ФРАГМЭНТЫ філязофіі культуралёгіі літаратуры

мысьленьне/літаратура


ФРАГМЭНТЫ №8
№8
зьмест


сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь


Пятро Васючэнка

НАША ЗДРАДА

 

Я здраджваў радзіме – таемнаму Дзіму
Здрадзіміў! Здрадзімшчык!
Усе радыя Дзіму
І радыёміця
І радыёколя
Здольныя дзімаву прагу спатоліць
А я ня даў рады
І ззаду
караючы меч радзімы

(Альгерд Бахарэвіч, “Здраднікі”)

 

Чаму

Спадарыня сталага веку ў мяне пытаецца:

– Пятро, чаму сярод вашых беларусаў у вайну было столькі здраднікаў?

Спадарыня маладога веку безапэляцыйна кажа пра Васіля Быкава:

– Зьехаў... Здрадзіў нам...

Спадар Хазбулатаў пасьля ўдушэньня жнівеньскага пучу 1991 года абвяшчае са скрухай:

– Беларусь нам здрадзіла...

Я ведаю, што адказаць спадарыням і спадарам. Прыкладам, я магу адказаць, што ня Быкаў здрадзіў нам, а мы Быкаву. Але пытаньні працягваюць нараджацца – ужо ў плыні мае сьвядомасьці. Яны прымушаюць паглядзець на гісторыю мае краіны, краіны-браначкі, краіны-партызаначкі пад кутом здрады.

 

Каму й каго

У нашай мове дзеяслоў “здрадзіць” паказвае на дзьве магчымасьці: можна здрадзіць камусь і можна здрадзіць кагось.

Здраджваюць мужу, жонцы, ідэі, дзяржаве. Чалавек можа пакахаць іншую, памяняць Радзіму, расчаравацца ў ідэалёгіі. За дваццаць год унутры чалавека зьмяняюцца ўсе клеткі, ідэалёгія ж – пагатоў.

Бачыў я людзей, якіх пасьля назавуць пярэваратнямі й здраднікамі. Яны на былой плошчы Леніна, якая цяпер Незалежнасьці, палілі чырвоныя кніжачкі, што калісьці насілі каля сэрца. Палала вогнішча з чырвоных кніжачак, усе радаваліся. У аднаго майго знаёмага не было чаго кінуць у палымя, бо ня быў ён камуністым. Дык ён пашпарт свой дастаў і ў вагонь кінуў, каб неяк спрычыніцца да ачышчальнага аўтадафэ.

Ані кнігі, ані кніжачкі паліць няварта. Але й тыя людзі на плошчы ня бачацца мне здраднікамі.

Цяжэйшы выпадак, калі кагось здрадзілі. Ён нагадвае пра Юдаў грэх – падмануты давер.

 

Ланцуг здрады

У нашым дзіцячым фальклёры жыве прыпеўка пра беларуса, які “на вайну сабраўся”, але на вайне зь ім надарыўся непапраўны канфуз. Прыпеўка тутэйшая, ніхто на яе ніколі не крыўдаваў. Яна сублімуе іранічныя адносіны да ўдзелу ў вайне й так званага гераізму й перадае паблажліва-гульлівае стаўленьне да так званай “здрады”.

З гэткім стаўленьнем прасьцей зразумець парадоксы нашай гісторыі.

Яна бачыцца як бясконцы ланцуг здрадаў. Магчыма, існуюць яшчэ больш здрадлівыя гісторыі. Што мне да іх? Яны мне не баляць.

Уладзімір, князь кіеўскі, здрадзіў бацьку й братоў Рагнеды на сваім крывавым вясельлі. Рагнеда здрадзіла свайго бацьку й братоў тым, што пайшла за іх забойцу. Потым яна й на мужа ўзьняла меч. Сын яе, Ізяслаў, таксама замахнецца мечам на бацьку. Але пасьля ён з бацькавых рук прыме спадчыну – Полацак. Той безьліч разоў здраджваў Рагнедзе з палюбоўніцамі, якіх у яго было ня менш, чымся ў цара Салямона, аж пакуль па хрысьціянскім звычаі не павянчаўся зь візантыйскай каралеўнай, а верную жонку аддаў у манашкі.

Кароль нашае здрады – Ягайла. Ён здрадзіў свайго дзядзьку Кейстута ў бруднай крэўскай справе, а заадно здаў і Беларусь дзеля польскае кароны. Гісторыкі скажуць, што гэтым ён Беларусь адначасова й адратаваў. Падчас Грунвальдзкае бойкі невядома хто каго здраджваў – Ягайла Вітаўта або Вітаўт Ягайлу. Польскія храністы цьвердзілі, што зь беларусамі зноў атрымаўся канфуз (як у тым дзіцячым вершыку), і яны на чале зь Вітаўтам уцякалі ажно да Вільні.

Нехта невядомы здрадзіў Вітаўтаву карону.

Апанас Філіповіч здрадзіў уласнага вучня Яна Лубу. Вучыў, выхоўваў чарговага Ілжэдзімітрыя, каб пасьля здаць маскоўскаму пасольству. Яшчэ Апанас Філіповіч і “здрадзіміў” – клікаў Міхаіла Раманава, каб ішоў з вайною на родную Апанасу Літву, дзяліўся з маскоўскім царом дзяржаўнымі таямніцамі, павучаў караля Уладзіслава IV, канцлера Льва Сапегу. Кароль ды канцлер глядзелі на гэтыя штукі паблажліва. Апантаны Апанас вырабляў у гэтай дзяржаве што хацеў – і ўрэшце даскакаўся. Царква зрабіла са здрадніка сьвятога.

Аднойчы ў беларускай Акадэміі навукаў зьбіраліся ўшанаваць памяць самых знакамітых дзеячаў старажытнасьці – паставіць стэлы. Абмеркаваньне кандыдатураў было, па дэмакратычным часе, адкрытым. Павесілі на дошцы даўгі сьпіс кандыдатаў на стэлу, і кожны з навукоўцаў вольны быў паставіць “плюс” альбо “мінус”.

Насупраць прозьвішча Сімяона Полацкага якісь максымалісты напісаў: “Здраднік. Перакінуўся на бок цара маскоўскага”.

Небарака Сімяон Полацкі заблукаў на мяжы канфэсіі ды Радзімы, ня ведаў, што галоўнае, але і ў сваёй “здрадзе” імкнуўся захаваць сумленнасьць. Спрабаваў перарабіць маскоўскага Навухаданосара на цывілізаванага эўрапейскага манарха, але не ўдалося. Сімяон Полацкі стаўся для Масковіі культуртрэгэрам, навучыў маскоўцаў складаць вершы, падараваў ім першы літаратурны стыль (барока), але ягоных высілкаў не ацанілі як сьлед ані тутэйшыя, ані тамтэйшыя. Добра, што яшчэ на палю не пасадзілі.

Падчас кампаніі Напаляона Банапарта ў Беларусі пачалася суцэльная здрада – мяшчане віталі супастата хлебам ды сольлю, а шляхта запісвалася ў напаляонаўскія харугвы, каб разам ваяваць Маскву. Як быццам вярнуліся часы Альгерда.

Кастусь Каліноўскі вызваляў “дзецюкоў”, “братоў сваіх, мужыкоў родных” ад няволі, а тыя браты адлоўлівалі ды здавалі каліноўцаў царскім жандарам за тое, што “хаваюць ад народу царскую волю”.

 

Вочы палясоўшчыкаў

А якія ў здрадніка вочы?

Ня трэба лічыць, што вочы здрадніка – абавязкова блудлівыя ды юркія. Яны могуць быць блакітна-шэрыя ды халодныя, бы беларускія азёры ў глухую восень. Такія вочы я бачыў на абразе Крамскога “Палясоўшчык”. Расейскі мастак намаляваў дзеда-палешука, чый позірк не абяцае чужынцу нічога добрага. Ня раю братацца зь ім і абяцаць адвечную дружбу. За сьпінаю палясоўшчык хавае сякеру зь лязом такога самага колеру, што й ягоныя вочы.

Такія вочы маглі быць у трох літаратурных палясоўшчыкаў – Тараса, Грышкі, Міхала. Дарэмна крытыка рабіла іх сялянамі. Паводле грамадзкага становішча яны былі паміж панам і мужыком – падпанкамі. Іхнім абавязкам было – прыслугоўваць, дагаджаць, першай звычкай – ладзіць са зьверхнікамі.

Канстанцін Вераніцын надзяляе Тараса комплексам служэньня:

Што ж, чалавек ён быў рахманы,/Гарэлкі ў губу ён ня браў,

За тое ў ласцы быў у пана – /Яго пан дужа шанаваў./

Любіла тож Тараса й паня,/І войт ні разу не збрахаў...

Як і кожны нявольнік, Тарас гатовы помсьціцца за сваю прыніжанасьць. Пакуль што ён калючым позіркам аглядае паноў-багоў, што насялілі багемны Парнас.

Грышка з гутаркі Янкі Лучыны “Стары лясьнік” просіць у пана пораху, каб застрэліць мядзьведзя, што задзёр жарабятка. Добраму пану ня шкода пораху – яму шкода Грышкі, у якога, бы ў ліхаманцы, скачуць рукі. Ён прапануе Грышку жарабятка ад сівай кабылы, новы штуцар. Грышка не згаджаецца. Гандаль зацягваецца. Нарэшце пан называе старога казлом і дае пораху. Назаўтра Грышка кідае мядзведжую шкуру каля панскага ганка. Ён запомніў прыніжэньне й адпомсьціўся – пакуль што забітым мядзьведзем.

Міхалу з коласавай паэмы свая зямля патрэбная перадусім, каб вызваліцца ад беспрасьветнага служэньня. Яму абрыдла штрафаваць сялян за самавольныя высечкі, пакорліва зносіць зьдзекі й раз-пораз “агрызацца”. Міхал памёр, так і не дачакаўшыся “новае зямлі”. А стары комплекс служэння гэтак і застаўся ў нашых генах.

 

Здрада прыніжаных

Наш вялікі гуманісты Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч марыў зрабіць гаспадароў і слуг адной сям’ёй. Яму гэта ўдалося ў “Ідыліі”. У фінале сьпектакля Кароль і Юлія пяшчотна абдымаюцца ў кашы паветранай кулі пад палянэз Агінскага. Публіка разумее: шляхта эмігруе. У гэты момант у залі нехта абавязкова рыдае. Сяляне здымаюць тэатральныя строі, накідваюць на плечы свае зрэбныя сьвіты й моўчкі сыходзяць пад пошум дажджу. Сухі стрэл перуна, сталёвае лязо навальніцы. Магчыма, гэта стрэл: нехта пацэліў па кулі з эмігрантамі.

У наступным стагодзьдзі на попеле ад спаленага маёнтка Лятальскіх заскачуць дэманічныя чаротавы “босыя”.

Пятрок і Сьцепаніда з быкаўскага “Знаку бяды” атрымаюць сваю “новую зямлю”, экспрапрыяваную ў пана Адольфа Яхімоўскага, у якога дагэтуль служылі наймітамі. Пераход зямлі асэнсоўваецца як акт помсты й адначасова – здрады.

Пан Адольф кажа:

– Радуецеся? Шчасьце вам? Ганьба...

Петрака й Сьцепаніду чакае свая Галгофа.

Комплекс служэньня, на жаль, моцна зрастаецца з комплексам здрады. Ланцуг прыніжэньня, здрады й помсты доўжыцца.

 

Цьвет здрады

XX стагодзьдзе было роськвітам нашае здрады, тут і кветачкі цьвілі, “зялёны ліст, чырвоны цьвет”, і ягадкі крывавыя сьпелі. На нашым матар’яле можна складаць анталёгію здрадніцтва.

У лябірынце здрады можна заблукаць. Асабліва калі глядзець на матывацыі ды ўчынкі асобаў ды ўсёй грамады не праз нейкую ідэалягему ці маральную максыму, а праз агульнапрыняты (адмоўны) вобраз здрады.

Беларусь прадалі падчас падпісаньня Берасьцейскага ды Рыскага пагадненьняў, прычым нават дывідэндамі не падзяліліся.

У 1930-я гады беларускія літаратары наўчыліся здраджваць адзін аднаго. Рабілася гэта адкрыта й пакрыёма. Купала ў “Звязьдзе” выракаўся былых сяброў-“нашаніўцаў”, Крапіва ва “Узвышшы” – “няправільных” правых “узвышэнцаў”. Бэндэ, Кучар і яшчэ цэлая плойма аўтараў прафэсыйна займаюцца зьнішчэньнем літаратараў праз крытыку й даносы.

Выпрацоўваўся адмысловы тып пісьменьніцкага двудушша, які невядома як вызначыць – амаралізм ці проста тутэйшы спосаб літаратурнае экзыстэнцыі. Глёбус нядаўна ў “Нашай ніве” заўважыў пра трох Адамовічаў – маўляў, кожны ў свой час “супрацоўнічаў з ворганамі”. Прытым былі таленавітымі творцамі й патрыётамі Бацькаўшчыны. Можа, недзе такога не бывае. У нас бывае ўсё.

 

Здрада па-тутэйшаму

У “Тутэйшых” Янкі Купалы ўсе чыста адзін аднаго здраджваюць. Мікіта Зносак прапануе “гэру” гэрманцу сваю “мамашу” замест сябе. Потым здае чырвонаармейца ў польскую паліцыю. У фінале твора гэр Сьпічыні здасьць камісарам свайго вучня – рыхтык Апанас Філіповіч некалі. Сьведамы Янка Здольнік таксама Мікіту Зноска здаў – не падтрымаў яго ў жаданьні вучыць беларускую мову й стацца праўдзівым беларусам. Завядзёнка “тутэйшых” – кагосьці здаваць (здраджваць).

 

Адзін у пятлі, другі ў прыбіральні

Можа, лепшы ў XX стагодзьдзі твор пра “подзьвіг” ды “здраду” – “Сотнікаў” Васіля Быкава.

Расейская кінарэжысёрка Ларыса Шапіцька пасьпяшалася расчытаць быкаўскі твор як новую прыпавесьць пра Хрыста ды Юду. Рыбак дорыць Сотнікава юдавым пацалункам. Сотнікава вітаюць царкоўныя званы. Толькі прыпавесьць пра Хрыста й Юду ніколі не расчытвалася гэтак спрошчана – ані ў XX, ані ў якім іншым стагодзьдзі.

Сотнікаў як быццам выконвае ролю героя-пратаганіста. Ён, хворы на лёгкія, выклікаўся першы йсьці на рызыкоўнае заданьне, пакуль астатнія партызаны чухаліся. Яму карціць прыстрэліць за здраду вясковага старасту Пятра, які пусьціў партызанаў у хату й дапамог ім. Потым станоўчы герой прыходзіць у перапоўненую дзецьмі хату Дзёмчыхі. Яна хавае партызанаў ад немцаў на гарышчы. Герою хочацца пакашляць. Ён умее ставаць пад кулі, ахвяраваць сабою, але ўправіцца з кашлем ня можа. Таму ён па-геройску йдзе на шыбеніцу і вядзе разам з сабой у пятлю Дзёмчыху, маці трох дзяцей.

Пратаганіст Рыбак паводзіць сябе іначай. Ён спачувае здрадніку старасту. Ён злуецца на дурноты Сотнікава, на тое, што хворы палез на заданьне. Ён імкнецца з усімі ладзіць ды ўсіх уратаваць, але ў яго не атрымоўваецца. Параненага Сотнікава ён цягне на сабе, пакуль можа, хаця намерваўся яго кінуць ды ратавацца самому. Калі Сотнікава вешаюць, Рыбак выбівае ў яго з-пад ног зэдлік. Рыбак – чалавек тутэйшы. Ён знаходзіць сваіх нават сярод паліцаяў. Ён мае спадзеў – з першае ж нагоды ўцячэ з паліцаяў да партызанаў. Значыцца, зноў здрадзіць.

А пакуль што ён вылятае з прыбіральні, нават ня скончыўшы свае вялікае справы, на покліч новага начальства. Рыбак жыве.

А Сотнікаў тымчасам вісіць у пятлі, поруч з тымі людзямі, якіх ён загубіў.

Рыбак і Сотнікаў – раздвоены Юда, які адначасова канае ў пятлі й жыве.

 

Здрада па-люблінску

У Любліне, на шляху да замка, ледзьве не наступіў на мураваную пліту з лічбай 1569. Яна нагадала пра чарговую гістарычную здраду. Ізноў цалаваліся, мілаваліся, утваралі Унію, здраджвалі Бацькаўшчыну.

Замак зьмяніўся ў музэй, і ў ім мала паветра ад пішчаляў, даўжэзных люлек, карцін шырынёй з футбольную браму, парцэлянавых прыбораў, зь якіх палуднавалі, мабыць, Гарганцюа ды Пантагруэль.

Вузенькая галерэя ўпіраецца ў звычайныя драўляныя дзьверы. Прастора за дзьвярыма раптоўна, бы феерверк, рване ў шматкаляровую высь. Гэта капліца Сьвятое Тройцы XIV стагодзьдзя, расьпісаная фрэскамі ад падлогі да столі. Вядома, што расьпісвалі майстры з Усходняе Эўропы – ліцьвіны, русіны.

На адной з фрэскаў двойчы паказаны Юда. Першы прыстойна вячэрае ў коле апосталаў з Хрыстом. Другі Юда ў гэты час уцякае зь вячэры, а на плечах у яго сядзіць маленькі чорны нячысьцік.

Юда ўцякае не ад Хрыста, а ад самога сябе. Ад здрады, якую яму наканавана ўчыніць. Але ён нікуды не ўцячэ, бо здрадзіць загадаў яму Хрыстос. Вучыцель сам паказаў на Юду, падаўшы яму кавалак хлеба, памачаны ў віне. Нячысьцік на плячы пільнуе, каб Юда нікуды ня ўцёк і дачасна не засіліўся. Боскае наканаваньне мае спраўдзіцца.

Потым, калі наканаванае зьдзейсьніцца, Юда зноў будзе належаць самому сабе. Ён заплача, і кіне катам назад іх праклятыя срэбнікі, пойдзе й засіліцца.

Уцякач, які ня здолеў уцячы ад свайго лёсу.

 

Ледзяное возера

Праклялі ўсё, што зьвязана зь Юдам. Нават асіну, на якой ён засіліўся (ці растуць асіны ў Палястыне?).

Асіна дрыжыць, бо надзвычай тонкую, трапяткую мае душу, і ня можа перажыць таго ўзрушэньня, калі на ёй вешаўся здраднік.

Адзіны, хто шчыра паспачувае Юду, – ягоны Вучыцель, Хрыстос. “Лепш бы яму не нарадзіцца”, — скажа ён пра свайго вучня.

Аднак, не нарадзіўся б Юда – не было б здрады. Не было б і ўкрыжаваньня Збавіцеля, не было б збавеньня, не было б і ўваскрэсеньня.

Літаратары шкадавалі Юду дзеля сэнсацыі, прыколу, уласнай раскруткі.

Леанід Андрэеў зрабіў Юду найбольш адданым, улюбёным у Вучыцеля вучнем. Казандзакіс паставіў Юду крытыкам і судзьдзёй над Хрыстом.

Сумленны Дантэ памясьціў Юду на самае дно свайго пекла, у дзявятае кола, пояс чацьвёрты. Люцыпар ператрушчвае зубамі, заціснуўшы ў пашчах трох здраднікаў – Юду, Брута й Касія.

Касій і Брут вінаватыя тым, што па-здрадніцку забілі Юлія Цэзара. Забілі тырана, абараняючы Рэспубліку.

Суворы флярэнтыец прымушае засумнявацца, ці ёсьць зразуметая такім чынам здрада абсалютным грахом. Здрадніцтва не названа ў ліку тых дзесяці “не”, што адпавядаюць дзесяці запаветам.

Дантавы сьвет нечакана перакульваецца. З дна пекла герой выбіраецца ў чысьцец і пачынае караскацца ўгору, да зьзяючага Эмпірэю.

 

Наш савецкі Юда

За Саветамі Хрыста забаронена было ўслаўляць і згадваць у станоўчым пляне.

Затое дазволена было асуджаць Юду. Новы Юда здраджваў камуністычнаму ідэалу, рабочай клясе, Савецкай Радзіме.

Уладзімір Караткевіч прызямліў у Гародні несапраўднага Хрыста, затое Юда ў яго атрымаўся як мае быць. Ягоны Юда працягвае здраджваць да нашых часоў з гэткай самай неспатольнасьцю, зь якой Адвечны Жыд – жыве.

Караткевіч разводзіў здрадніцтва й ахвярнасьць па розных полюсах свайго рамантычнага сьвету. Ён услаўляў герояў, шо падстаўлялі свае бялюткія лебядзіныя шыі пад крывы серп гісторыі.

Але самаахвярнасьць – таксама здрада. Самагубства дзеля ідэі – таксама здрада. Жыцьцю, якім надзяліў чалавека Госпад. Чытачу, які жадае бачыць свайго героя жывым.

Мабыць, адчуўшы гэта, Караткевіч не давёў да паўстаньня Алеся Загорскага, вывеў з апраметнай Гервасія Выліваху й уваскрасіў Юрася Братчыка.

 

Лесьвіца зь неба

Далей за іншых у апраўданьні здрады пайшоў Борхес. У навэле “Тэма здрадніка й героя” ірляндзкі паўстанец Фэргюс Кілпатрык сьпярша здраджвае Айчыне, а потым здраджвае сябе – каб памерці павучальна й урачыста, нібы новы Юлій Цэзар. Іпастасі героя й здрадніка вынікаюць адна зь іншай.

У “Трох вэрсіях здрады Юды” Хрыстос як Богачалавек учалавечваецца і ў Юду. Ахвяра, прынесеная Сынам, бязьмерная: ён увасабляецца ў нікчэмнейшым зь людзей. Ён сыходзіць зь неба да людзей па нябачнай лесьвіцы ды дасягае ніжэйшай з прыступак.

 

Юдыф і Юда

Скарына ўхваляе подзьвіг Юдыфі, што ўвайшла ў будан да Алафэрна, прабыла зь ім ноч, адсекла яму галаву й вызваліла свой край ад гвалту. Да нечага падманутага даверу нікому справы няма.

Скарына з гэтае нагоды прамовіць сваё слова пра любоў да Бацькаўшчыны, якое кожны школьнік ведае на памяць.

Юдыф і Юда. Ёй пашчасьціла – яна падманула давер Алафэрна, але выратавала народ.

Юда здрадзіў Вучыцеля, а народ быў уратаваны ня Юдам.

 

Нашто?

“Нашто Хрыста здрадзілі?” – пытаюцца ў Жыдоў. Пры гэтым забываюцца, што Вучыцель таксама належаў да жыдоўскае грамады. Забываюцца й на тое, як здавалі й здраджвалі жыдоў падчас халакосту. Зрэшты, і ратавалі таксама.

Літаратурны тыпаж Дзёмка з “Камедыі” Марашэўскага таксама Жыда здрадзіў. Дакладней, падставіў Чорту замест сябе. Зрабіўся гэткім Юдам навыварат. Юдкам.

Зрэшты, у тэатральнай вэрсіі Ігара Забары беларус Дзёмка ў фінале братаецца й таньчыць у абдымку з здраджанымі ім жонкай, Давідам і маскаляватым Чортам.

 

Пошукі вінаватага

Нашы літаратары часьцей паказвалі нас пераможанымі, чымся пераможцамі. Яны шукалі прычыны нашай перамогі й спрабавалі зьвязаць іх са здрадай. Таму шукаўся свой Юда. Дзе толькі яго не знаходзілі! Сярод карыкатурных паліцыянтаў, у асяродзьдзі кулакоў ды калябарантаў, у трансцэндэнцыі (Чорны ў Янкі Купалы).

Шукалі, угнуўшы галовы. Так цяжка было паглядзець наверх! Калі вас перамаглі, дык вінаваты ў гэтым той, хто перамог.

 

Браты

Здрада Ягайлы ў дачыненьні да Кейстута ды Вітаўта была дыхтоўна падрыхтаванай пасткай. Яны таксама зрабілі, каб даўмеліся. Відавочна, Вітаўт дараваў Ягайлу тую пастку, а можа Ягайла проста адкупіўся ад яго вялікакняскім пасадам.

Падчас Грунвальдзкае бойкі яны па-ранейшаму зьвяртаюцца адзін да аднаго “брат”.

 

Большы й меншы

Адзін зь першых літаратурных аповядаў пра здраду нарадзіўся ў Эгіпце. У ім распавядаецца, як малодшы брат Крыўда здрадзіў свайго большага брата Праўду: выкалаў яму вочы, загадаў цкаваць ільвамі.

Здрада – учынак маленькага ў дачыненьні да большага ад сябе. Учынак, якога той, большы, не чакае. Часам гэта спроба маленькага зьвярнуць на сябе ўвагу. Часам гэта адчай маленькага ад немагчымасьці стаць вялікім. Часам гэта – страх маленькага перад немагчымасьцю зразумець вялікага.

У нас дзіўная гістарычная звычка – рабіць сябе меншымі ад большых. Нават калі той “большы” – меншы. Так старшым братам мы назвалі народ Масковіі, маладзейшай ад нас.

Уладарамі над аграмаднай беларускай Літвой паставілі князёў з маленькага племені жамойтаў.

Калі маленькаму здраджвае вялікі, дык ніякая гэта не здрада – было б сьмешна, каб вялікі здраджваў малога. Ён проста творыць з малым тое, што хоча.

Прыкладам, аддае меншага брата Нямеччыне. Альбо Польшчы. Альбо вяртае сабе, хоць ён енчыць, хоць скуголіць.

Але потым дзівіцца й крыўдуе, калі той малы пачынае гэтаксама рабіць у дачыненьні да большага. Перакідвацца, да каго хоча. Гэта ўжо здрада. І большы ссоўвае бровы й думае: “А хто ж яго, сякога-такога, навучыў?”

 

Стрэл у сьпіну

“Наша палата празвала яго Рускім, бо ён, калі яго забірае хвароба, крычыць шмат разоў бесьперастанку:

– Я рускі! Я рускі! Рускі, рускі!..

(...)

Толькі ўзьняўся ён на нейкі невялічкі ўзгорачак, як зьнянацку ашаламеў: перад ім стаяў аўстрыяк... Абодва разам прыселі да зямлі: Рускі прысеў ад страху, а той, мусіць, таксама. Дзеелася адзін момант, а здалося дужа доўга. Аўстрыяк тады першы кажа:

– Руськый! Я маю горілку...

– Я табе нічога не зраблю! — адказаў Рускі зусім лагодна, і сьмела ўстаў і пайшоў да яго бліжэй.

(...)

Аўстрыяк быццам трохі, нябачна, замаркоціўся. Але падаў руку. Рускі паціснуў яе. І завярнуліся ў свае бакі. (...)

І раптам бліснула яму ў галаве, і ён, каб не спазьніцца, і каб пасьля не шкадаваць, што быў варонаю, ён, ужо ступіўшы разоў дзесяць, сказаў сам сабе: “Э, што ж я за ваяка”. І не сказаў, толькі бліснула яму так у галаве... Павярнуўся, злажыўся стрэльбаю і бяз дум націснуў пальцам:

– Тах!

Гул быў глухі й невялікі. Аўстрыяк спачатку зарыўся носам і бразнуў бляшанаю пляшкаю, зь якой пілі гарэлку, аб сваю стрэльбу. Потым перавярнуўся тварам дагары – і вельмі жалосна і з працягам застагнаў.

Калі Рускі падбег і нахіліўся над яго чубатаю шапачкаю з даўна падстрыганымі вусамі, дык у цямноце мала чаго ўбачыў, але пачуў, як ён яшчэ дадаў, гаворачы быццам аб нейкім трэцім:

– Шчо ж цій москаль наробів... Зостанэцца моя жынка й діты...

(...)

– Я рускі! Я рускі! Рускі, рускі!..

– Ну-ну-ну, гэта не столь важна, — гаворыць старшы доктар Рускаму, пераходзячы да другіх хворых і раненых”.

(Максім Гарэцкі. “Рускі”)

Пра Рускага Гарэцкі не дае амаль ніякіх зьвестак, нават не кажа праўдзівага ягонага імені. Даведваемся адно, што ён хворы на грудзі салдат-беларус, прывезены з Аўстрыйскага фронту, і што быць Рускім і страляць у сьпіну яго навучылі на вайне.

 

Прага ўладара

Можа падацца, што мы праз усю гісторыю адно й чакалі, што моцнага ўладара.

“Паўстань з народу нашага, Ўладар...” – гукаў Купала.

Ён хацеў, каб абавязкова “з народу нашага”. Прыходзіў Юзаф Пілсудзкі, які ў юначай анкеце запісаўся беларусам. Купала, як кажуць, паднёс яму гэты верш “Паўстань...” з паклонам на сподачку.

Гэтаксама вітала калісь Напаляона менская шляхта й мяшчанства – хлебам-сольлю.

Зьмітрок Бядуля выказваўся з нагоды прыходу пана Пілсудзкага на Беларусь: “Беларусы былі б радыя, нават калі нэгры прыйдуць і выратуюць іх”.

Напаляон ды Пілсудзкі былі тут палітыкамі, а ўладарамі – нянаскімі. Таму яны хутка забываліся на абяцаньні ды юначыя анкеты.

Мы выправаджвалі аднаго ўладара, каб замяніць яго новым. Так палачане калісь выпэндзілі з места Усяслава Чарадзея. Пакрыўджаныя ўладары маглі назваць гэта здрадаю.

 

Плахія саюзьнікі

“Мы заўсёды былі пад кімсьці”, — кажа калега А. “Мы заўсёды былі ў нейкай уніі або саюзе”, — кажа калега Б. “Можа, цяпер ганарары будуць большыя”, — уздыхае калега В.

Праўда. Мы былі пад кімсьці, каб з-пад яго пасьля вылузвацца. І ў саюзы ўступалі, каб пасьля зь іх выходзіць. Гэта й лічылася здрадай. Падманулі давер.

Навошта ж верыць? Мы ўваходзім у саюзы, каб пасьля зь іх выйсьці. Вось ува што трэба верыць. Тады й здрады аніякай ня будзе.

 

Здрадзілі сабе

Народ традыцыйна ўяўляецца нам як вялікае дзіця, якое трэба глядзець, а як што – дык і небясьпечныя цацкі ў яго адабраць. Але й гэта мэтафізычна-філялягічны вобраз. У экзыстэнцыйнай сфэры паняцьце “народ” таксама размываецца, як драбок цукру ў гарбаце. Тое, чаго няма, ня можа й здрадзіць.

Наша здрада бытуе пераважна як мэтафізычна-літаратурны фэномен. Тут яна ўтварае нешта ўстойлівае. У астатнім яна як бы ёсьць і яе як бы няма – нешта вадзяністае, бы мэдуза.

Ёсьць пакрыўджаныя на нас, што “здрадзілі”, а мы гэтай крыўды як бы й ня чуем, і на крыўдлівых ваду ня возім. Паверылі ў нас, пасьля зьняверыліся – ня трэба было верыць.

Здрадаю, калі яна й была, мы ўчынілі найвялікшую шкоду сабе. Гэта калі на рэфэрэндуме выракаліся мовы продкаў, сымболяў.

Уласныя мова й сымболіка здаваліся чужымі, бо былі большыя ад нас. Большага палохаесься. Потым, калі страх мінаецца, настае шкадаваньне па страчаным – здраджаным.

На перапісе 1999 года высьвятляецца, што ніхто й ня думаў выракацца ані мовы, ані сябе.

 

Здрады няма

Тое, што называюць “здрадай”, выглядае сумай розных матывацыяў, учынкаў ды іх наступстваў: страх, нянавісьць, выгода, зайздрасьць, рэўнасьць, агрэсія, уладалюбства. Аднолькавая матывацыя можа мець розныя наступствы, калі праходзіць праз здраду. Падобныя наступствы могуць выклікаць процілеглую ацэнку. Як гэта было зь Юдыф’ю ды Юдам.

Здрада – таямнічая, закрытая камэра-абскура. Яна ж – зьмесьціва гэтай камэры, таямнічае, няўлоўнае рэчыва.

Яно можа рассыпацца на першасныя матывацыі, на элементарныя рэфлексы й пачуцьці, і тады здрады ня стане. Яна можа перарасьці ў сваю процілегласьць, і тады яе таксама ня стане.

 

Лесьвіца ў неба

Мы памералі глыбіню здрады, пабачылі сваё адлюстраваньне на паверхні ледзянога возера. Цяпер сумняваемся, ці было ледзяное возера, Юда ў ім ды сама здрада.

Магчыма, гэта таму, што мы глядзелі зьверху ўніз.

Цяпер трэба глядзець іначай – зьнізу ў неба.

Тады мы пабачым лесьвіцу ў неба, што прымроілася аднаму біблейскаму прароку. Але лесьвіцу трэба ладзіць самім.

 

зьмест