КАНЦЭПЦЫЯ ЭЎРОПЫ*

Ідэя Эўропы зьявілася адносна нядаўна. Паступова ў выніку складаных інтэлектуальных шуканьняў на працягу XIV-XVIII ст.ст. яна заступіла ранейшай канцэпцыі “Хрысьціянскай цывілізацыі”. Аднак пераломны момант надышоў на мяжы XVII i XVIII ст.ст. пасьля працяглых рэлігійных канфліктаў. На пачатку Асьветніцтва падзеленыя на асобныя нацыі эўрапейцы сталі пачувацца няёмка, калі ім нагадвалі, што іх аб’ядноўвае хрысьціянства. Назоў “Эўропа” задаволіў патрэбу ў больш нэўтральным азначэньні. Шэраг заходнеэўрапейскіх публіцыстаў, занепакоеных войнамі супраць Людовіка XIV, заклікаў да супольнага вырашэньня надзённых канфліктаў. Квакер Уільям Пэн (1644-1718), у жылах якога цякло пароўну ангельскай і галяндзкай крыві, акрамя таго што заснаваў штат Пэнсыльванія ды шмат гадоў правёў у вязьніцы, праславіўся таксама сваімі заклікамі да ўсеагульнай талерантнасьці і стварэньня эўрапейскага парлямэнту. Францускі сьвятар-дысыдэнт Шарль Кастэль дэ Сэн-П’ер (1658-1743), аўтар “Праекту заўсёднага міру” [Charles Castel de St.Pierre. Projet d’une paix perpйtuelle] (1713), выказваўся за стварэньне канфэдэрацыі эўрапейскіх краінаў, каб забясьпечыць надзейны мір. Узьнікненьне на Ўсходзе Расейскай імпэрыі пры Пятры Вялікім вымагала радыкальнага перагляду схемы міжнародных дачыненьняў. Падпісаны ў 1713 г. Утрэхцкі мір стаўся апошнім грамадзкім дакумэнтам, дзе згадвалася Хрысьціянская Супольнасьць, Respublica Christiana.

Надалей стала пераважаць канцэпцыя эўрапейскай, а не хрысьціянскай супольнасьці. Вось як у 1751 г. характарызаваў Эўропу Вальтэр:

“…вялікая рэспубліка, падзеленая на некалькі дзяржаваў з манархічнай або зьмяшанай формай кіраваньня… але разам з тым вельмі падобных між сабою. Усе яны трымаюцца на агульным рэгіянальным падмурку, хоць і падзеленыя на некалькі канфэсыяў. Іх агульная рыса — публічнасьць суда і публічнасьць палітыкі, невядомыя ўв астатнім сьвеце”.1

Яшчэ праз дваццаць гадоў Русо абвясьціў: “Няма больш ані французаў, ані немцаў, ані гішпанцаў, ані нават ангельцаў — ёсьць адно эўрапейцы”. Існуе думка, што канчатковае сьцьвярджэньне “эўрапейскай ідэі” было пазначанае словамі Эдмунда Бэрка: “Ніводны эўрапеец ня можа пачуваць сябе поўным выгнаньнікам у любой частцы Эўропы”.2 І ўсё-ж ніколі не існавала адзінай думкі наконт геаграфічных, культуровых і палітычных межаў эўрапейскай супольнасьці. У 1794 г. Уільям Блэйк на ілюстрацыі да аднаго са сваіх самых загадкавых вершаў “Эўропа — прароцтва” зьмясьціў выяву Ўсемагутнага Бога, які схіляецца зь нябёсаў з цыркулем у руцэ.

Між тым як большую частку абрысаў кантынэнта ўтварала працяглая берагавая лінія, яго сухапутная мяжа ўсталявалася не адразу. У сярэднявеччы падзел паміж Эўропай і Азіяй, вызначаны яшчэ ў антычнасьці, праходзіў ад Гелеспонта (Дарданэлаў) да р. Дон. Высокаадукаваны чалавек энцыкляпэдычных ведаў мог у XIV ст. даць даволі дакладнае азначэньне:

“Лічыцца, што Эўропа займае траціну ўсяго сьвету. Названая яна ў гонар дачкі лівійскага цара Агенора. Юпітэр выкраў Эўропу, перанёс на Крыт і пайменаваў большую частку тае зямлі ў яе гонар Эўропай… Эўропа пачынаецца ад ракі Танаіс [Дон] і цягнецца ўздоўж Паўночнага акіяна да заходніх берагоў Гішпаніі. На паўднёвым усходзе яна бярэ пачатак ад мора, што завецца Понт [Чорнае мора] і на ўсім сваім працягу ажно да Кадыскіх выспаў [Гібралтар] берагам выходзіць да Вялікага [Міжземнага] мора…”3

Папа Пій ІІ (Энца Пікаляміні) свой раньні “Трактат пра стан Эўропы” (1458) пачаў з апісаньня Вугоршчыны, Трансыльваніі ды Фракіі, якім на той час пагражалі туркі.

Ані ў антычнасьці, ані ў сярэднявеччы ня было дакладных зьвестак пра ўсходнія межы Эўрапейскай раўніны, асобныя часткі якой да XVIII ст. ня мелі сталых насельнікаў. І толькі ў 1730 г. швэдзкі афіцэр на расейскай службе Страленбэрг прапанаваў адсунуць мяжу Эўропы ад Дона да Ўральскіх гор і р. Урал. Недзе напрыканцы XVIII ст. расейцы паставілі слуп на шляху паміж Екацярынбургам і Цюменем, які пазначыў мяжу паміж Эўропай і Азіяй. З таго часу стала традыцыяй, што закаваныя ў кайданы сасланыя ў Сібір астрожнікі, укленчыўшы каля слупа, бралі з сабой апошнюю жменю эўрапейскае зямлі. “Ва ўсім сьвеце няма іншага слупа, — пісаў сьведка, — які б пабачыў столькі гаротнікаў”.4 Да 1833г., калі зьявіўся “Падручнік па геаграфіі” Фольгера [Volger. Handbuch der Geographie], ідэя “Эўропы ад Атлянтыкі да Ўрала” набыла агульнае прызнаньне.

Аднак ня варта лічыць агульнапрынятую зараз умоўнасьць нечым непарушным. Пашырэньне Эўропы да Ўральскіх гор было вынікам станаўленьня Расейскай імпэрыі. Адылі шмат хто, асабліва географы-аналітыкі, з такім пунктам гледжаньня не згаджаліся й не згаджаюцца. На думку Холфарда Маккіндэра й Арнольда Тойнбі, якія зважалі перадусім на прыродныя чыньнікі, мяжа па Ўрале праведзеная беспадстаўна. Гэтаксама швайцарскі географ Рэйнальд пісаў, што “Расея — гэта геаграфічная антытэза Эўропы”. Заняпад Расеі мог бы выклікаць перагляд межаў, і тады спраўдзілася б тэорыя оксфардзкага прафэсара расейскага паходжаньня пра “прыліўна-адліўную Эўропу, межы якой, як воды, насоўваюцца ды адступаюць”.5

Эўропа ў геаграфічным сэньсе заўсёды знаходзілася ў супярэчнасьці з Эўропай як культурнай супольнасьцю. Калі ня было агульнапалітычных структураў, эўрапейскую цывілізацыю было магчыма акрэсьліць адно праз прызму культуры. Звычайна асабліва падкрэсьліваецца роля хрысьціянства як калыскі Эўропы. Гэтая функцыя хрысьціянства не адпала, нават калі перастаў ужывацца назоў “Хрысьціянская цывілізацыя”.

У 1945 г. у радыёзвароце да пераможанай Нямеччыны паэт Т.С. Эліёт выказаў думку, што эўрапейскай цывілізацыі, хрысьціянскія асновы якой шматкроць парушаліся, пагражае сьмяротная небясьпека. Паводле Эліёта, у часе ўтварэньня нацыянальных дзяржаваў адбылося “закрыцьцё духоўных межаў Эўропы”. “Культуровая аўтаркія сталася заканамерным наступствам аўтаркіі палітычнай і эканамічнай”, — лічыць Эліёт. Ён падкрэсьліваў арганічную сутнасьць культуры: “Культура можа толькі расьці. Немагчыма збудаваць дрэва. Яго можна адно пасадзіць, даглядаць ды чакаць, калі яно прынясе плады…”. Ён падкрэсьліваў узаемазалежнасьць шматлікіх меншых культураў, якія ўваходзяць у эўрапейскую культуровую сям’ю. Культурны ўзаемаабмен ён параўнаў з крыватокам у жывым арганізме. Пры гэтым ён адзначыў асаблівую ролю інтэлігенцыі. Перадусім Эліёт зьвярнуў увагу на цэнтрапалеглае месца хрысьціянскай традыцыі, якая ўвабрала ў сябе “спадчыну Грэцыі, Рыма ды Ізраіля”:

“Галоўная роля ў стварэньні агульнае культуры народаў, кожны зь якіх мае сваю апрычоную культуру, належыць рэлігіі… Я маю на ўвазе агульнахрысьціянскую традыцыю, дзякуючы якой Эўропа стала тым, чым яна ёсьць, тыя агульныя элемэнты культуры, што прыйшлі разам з хрысьціянствам. Менавіта ў хрысьціянскім рэчышчы разьвіваецца мастацтва. На хрысьціянстве да нядаўняга часу грунтавалася эўрапейскае права. Адно ў хрысьціянскім кантэксьце мае сэнс наша мысьлярства. Асобны эўрапеец можа ня быць хрысьціянінам. І ўсё ж усе ягоныя словы, учынкі і паводзіны будуць абумоўленыя хрысьціянскай спадчынай. Толькі хрысьціянская культура магла спарадзіць Вальтэра і Ніцшэ. Я перакананы, што эўрапейская культура не змагла б перажыць поўнага зьнікненьня хрысьціянства”.6

Гэтую ва ўсіх адносінах традыцыйную канцэпцыю можна прымаць за мерку для ўсіх астатніх варыяцыяў, адгалінаваньняў, іншых бліскучых ідэяў на дадзеную тэму. Адсюль бярэ пачатак тое, што м-м дэ Сталь назвала penser а l’européenne* .

Галоўная задача, што паўстае перад гісторыкам эўрапейскае культуры, — вылучыць у межах хрысьціянскае традыцыі шматлікія спаборныя элемэнты, вызначыць, якое месца яны займаюць у параўнаньні з размаітымі нехрысьціянскімі й антыхрысьціянскімі элемэнтамі. Тут плюралізм — de rigueur* *. Нягледзячы на відавочную перавагу хрысьціянства ажно да сярэдзіны ХХ ст., нельга адмаўляць той факт, што шмат якія вельмі плённыя праявы — ад захапленьня антычнасьцю ў часы Рэнэсансу да пакланеньня прыродзе ў эпоху рамантызму — былі па сутнасьці паганскімі. Няцяжка таксама заўважыць, што сучасны культ мадэрнасьці, эратызму, эканомікі, спорту ды поп-культуры мае мала што агульнага з хрысьціянскай традыцыяй. Сёньня галоўная праблема — вырашыць, ператварылі цэнтрабеглыя сілы ХХ ст. гэтую традыцыю ў нешта бяссэнсоўнае ці ўсё ж не. Няшмат знойдзецца навукоўцаў, якія будуць сёньня сьцьвярджаць, што калісьці існавала нейкае падабенства культурова маналітнай Эўропы. Падаецца цікавай спроба разгледзець эўрапейскую культуровую спадчыну як 4 ці 5 узаемапранікальных культуровых арэалаў, якія часткова накладаюцца адзін на другі.7 Паводле пісьменьніка Альбэрта Маравія, непаўторная культуровая тоеснасьць Эўропы — нібы “двухбаковая тканіна, з аднаго боку пярэстая, а з другога — аднога яркага колеру”.8

Адылі памылкова лічыць, што панятак “Эўропа” быў пазбаўлены палітычнага зьместу. Наадварот, яго часта разумелі як сынонім гармоніі й адзінства, якіх так бракавала. “Эўропа” была недасяжным ідэалам, мэтай, да якой павінны імкнуцца ўсе сапраўдныя эўрапейцы.

Праявы такога мэсыянскага, утапічнага бачаньня Эўропы можна заўважыць яшчэ ў палеміцы, што папярэднічала падпісаньню Вэстфальскага міру. Ідэю такой Эўропы актыўна прапагандавалі як арганізаваная супраць Людовіка XIV кааліцыя на чале зь Вільгельмам Аранскім, так і ўдзельнікі антынапалеонаўскага хаўрусу. “Эўропа — гэта мы”, — казаў цар Аляксандар І. Такі ідэал Эўропы прысутнічаў у выказаных у XVIII ст. ідэях пра “балянс сілаў” і ў распаўсюджанай у ХІХ ст. канцэпцыі “згоды”. Ідэя Эўропы была вызначальнай у эпоху мірнага імпэрыялізму. Тады, пакуль у 1914 г. першая сусьветная вайна не паставіла на ёй крыж, Эўропа бачылася сусьветнай мэтраполіяй.

У ХХ ст. ідэал Эўропы рэанімавалі палітыкі, якія імкнуліся загаіць раны дзьвюх сусьветных войнаў. Калі ў 20-х гадох па сканчэньні першай сусьветнай вайны зьявілася магчымасьць прапагандаваць гэты ідэал па ўсёй Эўропе, апроч СССР, яго падхапіла Ліга Нацыяў і асабліва Арыстыд Брыян. Ідэя была асабліва прывабнай для новых краінаў Усходняй Эўропы, не абцяжараных каляніяльнымі ўладаньнямі па-за яе межамі ды прагнуўшых стварэньня калектыўнай абароны ад вялікіх дзяржаваў. Пасьля таго, як напрыканцы 40-х апусьцілася “жалезная заслона”, гэтую ідэю ўзялі на ўзбраеньне тыя, хто зьбіраўся пабудаваць “Малую Эўропу” на Захадзе. Яна ўяўлялася ў выглядзе некалькіх канцэнтрычных колаў з цэнтрам у Францыі й Нямеччыне. Адначасова яна была маяком надзеі для тых, хто апынуўся пад уладай дэспатычнага камуністычнага рэжыму на ўсходзе. Распад савецкай імпэрыі ў 1989-1991 гг. упершыню адкрыў пэрспэктывы стварэньня агульнаэўрапейскай супольнасьці, якая магла б распаўсюдзіцца на ўвесь кантынэнт.

Аднак і праціўнікі, і прыхільнікі эўрапейскага ідэалу ўсьведамлялі яго кволасьць. У 1876 г. Бісмарк абвясьціў, што Эўропы ня існуе, як некалі Мэтэрніх перакрэсьліў Італію як “геаграфічны панятак”. Праз 70 гадоў “бацька Эўропы” Жан Манэ пабачыў усю моц бісмаркаўскае пагарды да Эўропы. “Эўропы ніколі ня было, — прызнаў Манэ, — яе трэба ствараць з самага пачатку”.9

За больш як пяцьсот апошніх гадоў самым галоўным у вызначэньні Эўропы застаецца пытаньне, ці належыць да яе Расея. Цягам усяе навачаснай гісторыі праваслаўная, аўтакратычная, эканамічна адсталая Расея, якая, тым ня менш, пашырала свае землі, была што корч пры дарозе. Заходнія суседзі Расеі неаднакроць шукалі нагоду, каб выключыць яе са сваіх шэрагаў. Самі ж расейцы ніяк не маглі вызначыцца, дзе яны хочуць быць.

Напрыклад, у выдадзеным у 1517 г. трактаце па геаграфіі рэктар Кракаўскага Ягелонскага ўнівэрсытэта Мацей Мехавіта ўсьлед за Пталямеям вылучае Sarmatia europaea (Эўрапейскую Сарматыю) і Sarmatia asiatica (Азыяцкую Сарматыю). Праведзеная па Доне мяжа пакідала Польшчу-Літву ў эўрапейскай частцы, а Расею-Масковію — па-за ёю.10 Праз трыста гадоў усё выглядала зусім ня так проста. У выніку падзелаў Рэчы Паспалітай мяжа Расеі пасунулася далёка на захад. Праязжаючы напярэдадні Францускай рэвалюцыі праз Польшчу, француз Луі-Філіп дэ Сэгур (1753-1830) быў упэўнены, што Польшча — ўжо ня Эўропа. Мінуўшы польскую мяжу, ён запісаў: “Адчуваеш, што апынуўся па-за Эўропай; здаецца, усё навокал вяртае Вас на дзесяць стагодзьдзяў назад”. Калі ўзровень эканамічнага жыцьця лічыць за галоўны крытэр эўрапейскасьці, ён, бязумоўна, меў рацыю.11

Адылі якраз у той час расейскія ўлады імкнуліся давесьці сваю эўрапейскасьць. Нягледзячы на тое, што тэрыторыя Расеі сягала спрэс праз Азію да Паўночнай Амэрыкі, імпэратрыца Кацярына ў 1767 г. катэгарычна заявіла, што “Расея — эўрапейская краіна”. Гэта не засталося па-за ўвагай тых, хто хацеў весьці справы зь Пецярбургам. Зрэшты, з Х ст. Масковія была складовай часткай Хрысьціянскай цывілізацыі, а Расейская імпэрыя мела вагу ў дыпляматычных колах. Нягледзячы на насьцярожанае стаўленьне да “расейскага мядзьведзя”, большасьць пагадзілася прыняць Расею ў эўрапейскую супольнасьць. У ХІХ ст. гэтаму паспрыяў, з аднаго боку, унёсак, зроблены Расеяй у перамогу над Напалеонам, а з другога боку, велічны росквіт расейскай культуры за часам Талстога, Чайкоўскага, Чэхава.

Сярод падзеленай на “заходнікаў” і “славянафілаў” расейскай інтэлігенцыі ня было пэўнасьці, наколькі эўрапейскай была Расея. Славянафіл М. Данілеўскі (1822-1885) у сваёй кнізе “Расея й Эўропа” (1876) спрабуе давесьці, што Расеі ўласьцівая апрычоная “славянская” цывілізацыя, ані эўрапейская, ані азіяцкая. Дастаеўскі ж у сваёй прамове на мітынгу з нагоды адкрыцьця помніка Пушкіну выказаў сваё захапленьне Эўропай: “Эўрапейскія народы ня ведаюць, наколькі яны нам дарагія”. І толькі на думку невялікай купкі “ўсходнікаў” Эўропа была зусім чужой Расеі, якая мела больш агульнага з Кітаем.

Пасьля 1917 г. паводзіны бальшавікоў абудзілі многія ранейшыя пытаньні і сумневы. За мяжой бальшавікоў уважалі за барбараў (“статак бабуінаў”, паводле азначэньня Чэрчыля), за хеўру дзікіх азіятаў, што сеюць адно сьмерць і разбурэньні, як Атыла ці Чынгіз-Хан. У самой Савецкай Расеі марксістаў-рэвалюцыянэраў часьцяком абвяшчалі “заходняй заразай” на чале з жыдамі, што жыве на грошы Захада і падпарадкоўваецца нямецкай выведцы. Між тым афіцыйная прапаганда сьцьвярджала, што рэвалюцыя парвала ўсе сувязі з “дэкадэнцкай” Эўропай. Шмат хто ў Расеі, адчуваўшы сябе прыніжаным такой ізаляцыяй, хваліўся, што адроджаная Расея хутка возьме верх над бязбожным Захадам. На пачатку 1918 г. вядомы расейскі паэт рэвалюцыйнай эпохі напісаў дзёрзкі верш пад назваю “Скіты”:

Мильоны — вас. Нас — тьмы, и тьмы, и тьмы.
Попробуйте, сразитесь с нами!
Да, скифы — мы! Да, азиаты — мы,
С раскосыми и жадными очами!
Россия — сфинкс. Ликуя и скорбя,
И обливаясь чёрной кровью,
Она глядит, глядит в тебя,
И с ненавистью, и с любовью!..
В последний раз — опомнись, старый мир!
На братский пир труда и мира,
В последний раз на светлый братский пир
Сзывает варварская лира!

У каторы ўжо раз Расея разрывалася на дзьве часткі.

Бальшавіцкія ж правадыры — Ленін і ягоныя аднадумцы — атаясамлівалі сябе непасрэдна з Эўропай. Яны лічылі сябе спадкаемцамі традыцыі Францускай рэвалюцыі, пасьлядоўнікамі нямецкага сацыялістычнага руху. Яны ставілі сабе на мэце далучыцца да рэвалюцыяў у перадавых капіталістычных краінах Захаду. На пачатку 20-х гадоў Камінтэрн абмяркоўваў пэрспэктывы стварэньня камуністычных Злучаных Штатаў Эўропы. Толькі пры Сталіне, які вынішчыў усіх старых бальшавікоў, Савецкі Саюз духоўна аддаляецца ад Эўропы. У тыя самыя гады група ўплывовых расейскіх інтэлігентаў, у якую ўваходзілі М.С. Трубяцкой, П.М. Савіцкі і Г. Вярнадзкі, усяляк падкрэсьлівае азіяцкія складнікі ў расейскім культуровым сплаве. Гэтыя “эўразійцы” занялі ў прынцыпе антыбальшавіцкую пазыцыю, скептычна ставячыся да заходнеэўрапейскіх каштоўнасьцяў.

Бязумоўна, за семдзесят гадоў існаваньня таталітарнага савецкага рэжыму “жалезная заслона” падзяліла ня толькі эўрапейскую прастору, але й сьвядомасьць. Досьвед другой сусьветнай вайны й мэтанакіраваныя захады сталіністаў садзейнічалі таму, што адной з вызначальных рысаў савецкага рэжыму сталася ксэнафобія. Аднак у глыбіні душы многія расейцы, як і большасьць нерасейскага насельніцтва савецкага блёку, зьберагалі ў сабе гэтае ўзвышанае адчуваньне эўрапейскасьці. Адно так можна было духоўна супрацьстаяць камунізму. Калі парваліся ланцугі камунізму, яны з радасьцю віталі “вяртаньне ў Эўропу”, як сказаў Вацлаў Гавэл.

Разам з тым, скепсыс наконт расейскай эўрапейскасьці ня зьнік ані ў самой Расеі, ані за яе межамі. Сталінісцкі апарат, прыніжаны распадам СССР, найбольш жадаў вярнуць імпэрыю, і яго падтрымалі расейскія нацыяналісты, якія шчыра ненавідзяць Захад і зайздросьцяць яму. Таму ня дзіва, што галоўны праціўнік дэмакратыі ў посткамуністычным грамадзтве — небясьпечны хаўрус расейскіх нацыяналістаў з артадаксальнымі камуністамі — варожа ставіцца да збліжэньня Масквы з Вашынгтонам і Заходняй Эўропай.

Са свайго боку, заходнія лідары былі больш за ўсё зацікаўленыя ў стабільнасьці. Пасьля няўдалае спробы наладзіць доўгатэрміновае супрацоўніцтва з гарбачоўскім СССР “з чалавечым тварам” яны накіравалі ўсе свае намаганьні на падтрымку Расейскай Фэдэрацыі. Яны прыхільна паставіліся да зваротаў з Масквы па эканамічную дапамогу ды яе жаданьня супрацоўнічаць з НАТО й Эўрапейскай Супольнасьцю. Адылі неўзабаве ў некаторых зь іх расплюшчыліся вочы на шэраг перашкодаў. Зрэшты, РФ ня была нацыянальна аднароднай дзяржавай, падрыхтаванай да лібэральнай дэмакратыі. Яна па-ранейшаму заставалася складаным шматнацыянальным высокаваенізаваным эўразійскім утварэньнем, якое яшчэ не пазбавілася імпэрскіх інстынктаў у пытаньнях зьнешняй бясьпекі. Яна так адкрыта і ня прызнала права суседзяў самастойна абіраць свой шлях. Пакуль РФ паводле прыкладу іншых былых эўрапейскіх мэтраполіяў не адмовіцца ад сваёй імпэрскай спадчыны, яна ня можа разьлічваць на месца ў Эўрапейскай Супольнасьці. Прынамсі, менавіта гэта зазначыў старшыня Эўрапарлямэнту ў сваім выступе ў верасьні 1993 г.

Некаторыя схіляюцца да думкі, што ня менш спрэчным, чым эўрапейскасьць Расеі, зьяўляецца пытаньне, ці належыць да Эўропы Вялікая Брытанія. З часу Нарманскага зваяваньня і да завяршэньня Стогадовай вайны ангельская карона была неад’емнай часткай эўрапейскай палітыкі. Аднак на працягу большай часткі новай гісторыі ангельцы шукалі свой лёс па-за Эўропай. Падпарадкаваўшы ды паглынуўшы суседзяў па Брытанскіх выспах, яны падаліся за мора, каб там стварыць імпэрыю. Як і расейцы, яны, бязумоўна, былі эўрапейцамі, але мелі інтарэсы найперш па-за Эўропай. Увогуле ангельцы трымаліся напаўадасоблена. Толькі пасьля распаду Брытанскай імпэрыі ангельцы перасталі паглядаць на “кантынэнт” нібы здалёк. Акрамя таго, імпэрскі досьвед прывучыў іх адрозьніваць у Эўропе “вялікія дзяржавы” (пераважна на захадзе) і “малыя краіны” (збольшага на ўсходзе), зь якімі можна было ня лічыцца. Сярод скульптураў узьведзенага ў 1876 г. у Лёндане помніка прынцу Альбэрту ёсьць ансамбль, што сымбалізуе “Эўропу”. Яго складаюць толькі чатыры постаці — Вялікая Брытанія, Нямеччына, Францыя ды Італія. З гэтых прычынаў гісторыкі часта разглядаюць Вялікую Брытанію як “асобны выпадак”.38 Ініцыятары руху за аб’яднаньне Эўропы ў 20-х гадох не прадугледжвалі далучэньня ані Вялікай Брытаніі, ані Расеі.

У той жа час рабіўся шэраг спробаў вызначыць культуровыя межы Эўропы. Напрыканцы ХІХ ст., каб абгрунтаваць палітычныя амбіцыі цэнтральнаэўрапейскіх дзяржаваў, была высунутая канцэпцыя Mitteleuropa зь Нямеччынай на чале. У міжваенны час у дачыненьні да рэгіёна “краінаў-пераемніцаў”, якія толькі што набылі незалежнасьць, — ад Фінляндыі да Польшчы і Югаславіі — пачынае ўжывацца назва “Цэнтральная й Усходняя Эўропа”. Пасьля 1945 г. было зручна пакінуць гэтае найменьне за тымі самымі намінальна незалежнымі краінамі, якія апынуліся ў савецкім блёку. Тады здавалася, што нішто ня зрушыць межы паміж “Заходняй Эўропай” — НАТО й ЭЭС, з аднаго боку, і “Ўсходняй Эўропай” савецкага камунізму, з другога. У 80-я гады шэраг пісьменьнікаў на чале з чэскім раманістам Міланам Кундэрам прапанаваў новую вэрсыю “Цантральнай Эўропы”, маючы на мэце зьліквідаваць тагачасныя бар’еры. Гэта быў яшчэ адзін праект сапраўднага “каралеўства духу”.13

Прывабная ідэя “сэрца Эўропы”, акрамя геаграфічнага значэньня, не пазбаўленая й эмацыйнай афарбоўкі. Адылі яна вельмі няпэўная. Адзін зьмясьціў гэтае сэрца ў Бэльгіі, другі — у Польшчы, трэці — у Багеміі, чацьвёрты — у Вугоршчыне, а пяты — навогул ув асадах нямецкай літаратуры. Але дзе-б яно ні знаходзілася, заявіў у 1991 г. брытанскі прэм’ер, ён жадае там быць. Тыя, хто лічыць, што сэрца мусіць знаходзіцца ў самым цэнтры, зьмяшчаюць яго альбо ў камуне Сэн-Клеман — цэнтры Эўрапейскай Супольнасьці, альбо, паводле розных разьлікаў, недзе пад Варшавай ці ў глыбі Літвы — у геаграфічным цэнтры Эўропы.

На працягу сямідзесяці пяці гадоў, калі Эўропа была падзеленая самай даўгой за сваю гісторыю грамадзянскай вайной, ідэю эўрапейскай еднасьці маглі захаваць толькі тыя, хто быў здольны бачыць далёкія культурныя ды гістарычныя далягляды. Асабліва вялікая сьмеласьць і вытрымка патрабаваліся на працягу саракагадовай “халоднай вайны”, каб супрацьстаяць ня толькі няспынным праявам нацыяналізму, але й абмежаванаму ўспрыманьню Эўропы як выключна заможнага Захаду. Балазе постаці такога маштабу былі. Іх друкаваная спадчына ў хуткім часе загучыць як прароцтва.

Такой асобай быў Х’юг Сытан-Уотсан (1916-1984), старэйшы сын брытанскага распачынальніка досьледаў па Ўсходняй Эўропе Р.У. Сытана-Ўотсана (1879-1951). Яшчэ ў дзяцінстве яго трымаў на рукох Томаш Масарык. Ён гэтак-жа свабодна размаўляў па-сербска-харвацку, па-вугорску, па-румынску, як і па-француску, па-нямецку, па-італійску. Ён зазвычай называў сябе шкотам, хоць нарадзіўся ў Лёндане, дзе пазьней стаў прафэсарам расейскай гісторыі на факультэце славістыкі й усходнеэўрапеістыкі. Ён ніколі не падпарадкоўваўся часовым, хоць і агульнапрынятым тэорыям. Праца, у якой ён выклаў сваё бачаньне Эўропы, была выдадзеная ўжо пасьля яго сьмерці. Сытан-Уотсан зьвяртаў увагу на тры асноўныя аспэкты — патрэбу ідэалу Эўропы, узаемадапаўняльную ролю краінаў Усходняй і Заходняй Эўропы і плюралізм эўрапейскай культурнай традыцыі. Пра кожны зь іх варта пагаварыць асобна.

Крытыка Сытана-Ўотсана накіраваная найперш на недальнабачнасьць тых, хто спадзяецца, што эўрапейскую лучнасьць можна збудаваць толькі на інтарэсах бясьпекі НАТО альбо на эканамічных інтарэсах ЭЭС:

“Ня будзем недаацэньваць патрэбу ў пэўнай агульнай справе, у нечым больш цікавым, чым кошт масла, больш стваральным, чым падпісаньне дамовы аб бясьпецы — патрэбу ў эўрапейскім міце.”14

Другі выпад аўтар накіраваў на тых, хто на карысьць Заходняй цывілізацыі імкнецца выключыць з Эўропы ўсходнеэўрапейцаў:

“Да эўрапейскай культуровай супольнасьці належаць і народы, якія знаходзяцца далей за Нямеччыну й Італію… І гэта ні ў якім разе не адпрэчваецца тым фактам, што сёньня яны знаходзяцца па-за агульнаэўрапейскай эканамічнай і палітычнай супольнасьцю… Нідзе ў сьвеце так шмат людзей ня вераць у рэальнасьць і значнасьць эўрапейскай культуровай супольнасьці, як у краінах, што знаходзяцца паміж ЭЭС і СССР… Гэтым народам Эўропа ўяўляецца культурнай супольнасьцю, да якой належаць паасобныя культуры ці падкультуры кожнай краіны. Эўропа неабходная ім як паветра, як і яны Эўропе… Бязумоўна, у гэтым міце… спалучаюцца праўда і лятуценьні. І трэба здолець угледзець праўду за непраўдападабенствам лятуценьняў.”15

Па-трэцяе, Сытан-Уотсан не пагаджаецца з тымі, хто прытрымліваецца спрошчанага погляду на эўрапейскую культуру ці ўважае яе за нешта аднароднае:

“Сапраўды, паняткі “Эўропа” і “Хрысьціянская цывілізацыя” шчыльна пераплеценыя. Гэта — гістарычны факт, які ня ў стане адпрэчыць нават самая адмысловая сафістыка… Але гэтак-жа сама слушна, што эўрапейская культура ўвабрала ў сябе й нехрысьціянскія складнікі: рымскі, элінскі, магчыма, пэрсідзкі й ув апошнія стагодзьдзі юдэйскі. Цяжэй сказаць, ці ўваходзіць сюды таксама ісламскі элемэнт.”16

На заключэньне аўтар акрэсьлівае прызначэньне і каштоўнасьць эўрапейскай культуры:

“[Эўрапейская культура] ня ёсьць прыладаю капіталізму ці сацыялізму, гэта не манапольная ўласнасьць эўракратыі ЭЭС ці яшчэ-кольвек каго. Належаць да яе не азначае даводзіць перавагу над іншымі культурамі… Адзіная эўрапейская культура — гэта папросту плён 3000-гадовай працы нашых такіх непадобных між сабой продкаў. Гэта спадчына, якой мы легкадумна выракаемся. Было-б злачынствам адняць яе ў наступных пакаленьняў. Наша задача, наадварот, захоўваць і ўзбагачаць гэтую спадчыну.”17

Сытан-Уотсан быў адным з тых абранцаў, хто пранёс паходню эўрапейскага адзінства праз доўгую ноч, якая была ахінула Эўропу. Ён быў адным з тых нешматлікіх заходніх навукоўцаў, якія пераадолелі мур паміж Усходам і Захадам і бачылі камунізм такім, якім ён быў. Памёр ён напярэдадні падзеяў, што спраўдзілі шмат якія яго гіпотэзы. Менавіта зь інтэлектуальнае спадчыны Сытана-Ўотсана мае гонар карыстаць дадзеная праца.

Пра напісаньне гісторыі Эўропы не магла весьціся гаворка, пакуль ня выкрышталізавалася канцэпцыя Эўропы і гістарычная навука не набыла аналітычны характар. Але працэс, бязумоўна, ішоў у гэтым кірунку ўжо ў першыя дзесяцігодзьдзі ХІХ ст. Першая эфэктыўная спроба зрабіць гістарычныя абагульненьні належыць францускаму пісьменьніку і дзяржаўнаму дзеячу Франсуа Гізо (1787-1874), які на падставе прачытаных у Сарбоне лекцыяў выдаў сваю “Гісторыю эўрапейскае цывілізацыі” [François Guizot. Histoire de la civilisation en Europe] (1828-1830).

Вельмі цяжка з усёю дакладнасьцю акрэсьліць, што-ж такое гісторыя Эўропы. Таму большасьць гісторыкаў пагодзіцца, што яе прадметам мае стацца агульнае ў кожнай вялікай эпосе эўрапейскае мінуўшчыны. Большасьць пагодзіцца таксама з тым, што менавіта на схіле антычнасьці эўрапейская гісторыя перастала быць шэрагам не зьвязаных між сабою падзеяў на дадзенай паўвысьпе і пачала набываць рысы больш пасьлядоўнага цывілізацыйнага працэсу. Цантральнай падзеяй у гэтым працэсе было зьліцьцё клясычнай цывілізацыі ды барбараў і, як вынік, паўставаньне хрысьціянскай паводле сваёй сьвядомасьці супольнасьці, то-бок утварэньне хрысьціянскай цывілізацыі. Пазьней у выніку шматлікіх расколаў, паўстаньняў, пашырэньня тэрыторыяў, эвалюцыяў ды драбненьняў утварылася такая надзвычай разнастайная і складаная зьява, як сучасная Эўропа. Ніколі ня будзе адзінай думкі адносна галоўных складнікаў эўрапейскай цывілізацыі. Аднак шмат якія элемэнты заўсёды зьвярталі на сябе ўвагу — ад вытокаў хрысьціянскай цывілізацыі ў Грэцыі, Рыме і юдаізме да такіх навачасных зьяваў, як Асьветніцтва, мадэрнізацыя, рамантызм, імпэрыялізм, таталітарызм. Нельга забывацца таксама на чорныя старонкі войнаў, канфліктаў, перасьледаў, якія цягнуцца праз усю гісторыю Эўропы. Мабыць, параўнаньне з музыкай будзе найбольш трапным. Гісторыкі Эўропы чытаюць ня простае лібрэта. Перад імі — задача аднавіць складаную партытуру з усім яе перапляценьнем гукаў і сваімі непаўторнымі кодамі: “Эўропа — гэта аркестар. У пэўныя моманты некаторыя інструмэнты гучаць цішэй альбо нават зусім маўчаць. Аднак суладнае гучаньне ня зьнікае”.18 Шмат можна казаць і пра тое, што музычная мова Эўропы стала адной з найбольш унівэрсальных рысаў эўрапейскай традыцыі.

Разам з тым, Эўропа ніколі ня была палітычна адзінай, размаітасьць відавочна стала яе найбольш трывалай рысай. Размаітасьць праяўляецца ў тым, як заўсёды па-рознаму рэагуюць паасобныя супольнасьці на аднолькавыя ўмовы. У межах адзінай эўрапейскай цывілізацыі працягваюць устойліва існаваць размаітыя нацыянальныя дзяржавы і культуры. Не супадаюць пэрыяды іх росквіту і заняпаду. Гізо быў першым, але не адзіным, хто лічыў размаітасьць галоўнай уласьцівасьцю Эўропы.

Нельга абвінавачваць эўрапейскую гістарычную навуку ў эўрацэнтрызме толькі на той падставе, што яна засяроджваецца на падзеях эўрапейскай гісторыі, гэта значыць таму, што яна займаецца сваім прадметам. Эўрацэнтрызм выяўляе сябе ў стаўленьні, а ня ў зьмесьце. Маецца на ўвазе традыцыйная схільнасьць эўрапейскіх аўтараў лічыць сваю цывілізацыю вышэйшай і самадастатковай і не зважаць на неэўрапейскі пункт гледжаньня. Таксама няма нічога нязвычайнага ці вартага жалю ў тым, што гісторыю Эўропы пішуць пераважна эўрапейцы і дзеля эўрапейцаў. Кожны імкнецца знайсьці свае карані. На жаль, для эўрапейскіх гісторыкаў прадмет іхных досьледаў часта быў тым самым, чым для Нарцыса — ставок, у якім ён шукаў толькі адлюстраваньне сваёй красы. Усьлед за Гізо шмат хто атаясамліваў эўрапейскую цывілізацыю з воляй усемагутнага Бога. “Эўрапейская цывілізацыя дасягнула вечнае праўды, Боскага наканаваньня, — разважаў Гізо. — Яна разьвіваецца паводле Божае волі.”19 Для Гізо і для шматлікіх яго аднадумцаў Эўропа была зямлёй абяцанай, а эўрапейцы — абраным народам.

Шмат хто з гісторыкаў, ідучы тым самым шляхам самаўсхваленьня, часта зусім адкрыта сьцьвярджаў, што Эўропа — гэта ўзор, на які мусяць арыентавацца ўсе іншыя народы. Да нядаўняга часу яны амаль ня бралі пад увагу ўзаемадачыненьні эўрапейскай культуры з суседнімі культурамі Афрыкі, Індыі ці ісламскага сьвету. Адзін вядомы амэрыканскі навукоўца лічыў “тэўтонскія плямёны” галоўнымі творцамі эўрапейскай цывілізацыі. Ідэю, што Эўропа зьяўляецца ўнівэрсальнай мадэльлю, ён браў за аксыёму. У 1898 г. ён пісаў:

“Плямёны тэўтонаў былі спадкаемцамі антычнасьці… На падмурку клясычнай яны паступова выбудоўвалі новую адзіную цывілізацыю. Зь нядаўняга часу яна пачала распаўсюджвацца на ўвесь сьвет, аб’ядноўваючы праз свой усеахопны ўплыў усё насельніцтва Зямлі”. 20

Той самы сантымэнт чуецца ў словах, якімі аўтары пачынаюць прадмову да аднатомнай “Гісторыі Эўропы”, якую адважылася выпусьціць у сьвет выдавецтва Oxford University Press:

“Хоць у розныя часы існавалі розныя вялікія цывілізацыі, менавіта цывілізацыя Эўропы найбольш і найглыбей паўплывала на лёс чалавецтва. Менавіта яна, сягнуўшы па абодва бакі Атлянтыкі, задае ўзор усяму сьвету”.21

Такі тып мысьленьня, такая трактоўка паступова трацяць сваю прывабнасьць, асабліва ў вачох неэўрапейцаў.

Рэд’ярда Кіплінга (1865-1936) часам лічаць цэнтральнай постацьцю ў традыцыі эўрацэнтрызму, нават “апалягетам цывілізацыйнай місыі брытанскай каляніяльнай экспансыі”. Яго знакамітая “Баляда пра Ўсход і Захад” прысьвечаная Індыі:

Oh, East is East, and West is West, and never the twain shall meet

Till Earth and Sky stand presently at God’s great Judgement Seat

But there is neither East nor West, Border, Breed nor Birth

When two strong men stand face to face, though they come from the ends of the Earth.22

Кіплінгу ў значна меншай ступені была ўласьцівая пыха, тыповая для тагачаснай эўрапейскай сьвядомасьці. Так, ён не цураўся фразэалёгіі свайго часу накшталт “наша панаваньне пад пальмаю і хвояй” альбо “браты малодшыя, якім не вядомы Закон”. Аднак яго моцна прыцягвала культура Індыі (гэтае захапленьне знайшло ўвасабленьне ў яго цудоўнай “Кнізе джунгляў”), сам ён быў вельмі пабожным і рахманым чалавекам:

The tumult and the shouting dies —
The captains and the kings depart —
Still stands Thine ancient sacrifice,
An humble and a contrite heart.
Lord God of Hosts, be with us yet,
Lest we forget, lest we forget.23

Гэтыя радкі — важкі адказ тым, хто схільны ва ўсіх “заходніх імпэрыялістах” бачыць гайму пыхліўцаў.

Супраціў эўрацэнтрызму сёньня паходзіць з чатырох асноўных крыніцаў. У Паўночнай Амэрыцы ён узьнік у колах чорнаскурага насельніцтва й іх палітычных прыхільнікаў, якія выступаюць супраць сыстэмы адукацыі, у якой нібыта пануюць “каштоўнасьці белага вершавенства”, інакш кажучы, усхваляецца эўрапейская культура. Гэтая плынь праявілася ў мурынскім ісламскім руху, а ў сфэры адукацыі — у рознага кшталту мурыназнаўстве (афралёгіі), скірананым супраць акадэмічнай традыцыі ЗША. У найбольш ваяўнічых сваіх праявах гэты рух ставіць за мэту замест эўрацэнтрызму сьцьвердзіць ідэю афрацэнтрычнасьці — “ідэю цэнтральнага становішча афрыканцаў у постмадэрнай гісторыі”.24 Яна грунтуецца на перакананьні, што эўрапейская цывілізацыя “скрала” права першародзтва ўсяго чалавецтва й афрыканцаў у прыватнасьці.25 У ісламскім сьвеце, найперш у Іране, гэты рух узначалілі рэлігійныя фундамэнталісты, якія лічаць “Захад” царствам Сатаны. У іншых краінах трэцяга сьвету тую-ж ідэю вызнаюць інтэлектуалы нярэдка прамарксісцкіх поглядаў, якія разглядаюць эўрацэнтрызм як неад’емную частку капіталістычнай ідэалёгіі.26 У Эўропе гэтыя ідэі, хоць і не заўсёды ўв акрэсьленай форме, пашыраныя сярод прадстаўнікоў пакаленьня, якое адмовілася бяздумна прымаць шмат якія стэрэатыпы старэйшых.

У якасьці аднаго са спосабаў запабегнуць эўрацэнтрызму гісторыкам можна прапанаваць больш увагі зьвяртаць на ўзаемадачыненьні эўрапейскіх і неэўрапейскіх народаў. Другі варыянт — карыстацца неэўрапейскімі крыніцамі дзеля асьвятленьня эўрапейскіх праблемаў. Трэці — прытрымлівацца праўдзівага параўнаньня з суседзямі (шмат у чым яно будзе не на карысьць Эўропы). Перадусім-жа трэба зьмяніць агульны тон. Паводзіны тых самых “тэўтонскіх плямёнаў” ды іншых эўрапейцаў на працягу апошніх ста гадоў ня робяць ім шмат гонару.

Нарэшце, як і ўсе ўчынкі людзей, дзеі Эўропы трэба ацэньваць паводле іх сутнасьці. Ніякі “Сьпіс вялікіх кніг”, што ўбірае ў сябе толькі самае геніяльнае, а непрывабнае ігнаруе, ня дасьць праўдзівага ўяўленьня пра гісторыю Эўропы. На яе можна глядзець з захапленьнем ці з агідай, альбо і з тым, і з другім адначасова. Як аптымістычна заўважыў адзін француз, “Зрэшты, нельга бачыць у гісторыі Захаду толькі злачынствы. Усё тое, што [Захад] даў сьвету, значна пераважае над шкодай, учыненай ім розным грамадзтвам і паасобным людзям”.27 Але так лічыць далёка ня кожны.

Цягам бадай двух стагодзьдзяў гісторыю Эўропы атаясамліваюць са спадчынай “Заходняй цывілізацыі”. І сапраўды, складаецца ўражаньне, нібыта ўсё “заходняе” — цывілізаванае, а ўсё цывілізаванае — заходняе. Паводле гэтай схемы ці проста з-за маўчаньня іншага боку, усё, што мае дачыненьне да Ўсходу, можна разглядаць як адсталае ці ніжэйшае, а таму ня вартае ўвагі. Вынік такой заганнай практыкі быў адмыслова выкрыты на прыкладзе стаўленьня эўрапейцаў да ісламскага арабскага сьвету ў традыцыі г.зв. “арыенталізму”.28 Але-ж няцяжка заўважыць, што тая самая схема аднолькава спрацоўвае ўв адносінах да некаторых уласна эўрапейскіх рэгіёнаў, асабліва да Ўсходняй Эўропы. Навогул “Заходнюю цывілізацыю” не атаясамліваюць з усёй Эўропай, хоць яна можа ўлучаць у сябе аддаленыя ад Эўропы краіны.

Найбольш схільныя атаясамліваць сябе з Захадам гісторыкі (найперш з Ангельшчыны, Францыі, Нямеччыны і Паўночнай Амэрыкі) збольшага ня бачаць патрэбы зьвяртацца да ўсяе эўрапейскае мінуўшчыны. Яны ня лічаць неабходным надаваць увагу Ўсходняй Эўропе, як і спыняцца на краінах, разьмешчаных далей на захад Заходняй Эўропы. Можна згадаць плойму працаў, што выдаюцца за гісторыю “Эўропы” ці “Хрысьціянскай цывілізацыі”, але насамрэч зьяўляюцца нечым зусім іншым. Шматлікія агляды па гісторыі “Заходняй цывілізацыі” абмяжоўваюцца тэмамі, што маюць дачыненьне толькі да асобных частак эўрапейскай паўвыспы. У многіх такіх працах адсутнічаюць Партугалія, Шкоцыя ды Валія, бракуе Скандынавіі, ня знойдзеш у іх ані Польшчы, ані Вугоршчыны, ані Багеміі, ані Бізантыі, ані Балканаў, ані краінаў Балтыі, ані Беларусі й Украіны, ані Крыма з Каўказам. Часам згадваецца нейкая там Расея, а часам і не. То-бок разнастайныя інтэрпрэтацыі “Заходняй цывілізацыі” ня маюць на мэце ахапіць гісторыю Эўропы, і чым-бы ні быў насамрэч “Захад”, ён ня ёсьць простым сынонімам да панятку “Заходняя Эўропа” — дзіўная рэч. Колькасьці “дзюрак” у працах гісторыкаў Эўропы могуць пазайздросьціць самыя адмысловыя сыраробы.

Хоць прыкладаў таму процьма, годзе й трох-чатырох. “Гісторыя сярэднявечнай Эўропы” вядомага оксфардзкага выкладчыка даўно стала базавым падручнікам у сваёй галіне. Аднак пачытайце прадмову — і Вы нечакана даведаецеся, што зьмест не адпавядае назову:

“Прызнаюся, што, імкнучыся захаваць агульную канцэпцыю, […] я, магчыма, занадта спрашчаю факты… Гісторыя сярэднявечнай Бізантыі ўсім сваім складам і характарам настолькі не падобная да гісторыі Заходняй Эўропы, што я палічыў за лепшае не рабіць яе сыстэматычнага агляду. Зрэшты, я і не гатовы да гэтага. Я нічога не сказаў пра гісторыю сярэднявечнай Расеі, як што яна ня мае ніякага дачыненьня да абранай мною тэматыкі. І, магчыма, я сказаў менш, чым варта было, пра Гішпанію”.29

Такім чынам, прадмет акрэсьлены як “Заходняя Эўропа” або “Рыма-каталіцкая цывілізацыя, прычым абодва тэрміны маюць прыблізна аднолькавае значэньне”. 30 Тады чаму было-б не назваць кнігу ўв адпаведнасьці зь яе зьместам? Напрыклад, “Гісторыя Заходняй Эўропы ў сярэднявеччы” альбо “Гісторыя Рыма-каталіцкай цывілізацыі ў сярэднявеччы”. Але й тады можна заўважыць, што ў тэксьце ня робіцца спроба ахапіць усе часткі нават Рыма-каталіцкай цывілізацыі. Ня згадваюцца, прыкладам, ані Ірляндыя, ані Валія. Манархія Ягелонаў у Польшчы-Літве, якая ў другой палове разгляданага пэрыяду была найбуйнейшай дзяржавай Рыма-каталіцкай цывілізацыі, згадваецца двойчы, і тое мімаходзь. Першы раз — у сувязі з палітыкай германскага імпэратара Ота ІІІ, другі — у зьвяз з Тэўтонскім ордэнам. Аграмаднаму шматнацыянальнаму Вугорскаму каралеўству, што займала абшары ад Адрыятыкі да Трансыльваніі, нададзена значна менш увагі, чым Бізантыі ды Грэцыі, якія аўтар a priori пакінуў па-за межамі сваёй працы. Нягледзячы на ўсе вартасьці кнігі, яна, як і мноства іншых, ня здолела выйсьці за рамкі дасьледаваньня асобных тэмаў з гісторыі ўлюбёных аўтарам рэгіёнаў Эўропы.

Паводле таго самага дзіўнага прынцыпа пададзены матар’ял і ў вельмі аўтарытэтным “Дапаможніку па гісторыі Заходняй цывілізацыі”. Найбольшая з усіх трох частка пад назвай “Эўрапейская цывілізацыя (ад 900 г. да нашых дзён)”, якую адкрывае разьдзел “Геаграфічныя межы эўрапейскай цывілізацыі”, тлумачыць, чаму пераходу ад усходняй да антычнай цывілізацыі і ад антычнай да эўрапейскай спадарожнічала адсоўваньне ранейшага цэнтру на пэрыфэрыю. Паводле аўтара, “прарадзімай эўрапейскай цывілізацыі” была раўніна, “што цягнецца ад Пірэнеяў… углыб Расеі”, аддзеленая ад “міжземнаморскіх земляў… няроўным горным ланцугом”. На жаль, у наступных главах аўтар ня робіць нават спробы гістарычнага нарысу гэтай прарадзімы. Тэрыторыя былой Рымскай імпэрыі “апынулася падзеленай паміж трыма цывілізацыямі — праваслаўнай, рыма-каталіцкай ды ісламскай”. Адылі да сыстэматычнага вывучэньня гэтага траістага падзелу Эўропы справа так і не даходзіць. Адзін сказ прысьвечаны паганскай Скандынавіі — і ані слова пра іншыя паганскія землі, якія прынялі хрысьціянства пазьней. Маленькі параграф прысьвечаны “народам Заходняй Эўропы” ў старажытнасьці, у тым ліку неакрэсьленым “індаэўрапейскім плямёнам”. Аднак за ўвесь час ні разу не разглядаюцца народы Ўсходняй Эўропы. Сям-там згадваюцца “славянскія”, або “славянамоўныя”, плямёны, аднак ні слова пра тое, што яны ўтварылі найбуйнейшую індаэўрапейскую групу на тэрыторыі Эўропы. Самыя вялікія главы прысьвечаныя “Заходнехрысьціянскай цывілізацыі (900-1500 гг.)”, і няма ніводнай пра ўсходнехрысьціянскую. У параграфах пра “Пашырэньне Эўропы” гаворка вядзецца альбо пра германскую каляніяльную экспансыю, альбо пра марскія экспэдыцыі за межы Эўропы. У двух сказах нечакана паведамляецца, што ў XIV ст. “Скандынавія, Балтыйскія краіны, Польшча, Літва і Вугоршчына” фактычна былі часткай заходнехрысьціянскай цывілізацыі — і больш ніякіх тлумачэньняў. Ва ўсіх тэмах найбольшай главы “Сучасны сьвет (ад 1500 г. да нашых дзён)” цалкам ігнаруецца Ўсходняя Эўропа, пакуль раптам не паўстае Расея — і толькі Расея — пры Пятры Вялікім як ужо сфармаваная дзяржава. З гэтага часу Расея, відавочна, робіцца паўнапраўным чальцом Эўропы. Аўтар загадзя перапрашае за “адвольнасьць прынцыпаў, якімі ён кіраваўся пры ўкладаньні й выбары матар’ялу”. Шкада толькі, што ён іх не называе.31

Яшчэ адным дзецішчам “чыкаскай школы” зьяўляецца “Сьпіс вялікіх кніг”, дзе робіцца спроба пералічыць асноўных аўтараў і працы, неабходныя дзеля разуменьня заходняй цывілізацыі. Сьпіс быў складзены ў 1921 г. у Калюмбійскім унівэрсытэце, з 1930 г. уведзены ў Чыкага і стаўся ўзорам для ўкладаньня ўнівэрсытэцкіх праграмаў па ўсёй краіне. Наіўна было-б чакаць, што ў сьпісе такога кшталту будзе захаваны парытэт паміж усімі рэгіёнамі і культурамі Эўропы. Але-ж ад прымхаў і асабістых сымпатыяў аўтараў ажно рабаціць уваччу. Са 151 аўтара, уключанага ў выпраўлены сьпіс, 49 ангельцаў ды амэрыканцаў, 27 французаў, 20 немцаў, 15 старажытных грэкаў, 9 рымлянаў, 6 расейцаў, 4 скандынавы, 3 гішпанцы, 3 раньнія італьянцы, 3 ірляндцы, 3 шкоты і 3 аўтары з Усходняй Эўропы.

Тая самая тэндэнцыя нярэдка праглядаецца ў тэорыях палітолягаў. Вельмі часта, напрыклад, у эўрапейскім нацыяналізме вылучаюць два асобныя тыпы — “усходні” і “заходні”. Вядомы оксфардзкі навукоўца, які зьвяртае ўвагу на культуровыя вытокі нацыяналізму, патлумачыў сваё разуменьне такога падзелу наступным чынам:

“Усходні нацыяналізм у маім разуменьні паўстаў у славянаў, у Афрыцы, Азіі… а таксама ў Лацінскай Амэрыцы. Паколькі ўпершыню гэты тып нацыяналізму зьявіўся на ўсход ад Заходняй Эўропы, я палічыў за лепшае не называць яго “неэўрапейскім”, а даць яму назоў “усходні”.32

Далей ён выкладае сваё разуменьне “заходняга нацыяналізму” на прыкладзе Нямеччыны й Італіі, бо, на ягоную думку, у часы зараджэньня нацыяналізму напрыканцы XVIII ст. яны “мелі багаты культуровы запас”:

“Іх мовы былі прыстасаваныя да сьвядома прагрэсыўнай цывілізацыі, якой яны належалі. Яны мелі ўнівэрсытэты і школы, дзе перадаваліся запатрабаваныя гэтай цывілізацыяй веды й уменьні. Яны мелі… “сусьветна вядомых”… філёзафаў, навукоўцаў, мастакоў і паэтаў. Іх юрысты, дактары, іншыя спэцыялісты вызначаліся высокім прафэсыйным узроўнем. Каб дасягнуць аднолькавага культурнага ўзроўню з ангельцамі ды французамі, ім амаль ня трэба было засвойваць узоры культуры звонку… Іх найбольш насьпелай патрэбай была патрэба мець уласную нацыянальную дзяржаву…

Зусім інакш было са славянамі, а пазьней з краінамі Афрыкі й Азіі”.33

Бадай немагчыма больш аднабакова ахарактарызаваць геаграфію і храналёгію гісторыі эўрапейскай культуры. “Славянаў” разглядаюць, як высьвятляецца, выключна на чэскім, славацкім, славенскім, сербскім і харвацкім матар’яле. Ні слова не гаворыцца пра тры найбуйнейшыя славянскія народы — расейцаў, украінцаў, палякаў. Іхны досьвед цалкам супярэчыць высновам аўтара. Цікава, як і дзе ўяўляе сабе славянаў праф. Плямэнац? Хіба ва Ўсходняй Эўропе жывуць адно славяне? Хіба палякі, чэхі альбо сербы не адчувалі насьпелай патрэбы ва ўласнай дзяржаўнасьці? Хіба польская мова не сфармавалася як дзяржаўная, як мова высокаразьвітай культуры раней за нямецкую? Хіба Праскі (1348) ды Кракаўскі (1364) унівэрсытэты былі “ўсходнімі”? Хіба Капэрнік атрымаў адукацыю ў Оксфардзе?

Бязумоўна, шмат можна сказаць на карысьць тыпалёгіі нацыяналізму, якая палягае на нераўнамернасьці культуровага разьвіцьця і на адрознасьці суадносінаў паміж нацыянальнасьцю і дзяржаўнасьцю. Аднак трэба пазьбягаць клішэ накшталт “усходні” — “заходні”. Іначай атрымліваецца, што ідэальны прыклад нацыяналізму ўсходняга тыпу знаходзіцца на самым захадзе Заходняй Эўропы — у Ірляндыі. Усім вядома, што ірляндцы — тыповы прадукт Усходняй Эўропы.

Крытыкаваць схему, паводле якой звычайна падаецца эўрапейская гісторыя і культура, не абавязкова азначае ставіць пад сумнеў якасьць самога матар’ялу. Проста трэба ўзьняць пытаньне, чаму гэтая схема мае такі дзіўны выгляд. Калі-б аўтары падручнікаў па анатоміі чалавека на гэткі капыл абыходзіліся са сваім матар’ялам, мы аднаго разу даведаліся-б, што чалавек мае адно паўшар’е мозгу, адно вока, адну руку, адно лёгкае, адну нагу.

Ня менш павучальная і гісторыя разьвіцьця панятку “Заходняя цывілізацыя”. Ідэя “Захаду” зьявілася яшчэ ў грэкаў, якія супрацьпастаўлялі свабодную Эладу падуладным Пэрсіі ўсходнім дэспатыям. У новы час гэтую ідэю раз за разам падхоплівалі тыя палітычныя сілы, што імкнуліся ўмацаваць нацыянальную самасьвядомасьць і адасобіцца ад суседзяў. У выніку на панятак “Заходняя цывілізацыя” стагодзьдзямі напластоўваліся кожны раз новыя значэньні ды сэнсавыя адценьні. Можна налічыць з тузін асноўных варыянтаў:

Рымская імпэрыя хоць і сягала далёка за межы ўласна Эўропы, пакінула глыбокі сьлед у яе гісторыі. І да сёньняшняга дня відавочная розьніца паміж такімі краінамі, як Францыя або Гішпанія, што былі некалі складовай часткай імпэрыі, і, напрыклад, Польшчай ці Швэцыяй, якія засталіся па-за межамі рымскай гасподы. На гэтай падставе “Захад” стаў атаясамлівацца з тымі эўрапейскімі краінамі, якія, ув адрозьненьне ад астатніх, маюць права прэтэндаваць на сваю долю ў спадчыне Рымскай імпэрыі.

Хрысьціянская цывілізацыя, якая галоўным чынам прыжылася ў Эўропе, з VII ст. і надалей вызначалася паводле рэлігійнай мяжы, што аддзяляла яе ад ісламу. Хрысьціянскі сьвет быў Захадам, ісламскі — Усходам.

Каталіцкі сьвет паўстаў у выніку разыходжаньня рымскай і грэцкай царкоўных традыцыяў, асабліва пасьля Вялікага расколу 1054 г. Вызначальнай рысай каталіцкага сьвету сталася ўжываньне лаціны як унівэрсальнай мовы. Паводле гэтай вэрсыі, панятак “Захад” адпавядаў каталіцызму, дзе з-за хуткага разьмежаваньня ўлады на царкоўную і сьвецкую склаліся спрыяльныя ўмовы для ўзьнікненьня шэрагу нонканфармісцкіх плыняў, як-то Рэнэсанс, рэфармацыя, навуковая рэвалюцыя й Асьветніцтва. На той час ніводная зь іх не закранула праваслаўны сьвет.

Разам са зьяўленьнем пратэстантызму цантральнае становішча ў заходняй цывілізацыі займае група паўночнаэўрапейскіх краінаў, якія ў XVI ст. вызваліліся з-пад уплыву каталіцкай царквы. У той час, як на вачох занепадаюць такія старыя каталіцкія манархіі, як Гішпанія і Польшча, убіраюцца ў моц Злучаныя Правінцыі, Ангельшчына, Швэцыя, а пазьней Прусія. Марская й вайсковая перавага апошніх была падмацаваная посьпехамі ў эканоміцы і тэхнічным прагрэсам.

Францускі варыянт заходняй цывілізацыі выйшаў на першы плян у XVII i XVIII ст.ст. Яго праявы можна знайсьці ў сьвецкай філязофіі Асьветніцтва ды ў ідэалах рэвалюцыі 1789 г. Абедзьве зьявы мелі далёкія наступствы. Дзякуючы таму, што францускую мову засвоіла адукаваная эліта Нямеччыны й Усходняй Эўропы, яна стала больш унівэрсальнай, чым у свой час лаціна.

Імпэрскі варыянт заходняе цывілізацыі грунтаваўся на непахіснай самаўпэўненасьці перадавых імпэрыялістычных дзяржаваў часоў Вялікага міру ў Эўропе, што трываў да 1914 г. Гэтая ідэя трымалася на веры ў Богам дадзенае імпэрскім нацыям права панаваць над астатнімі ды на ўсьведамленьні ўласнай перавагі ў галіне эканомікі, культуры і заканадаўства. Паколькі Нямеччына, Ангельшчына і Францыя былі бясспрэчнымі лідарамі, яны маглі пераносіць свае прымхі на ўсіх астатніх. Іншыя старыя мэтраполіі, як-то Партугалія ці Нідэрлянды, у самой Эўропе адыгрывалі другасную ролю. Аграмадныя па памерах Расейская й Аўстрыйская імпэрыі саступалі паводле астатніх паказчыкаў. Такім чынам, шэраг заможных заходніх імпэрыяў вызначаўся разьвітай прамысловасьцю і прадуманай сыстэмай кіраваньня. Усходу-ж былі ўласьцівыя сялянскае насельніцтва, нацыі безь дзяржаўнасьці і адкрытае самаўладніцтва.

Марксісцкі варыянт быў люстраным адбіткам імпэрскага. Маркс і Энгельс таксама зыходзілі з таго, што імпэрыялістычныя краіны Заходняй Эўропы ў сваім разьвіцьці пайшлі далёка наперад. Аднак, на іх думку, уласна з гэтай прычыны Захад чакаў хуткі заняпад і рэвалюцыя. У свой час гэтыя ідэі ня мелі шырокага ўплыву. Аднак калі савецкая імпэрыя нечакана ўзяла на ўзбраеньне марксізм-ленінізм у якасьці сваёй афіцыйнай ідэалёгіі, на некаторы час марксізм сталі ўспрымаць куды як больш сур’ёзна.

Зьяўленьню першага нямецкага варыянту заходняй цывілізацыі паспрыяў пачатак першай сусьветнай вайны. Гэты варыянт палягаў на ідэях нямецкага панаваньня над Цантральнай Эўропай (Mitteleuropa), найперш над Аўстрыяй, на спадзяваньнях атрымаць перамогу над Францыяй і Расеяй. Нямеччыне разам з англа-саксонскімі краінамі адводзілася роля звышдзяржаваў. Прыхільнікі гэтай ідэі шчыра верылі ў цывілізацыйную місію Нямеччыны ва Ўсходняй Эўропе. Разам з тым на падставе суперніцтва з Францыяй і непрыманьня лібэралізму з “духам 1789 г.” яны разрозьнівалі эўрапейскую (Abendlich) і заходнюю (Westlich) цывілізацыі. Найбольш пасьлядоўна гэтую палітычную дактрыну сфармуляваў Фрыдрых Наўман. Параза Нямеччыны ў 1918 г. пахавала першы нямецкі варыянт заходняй цывілізацыі пад галашэньні Шпэнглера ў “Заняпадзе Эўропы” (Der Untergang des Abendlandes) (1918-1922). У сфэры сьвецкай культуры Mitteleuropa была шмат чым абавязаная ўплывоваму жыдоўскаму элемэнту. Яго адмаўленьне ад усходняй традыцыі, улучэньне ў нямецкі лад жыцьця і моўную плыню супала з найвышэйшым уздымам нямецкіх імпэрскіх амбіцыяў.

На падставе агульных інтарэсаў ЗША і Брытанскай імпэрыі, якія выявіліся ў часе першай сусьветнай вайны, узьнік г.зв. БАСП (белы англа-саксонскі пратэстанцкі) варыянт заходняй цывілізацыі. Гэтая канцэпцыя грунтавалася на англафільстве тагачаснай амэрыканскай эліты, на агульных традыцыях пратэстантызму, парлямэнтарызму і публічнага права, на змаганьні зь нямецкай гегемоніяй у Эўропе, на пэрспэктывах шчыльнага стратэгічнага супрацоўніцтва ды на прыярытэтным становішчы ангельскае мовы, якая мелася стацца асноўнай мовай зносінаў у сьвеце. Хоць ЗША рэзка адмоўна ставіліся да традыцыйных праяваў імпэрыялізму, БАСП-варыянт прызнаваў Амэрыку роўнай з эўрапейскімі імпэрыялістычнымі дзяржавамі. Найбольш яскрава ён выявіў сябе ў “Сьпісе вялікіх кніг” (1921) ды зьмесьце Encyclopaedia Britannica. Адным з тых, хто вызначыў стратэгічныя мэты гэтай канцэпцыі, быў “бацька геапалітыкі” Холфард Маккіндэр.34 Упяршыню агучаная на Вашынгтонскай канфэрэнцыі ў 1922 г., гэтая праграма сусьветнага панаваньня зь міжатлянтычным цэнтрам з новай сілай заявіла пра сябе пасьля вяртаньня ЗША да эўрапейскіх справаў у 1941 г. і ўтварэньня “вялікага хаўрусу”. Распад Брытанскай імпэрыі ды ўзрастаньне амэрыканскай прысутнасьці ў ціхаакіянскім рэгіёне прывялі да заняпаду англа-саксонскай канцэпцыі. Аднак Брытанія захавала “асаблівыя адносіны” са Злучанымі Штатамі, што змацоўвала НАТО і замінала аб’яднаньню Эўропы. Пад непасрэдным уплывам БАСП-варыянту ўзьнікла характэрная “хаўрусная канцэпцыя гісторыі”, што захавалася да канца ХХ ст.

Другі нямецкі варыянт, нацысцкі, збольшага паўтараючы першы, меў і свае адметныя рысы. Першапачатковыя вайсковыя і стратэгічныя задачы дапаўняліся “арыйскім” расізмам, вялікагерманскім нацыяналізмам, паганскай міталёгіяй і антыбальшавізмам. На гэтай канцэпцыі палягала другая спроба Нямеччыны ўсталяваць сваё панаваньне ў Эўропе, распачатая ў 1933 г. і пахаваная ў руінах 1945-га. Яна мела выразны антысэміцкі характар.

Амэрыканскі варыянт заходняй цывілізацыі склаўся па другой сусьветнай вайне, ахапіўшы шэраг краінаў, якія прызнавалі вядучую ролю ЗША і дэманстравалі свае сымпатыі да амэрыканскіх каштоўнасьцяў — дэмакратыі ды капіталізму. Гэтая ідэя, якая ўзьнікла на тле ранейшага англа-саксонскага варыянту, пайшла далей у сваім разьвіцьці. Яе ўжо не вызначае ані англа-саксонскае дамінаваньне ў амэрыканскім грамадзтве, ані асаблівая роля Брытаніі як амэрыканскага прадстаўніка ў Эўропе. І сапраўды, неўзабаве яе цэнтар зьмясьціўся зь міжатлянтычнага рэгіёну да “ціхаакіянскай ускраіны”. Акрамя заходнеэўрапейскіх чальцоў, НАТО падтрымліваюць такія “заходнія” краіны, як Японія, Паўднёвая Карэя, Філіпіны, Аўстралія, Паўднёвая Афрыка, Ізраіль, нават Эгіпет, Сырыя ды Саудаўская Аравія. На працягу саракагадовай халоднай вайны гэтая ідэя сілкавалася з адчуваньня сусьветнай камуністычнай пагрозы. Цікава, дакуль яны будуць надаваць сабе гэтае найменьне — “Захад”?

Эўрапейскі варыянт заходняй цывілізацыі паўстаў у другой палове 40-х гг. ХХ ст. у рэчышчы спробаў утварыць новую (Заходне-)Эўрапейскую Супольнасьць. Чыньнікамі яго зьяўленьня сталіся існаваньне “жалезнай заслоны”, франка-нямецкае замірэньне, адмаўленьне ад замежных калёніяў, эканамічныя посьпехі ЭЭС і жаданьне абмежаваць “англа-саксонскі” ўплыў. Гэтая арганізацыя мела за ўзор у гісторыі імпэрыю Карла Вялікага, а ў будучыні ставіла сабе на мэце ўтварыць эўрапейскую фэдэрацыю зь дзяржавамі-заснавальніцамі на чале. Пакуль асноўныя функцыі Эўрапейскае Супольнасьці абмяжоўваліся сфэрай эканомікі, яе канцэпцыя не супярэчыла іншаму — амэрыканскаму — бачаньню Захаду, у якім НАТО на чале з Амэрыкай гарантавала-б яго бясьпеку. Аднак да ЭЭС далучылася Вялікая Брытанія, была разбураная “жалезная заслона”, зьявіліся пляны стварыць больш шчыльны палітычны і грашовы саюз і пашырыцца далей на Ўсход. Усе гэтыя фактары разам спрычыніліся да глыбокага крызысу ўв асэнсаваньні мэтаў ды ўласна ў вызначэньні эўрапейскае мадэлі.

З прыведзеных прыкладаў зразумела, што “заходняя цывілізацыя” — гэта па сутнасьці збор тэарэтычных мадэляў, якія служылі дзеля абгрунтаваньня інтарэсаў іх аўтараў. “Заходняя цывілізацыя” ўзьнікла як спараджэньне складаных ідэалягемаў, шматлікіх “пастак” з самавызначэньнем, адмысловых спробаў культурніцкай прапаганды. Яе можна вызначыць у які заўгодна зручны для аўтара спосаб. Няпэўнасьць геаграфічных межаў “заходняе цывілізацыі” тлумачыцца рэлігійным падзелам, патрэбамі лібэралізму й імпэрыялізму, нераўнамернымі тэмпамі мадэрнізацыі, дэзынтэграцыйным узьдзеяньнем сусьветных войнаў і рэвалюцыі ў Расеі, эгацэнтрызмам францускіх філёзафаў, прускіх гісторыкаў, брытанскіх ды амэрыканскіх палітыкаў і навукоўцаў. Усе яны з тае ці іншае прычыны пагарджалі “Ўсходам”. Цягам апошніх некалькіх дзесяцігодзьдзяў канцэпцыя “заходняй цывілізацыі” моцна ўкарэнілася з-за рэальнай падзеленасьці Эўропы з 1947-48 гг. да 1991 г. На парозе ХХІ ст. мы ня можам не задавацца пытаньнем, чыім інтарэсам яна будзе служыць надалей.

Зноў і зноў можна пачуць цьверджаньні, што, па-першае, паміж Усходам і Захадам у любым выпадку бадай няма нічога агульнага; па-другое, падзел Эўропы абумоўлены натуральнымі, непераадольнымі адрозьненьнямі. Па-трэцяе, сьцьвярджаецца перавага Захаду. І нарэшце, гаворыцца, што толькі Захад можна назваць Эўропай. Цьверджаньні, што палягаюць на геаграфічных чыньніках, падтрымліваюцца й асобнымі тэорыямі відавочна палітычнай скіраванасьці. Кожны з варыянтаў “заходняй цывілізацыі” прадугледжвае існаваньне галоўнага цэнтру і менш істотнай пэрыфэрыі. Вялікія дзяржавы заўсёды маюць магчымасьць патрабаваць да сябе ўвагі. Пераможаныя дзяржавы, малыя краіны, народы, якія ня маюць уласнай дзяржаўнасьці, культуровыя меншасьці, краіны зь нізкім узроўнем эканамічнага разьвіцьця можна ня ўлічваць, нават калі яны займаюць вялікую частку ўсяго гістарычнага ляндшафту.

Дзеля дасягненьня патрэбнага эфэкту ўжываюцца чатыры прыёмы. Праз скарачэньне гісторыю Эўропы можна зьвесьці да апісаньня адно тых праблемаў, што найбольш хвалююць грамадзтва на сучасным этапе. Праз выключэньне можна адкінуць усе супярэчлівыя факты. Праз анахранізм можна так падаваць факты, нібыта сучасныя міждзяржаўныя аб’яднаньні зьяўляюцца неад’емнымі вялічынямі гістарычнага ляндшафту. Праз эмацыйную афарбоўку можна ўказваць, што ўслаўляць, а што ганіць. Гэта звычайныя прапагандысцкія прыёмы. Яны ігнаруюць размаітасьць і зьменлівасьць эўрапейскай гісторыі. Яны не пакідаюць месца падыходам, якія бяруць пад увагу ўсе гістарычныя факты. Нарэшце, яны ператвараюць неабазнаных чытачоў у “супольнасьць замілаваных”.

Асабліва небясьпечны анахранізм. Калі лічыць цяперашнія часовыя бар’еры (прыкладам, “жалезную заслону”) адвечнай мяжой паміж “Захадам” і “Ўсходам”, немагчыма намаляваць адэкватную карціну эўрапейскай мінуўшыны. У выніку атрымліваецца, што ў Польшчы нібыта ня было Рэнэсансу, у Вугоршчыне — рэфармацыі, ў Багеміі — індустрыялізацыі, а Грэцыя не належала да Асманскай імпэрыі. Па вялікім рахунку, ладная частка Эўропы пазбываецца свайго сапраўднага гістарычнага аблічча, што ў сваю чаргу вядзе да вельмі цяжкіх наступстваў — памылак дыпляматаў, бізнэсоўцаў, навукоўцаў.

Калі пералічваць дасягненьні эўрапейскай гісторыі (а іх асабліва любяць падкрэсьліваць прапагандысты “заходняй цывілізацыі”), то кожны дасьледчык прапануе свой уласны сьпіс. Напрыканцы ХХ ст. шмат хто згадае рэлігійную талерантнасьць, правы чалавека, дэмакратыю, вершавенства закону, навуковыя здабыткі, мадэрнізацыю грамадзтва, культуровы плюралізм, рынкавую эканоміку і такія найвышэйшыя хрысьціянскія каштоўнасьці, як спагадлівасьць, міласэрнасьць і павага да асобы. Аднак пытаньне, наколькі гэтыя зьявы ўласьцівыя ўсёй эўрапейскай мінуўшчыне, застаецца адкрытым. Можна лёгка скласьці і супрацьлеглы сьпіс, пачынаючы з рэлігійных перасьледаў і да пагарды чалавечым жыцьцём пры таталітарызме.

Хоць прэтэнзыі на першынства ў Эўропе пераважна нараджаюцца на Захадзе, ня варта забывацца, што з боку Ўсходу ніколі не бракавала контр-прэтэнзыяў. Як Нямеччына некалі супрацьстаяла францускаму Асьветніцтву, гэтаксама і праваслаўная царква, Расейская імпэрыя, панславянскі рух у СССР — усе насуперак мацнейшаму Захаду абвяшчалі, што за імі праўда і прышласьць. Яны ўвесь час падкрэсьліваюць, што хоць Захад і багаты ды магутны, затое Ўсход вольны ад духоўнай ды ідэйнай разбэшчанасьці.

Ув апошнія гады панаваньня камунізму ва Ўсходняй Эўропе інтэлектуалы-дысыдэнты прапанавалі сваю варыяцыю на гэтую-ж тэму. Яны правялі выразную мяжу паміж палітычным рэжымам у савецкім блёку і сьвядомасьцю людзей. Яны адчувалі, што іх меней апанаваў бяздумны заходні матар’ялізм, і даводзілі, што камуністычны ўціск зрабіў іх яшчэ больш адданымі прыхільнікамі традыцыяў эўрапейскай культуры. Яны марылі пра ўзьяднаную Эўропу, дзе ва ўзнагароду за сваю “эўрапейскасьць” яны атрымаюць заходнія прадукты харчаваньня і тэхналёгіі. Аднак гэта было толькі чарговае памкненьне выдаць жаданае за сапраўднае.

Пры вызначэньні розьніцы паміж “заходняй цывілізацыяй” і “эўрапейскай гісторыяй” зусім ня проста адрозьніць праўду ад ілюзіяў. Выкрыўшы вытокі хібаў у канцэпцыі “заходняй цывілізацыі”, гісторык мусіць прапанаваць альтэрнатыву. Здавалася-б, вырашэньне праблемы палягае ў імкненьні да ўсеахопнасьці, калі апісваюцца ўсход і захад, поўнач і поўдзень Эўропы, асьвятляюцца ўсе аспэкты чалавечага жыцьця, не замоўчваецца ні веліч, ні заганы, ні будзёншчына.

Разам з тым, усе гісторыкі згаджаюцца, што на мапе можна правесьці шмат сапраўдных межаў, якія падзяляюць Эўропу на Захад і Ўсход. Мабыць, самай старой будзе мяжа паміж каталіцкім (Рымскім) і праваслаўным (Бізантыйскім) хрысьціянствам. Яна ўзьнікла ўжо ў першыя стагодзьдзі нашай эры. Распад Югаславіі засьведчыў, што гэтая мяжа ўсё яшчэ можа быць важкім чыньнікам міжнародных адносінаў у 90-х гг. ХХ ст. Адылі яна далёка не адзіная. Межы (limes) былой Рымскай імпэрыі падзяляюць Эўропу на дзьве часткі: адная калісьці знаходзілася пад уладай Рыму, другая — не. Існуе мяжа паміж Заходняй і Ўсходняй Рымскай імпэрыямі. Пазьней мяжа Асманскай імпэрыі адрэзала ад Эўропы Балканы, якія на працягу стагодзьдзяў знаходзіліся пад мусульманскім панаваньнем. Да нядаўняга часу (1989 г.) існавала “жалезная заслона”.

У сацыяльных навуках вылучаюцца іншыя крытэры падзелу, хоць і не настолькі відочныя. Напрыклад, эканамічная гісторыя праводзіць мяжу паміж індустрыялізаванымі краінамі Захаду й аграрным Усходам. Антраполягі праводзяць падзел па лініі Ленінград — Трыест, якая вызначае зоны распаўсюджаньня малых і вялікіх сем’яў. Гісторыкі права праводзяць мяжу паміж краінамі, якія перанялі рымскае права, і не. Гісторыкі дзяржаўнага ладу вылучаюць з агульнага ліку краіны зь лібэральна-дэмакратычнай традыцыяй. Як я ўжо казаў, палітолягі праводзяць мяжу паміж “заходняй” і “незаходняй” формамі нацыяналізму.

Усе гэтыя сапраўдныя і ўяўныя межы ў значнай ступені паўплывалі на агульную схему, паводле якой разумелі й асьвятлялі гісторыю Эўропы. Паўплывалі настолькі моцна, што некаторыя аглядальнікі часам паблажліва гавораць пра “белую” — Заходнюю — і “чорную” — Усходнюю — Эўропу. Такім чынам, падзел Эўропы на дзьве адрозныя часткі ня зусім беспадстаўны. Аднак трэба падкрэсьліць, што мяжа Захад — Усход ніколі ня была ані непарушнай, ані нязьменнай. Больш за тое, яна пляжыць шматлікія іншыя ня менш важныя межы. З-за яе не зважаюць на істотныя адрозьненьні, што існуюць паміж краінамі як уласна Захаду, так і Ўсходу; з-за яе не зважаюць на выразны, гістарычна абгрунтаваны падзел на Поўнач і Поўдзень. Кожны дасьведчаны гісторык ці географ, улічыўшы ўсе фактары, непазьбежна прыйдзе да высновы, што Эўропа складаецца ня зь дзьвюх, а зь пяці ці шасьці частак.

Гэтаксама ніякі дасьведчаны гісторык ня будзе адмаўляць таго, што Эўропа, дзе-б ні праходзілі яе межы, заўсёды мела цэнтар і шэраг пэрыфэрыйных тэрыторыяў, якія яна ўвесь час імкнулася пашырыць. Актыўная міграцыя з Эўропы дае ўсе падставы сьцьвярджаць, што мяжа эўрапейскае пэрыфэрыі адпавядае лініі Сан-Францыска — Буэнас-Айрэс — Сыднэй — Уладзівасток. Не атрымаем мы адназначнага адказу й на пытаньне, дзе знаходзіцца цэнтар. Розныя дысцыпліны прапануюць розныя падыходы, грунтуючыся ці на геаграфічным вызначэньні эўрапейскае паўвыспы, ці на этнічным паходжаньні эўрапейскай галіны індаэўрапейскіх народаў, ці на культурнай спадчыне хрысьціянства, ці на палітычнай супольнасьці, што ўзьнікла на падставе “эўрапейскай згоды”, ці, паводле эканамістаў, на росьце сусьветнай эканомікі.

Разам з тым, каб быць дакладным, варта зацеміць, што ўсе без выключэньня азначэньні Эўропы маюць адную істотную рысу: кожнае зь іх прадугледжвае рэгіянальную размаітасьць. Што-б мы ні ўважалі за цэнтар, дзе-б мы яго ні зьмяшчалі, ён зьвязаны як з Ронай ды Рэйнам, гэтак і з Дунаем ды Волгай, як зь Міжземнамор’ем ды Атлянтыкай, гэтак і з Балтыкай ды Чорным морам, як з германцамі ды кельтамі, гэтак і з балтамі ды славянамі, як з Рымам, гэтак і з Бізантыяй, як з пралетарыятам, гэтак і зь сялянствам. Нягледзячы на адрозьненьні, усе эўрапейскія рэгіёны маюць багата агульнага. Іхныя народы ў пераважнай большасьці індаэўрапейцы паводле культуры і паводле паходжаньня. Усе яны спадчыньнікі хрысьціянскай цывілізацыі. Усе рэгіёны Эўропы самым розным чынам спалучаюцца, накладаюцца, уплываюць адзін на адзін ва ўсіх сфэрах жыцьця — палітычнай, эканамічнай, культуровай. Нягледзячы на ўнутраныя супярэчнасьці, усіх іх турбуюць і непакояць наступы звонку — ці-то з Амэрыкі, ці-то з Афрыкі альбо Азіі. Іх сутнасная еднасьць гэткая-ж відавочная, як і зьнешняя размаітасьць.

Перавага Захаду — адная з тых догмаў, слушнасьць якой знаходзіць сабе пацьверджаньне толькі ўв асобныя пэрыяды эўрапейскай гісторыі. Яна не стасуецца да раньняга сярэднявечча, калі, напрыклад, Бізантыя ў сваім разьвіцьці далёка абагнала імпэрыю Карла Вялікага (менавіта таму Бізантыю часта пакідаюць па-за ўвагай). Апошнім часам, калі Захад стаў відавочна заможнейшым і мацнейшым за Ўсход, гэтая догма шмат дзе прыжылася наноў. Зь іншага боку, шмат хто запярэчыць, што з-за зьдзейсьненых Захадам у ХХ ст. злачынстваў ён страціў усялякае маральнае права прэтэндаваць на першынства.

Таму наўрад ці які эўрапейскі рэгіён можа аднаасобна прысвойваць тытул “Эўропа”, як і ранейшае найменьне — “Хрысьціянская цывілізацыя”. Беднасьць, адсталасьць ды тыранія ніякім чынам не адлучаюць Усходнюю Эўропу ад астатняга кантынэнту. У значнай ступені дзякуючы выпрабаваньням, празь якія прайшлі гэтыя краіны, яны сталі больш эўрапейскімі, больш адданымі тым каштоўнасьцям, што на заможным Захадзе ўспрымаюцца як нешта само сабой зразумелае. Гэтаксама нельга выключаць Усходнюю Эўропу на той падставе, нібыта яна “іншая”. Усе эўрапейскія краіны розныя. Усе заходнеэўрапейскія краіны розныя. Але існуюць і вельмі значныя падабенствы, якія скасоўваюць гэты падзел на Захад і Ўсход. Так, Польшча, прыкладам, моцна адрозьніваецца ад, скажам, Нямеччыны ці Брытаніі. Адылі з гістарычнага гледзішча яна мае значна больш агульнага зь Ірляндыяй ці Гішпаніяй, чым шмат якія заходнеэўрапейскія краіны міжсобку. Дапрыкладу, Грэцыя, якую некаторыя адносяць да Захаду толькі дзеля Гамэра й Арыстотэля, была прынятая ў Эўрапейскую Супольнасьць. Аднак-жа ў новым часе станаўленьне Грэцыі адбывалася ў межах праваслаўнай цывілізацыі ды пад уладай Турцыі. Сваім гістарычным досьведам Грэцыя куды як больш адрозьніваецца ад Заходняй Эўропы, чым ад некаторых краінаў па той бок “жалезнай заслоны”.

Самая заганная рыса, якой не пазьбегла бадай ніводная трактоўка “заходняе цывілізацыі”, палягае ў тым, што ўсе яны падаюць ідэалізаванае, а таму фальшывае па сутнасьці адлюстраваньне мінуўшчыны. Яны вылучаюць толькі тое, што ўдае на геніяльнасьць ці выбітнасьць, і адкідаюць усё, што падаецца прыземленым ды брыдкім. Яны шкодзяць ужо толькі тым, што ўсё станоўчае прыпісваюць “Захаду” і ў шэрых колерах малююць “Усход”. Адылі яны нават не падаюць адэкватнай ацэнкі Захаду. Пачытаць некаторыя падручнікі — дык атрымліваецца, што на Захадзе жылі толькі геніі, філёзафы, першаадкрывальнікі, дэмакраты ды сьвятыя, нібыта “заходні сьвет” насялялі выключна Плятоны ды Марыі Кюры. Ніхто больш ня верыць гэтым “жыцьцяпісам сьвятых”. Неабходна тэрмінова перагледзець замацаваны канон эўрапейскай культуры. І калі мы носімся з “заходняй цывілізацыяй” як зь пісанай торбай, то рызыкуем спляжыць эўрапейскую гістарычную спадчыну, а яна, бязумоўна, вартая шмат якіх добрых словаў.

1 Voltaire, Le Siиcle de Lous XIV, цытуецца паводле: Denys Hay, Europe: The Emergence of an Idea (Эдынбэр, 1957)

2 Edmund Burke, Letters on a Regicide Peace, цытуецца паводле: Denys Hay, Europe: The Emergence of an Idea (Эдынбэр, 1957)

3 Цытуецца паводле: R. Barber, The Penguin Guide to Mediaeval Europe (Лёндан, 1984)

4 George F. Kennan, Siberia and the Exile System, (Ню-Ёрк, 1891), цытуецца паводле: Benson Bobrick, East of the the Sun: The Epic Conquest and Tragic history of Siberia (Ню-Ёрк, 1992)

5 Гл. W.H. Parker, “Is Russia in Europe? The Geographical Viewpoint” //An Historical Geography of Russia (Лёндан, 1968)

6 T.S. Eliot, Die Einheit der Europaeischen Kultur (Бэрлін, 1946)

7 Henri Janne, Europe’s Cultural Identity (Страсбург, 1981)

8 Цытуецца паводле: Margaret Shennan, Teaching about Europe (Лёндан, 1991)

9 Цытуецца паводле: Anthony Sampson, In Search of Europe // History Today, 42 (люты 1992 г.)

10 Гл. J. Tazbir, Myśl polska w novożytnej kulturze europejskiej (Варшава, 1986)

11 L.-P. Sйgur, Tableau historique et politique de l’Europe de 1786 а 1806, цытуецца паводле: J. Fabre, Stanislas-Auguste Poniatowski et l’Europe des lumiиres (Парыж, 1952)

12 Renй Albrecht-Carriй, “Two Special Cases: England and Russia” // The Unity of Europe: An Historical Survey (Лёндан, 1966)

13 Timothy Garton Ash, The Uses of Adversity: Essays on the Fate of Central Europe (Ню-Ёрк, 1989), G. Schopflin and Nancy Wood, The Cearch for Central Europe (Оксфард, 1989), J. Le Rider, La Mitteleuropa (Парыж, 1994)

14 Hugh Seton-Watson, “What Is Europe, Where Is Europe? From Mystique to Politique” // Encounter, 65/2 (ліпень-жнівень 1985)

15 ibid.

16 ibid.

17 ibid.

18 Douglas Johnson, “What Is European History?” // UCL History Newsletter, 8 (Лёндан, сьнежань 1991)

19 F. Guizot, The History of Civilisation in Europe (Лёндан)

20 George Burton Adams, European History: An Outline of Its Development (Лёндан — Ню-Ёрк, 1899)

21 Turne L. Plunkett, R.B. Mowat, A History of Europe, прадмова (Оксфард, 1927)

22 Rudyard Kipling, “The Ballad of East and West” // The Defenitive Edition of Kipling’s Verse (Лёндан, 1949)

23 Kipling, “Recessional: June 22, 1897” // The Oxford Book of English Verse (Оксфард, 1939)

24 Molefi Kete Asante, Afrocentricity (Трэнтан, Ню-Ёрк, 1988)

25 Гл. George James, Stolen Legacy (Сан-Францыска, 1976)

26 S.Amin, Eurocentrism (Лёндан, 1989),V. Lambropoulos, The Rise of Eurocentrism: Anatomy of Interpretation (Лёндан, 1993)

27 Jacques Ellul, Trahison de l’occident (Парыж, 1975)

28 Edward Said, Orientalism (Лёндан, 1978)

29 Maurice Keen, The Pelican History of Mediaeval Europe (Лёндан, 1969)

30 ibid.

31 W.H. McNeill, History of Western Civilisation: A Handbook, 6-е выд. (Чыкага, 1986)

32 J. Plamenatz, “Two Types of Nationalism” // E. Kamenka (рэд.), Nationalism: The Nature and Evolution of an Idea (Ню-Ёрк, 1976)

33 ibid.

34 Halford Mackinder, Democratic Ideas and Reality (Лёндан, 1919), “The Round World and the Winning of Peace” // Foreign Affairs, 21 (1943)

паводле © Norman Davis. Europe: A History. Pimplico, Лёндан, 1997

зьмест