iснага ад пачатку дэ факта прысутнiчае ўнутры самой фiласофii. I гэтай крытыкi найбольш, бадай, у самай адцягненай, абстрактнай, “непапулярнай” фiласофii. Адсюль вынiкае, што найлепшым чынам сваю “крытычную функцыю” фiласофiя рэалiзоўвае менавiта тады, калi яна становiцца уласна фiласофiяй, свабодным, аўтэнтычным мысленнем, работай на ўласнай тэрыторыi, па ўласных правiлах, уласнымi сродкамi i ў накiрунку ўласнай мэты. Абмежаванне яе роляй iдэалогii пад якiм заўгодна “знакам” адразу перакрэслiвае гэтую магчымасць, бо фiласафаванне — не выбар памiж апалагетыкай i крытыкай. Фiласофii трэба даць магчымасць стаць на ўласныя ногi, стварыць уласнае поле работы, вынайсцi уласныя сродкi, набыць уласнае дыханне, нагадаваць уласныя “цяглiцы”. Стаць самабытнай фiласофiяй, тым, што бытуе само. I не трэба ёй нiчога навязваць — нi тэмаў, нi дыскурсаў, стасоўна якiх яна “мусiць вызначыцца”. Свайго “супернiка” ў кожным канкрэтным досведзе фiласафавання (а фiласофiя заўсёды ёсць прыватным досведам мыслення) яна вызначыць сабе сама, знутры самой сябе.

I тады зусiм магчыма, што галоўным “супернiкам” фiлосафа станецца ён сам.

Чаму “посткаланiялiзм”, “постмадэрнiзм”, а не, да прыкладу, платанiзм цi картэзiянства? “Радзiма” фiлосафа — не абавязкова XX ст., яна — там, дзе ёсць мысленне, дзе ягоная фiласофiя можа жыць i дыхаць, — i фiласофii трэба даць такую магчымасць. Без гэтага беражлiвага, ашчаднага стаўлення да яе, ва ўмовах, скажам так, зададзенага перахоплiвання — знадворкавага што да яе самой — ейных магчымасцяў i яе мажлiвых сусветаў, яе верагодных стасункаў з рэальнасцю, мы рызыкуем згубiць яе з далягляду i сфальсiфiкаваць тыя сувязi фiласофii з жыццём, якiя для яе арганiчныя i якiя пражываюцца самiм фiласофствуючым у памкненнi да жадання мыслiць. У рэшце рэшт мы можам страцiць магчымасць для нашай фiласофii стацца i заставацца ўласна фiласофiяй, калi зноў загонiм яе ў пэўны, хай сабе i сучасны, культурны вобраз фiласофii, згамаваўшы, перайначыўшы самую яе сутнасць, яе прыроду.

(З гэтай нагоды згадваецца, як аднойчы ў коле маладых фiлосафаў, арыентаваных на постмадэрновыя стратэгii, звярнуўшы ўвагу на iх словы, што мы жывем у “постметафiзiчную эпоху”, я нявесела заўважыла: мы яшчэ не жылi ў метафiзiчную эпоху. Нельга пакiнуць не праробленай тую працу, якая канстытуявала саму фiласофiю ў яе ўласных якасцях. У мысленнi, як i у гiсторыi, “незробленае” самiмi намi помсцiць за сябе...).

А нам у цяперашняй сiтуацыi неабходна выпраўляць стан менавiта з прафесiйным узроўнем прафесiйнага асяродка. I рабiць гэта трэба перадусiм, а ўжо крытычнасць, гэтаксама як i самавызначэнне адносна сучаснага дыскурса ў фiласофii, я мяркую, яе “не ўнiкнуць”, калi яна зможа стацца паўнавартасным самастойным фiласофскiм дыскурсам. Але, у кожным разе, я падкрэслю зноў, гэта мусiць быць менавiта самавызначэнне фiласофii, фiласофская крытыка павiнна стацца i быць перадусiм фiласофскай. Не iдэалогiяй, паколькi фiласофiя i iдэалогiя — прынцыпова розныя духоўныя ўтварэннi, фiласофiя адрознiвае сябе ад iдэалогii ўжо тым, што крытыкуе яе.

Ролю прафесiйнай, акадэмiчнай працы ў высiлках фiласофii знайсцi адэкватны вобраз самой сябе, здабыць уласную прастору дзейнасцi, вызначыць уласныя апiрышчныя кропкi i арыенцiры, напрацаваць уласныя сродкi, — пераацанiць цяжка, як бы шмат на гэтую тэму мы не прамаўлялi.

“Сцяны” памiж акадэмiчнай фiласофiяй i “неакадэмiчнай крытыкай” не будзе пры ўмовах аўтэнтычнага досведу мыслення i ў адным i ў другiм выпадках. А гэта прадугледжвае глыбокi i сапраўны прафесiяналiзм, немагчымы без наяўнасцi сапраўднай цiкавасцi да самой фiласофii, а не проста да яе “геаграфii” цi iдэалогii.

 

 

зьмест