№9
зьмест

сэмінары
пэрсаналіі
бібліятэка
спасылкі
рэдакцыя
сувязь

Людка Сільнова

КРЫШТАЛЁВЫ САД

маніфэст транслінгвізму
і псыхадэлічнага літаратуразнаўства

Вечная краіна. Вечны час. Вечны натоўп. Вечны кароль. Вечны балькон. І розныя — нявечныя — маніфэсты… Маніфэсты вярхоўнай улады, партый, мастацкіх плыняў — найперш літаратурных: клясіцызму, рамантызму, сымбалізму, футурызму… Колькі іх было? Усе гэтыя ўрачыстыя заявы й пісьмовыя дакумэнты-сьведчаньні фрагмэнтарнасьці мысьленьня, непаўнаты адчуваньня, абмылкаў сваіх носьбітаў. Маніфэставаць — гэта, па сутнасьці, містыфікаваць, маніць, гаварыць няпраўду (але — прыгожа, і ў гэтым маніфэст прыпадабняецца жанру мастацтва). Такім чынам, маніфэст — гэта мануфактура, слоўная тканіна, вырабленая на патрэбу часу і спажыўцам. Маніфэст — гэта яшчэ і заўсёды міні-фэст, маленькае сьвята, з урачыстасьцю й пафасам. Баляваньне розуму, духу, свабоды… Вялікая заля. Сьвечкі. Рухаюцца дамы-ідэі ў лёгкіх, круглых сукнях. Кавалеры-сказы адцяняюць іх сваім ляканізмам… Зьвернемся да Слоўніку — Бібліі кожнага літаратара. Вызначэньне паняцьця маніфэсту ў слоўніку беларускай мовы — сухая, нясмачная трасянка зь сена й саломы толькі двух сэнсаў, знойдзеных ягонымі складальнікамі. Гэтага мала! Хіба ня так? Тут шуміць густымі галінамі сэнсаў біблійны сад з гранатавымі яблыкамі, чуецца голас: “О ты, урачысты пісьмовы зварот вярхоўнае ўлады да насельніцтва, Маніфэст! Табе сьпяваю гэтую смутную песьню. Імкліваму Вестуну нябачнага бачным, звонкагалосаму Злучальніку яўнага з уяўным, адважнаму Сыну Праяўленай і Непраяўленага — песьня песьняў маіх…” Свой пачатак маніфэсты бяруць ад пары Адраджэньня ў Эўропе. Яны зьяўляюцца сьведчаньнем наяўнасьці крызісу ў грамадзтве й мастацтве. І адначасова — паказчыкам пэўнай разьняволенасьці і дэмакратызацыі ў іх… Грамадзтва й мастацтва — дзьве люстры насупраць адна адной. І палітыка там падобная да паэтыкі: іх абедзьвюх можна вызначыць як “мастацтва суіснаваць разам”.

З пункту гледжаньня гісторыі старадаўніх грамадзтваў, палітыка і паэтыка — зьявы роднасныя, якія паходзяць з аднае сэнсавае сям’і. Палітыка — гэта сястра паэтыкі, прычым, малодшая. Таму ў сучасным ужытку — як тэрміны — гэтыя словы ў пэўным сэнсе й абставінах могуць быць узаемазамяняльнымі. Палітыку А. можна назваць ягонай паэтыкай і тлумачыць яе ў літаратуразнаўчых тэрмінах. У той час як паэтыку Б. можна спакойна сфармуляваць як палітыку ў дачыненьнях з уладамі, грамадзтвам ці Унівэрсумам. Палітыка яшчэ й наступным блізкая да паэтыкі. Першая мае вядомае, вельмі папулярнае вызначэньне як “мастацтва магчымага”. Другую таксама можна апісаць гэтай фармулёўкай. Ці ня праўда, і паэтыка — таксама “мастацтва магчымага”? Мяркуем, Арыстоцель не пакрыўдзіўся б за гэтае адцягненае вызначэньне закону нябёснае гармоніі? (А можа гэтае слова — “магчымае” — адкрыла б тады вароты сусьветнай какафоніі? “Магчыма ж — усё”, як сьцьвярджае штодзённы будзённы выраз. Але толькі створанае па законах гармоніі мае права існаваць вечна!) Слова “магчымае”, калі ўявіць яго за крышталь, павярнуць — і ўбачыць зь іншага боку, мае нешта агульнае са словам “магія”: агульны корань. А “магія” — са словам “магчы” (“умець”). У сваю чаргу, “магчы” перагукваецца з коранем слова “магутнасьць” (“сіла”). Такім чынам, магчымае — гэта тайныя веды, умельства і сіла. Вось чаму мастацтва — нашая палітыка! Назавем гэты комплекс гукаў КОМПЛЕКС МГ (МG). КОМПЛЕКС МГ (МG), па законах лінгвістыкі і зыходзячы з праяваў такой унівэрсальнай якасьці сьвету як імклівы транслінгвізм, пастаянна нібы “мігціць”, трансфармуецца ў блізкія яму па гучаньні і сэньсе КОМПЛЕКСЫ МЧ (МТСН), МТ (МТ) і МЦ (МС) : “меч” (“інструмэнт”), “мэта”, “мета”(“знак”), “матрыца”, “міт”, “маці”… Прадэманстраваную транслінгвістычную гульню можна працягваць і далей, і ўжо зь іншымі словамі, кожнаму чалавеку самастойна, інтуітыўна і спантанна, у любых абставінах жыцьця як працяглага навучальнага працэсу. Гулец у яе, або вучань, па меры спрактыкаванасьці больш-менш лёгка ўваходзіць у своеасаблівы транс — інакшы, зьменены стан сьвядомасьці, адрозны ад звычайнага, будзёнага.

Часьцінка trans на латыні азначае “пера…”, “праз”, “скрозь”, “на той бок”. Паэт, які знаходзіцца ў стане транслінгвістычнага практыкаваньня, лягчэй пераносіцца сваімі думкамі і пачуцьцямі (і як бы целам!) праз час і прастору, вандруе ў іншых рэальнасьцях. І, такім чынам, ягоная паэтыка зьвязаная з псыхадэліяй і яе можна назваць псыхадэлічнай. У нашым разуменьні і ў нашым кантэксьце псыхадэлія не зьвязаная з прымяненьнем наркотыкаў, якіх традыцыйна называюць псыхадэлічнымі рэчывамі ці псыхадэлічнымі сродкамі, або скарочана псыхадэлікамі. Выкарыстаньне іх для хуткага патрапленьня ў іншую рэальнасьць — супрацьзаконнае і разбуральнае, у нечым падобнае да парушэньня межаў або кантрабанды… Псыхадэліка як паэтыка — гэта кодэкс далікатнага, псыхалягічна правільнага, карэктнага ўваходжаньня ягонага адэпта ў зьменены стан сьвядомасьці і ў гэткім рухомым мобілі — як у сваеасаблівым транспартным сродку — творчыя вандраваньні па іншых рэальнасьцях вялікага сьвету.

Слова — “матэрыя”, “матар’ял”. Яго трэба “мець”. Яно — гліна, якая служыць для праяўленьня нябачнага — каб гэта нябачнае можна было бачыць, глядзець на яго, гладзіць, дакранацца, трансфармаваць…

Разгледзім КОМПЛЕКС ДХ (DH). Гэта”дыхаць”, “дух”… (і паэтычнае: “Дух — да хаты!”) Напэўна, вось так, гуляючы-перабіраючы:…”дух” — “дзьмухавец” — “да хаты”…— цяпер ужо ня помню — і атрымалася ў мяне назва кніжкі “Агністыя дзьмухаўцы”. “Душа”, як слова, гэтак і сэнс, — зьмягчоны варыянт “духу”. Яна знаходзіцца нібы пасярэдзіне ў вядомай формуле нашае чалавечае структуры: цела — душа — дух. “Цела” — наогул нешта мяккае, падатлівае, схільнае да трансфармацый, варыянтаў… Яно — гліна.

Беларускі паэт Алесь Разанаў — аўтар знакамітай праграмнай паэмы “Гліна”. А таксама — такога знакавага для нас жанру, як вершаказы. У апошніх увесь паэтычны твор нібы “вырастае” з фанэтычнага гучаньня аднаго, зрэдку двух-трох словаў беларускай мовы, часам і іншамоўных іх адпаведнікаў, словаў-сваякоў. Гэтага творцу можна сьмела аднесьці да паэтаў-транслінгвістаў, а апошнюю страфу паэмы “Гліна” назваць паэтычнай фармулёўкай, схемай і эмблемай транслінгвізму:

І толькі страла/ У нерухомай пространі гліны/ Ляціць/ З пачатку ў канец. Ёсьць у гэтым палацы-вызначэньні і “крывое акенца” (“крывінка”) — вельмі важнае паняцьце ў эстэтыцы Разанава. Словазлучэньне “нерухомая пространь гліны” бачыцца быццам недакладным: матэрыя-гліна ўвесь час рухаецца, трансфармуецца, расьцвітае рознымі варыянтамі ўзораў. Магчыма, яно ўжытае, каб падкрэсьліць неадступны, звыштонкі палёт стралы, быць для яго супрацьлеглым — падатлівым, “шырокім”, як не бязьмежным фонам. Відавочна, творца будуе тут канструкцыю-крышталь — дыялектычную цэласнасьць паняцьця-вобразу.

Чалавечае цела, якое ўвесь час мяняецца, пераўтвараецца па зямных законах, — гэта дрэва. А дух, які мае жорсткую структуру будовы, — крышталь. Таму хрысьціянства, што ў час свайго станаўленьня шмат увагі надавала духу, вельмі не залюбіла дрэва як сімвал цела. Нябесны горад хрысьціянства Новы Ерузалем — гэта горад-крышталь. А Хрыстос — мучыўся на драўляным крыжы.

Да паэтаў-транслінгвістаў можна залічыць — “залічыць”! як у атрад нашых ваяроў…— і беларускага паэта Леаніда Дранько-Майсюка. Але ў яго іншая, чымсьці ў Разанава, “вайсковая спэцыяльнасьць”: кіруючыся дадзеным толькі яму талентам, Дранько-Майсюк стварыў сваю паэтычную мову і зь ёю разам — сваю віртуальную рэальнасьць на Беларусі. Паэт перанёсься ў антычнасьць. Блукаў па сучаснай Грэцыі (і ня толькі душой і духам — таксама целам). І ў рэшце рэшт, вярнуўшыся (ці кожны раз вяртаючыся), стварыў сваю Празрыстую Грэцыю ў роднай краіне. Яна зматэрыялізавалася ў выглядзе невялікай паэтычнай кнігі “Акропаль”. Да таго ж, у падмацаваньне пэўнасьці, унівэрсальнасьці, прыгажосьці свайго віртуальнага сьвету (які з тых часоў — ён вартуе), паэт дадаткова прасякнуў-упрыгожыў яго мовамі кветак і колераў. Як залатымі і сярэбранымі мэталёвымі ніткамі, “дроцікамі”, прашыў і ўмацаваў ягоную структуру, каркас. У новай рэальнасьці насельнікі яе размаўляюць на беларускай, грэцкай, італьянскай мовах, на мове паэтычных вобразаў і сродкаў, на біблійнай мове, мове антычнага паганства, на мовах кветак і колераў… Але, найперш — на мове каханьня! (Да ўпамянутага тут тэрміну “паганства”. Многія ў нашай краіне ня любяць яго, бо гучаньне ягонае асацыіруецца са словам “паганы”, што значыць “брыдкі”, “нядобры”. А яно не асацыіруецца, а —так ужо сталася ў гісторыі тэрытарыяльнага пашырэньня хрысьціянскае рэлігіі на паганскія народы — спарадзіла яго, дакладней, гэты КОМПЛЕКС ПГН(PGN) атрымаў дадатковы, адмоўны, сэнс, які “разгарнуўся” з цягам часу ў іншую рэальнасьць. Навукова кажучы, першае стала кансуалам для другога як віртуала. І сын-віртуал пагражае цяпер свайму бацьку-кансуалу адабраць у яго права на прыстойнае жыцьцё ды й на жыцьцё наогул!.. Увага! У наш тэхнагенны час кампутары адносна людзей могуць зрабіць тое самае!… Але гэта так, драматычнае адступленьне… І ўсё ж слова “паганства” перагукваецца з іменем знакавага для нас творцы — Пігмаліён, аўтара сваёй ідэальнай рэальнасьці — Галятэі. Мяркую, у гэтым міфе адлюстраваны бясспрэчны факт таго, што ідэальнае паганства стварыла цэласную, аб’ёмную, трохмерную выяву свайго ўяўленьня аб блізкім ёй Космасе — нашай Галяктыцы. Хрысьціянства абрала двухмернасьць і дыхатамію… Дарэчы, і Пегас — крылаты конь паэзіі, сімвал натхненьня, — імя з таго ж “гукавага куста”: ПГ (PG)… Але вернемся ад Пігмаліёна да нашага аўтара Леаніда Дранько-Майсюка, беларускага паэта з грэцкім імем.) Каханьне — вось імя галоўнае мовы, на якой размаўляюць героі, прадметы, нават словы кнігі “Акропаль”. Бо ў каханьні скрыжоўваецца і факусіруецца ўсё : і сьветапогляд, і моўнае ўмельства, і творчыя магчымасьці — “воінскі дар” — чалавека. Знак каханьня, як мне бачыцца, — круг з мноства разоў накладзенымі адна на адну дыяганалямі і з адным агульным цэнтрам пасярэдзіне: кола, сонца, кветка, зорка, крыж, сьняжынка, крышталь… З пункту гледжаньня выключнай адданасьці сваёй віртуальнай рэальнасьці — стварэньне цэлае новае “паралельнае краіны”, — творчасьць паэта Леаніда Дранько-Майсюка можна аднесьці да праяў псыхадэлічнай практыкі. А радкі аднаго зь ягоных вершаў маглі б стаць паэтычнай аксіёмай, мэтафарай мэтадалёгіі і, у рэшце рэшт, сымбалічнай фармулёўкай сутнасьці псыхадэлічнага літаратуразнаўства :

Тут “ластаўкі” — думкі-разьведчыцы, “цяпло”-энэргія, “сны” — плён творчасьці іншых… І ўсё гэта — на прасторным антычным “ложы”. У гэтых радках Дранько-Майсюка — апісаньне прычын і неабходнасьці віртуальных падарожжаў. Паэтавы варыянт раю-выраю — Элада, “ільдзісты (добра структурыраваны) лад”.

Аўтар нядаўніх перакладаў маіх вершаў на рускую мову паэт Глеб Артханаў сем гадоў таму (у адным годзе са мной!) выдаў сваю першую кніжку “Вогненны воран”. Мая ж называлася “Ластаўка ляціць…” Праз некалькі гадоў, у час сумеснае працы над згаданымі перакладамі для нашага часопіса “Нёман” (вось ужо дзе адпаведная, сымбалічная назва для нашае беларускае ракі Леты, у якой усё зьнікае : Нёман — “Ня… ма…”!), і выявілася гэтае “арніталагічна-міфалягічнае” супадзеньне сэнсаў нашых кнігавых (“кунінгавых”, “княжых”, за-галоўных…) назваў. Цікава, што па адным з фальклёрных варыянтаў затапленьня зямлі — патопу, чалавек, які выратаваўся ад яго, пускаў у разьведку, ці блізка дзе падсохлая зямля, “цьвердзь”, спачатку ворана й ластаўку, а пасьля — галубку. Аўтары біблійнага “Старога Запавету” ў вядомай нам рэдакцыі скарацілі (“абкарналі”, пазбавілі цэласнага “кораню”) апісаньне гэтага важнага анталагічнага працэсу шуканьня апірышча ідэалізаваным (ідэальным?) чалавекам… (Дарэчы, у амэрыканскіх разьведшколах і дагэтуль існуе традыцыя называць сваіх разьведчыкаў на прафэсійнай лексіцы “арніталагічнымі” імёнамі. У тым ліку жанчын-разьведчыц — “ластаўкамі”.) Прызнаюся, што тады, калі мной давалася назва кнізе першых уласных структурыраваных тэкстаў-вершаў, я яшчэ ня ведала пра ўсё гэта. (Ці — ня ведала, што ведала: не ўсьведамляла…) Але ж вось — інтуітыўна ўгадала дадатковы сэнс гэтага дзіцячага, фальклёрна-лірычнага, сэнтымэнтальнага слова, звычайнага імені цёмнапёрай, імклівай птушкі з раздвоеным хвастом: “ластаўка”!… Ці гэта — дадатковы сэнс “угадаў” маю, тады яшчэ непраяўленую, але пэўна выяўленую пазьней разьведвальную сутнасьць? Яму спрыяў шматразовы паўтор слова “ластаўка” ў розных сытуацыях (сустрэчы з чытачамі на прэзэнтацыях, інтэрвію, гартаньне бібліятэчных кніг…)

Беларускі калегіюм — вось яшчэ адзін прыклад уладарнай віртуальнай рэальнасьці. Ён знаходзіцца нібы па той бок нашай недасканалай рэальнасьці і з’яўляецца пэўным “празрыстым утварэньнем”, (як для людзей — гледачоў адсюль) на тэрыторыі нейкага іншага сьвету, віртуальнай рэальнасьці, якую спарадзіла беспрэцэдэнтная ў Эўропе сытуацыя з адсутнасьцю нацыянальнае вышэйшае адукацыі ў нацыянальнай краіне канца ХХ — пачатку ХХІ стагоддзя. БК — гэта вялікі крышталь са сваімі супрацьлеглымі палюсамі й структураю. Яго структурная празрыстасьць, ляканічная, зьмястоўная геамэтрыя шматграньніка ўтрымлівае энэргію дадатковых (забароненых сучаснай традыцыяй) ведаў, дае магчымасьць наблізіцца да спасьціжэньня поўнае ісьціны. Беручы пад увагу ўзрослую апошнім часам актуальнасьць сымбалю КУСТА (у супрацьлегласьць сымбалю ДРЭВА), можна канстатаваць, што ў нас зараз ёсьць пільная патрэба ў “дадатковых галінах”, або дадатковых ведах, вэктарах мысьленьня, якія б, аднак, несьлі сябе на роўных з усімі іншымі “галінамі”, што выйшлі зь імі з аднаго “кораню”, з аднае кропкі. І каб яны — не адмаўляліся, “сушыліся” ці “ламаліся” ў+ крытычным імпэце. Сучасны гаспадар нашай краіны эксплуатуе, як выявілася, небясьпечную міфалагему ДРЭВА ; ён узяў на сябе функцыю быць “ствалом”, “вертыкальлю” (Богам) з лягічна другаснымі, слабымі “галінамі” (іх наогул можна сыстэматычна абразаць, як, да прыкладу, увесну ў таполяў). Такім чынам, міфалагема КУСТА нам здаецца зараз больш актуальнай і дэмакратычнай. І гэтая ж міфалагема, альбо графема, цалкам адпавядае канцэпцыі навучаньня і іншым структурам Беларускага калегіюму. Беларускі калегіюм — сваеасаблівы ідэальны, жаданы АНТЫсьвет адносна нашага балюча недасканалага і неўладкаванага сьвету. Пакуль што часткова — нібы “фрагмэнтарна”, не на поўную моц — праяўленая, гэтая інстытуцыя паўстае не толькі як жаданая, але й неабходная для спасьціжэньня натуральнае паўнаты неабсечанай ісьціны ўсяго Унівэрсуму нацыі. Ісьціны, якая гэтаксама складаецца з асобных, раскіданых, пэўна, у нябёснай гульні, маляўнічых сэнсавых “фрагмэнтаў”. БК — сьвятло з таго боку тунэлю насустрач нашаму філязофска-літаратурнаму транслінгвістычнаму руху : “Праз мову — да ісьціны!” І нам спатрэбіцца практыка старажытных магаў, манахаў-воінаў, ніньдзя, каб найхутчэй правесьці нашыя ідэі са стану “жаданае” ў “зьдзяйсьнёнае”.

Нябесны горад — Новы Ерузалем — гэтаксама адна з наймацнейшых віртуальных рэальнасьцяў. Сіні, халодны, засьнежаны, празрысты, крыштальны горад — надзвычайны вобраз паэзіі Ігара Бабкова (ягоных кніг “Solus Rex” і “Герой вайны за празрыстасьць”). Гэта — чароўны крышталь у небе, сымбаль дасканаласьці і таемных ведаў, матэматычна вывераны і суразьмерны, як загадкавая эгіпецкая піраміда. Гэбраі, народ, які даў сьвету Хрыста, доўгі пэрыяд жылі ў Эгіпце ў рабстве. Зь іншага боку, існуе вядомае параўнаньне матэматыкі з горадам : “Матэматыка — гэта вялікі горад, чые прадмесьці не перастаюць разрастацца, у той час як цэнтар перыядычна перабудоўваецца, кіруючыся кожны раз усё больш ясным плянам і імкнучыся да ўсё больш і больш велічнага распалажэньня, у той час як… старыя кварталы зь іх лябірынтам завулкаў зносяцца дзеля таго, каб пракласьці да ўскраіны вуліцы ўсё больш простыя, усё больш шырокія і зручныя” (Нікола Бурбакі).

Такім чынам, як мне бачыцца, нас шасьцёра. Алег Бэмбель (Зьніч), Алесь Разанаў, Леанід Дранько-Майсюк, Ігар Бабкоў, Галіна Дубянецкая і аўтарка гэтых радкоў. Добрая, “правільная” лічба — шэсьць. Гэта — палова чарады вучняў Хрыста. Тры дыхатамічныя пары (тры двойкі). Дзьве траістыя сваёй трымальна-існай сутнасьцю тройкі, дзьве ўзаемадапаўняльныя Тройцы , напрыклад, нябёсная Божая — і ў зямных формах: ікона ці сьвята (абраз ці абрад). З шасьці рысаў складаецца асноўны элемент структуры пчаліных сотаў — шасьцікутнік — і структура сьняжынкі, часта й кветкі… Цотная лічба анталягічна бліжэй да графемы КУСТА з адначасовым выхадам зь зямлі роўнавартасных галін з аднаго кораню, з аднае кропкі, крыніцы, arche; у тым ліку — і да структуры сьветлавога, энэргетычнага выбуху і найперш вядомага гіпатэтычнага Вялікага Выбуху ў Сусьвеце. А няцотная лічба хутчэй нагадвае пра структуру ДРЭВА з адным стволам і сымэтрычна разьмешчанымі па баках галінамі. Усе гэтыя садовыя вобразы дзеля большай ступені абстрагаваньня можна ўявіць як умоўныя іхнія праекцыі, схэмы на двухмернай прасторы белага аркушу паперы. Тут можна нібыта пазначыць пункцірам — назваць некалькі імёнаў і з маладзейшых творцаў, якія ў будучыні могуць стаць сапраўднымі пісьменьнікамі-транслінгвістамі, але пакуль рабіць гэта рана. Да таго ж, мне падаецца лягічным і эстэтычна адпаведным, што гэтая будучая “шасьцёрка” будзе расьці нам насустрач, з цэнтру, супрацьлеглага нашаму, — як сімэтрычная палова зьлёгку выцягнутага крышталю. Ці як расьце куст, дрэва насустрач промням сонца. Вось такая пазнавальная магія лічбаў.

Алег Бэмбель (Зьніч). Часта выкарыстоўваецца яго дваістае імя — таму што гэты чалавек нашмат большае, чымсьці літаратар, паэт Зьніч, няхай і вельмі таленавіты. Ён філёзаф, музыка, паэт, вандроўца, вучоны і хрысьціянскі вернік… Дваістасьць ягонай асобы (гэта многімі адчуваецца, але цяжка выказаць словамі; прыблізна : “Чалавек-Паэт”) з’яўляецца неабходнай рысай яго як увасабленьня першакрыніцы, бацькоўскага пачатку, бацькавага і матчынага адначасова, цэнтрам, адкуль некалі пабеглі ў прастору зялёныя галінкі кволага куста, адкуль нацэлілі свой вэктар росту грані будучага крышталю… Ён, зараз у вобразе старца з паслухмянай ветру доўгай сівой барадой, быў для нас тады, у 1980-90-х гадах драздовічавым Дзедам-Космасам. А па мэтафорыцы (мэтафорыка — мэта, імкненьне да якой дазваляе даць фору…), па мэтафорыцы нашага ваярскага прызваньня — Дзядзькам-Чарнаморам, які ішоў сьпераду, вёў нас, новае паэтычнае воінства, з чорнага, таямнічага Мора Памяць на бераг Рэальнасьці (Актуальнасьці). Ішоў сьпераду, а зь першага ж моманту апынуўся ззаду. У самым для нас мінулым. Такая доля ўсіх папярэднікаў: быць у пачатку і стацца адначасова ў самым канцы. Быць скрайнім. Зьніч, як стараскандынаўскі міфалягічны герой і бог Одын, валодае мастацтвам мяняць сваё аблічча, як захоча (глядзі імёны ў прысьвячэньні верша паэткі Галіны Дубянецкай, што надрукаваны ў часопісе “Крыніца” за 1999г. у № 9.)

Галіна Дубянецкая — самая малодшая з жанчын-паэтак гэтага кірунку. Яна амаль яшчэ не выявілася, не паказала сваю кніжку на вочы чытачоў. Але мы цудоўна адчуваем яе — ведаем, што такая кніжка ёсьць. Гэта менавіта зь яе гучаць ціхія вершы са сцэнаў і ў сяброўскім застольлі, прамоўленыя паэткавым голасам. Але як факту паліграфіі гэтай кнігі пакуль не існуе. Яна быццам “празрыстая”. Кніжка Галіны мае назву “Анадыямэна” (з грэч.: “Тая, што выйшла з мора”). Гэта Афрадыта, грэцкая багіня прыгажосьці й каханьня. І наогул, сымбаль жаночай сутнасьці. Паэтка кажа, што хоча дабіцца (!) такога кампазіцыйнага парадку вершаў, радкоў, словаў у рукапісе будучай кнігі, каб няможна было б скрануць зь места й пераставіць нічога: гармонія зьнікне. Рэхам: “Усё зьнікне!” Такая вось супэрзадача вызначае й супэртворцу. Так пішуцца сьвяшчэнныя й чарадзейныя кнігі. “Галінкаю тою якая згарэла… насустрач хітнецца аціхлае рэха… параніць раптоўна як водгульле стрэлу… прадоннай тугою аленяга рэву… зь нябыту прарвецца і ліне ў прарэхі …” Паэтка чуе “хор нябёснае чары”. У ейнай паэзіі паўстае вобраз дзіўнай Белай Кветкі, што “здалёк мігціць недасяжная” і “за крок стаіць незаўважная”… Белае Краіны? Серабрыста-лядзянае тайны?

Цікава, што ён таксама вымкнуў з вады, гэты самотны герой паэтычных кніг Ігара Бабкова. (Увесь час “нехта выходзіць з Тао вады патаемнай”. Але рэдка… Ягоная звыш-мэта — адчуць іншага й знайсьці яго.) Solus rex, aut Poeta, non quotannis nascitur (“Толькі кароль і паэт не нараджаюцца штогод” (лац.).) Прыметнік “празрысты” зьвязаны з тэмай вады, а вада — наш першапачатак, сымбаль памяці пра мінулае. Ён зьвязаны і зь яснасьцю, разуменьнем ісьціны. Зь візуальным адчуваньнем прасторы — бачаньнем скразных структураў, карцін… Празрыстасьць — катэгорыя транслінгвістычнага бачаньня сьвету, наогул, транслінгвістычнае практыкі. “Празрыстасьць”, “яснасьць” — гэта яшчэ й прафэсійныя тэрміны для вызначэньня сваеасаблівага стану зьмененай сьвядомасьці; знаходжаньня ў віртуальнай рэальнасьці. Ён, “Герой…”, туды, у віртуал, нашую краіну (вялікую, як Сьвет) і пераводзіць — у лёгкі сьветлавы стан зь цяжкага фізычнага. “Самотны імпэратар”… Вядома, што культура — арыстакратычная, а цывілізацыя — дэмакратычная. Культура — гэта “як”, “якім чынам” (“якімі чыньнікамі-ваярамі”), “якім шляхам” будзе рабіцца, ажыцьцяўляцца той ці іншы працэс. Цывілізацыя — хутчэй вынік, тое, што адбылося ў выніку культурнага працэсу, што можна памацаць і нават… уявіць за тую мэту, да якой першапачаткова імкнуліся (так вынік пераходзіць у мэту і аблудна ператлумачвае задуму); і ўсё пачынаецца спачатку, гэткае “культурнае пульсаваньне”… Горад “незагойна-сіні” (так апякае лёд!), аб якім марыць лірычны герой кнігі “Solus Rex”, — гэта крышталёвы горад на небе, дэталёва апісаны ў Новым Запавеце. Наогул, мэта хрысьціянскага існаваньня — трапіць на Неба, у дзіўны Горад-Сад.

Тэрмін “транлінгвізм” па-беларуску можа гучаць як “праз-лінгвізм”. Нават — “праз-моўнасьць”. Вось такая анталагічная якасьць жыцьця — выяўляцца праз мовы, праз-моўнасьць… Падобнае да “праз-рыстасьць”! Бо што такое маўленьне як не маляваньне энэргетычных рысаў ?… І абодва працэсы сыходзяцца ў адно ў сваім агульным “корані”-сэньсе: выяўленьне!

О, мова беларуская! Дальбог, Ты ўсіх вялікіх тайнаў каталёг…

Я й дагэтуль захавала тое радаснае здзіўленьне, тое ясьнюткае пачуцьцё ісьціны, разуменьня Сьвету, тое Адкрыцьцё, якое прыйшло да мяне ў час працы над гэтым вершам і поўнасьцю зьмяніла мае адносіны да літаратурнай творчасьці. Сьвет — сыстэмны і напоўнены сьвятлом (інфармацыяй)! Як каталёг. Як у сукупнасьці ўсе кнігі, якімі я штодня займаюся на службе, першапачаткова — дзеля кавалка хлеба, цяпер ужо — дзеля новых Адкрыцьцяў, радасьцяў незямных (“радасьць” і “рай”— блізкія па гучаньні і поўныя сонечнага сьвятла…) А слова “каталёг” — паходжаньнем са старажытнагрэцкае мовы (“ката” — усё, “лёг” — сыстэма ведаў)… Слова гэтае аднакарэннае са словамі “катарсіс”, “катэдра”, “каталіцызм”, “катах” (суквецьце). І — “катастрофа”… Але ж ёсьць і “катапульта”!

Некалі дырэктар Нацыянальнай бібліятэкі Аргентыны, пісьменьнік Хорхэ Луіс Борхэс у адным сваім творы назваў Сусьвет Бібліятэкаю. Гэтая ідэя цалкам кладзецца ў падмурак транслінгвізму. Усё — напісанае (праяўленае), ці будзе калісь напісаным (праяўленым). У прынцыпе, усякай кніжцы, нават самай незвычайнай ці напачатку “некарыснай”, можа знайсьціся месца ў лябірыньце паліц гэтай Бібліятэкі. Які аптымістычны прагноз!… Поўны пэсымізму: “абраўненьне” ўсяго, прыпадабненьне адно аднаму, нівэліроўка каштоўнасьцяў (у пэўнай ступені, нават дэмакратызацыя!…) прыводзяць да разбурэньня гіерархіі каштоўнасьцяў, яўна “крышталёвае структуры” сьвету, ягонага залатога “энэргетычнага каркасу”. Бо Сусьвет — гэта крышталь, на розных гранях якога грае рознакаляровымі адценьнямі сьвятло. Сад, прастора якога густа прасякнута галінамі з залатымі яблыкамі. Сьветлая лесьвіца, падобная да той, што прысьнілася Якабу, і па якой можна нам, нібы дзецям, лазіць на таямнічае Гарышча (у пошуках “новае зямлі” і “новага неба”). Зраўняць усё — гэта разбурыць разумную матэрыю, як бы “расплавіць” аб’ёмны крышталь і ператварыць яго ў гарызантальную, паўзучую, амаль двумерна “распластаную” вадкасьць. Зрабіць з прыгожай, празрыстай Структуры — цёмны Хаос. Цікава, што будучы будынак Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі (які ўжо дзесяць гадоў як “будуецца” і усё нават пачаць будавацца ня можа: эканамічныя цяжкасьці!), будынак, што плануецца размясьціць на поўначы Менску ў парку-садзе — па праекце, які выйграў у свой час у вялікім, сур’ёзным конкурсе (нават мы, радавыя бібліятэкары, бегалі тады ў інстытут глядзець работы і пісаць у спэцыяльную кнігу свае меркаваньні!…), будзе мець форму крышталю, альбо, калі хочаце, каштоўнага каменю, які ляжыць на пастамэньце як п’едэстале. Гэты “крышталь” будзе аддадзены пад шматузроўневае сховішча кніг зь вертыкальным ліфтам праз дыямэтар. А ў пастамэньце будуць разьмешчаныя чытальныя залы. Як жа наблізіць да нас, якой магіяй “праявіць” гэтую магчымую й гэтак адпаведную нашым уяўленьням будучыню?

І ўсё ж такі пра тых, каго б яшчэ можна было залічыць у наш знакавы рад, у творцы менавіта той літаратурнай хвалі, якая тут упершыню маніфэстуецца і тлумачыцца. Найперш, безумоўна, гэта жанчына-паэт (“паэт” — як яна сама сябе называе, калісь у адным сваім тэксьце вызначыла) Галіна Булыка. На жаль, лёс ня зьвёў нас блізка, і я мала ведаю пра яе асабіста, не была ў яе дома і г.д. Гэта — таксама знак нечага. Можа, пакуль недаступнага мне для авалоданьня матэрыялу? Хаця мы некалькі разоў падыходзілі параўнальна блізка адна да адной у ветравай стыхіі літаратурнага жыцьця: разам запісваліся на тэлебачаньні (зь іншымі ўдзельнікамі маладзёвага літаб’яднаньня “Крыніцы” пры “Чырвонай зьмене”), Галіна (яшчэ адна “галіна” Куста!..) па заданьні рэдакцыі пісала прадмову да маёй першай кніжкі “Ластаўка ляціць..”(ва ўсякім разе, гэта было абсалютна нечаканым для мяне, мы разам удзельнічалі неяк у лімавай “гарбатні” на кватэры ў спадарства Шніпоў, але ў асабістым плане не збліжаліся. Менавіта яна, Галіна Булыка, як мала хто ў сучаснай нашай паэзіі цудоўна ведае паэтычнае рамяство. Ведае хімію (у яе вышэйшая адукацыя ў гэтае навуцы!), тайны рэчываў. Мяркую, і альхімію. Назвы яе паэтычных кніг — знакавыя: “Сынтэз”, “Турмалін”… Доўгі час паэтка была як зьнікла, як перайшла ў іншую рэальнасьць, мала друкавала сваіх вершаў… І вось, калі побач з нядаўняй газэтнай падборкай яе вершаў я ўбачыла партрэт аўтаркі зь дзьмухаўцом (“кветкай Духу”), ахоўна атуленым жаночымі далонямі, — я зразумела, што ўжо зь нейкага туману, смугі раней нябачнага “выплывае” на кані новы пэрсанаж майго бачаньня літаратуразнаўчага раману, сваеасаблівага, індывідуальнага міту — паэтка-вершніца Галіна Булыка, як з паўпразрыстае гліны і зь медзяной маленькай булавой за поясам. Амазонка з афінскіх лясоў… З нас, паэтак-вояў, яна найлепш валодае “мастацтвам магчы”.

Космас аддзелены ад Хаосу (“мора выпадковасьцяў”) непарушнымі законамі, якімі ён кіруецца. Сястра Галіны Дубянецкай вучылася ў Ангельшчыне — Ангельшчыне на тэолага. Аднойчы яна прывезла адтуль каляровыя фатаграфіі свайго паломніцтва ў Стоунхэндж. І падарыла мне адну зь іх: у чыстым зялёным полі стаяць у круг старыя каменныя вароты. Падарыла, папярэдне паклаўшы гэту фатаграфію ў агніста-чырвоную капэрту, нянаскую, шурпатую і стыльную. Гэты старажытны помнік — адзін з цудаў сьвету. Абсэрваторыя? Паляўнічая пастка?.. Стоунхэндж, хутчэй — гэта ўпарадкаваная прастора для магічнай практыкі друідаў, кельцкіх жрацоў або шаманаў аднаго з паўночных народаў Эўропы. Друіды параўноўвалі сутнасьць людзей з тымі альбо іншымі дрэвамі. Паміж людзьмі і дрэвамі існуе пэўная еднасьць, блізкасьць і сваяцтва. Але мы, людзі, існуем як бы на іншым полюсе гэтае еднасьці ў дачыненьні да дрэваў. Калі дрэва цягнецца галінамі ад зямлі да неба, у чалавека “каранёвая” сыстэма знаходзіцца ў галаве, а рэпрадуктыўныя органы — ніжэй яе. У той час як у дрэва кветкі — вышэй кораню. Мы хутчэй як бы “зьвісаем зь нябёсаў”, чымсьці расьцём адсюль, зь зямлі (назіраньне М. Кушы). Такім чынам, зноўку праяўляецца будова-крышталь — нейкі шматграньнік з дзьвюма гойстрымі вяршынямі: адна — уверсе (Чалавек), другая — унізе (Дрэва). А ў сукупнасьці — тайна і сэнс многіх рэлігійных вераваньняў як сьветапоглядных сыстэмаў, у тым ліку і хрысьціянства. Сымэтрычны “верх” і “ніз” у гэтага “Крышталю”: сказана ж было шчэ тысячагодьдзі таму эгіпецкім мудрацом — што ўнізе, тое ж і ўверсе, і наадварот… Крышталь у руках Дзіцяці. Менск. Кастрычнік: аголеныя дрэвы. Каменьне ў руках моладзі… Так паэтыка злучаецца з палітыкай. Стоунхэндж — сімвал беларускай рэвалюцыі: каменныя вароты ўкруг, неба і зямля, вецер, і — няма каму вяршыць рытуалы.

“Крытыкаваць паэзію можна толькі пры дапамозе паэзіі”, — пісаў Ф. Шлегель у сваіх “Фрагмэнтах”. Дакладней і больш мэтафарычна, актуальна канец фразы можна было б перакласьці як “…праз паэзію”. Задача псыхадэлічнага крытыка, літаратуразнаўцы — не стаяць збоку літаратурнага працэсу, а самому актыўна ўдзельнічаць у ім. Не сядзець на гары з наборам інструмэнтаў і глядзець на творы таго ці іншага пісьменьніка, зьверху ўніз, не! Адэпт псыхадэлічнага пошуку павінен сьмела ўваходзіць у сьвет аўтара, у створаную ім іншую, віртуальную рэальнасьць, адшукваць там гэты твор і адчуць яго месца, а не ацэньваць яе з пазіцыі сваёй рэальнасьці. Такім чынам, асноўныя правілы псыхадэлічнага літаратуразнаўцы: 1) Уваходзіць у віртуальны сьвет аўтара. 2) Прымяняць для гэтага спэцыяльную тэхніку. 3) Шукаць у творы элемэнты транслінгвізму. 4) Акцэнтаваць увагу найперш на станоўчых рысах твора (шукаць стваральныя існасьці). Некалькі аўтараў — і крытык — разьведчык-дасьледчык мае ў сваім аперацыйным полі некалькі аўтарскіх “галактык”. Літаратуразнавец набліжаецца да Бога.

У сьвятле транслінгвістычных ідэяў, Літва — гэта, магчыма, Лютва, першапачаткова — ад “дружыны лютых воінаў”. (Люты — тут, як і раней, у даўніну, не злы, крыважэрны, а вельмі моцны па сіле праяўленьня). Іхні асноўны, надзвычай адпаведны архетып — Воўк. Найбольш распаўсюджаны й дзіўны ў сучасным беларускім фальклоры вобраз ваўкалака (або — з жаночым канчаткам — ваўкалакі, што яшчэ больш узмацняе старажытнасьць, глыбіннасьць і магутнасьць вобразу) адлюстроўвае рэшткі народнай, ужо амаль гэнэтычнай памяці пра былых імклівых воінаў, ведуноў, чарадзеяў, паэтаў і практыкаў пэўнай магіі (як сыстэмы дзеяньняў, здольнай суадносіцца з рэальным зямным жыцьцём і узаемадзейнічаць зь ім, зьмяняць яго па сваім жаданьні-алканьні). Ваўкалака-Воўк, які Жадае… Літва — гэта яшчэ і Лётва: ад слова “лётаць” — хутка перамяшчацца ў прасторы, у тым ліку, адно ў паветры, адарваўшыся ад зямлі. Магчыма, яны ўмелі наогул інакш перасоўвацца ў прасторы і часе, чымсьці звычайныя людзі — іншыя насельнікі тых земляў. Напрыклад, такую ўласьцівасьць народ прыпісваў полацкаму(!) князю Усяславу Чарадзею. І — літасьць да тых, хто абмежаваны ці ўпаў. Гэта былі высокакультурныя воіны, з разьвітай маральлю чалавека — і жыцьцялюбныя. Цяпер большасьць насельніцтва краіны з практыкаў-воінаў ператварылася ў сузіральнікаў. У параўнаньні зь Літвой, імя Беларусь падаецца як навала з Усходу (прывілася, бо кажуць, белы колер — гэта сымбаль Духу, тут быццам ёсьць пэўныя судакрананьні…) Паступова, пачынаючы з усходніх земляў, краіна робіцца белай, бясколернай, ніякай празрыстай, ужо амаль нябачнай, няіснай тут — неіснуючай… А пачыналася асэнсаваньне асноўнай культурнай ідэі з тых воінаў-кніжнікаў. Не, саміх кніг тады не існавала, яны былі толькі ў полі (ці моры) Магчымага. Але самі воіны гэтыя ўжо называліся конунгамі, кёнінгамі, кунігасамі… Кніга — найвышэйшае творчае адзінства вершаў, лічыў паэт Восіп Мандэльштам, аўтар кнігі “Камень” і радкоў пра тое, як “у чаканьні віна пустыя зыбаюцца крышталі” (адзінства саду і крышталю). Мы — кніжная нацыя. Беларускі нацыянальны арнамэнт “кветка” (або “зорка”) нібы складаецца з чатырох раскрытых кніг — ад чатырох бакоў сьвету: захад, поўнач, усход, поўдзень. Мы схільныя да чытаньня, мараў, трызьненьня наяве, стварэньня віртуальнай рэальнасьці. І дзяржава наша — Беларусь або Белая Русь — у значнай меры віртуальная. Нам усім, а ня толькі Апалёну-Купале, “сьняцца сны аб Беларусі”…

Існуе меркаваньне, што беларусы — гэта славяне, узгадаваныя на балцкім субстраце (“падсьцілцы”). І што генэтыка славянства — русь — зьвязаная з паўночнымі цывілізацыямі. У Паўдзённай культурнай традыцыі сьвет быццам бы адпачатку быў падзелены на белы і чорны, дабро і ліха і г.д., у той жа час як у Паўночнае ўсе яны — сілы, дадзеныя нам Богам для асэнсаваньня сьвету. Сарцавіна арктычных вучэньняў — руны, весткі багоў людзям. І яны не славесныя, яны вышэй за чалавечыя мовы, бо багі не гавораць словамі людзей. Яны — ільдзістыя і цьвёрдыя як камень. Руны выкарыстоўваліся старажытнымі плямёнамі на вялікай прасторы Паўночнай Эўропы ня менш як некалькі тысяч гадоў. Яны — інструмэнты для вызываньня пэўных сілаў і стасункаў зь імі. Гэта знакі ўтрымліваюць у сабе патэнцыялы натуральных працэсаў, а таксама варыянты асноўных духоўных парываньняў чалавека (у іх графічным выглядзе). Руны альфабэт (яго яшчэ называюць “устаў”: як статут, закон ці звычай — тое, што “паўстала”) — гэта энэргетычная схэма, закладзеная ў прыродзе і ў нас саміх. Мяркуецца, што гэты альфабэт-закон быў адкрыты як дар чалавецтву і благаслаўленьне для ўсяго роду. Цікава, што ў графіцы рунічных знакаў адсутнічаюць гарызантальныя рысы. Гэта — знакавая адсутнасьць: толькі вертыкаль і дыяганаль… “Знакі вертыкальнага часу”. Слова “руна” паходзіць ад старанарвэжскага слова “рун”, якое азначае “шэпт” або “сакрэт”. У стараангельскім гэта — “таямніца”. Можна патлумачыць руны як “сакрэты, расказаныя шэптам”. З VI па XII ст.ст. на Поўначы Эўропы квітнела культура вікінгаў, у якой шырока выкарыстоўваліся руны. Само слова “вікінг” перакладаецца як “вандроўца”, “першапраходца”, магчыма й “разьведчык”. У песьнях “Старшай Эды” і “Малодшай Эды”, у якіх прадстаўленая міталёгія, тэалёгія і паэзія старажытных паўночных народаў, згадваюцца руны і падаецца легенда іх паходжаньня. Упершыню іх убачыў дабравольна прыбіты ўласнаю дзідай да Дрэва жыцьця ўніз галавою галоўны герой Одын у час унутранага азарэньня. Ён убачыў руны ўсе адразу ў дзевяці палачках як бы кінутых на зямлю перад яго вачыма. Яны ўпалі ў форме дакладнай крышталічнай рашоткі, каркасу якойсьці структуры… “Одын” са старажытнанарвэжскага — “вецер”, “дух, які пранікае ўсюды” (праніклівы скрозь і праз…) Ён — старэйшы з Багоў скандынаўскае міталёгіі. Одын-Вецер — Бог натхненьня, магіі, паэзіі, гаданьня й прадказаньняў… Меў з паўсотню імёнаў. Руны — гэта, па беларуску кажучы, “рысасловы”: рысы, якія моцна зьнітаваныя з пэўнымі словамі. (Сам тэрмін “рысасловы” прыдумаў аўтар паэм “Гліна”, “Камень”, “Усяслаў Чарадзей” Алесь Разанаў, праўда, для аднаго з жанраў сучаснай беларускай экспэрымэнтальнай паэзіі.) Апэрацыі са словамі, на радасьць і пакуты, застануцца для чалавека непазьбежнымі да самага канца існаваньня. Трэба ўмець вымаўляць і слухаць іх (услухоўвацца), шматпланава разумець, правільна выкарыстоўваць у паўсядзённай будзёнай практыцы і ў стасунках з сіламі, якія даюць натхненьне і моц. У наш час людзі згубілі вертыкальнае вымярэньне, жаданьне бачыць і чытаць “знакі вертыкальнага часу” (зноў азначэньне Разанава — назва яго эсэістычных зацемак). У бальшыні сучасных эўрапейцаў няма ані патрэбы, ані жаданьня дасягнуць стану адкрытасьці Тайне, якой … на самой справе не існуе. Тайна — у перажываньні таемнасьці, а таемнасьць — значыць невымоўнасьць, нефармулюемасьць. Сёньня ж цэніцца дакладнасьць, усё большая й большая. (“Дакладнае, завышдакладнае!..— усклікнуў бы філёзаф N.) Цывілізацыя друідаў — вандроўных чараўнікоў-дрэвапаклоньнікаў, што таксама выкарыстоўвалі руны, валодала ведамі, якія можна назваць апэрацыянальнымі (якія існавалі ў асноўным толькі ў цеснай сувязі з практыкай). На думку Артура Кроўлі, “Магія — гэта навука і мастацтва выклікаць зьмены ў адпаведнасьці з жаданьнямі”. Ня больш і ня менш таго. Кожная руна-знак уяўляла сабой адзінства парных супрацьлеглых сутнасьцяў (у залежнасьці ад таго, зь якога боку глядзець на яе, але толькі “па вертыкальнай лініі”). Як часта менавіта ў парадаксальным выказваньні мы знаходзім пробліскі промняў найвышэйшае мудрасьці — як “з трэццяга вымярэньня”, дзе магчымае натуральнае, мірнае суіснаваньне першага й другога (дзіцяці або казьлянятка зь ільвом, як у Бібліі)! Гэта мара, “вядунскі сон” чалавецтва. Усё, блізкае да гэтага, больш гарманічнае і трывалае, больш надзейнае. Парадаксальнасьць — пашпарт для паездак за мяжу Абмежаванага... Да прыкладу, можна ўзяць тарашкевіцу — варыянт беларускага правапісу (і вымаўленьня!). Яна паўстала ў час набегу хвалі чарговага “адраджэньня” ў Белае Русі, асабліва была папулярнай у Вільні — нашых Паўночных Атэнах — і культурова блізкіх ёй землях. У аснове тарашкевіцы ляжыць рунічная ідэя-спарыш, якая палягае ў спалучэньні мяккасьці й цьвёрдасьці: па ўнівэрсальнай формуле М + Т, дакладней, у беларускім варыяньце М’ + Т’(Ц’). Мяркую, тарашкевіца — гэта правапіс-рунь, які паўстае й праз зіму. Што да рунаў, хрысьціянства ў сярэднія вякі і пазьней агнём і мечам выцясьніла паганскія вераваньні народаў Паўночнае Эўропы і Скандынавіі. Мяркую, гэтая барацьба ідэяў адлюстраваная ў асаблівасьцях будовы гатычных хрысьціянскіх храмаў (каменны “лес” ашаламляльна сьмелых “вертыкаляў”). У “рунічных акулярах” па-новаму чытаецца Шэксьпіравы “Гамлет, прынц Дацкі”. Пушкінскі “Аўген Анегін”… “Мастацтва належыць не народу, а прыродзе” (Шэлінг). Прырода адпачатку разумная, і зь ёй можна размаўляць мовай Сусьвету — рунамі, сьведчыць адзін з законаў Паўночнай (або Арктычнай) культурнай традыцыі.

У час найбольшае актуальнасьці ў дыскусіях гарызантальнае рысы геаграфічнай дыспазыцыі “Захад — Усход” дазвольце зьвярнуць вашу ўвагу на вертыкальную рысу альбо вось “Поўнач — Поўдзень” як на ня менш глыбінна-патэнцыяльную, у нечым істотным — для разьвіцця, росквіту той “Кветкі Белае” (вобраз Галіны Дубянецкай)… — роўную па сіле і сымэтрычную рысе першай. (Цудоўна, што ў беларускай мове захаваліся словы “рыса”, “рысаваць”: вельмі “паўночны” ў іх корань!) Уся Паўночная Беларусь як “затканая рунамі” — поўніцца сьлядамі матэрыяльна-культурных кантактаў са згаданымі тут паўночнымі цывілізацыямі Эўропы. Гэтыя археалягічныя знаходкі, упрыгожваньні, манэты, інструмэнты да гэтай пары называюць “скандынаўскімі” (некаторыя нават упрыгожаныя “рунічнымі арнамэнтамі” ці “надпісамі”). Знакамітыя полацкія княжацкія імёны — Рагвалод ды Рагнеда, — а таксама княжацкія Ігар, Вольга гэтаксама з Краіны ільдоў і халоднага мора. На тэрыторыі сучаснай Беларусі некалі (1-2 тысячагодьдзя таму) меў хаджэньне кельт(!) — прылада для працы ў выглядзе сякеры для апрацоўкі дрэва і будаўнічых работ. У беларусаў, як і ўва ўсёй Паўночнай Эўропе, у сярэднія вякі спакойна ўспрымалі драўляныя скульптуры, барэльефы з выявамі сьвятых: гэтыя народы выйшлі з аднае культурнае традыцыі. У той час як на Русі-Масковіі, напрыклад, гэта лічылася сьвятатацтвам: “Паганскія ідалы ў хрысьціянскім храме!”. Драўляны посах, зрэзаны рунамі, часта ўвеньчаны выявай галавы каня як сімвала хуткага перамяшчэньня ў прасторы, альбо пазьней мятла ў руках старажытнага шамана ў вікінгаў, тэўтонцаў, кельтаў — гэта неабходная, па ўяўленьням іхніх і нашых продкаў, прылада для вандровак у іншыя вымярэньні быцьця, у царствы, якія знаходзяцца за межамі звычайнай фізічнай рэальнасьці. Мятла, да таго ж, была для продкаў увасабленьнем розных планаў быцьця (карані, сьцябло, галінкі), якія можна было пераварочваць у прасторы (у адрозненьне ад зафіксаванага дрэва) і “мяняць” якасьці сьвету, спазнаваць яго, вандраваць у ім… Драўляны посах у руках паўночнага шамана быў алегорыяй Дрэва жыцьця. Як сьведчаць старажытныя крыніцы, звычайна галаўны ўбор паўночна-эўрапейскіх шаманаў упрыгожваўся рагамі аленя альбо лася. Некаторыя насілі плашчы са шкураў, зь мехавым капюшонам, які насоўваўся на вочы ў час рытуальных дзеяньняў (ну чым не ваўкі-ваўкалакі з нашых казак!) На нагах у іх былі боты, зшытыя зь мяккай скуры, зь мехавым аздабленьнем па краёх (маглі як практыкі-магі рухацца бясшумна й хутка, узьнікаць нечакана…). Цікава, што сярод іх нярэдка былі й шаманы-жанчыны. Яны ўпрыгожвалі берагі свайго адзеньня шматзначным арнамэнтам-вышыўкай, а шыі — каралямі з бурштыну і ракавін (“тыя, што выйшлі з мора”…) Руны (асацыятыўны рад: рысунак, рух…) служылі ў продкаў сродкам перадачы ведаў і жыцьцёвай мудрасьці. Сваеасаблівым унівэрсытэтам, калегіюмам, куды прымалі найбольш годных выбранцаў з адпаведнымі прыроднымі здольнасьцямі. Напрыклад, дарам бачаньня, дарам моцнага жаданьня, дарам гармоніі, дарам справядлівасьці, нарэшце, дарам волі, самакантролю (гэтак неабходнага воіну!). Руны — гэта энергіі: гронкі празрыстага грому, рыскі зялёнай руні, што цудам прабіліся скрозь сьнег. Вынікі практыкі прымяненьня рунаў моцна залежаць ад маральнай сталасьці і духоўнай адказнасьці таго, хто зьвяртаецца да іх па дапамогу. Некаторыя вучоныя лічаць, што для рунаў скандынавы адаптавалі грэцкі альфабэт у час кантакту з элінскай культурай (ІІ ст. н.э.).

На рунах была заснаваная і трымалася цывілізацыя друідаў — адна з самых магутных цывілізацый Поўначы. На рунічных прынцыпах друіды будавалі ўсю сыстэму сацыяльных адносін: выхаваньне, навучаньне, пасьвячэньне, магічныя працэдуры. Мяркуецца, яны атрымалі свае веды ў спадчыну ад больш раньняй унівэрсальнай традыцыі — нардычнай, але распрацоўвалі ў асноўным тэхніку практычнага прымяненьня гэтых ведаў. Калі паўстала небясьпека, зьвязаная з даступнасьцю іх сьвяшчэнных ведаў, набыткаў, друіды зьнішчылі сваю тэхналёгію. У сучаснай эўрапейскай культуры засталіся толькі яе невялікія фрагмэнты: “драўляны” гараскоп друідаў, Стоунхэндж(?)… Драўляне — этнічная супольнасьць, якая існавала калісь на тэрыторыі сучаснай Беларусі (каля 20-10 стагодьдзяў таму). Яны жылі ў асноўным на ўзьбярэжжах рэк Прыпяці і Гарыні. Назва іх супольнасьці паходзіць ад дрэваў, дрымучых гушчароў (якія наводзяць дрымоту — стан затарможанасьці, страху, трансу, трызьненьня…) Трупы свае яны спальвалі (як дрэвы); і толькі з канца 10 стагодьдзя, як іншыя славяне, пачалі класьці іх у магілы. Ужо згадвалася пра выкарыстаньне ў даўнія часы на тэрыторыі Беларусі для апрацоўкі дрэва сякеры “кельт”. Магчыма, калектыўны подпіс у пачатку 1990-х гг. пад шэрагам публікацый у газэце з гэткай азіма-рунічнай назвай “Наша Ніва” “Беларуска-кельцкі зьвяз” або “BKZ” — гэта не толькі досьціп, удалая прыдумка перакладчыка, вобраз, не адно віртуальная рэальнасьць… (Напрыклад, сучасны паўночны народ швэды, як сьведчыць беларускі літаратар Алесь Туровіч у штотыднёвіку “Культура” (публікацыя па выніках паездкі ў Швэцыю), вельмі шануюць дрэвы і дагэтуль любяць усё драўлянае. Нават асадкі ўдзельнікам міжнароднага літаратурнага форуму яны падарылі не плястмасавыя, а драўляныя; і жэзлы ў паліцыянтаў — драўляныя, а не гумавыя ці плястыкавыя. Швэды — “сьведы”, “сьведкі”…) Здаецца, ёсьць тут нейкая сувязь і з пазьнейшай назвай “дрыгавічы” — племяннога аб’яднаньня ўсходніх славянаў у VIII - X ст.ст. на нашай тэрыторыі. Комплекс ДРГ (DRG) мае значэньне “вільгаці”, “макрэчы” й “вады” ў мовах плямёнаў, што тады засялялі нашыя землі. І — дзіўна перагукваецца са значэньнем “сябар”, “дарагі”(“блізкі”), “добры”(“станоўчы”). Дрыгва, якой поўніліся прыпяцкія землі, — гэта “вільгаць”, што “торгаецца”, варушыцца, рухаецца. Па аналёгіі зь іншым найменьнем— літва, — дрыгавічы, дрыгва, “Дрыгва” як гіпатэтычная назва ёсьць таксама супольнасьць плямёнаў, якая тлумачыцца прыкладна як “супольнасьць Сыноў Вады (ці Вільгаці)”, дружных воінаў і дарагіх адно аднаму супляменьнікаў. Паўночная зона расьсяленьня ўсходніх славянаў фармавалася, як вядома, вакол ракі Волхаў (у раёне Ладагі), назва якой нагадвае старажытнаславянскія словы “валхвец”, “валхаваці” — “чараўнік”, “чараваць”. Адтуль гэтая выразна скандынаўская культура распаўсюдзілася на поўдзень і пусьціла карані на будучых беларускіх землях. Так у нядаўнім штотыднёвіку “Голас радзімы” ў артыкуле Л. Дучыц чытаем пра наступныя скандынаўскія знаходкі: “Паблізу горада Браслава знойдзена каля сотні абломкаў костак жывёл з нанесенымі на іх рунічнымі (скандынаўскімі надпісамі і знакамі). Ігральная костка з рунічным надпісам знойдзена ў Полацку”. Успомнім, што на поўначы Беларусі спакойна ўспрымалі ў Сярэднявеччы драўляныя скульптуры і барэльефы ў хрысьціянскіх храмах… Відунас у сваёй кнізе “Літва ў яе мінулым і сучасным” гэтаксама згадвае вышытыя бадай што “рунічныя надпісы” на адзеньні старажытных літоўцаў, гэтак жа як і містычную любоў іх да дрэваў і коней, а яшчэ да кветачкі руты. Зь іншага боку, існуе меркаваньне, што літва — гэта “прыхадні” з-за Дунаю, з Паноніі (Трансільваніі), якія маюць у сваёй генэтычна-культуровай структуры моцны “італійскі” фрагмэнт (Длугаш). Нават іх назва “Літалія”, “Літанія”, “Літуанія”, “Літванія”, “Літва” — ад “L’ Italia”… Гэтак Поўнач злучаецца з Поўднем: у адным крышталі. Піраміда, адлюстраваная ў моры. (У канцы студзеня 2000г. у некаторых эўрапейскіх краінах можна было назіраць цікавыя з’явы: зь неба падалі крышталі нейкай замерзлай вільгаці, часам да памераў чалавечае галавы, якія нават ранілі людзей і наносілі шкоду іх збудаваньням. Зараз іх дасьледуюць вучоныя. Як выявілася, гэтыя крышталі — з ідэальна чыстае вады. Магчыма, перад намі варыянт метэарычнага дажджу, або чыйсьці “высокатэхналягічны” навагодні жарт, як паведаміла тэлевядучая навін…). А. Шлегель гаворыць, што хрысьціянства і паўночныя паганскія культуры заваёўвалі Эўропу на зьмене міленіюмаў адначасова. Яны перакрыжаваліся, як мячы, над тэрыторыяй Беларусі і “супалі” ў паднятых да неба руках.

Ніхто не заслугоўвае называцца Творцам (Creatore), акрамя Бога і Паэта, як мяркуе Шэлі. Паэт, па вызначэньні, сам павінен быць найлепшым, наймудрым, найшчасьлівым і найбольш праслаўленым зь людзей. У некаторых паўночных мовах слова “ас” азначае “Бог”, а таксама “рот”, або “вароты слова” (параўнаем зь біблейным: “На пачатку было Слова…”) “Solus Rex, aut Poeta...” Старажытнагрэцкі паэт Арфэй граў і сьпяваў, і пад яго музыку, кажуць, рухаліся камяні, будаваліся гарады, расьцьвіталі сады. Паэт парадкуе фізычныя хвалі, зьвязвае, выбірае — і для яго самога бывае незразумела, чаму менавіта так, а не іначай (Наваліс). Такім чынам, ён ня толькі Бог у сваёй справе, але і інструмэнт Бога, праваднік яго ідэяў. У беларускай міфалёгіі Арфэю адпавядае вобраз Сымона-Музыкі. Паэт і жрэц былі спачатку адно, адно наступныя часы раздзялілі іх. Гэтая сапраўды “найстаражытная прафэсія” падверглася няўмольнаму працэсу спэцыялізацыі… І толькі па традыцыі паэта называюць зрэдзьчасу “чараўніком”, “магам”. Вельмі рэдка “лекарам” і амаль ніколі “воінам”. Аднак этымалогія яго імя падказвае, кім ён быў раней на самай справе. Грэкі называлі паэта Poetes — творцам, прыдумшчыкам. Гэтае слова паходзіць ад слова poeien, што значыць па-старажытнагрэцку “рабіць” або “выдумляць” (гэта нашмат пазьней “выдумляньне”, “выдумваньне” пачалі прыраўноўваць да нерабленьня і драматычна супрацьпастаўляць рабленьню). Паэзія, такім чынам і адпачатку, — гэта сукупнасьць ведаў і рамесьніцкі інструмэнт, і задума, і прафэсійны навык, і зьмест, і форма. Гэта — майстэрства (увогуле). Як казаў Гарацы, “усё сьмеюць паэт з жывапісцам, і ўсё ім магчыма, калі пажадаюць”. У паэта ёсьць конь (крылаты Пегас, вецер), і на ім ён падымаецца над зямлёй туды, куды іншы падняцца ня можа. “Асядлаць вецер” — адно з самых цёмных і ўстойлівых паняцьцяў рунічнае магіі і, здаецца, магіі (як мастацтва магчымага) увогуле. Сучасная цывілізацыя больш шануе выбар верагодных дзеяньняў, чымсьці дар рухацца ў пэўным кірунку… Гэтыя ўсе разважаньні здаюцца правакацыямі, але яшчэ Плятон заўважыў, што “дарма чалавек разважны грукае ў дзьверы паэзіі”. Паэт — чалавек, які прызваны: ў нябёснае войска. Войска стваральнікаў. З гэтага пункту гледжаньня цікавая гіпотэза пра значэньне старажытнай назвы паўночнай часткі беларускага этнасу — крывічы. “Крыве” — жрэц (на сучаснай літоўскай мове). Крывічы — народ стваральнікаў, творцаў, чарадзеяў, валхвоў, разьведчыкаў, воінаў, жрацоў, паэтаў, крэатараў. Крыві — гэта творцы! Бо комплекс КР (KR) у нашай прамове — гэта “першапачатак”, творчая крыніца, момант Вялікага Выбуху, Вялікага Гуканьня, Першага Ўскрыку… Навуковая творчасьць усяго толькі прыватны выпадак мастацкай творчасьці. Намаляваць навуковую карціну сьвету — супэрзадача кожнага творцы (ці хаця б накідаць антрацытавымі рысамі яе кампазыцыю — і няхай усё будзе “празрыстым”). І, як нам мяркуецца, з пункту гледжаньня глыбіннага зьместу назвы прафэсіі, кожны паэт павінен прыдумаць сваю мову. І ня толькі ў сэньсе “паэтычная мова аўтара”, “мова і стыль пісьменьніка”, якія разглядаюцца літаратурнымі крытыкамі. Гэта стварэньне мовы, прыроўненае да стварэньня сусьвету, — неабходная практыка, абрад, падобны да ініцыяцыі перад уваходжаньнем у сьвет сталых воінаў-практыкаў. І усё гэта — дзеля ўваходжаньня ў сьвет высокіх энэргіяў, словаў і творцаў, у вялікі Сусьвет-Суквецьце віртуальных рэальнасьцяў. Паэты — практыкі і вартаўнікі віртуальных садоў.

Адам і Ева, саграшыўшы ў райскім садзе, “сталі як багі”. Што гэта значыла? Магчыма, яны, спазнаўшы дабро і ліха, навучыліся спараджаць Слова (размаўляць, весьці дыялёг), ператварыліся самі ў творцаў новых рэальнасьцяў. Бо й сам чалавек у адносінах да Бога — віртуальная рэальнасьць, існаваньне якой залежыць ад волі яе Творцы… На шляху ў новую рэальнасьць першых грэшнікаў сустракаў анёл з мячом. Комплекс ВРТ (VRT) — гэта варта (ахова, каравул) ля варотаў, вартасьць (каштоўнасьць), віртуальны (створаны) сьвет, гэта варушыцца (рухацца, дзейнічаць), варштат (прылада працы), варыва (гарачая страва), варыянт (відазьмена) — і вар’ят (чалавек “бяз розуму”, ненармальны)… Усё — да сэнсавага куста літаратурна-паэтычнай творчасьці чалавека. Псыхалёгічная віртуальная рэальнасьць, створаная транслінгвістам, — гэта адзін з прыватных варыянтаў віртуальных рэальнасьцяў увогуле. Можна сказаць, што транслінгвізм — гэта тэорыя, а псыхадэлічнае літаратуразнаўства — практыка ўваходжаньня ў іншыя тэксты. Лацінскае слова virtus азначае “доблесьць, незвычайная якасьць”. У антычнай літаратуры яно выкарыстоўвалася як вайсковы тэрмін, а ў сярэднявечнай — для азначэньня актуальнае сілы, моцы. Корань VRT на санскрыце азначае “падзею, што творыцца ў гэты момант, цяпер”. Да гэтага значэньня блізкім з’яўляецца й значэньне беларускага слова “верш”. Віртуальная падзея, або віртуал можа быць двух тыпаў: гратуал (ад лацінскага gratus — прывабны), і інгратуал (непрывабны). У людзей мастацтва, а таксама прадстаўнікоў некаторых іншых прафэсій (вайсковых, спартовых), дзе важны не аб’ём зробленай працы, а канечны прадукт, дыскрэтны вынік, вялікую ролю адыгрываюць эпізадычныя “узьлёты” псыхічнага стану, якія часам называюць “звышстанам”. Ёсьць меркаваньне, што таленавіты твор адрозьніваецца ад прафаннага тым, што ў таленавітым прысутнічае аўтарскі гратуальны зарад — сляды гратуалу, зманлівага стану, у якім ствараўся гэты твор… Цікава, што самі творцы (як і дзеці, як і іньдзейцы-абарыгены) лёгка блытаюць свае віртуальныя рэальнасьці з праявамі рэальнага сьвету: яны гэтак ярка ўбачылі , перажылі “нешта” — як жа яно можа быць неіснуючым? Цяпер зразумела, чаму толькі паэты, прычым — лепшыя, могуць па заслугах ацаніць іншых паэтаў. “Чым больш паэзіі, тым бліжэй да рэальнасьці” (Наваліс).

“Геамэтрыя ёсьць спазнаньне ўсяго існага”, — мовіў Плятон. Мноства зьнешніх фэномэнаў прасякнута ўнутраным парадкам, як сеткай, невадам і г.д. Цэнтральная тэза плятанізму — сьвет ідэяў, дзе чалавечая душа яшчэ да ўвасабленьня набывае свае веды. Пасьля, у жыцьці, веды ўзьнікаюць ня ў выіку навучаньня, а — прыпамінаньня. Легендарны надпіс на варотах Акадэміі, заснаванай 2,5 тысячагодьдзя таму Плятонам: “Негеамэтар хай ня ўвойдзе!” Характар усяго антычнага мастацтва і паэзіі быў выразна скульптурны; некалькі стагодьдзяў таму мастацтва набыло якасьці хутчэй жывапіснага палатна; а сучаснае мастацтва мае вялікі графічны ўхіл. Нам ужо амаль бачная графічная структура сьветабудовы. На дысплэях кампутараў — ашаламляльныя гнуткія і рухомыя праекцыі!.. Мы імкнемся, усё больш абстрагуючыся ў сваіх ведах, відавочна да Рысы, магчыма, да Кропкі, зь якой калісьці ўсё пачалося і ў якую — толькі супрацьлеглую той, Першай, — усё вернецца. “Архэ” — пачатак і архіў. “Геамэтрыя ёсьць інтуіцыя” (Гэльмгольц)… Старажытным філёзафам было характэрнае стэрыамэтрычнае бачаньне сьвету. “Малодшая Эда” называе паэзію “мёдам Одына”, “мёдам веліканаў”. Як быццам сьвет — гэта гіганцкія соты з шасьцікутнымі ячэйкамі. Той жа Плятон гаварыў: “Зямля, калі зірнуць на яе з верху, падобная да мяча, зшытага з дванаццаці кавалкаў скуры”. А ці можа, у вобразах нашае канцэпцыі, — на крышталёвы шар з дванаццацьцю паверхнямі (ці нейкі іншы правільны шматграньнік)? Патрэба ў міфалёгізацыі ў сучасным грамадзтве не ніжэйшая за тую, што была ў старадаўніх. Міф дае цэльную карціну сьвету, ён — сынтэз многіх момантаў пазнаньня (навуковых, мастацкіх і г.д.) Сучасны міф нараджаецца з патрэбы касьмізацыі штодзённай звычайнай масавай сьвядомасьці і падрыхтоўкі яе да будучыні, якая імкліва набліжаецца.

Умбэрта Эка параўнаў увесь сьвет з тэкстам. Слова было ня толькі “напачатку”, але існуе, разгорнутае ў супэртэксты, і зараз. “Прастора гучыць праз азбуку”, — сфармуляваў у ХХ стагодьдзі паэт Велямір Хлебнікаў. Той чалавек, які дасканала вывучыў графіку літараў роднае альбо іншае мовы, лепш адчувае прастору, прасторавыя “рысы”, “скрыжаваньні”, пэрспэктыву, геамэтрычныя фігуры, схаваныя рунічныя спалучэньні рысаў — сувязі. Татальнае чытаньне сьвету: чытаюцца ня толькі тэксты, састаўленыя зь літараў, словаў і фразаў. Чытаюцца ўмоўныя знакі, напрыклад, дарожныя, малюнкі на крамавых шыльдах, піктаграмы на спартовых спаборніцтвах, пачуцьці па выразу твару, вачах, паходжаньне па адьдзеньні і манэрах, зьмест жыцьця па падзеях і ўчынках чалавека… Чытаць — гэта разумець. Мы распазнаем літары і словы (элементы), але чытаем толькі тэкст. Кожнага чалавека, з пункту гледжаньня транслінгвізму, можна назваць унівэрсальным чытачом. Рэакцыю чытача, яго адказ на прачытаны “тэкст” можна назваць “тэкстам у адказ”. Гэта і ёсьць дыялёг з жыцьцём.

Кожны чалавек, прадмет, з’ява ў нашым сьвеце абмежаваныя і шукаюць сабе “пару”, найперш, з супрацьлеглай якасьцю, для ўступу зь ёй у дыялёг і набыцьця паўнаты існаваньня (ці хаця б — радасьці руху набліжэньня да гэтае паўнаты). Вядомы лінгвіст В. фон Гумбальдт некалі выказаў меркаваньне, што ісьціна знаходзіцца па-за межамі і што адным і самым моцным сродкам набліжэньня да яе з’яўляюцца пастаянныя стасункі зь іншымі. Але відавочна, што людзі ўступаюць у дыялёг яшчэ й з-за той прыемнасьці, радасьці, пачуцьця прасьвятленьня, якую дорыць сам працэс дыялёгу.

Любое сьцьвярджэньне абмяжоўвае “кавалак жыцьця”, акрэсьлівае пэўную сфэру рэальнасьці. Слова як бы залатая клетка для птушкі — аб’екта, які яно называе. Гэта тычыцца простага выказваньня. Але калі яно парадаксальнае, утрымлівае ў сабе адначасова два супрацьлеглых сьцьвярджэньня, такое выказваньне пашырае магчымасьці разуменьня сьвету. Па сутнасьці, яно паказвае на рэальнасьць, якая існуе паміж гэтымі сьцьвярджэньнямі як іх сувязь, тло і сынтэз. (Да прыкладу, “крышталёвы сад”). Зь недастаткова поўным разуменьнем сьвету зьвязанае паняцьце ілюзіі. Ілюзія, як ні дзіўна, можа быць крыніцай і плёнам творчага пошуку. Так, слова — гэта агрэсія. Ва ўсякім выпадку — экспансія. І гэта важнейшы пастулят многіх сучасных тэхналёгій, да прыкладу, рэклямных. Той, хто прафэсійна валодае словам, — яшчэ і яшчэ раз воін.

У беларускай літаратурнай мове, калі верыць слоўніку, ёсьць словы “ісьціна” і “праўда”, але няма ў першага слова прыметніка-адпаведніка. Непісьменным лічыцца ўжываньне слова “ісьцінны”, замест яго прапануецца набор-куст “праўдзівы”, “сапраўдны”, “шчыры”. Але няма ў гэтага куста сэнсавага “кораню” ІСТ (IST). Спадары (прызнаныя дзяржавай як часовым утварэньнем!) лексіколягі! Забраўшы слова, не пазбаўляйце нас тым самым ісьцінных думак, пачуцьцяў, учынкаў, прадметаў, замяняючы іх часовымі, адноснымі , сытуатыўнымі, праўдзівымі! Крышталі ІСТ і ІСН — гэта ісьціна, існаваньне, існасьць, яснасьць, закон, які існуе і пануе скрозь. Гэта — нашыя “ісвы” (Разанаў). Гэта — нашая “-істасьць”: тонкая, зьменьлівая іпастась, у якой гуляе сьвятло. Мы — ёсьць! Не пазбаўляйце нас і множнага ліку слова “друг”. Друг, множны лік — другі, або другва! Другва — Літва як гіерархічна выбудаванае таварыства. Некалькі словаў пра друга, аднаго з нашае дружыны-другвы. У адрозьненьне ад інтуітыўна-філязофскага адчуваньня “Мяне няма” Валянціна Акудовіча, маё можна сфармуляваць наступным чынам: “Я ёсьць! І паўсюдна”. Магчыма таму яно такое супрацьлеглае, што ў нас розныя біялягічныя пачаткі: мужчынскі і жаночы… Ды й як можа ключ, якога бясконца па жыцьці няма, адчуваць сябе большым за вялікі, бязьмежны пакой Тайны, што павінен быць ім адамкнуты?

Як аздоблены, сьвет — “амоўлены”, упрыгожаны мовамі. Моўныя арнамэнты адначасова з’яўляюцца тэкстамі — зыркімі энэргетычнымі структурамі, прыладамі й элемэнтамі нібы пэўнай пошуковай актыўнасьці, вайсковай практыкі і рэлігійнага рытуалу Бога.

Уражвае, наколькі часта сад з’яўляецца ў рэлігійна-філязофскіх і паэтычных тэкстах эўрапейскіх аўтараў (і ня толькі эўрапейскіх, усходніх таксама, асабліва блізкаўсходніх). Ён з’яўляецца першакрыніцай многіх тэмаў і вобразаў і, як гэта ні парадаксальна, канчатковай мэтай драматычнага чалавечага існаваньня. Сад, найчасьцей яблыневы, гэта сымбаль раю, яснасьці ўсяго і паразуменьня са шчодралюбным Богам. (У адрозьненьне ад лесу, які выклікае хутчэй пачуцьцё трывогі, напружанасьці, няяснасьці, цемры, непрадказальнасьці.) Сад — акультураная прырода, спарадкаваная прастора, дзе чалавеку ўтульна і натуральна. Дрэвы растуць у пэўнай сыстэме, часьцей за ўсё роўнымі радамі. Галіны дрэў разыходзяцца ў розныя бакі, раздвойваючыся і растройваючыся на галінкі, тыя — на яшчэ больш тонкія і яшчэ… Яны сустракаюцца, накладаюцца адна на адну, шматкроць скрыжоўваюцца, як ніткі ў карунках, на тле блакітнага неба, калі глядзець зьнізу… Усё пранізана іхнім тонкім жыцьцяноснымы плецівам. Сад — гэта сымбаль сьветабудовы, духоўнага бачаньня сьвету набліжанага да Боскіх тайнаў чалавека. Гэта можа быць ня толькі сад, але і, да прыкладу, лесьвіца, як у біблейнага Якуба, якая аднойчы ўбачылася яму ў сьне: па ёй уверх і ўніз перамяшчаліся сьветлалікія анёлы. Цікава, што праз некаторы час пасталелы Якуб усю ноч да раніцы змагаўся — мераўся моцай-магчымасьцямі — з адным зь іх (бароўся “зь Некім”) як з роўным, больш таго — як з роўным Богу, бо пасьля бойкі атрымаў ад незнаёмага імя “Той, хто бароўся з Богам”. (Як тут ня ўспомніць знакамітыя фармулёўкі старажытных: “Што ўверсе, тое і ўнізе” і што Бог “стварыў нас па сваім вобразе і падабенстве”!..) Дарэчы, умельства сьніць цудоўныя сны Якуб перадаў свайму сыну — Язэпу (усё — на “я”, як “яблыневы сад”). Французскі рэаліст Шанфлёры ў сталым узросьце ўяўляў сябе яблыняй. А Ніцшэ наогул называў усю культуру “тонкай яблычнай лупінкай над распаленым хаосам”. Паміж гэтымі дзьвюма рэальнасьцямі мы, творцы, і жывём. Мы прытрымліваемся не псыхааналітычнага тлумачэньня мастацтва як сублімацыі неспатоленых сексуальных энэргіяў, а больш сучасных поглядаў: творчасьць — гэта від пошукавай актыўнасьці чалавека. Бяжыць жыцьцёвая сіла, сок па галінах дрэва — і вольна разыходзіцца ў розныя бакі… Усе кірункі “правільныя”. “Сьвет вялікі, і ў ім многае можа суіснаваць адначасова”, — сьведчыць — як “сьвеціць нам” — Аўгуст Вільгельм Шлегель у “Венскім курсе лекцыяў”. Мы самі — Дрэвы і Кусты. Наш галоўны знакавы орган — галава, набліжаная да Неба; Неба, зь якога мы як быццам зьвісаем, прарастаем, нібы каранямі, нашымі тулавам, рукамі й нагамі ў тут-быцьцё. Мы — Сыны і Дочкі Яблыні…

У сьвядомасьці старажытнага чалавека “маляваць” было роўнае паняцьцю “спазнаваць”, “авалодваць” (тым, што малюецца), і, у рэшце рэшт, “мець” гэта (прадмет, жывёлу, чалавека, з’яву, працэс…) Маляваць — гэта быць актыўным, выяўляць сілу. (У гэтым сэньсе працэс маляваньня вельмі дапамагае рэабілітацыі інвалідаў, у лячэньні хворых.) Менавіта таму гэткія знакавыя ў Паўночнай культурнай традыцыі руны ёсьць рысы, за якімі — энэргетычны малюнак кожны раз адрознай, але роднаснай усім астатнім сілы. Яны разам — альфабэт і нябеснае войска. Руны — гэта рысасловы, словы “вогненнымі рысамі”. Фундамэнтальная структура прыроды палягае ў нябёсным. Руны адлюстроўваюць законы Сусьвету, яны — тонкія вогненныя “сьляды”, цені, праекцыі прысутнасьці ў нашым зямным жыцьці нябесных жыхароў зь іншых вымярэньняў. Руны — і інструмэнт пэўнае сілы, якая прысутнічае скрозь у нашым сьвеце. Выяўляць энэргію ў выглядзе руху (які можна паўтарыць ці прыблізна зымітаваць чалавеку!) — старадаўняя Паўночная, або нардычная, традыцыя. Цывілізацыя друідаў, чараўнікоў-дрэвапаклоньнікаў, якія таксама выкарыстоўвалі руны, валодала ведамі, што існавалі ў асноўным толькі ў цеснай сувязі з практыкай.

Нам лягчэй уявіць сабе нашу ніву — творчую дзялянку, або сад, або структурыраваную тэрыторыю — ля Паўночных Атэнаў (Вільні), чымсьці, да прыкладу, ля усходняй Масквы, паўдзённага Кіеву, заходняй Варшавы. Там — чужыя сады. ATHENAEUM: Вільня — горад Ваўкоў, чарадзеяў, паэтаў, творцаў. Вільня — як аўчарня — Ваўчарня, месцазнаходжаньне Вялікіх Ваўкоў, ці можа Валхвоў.

Горад зьменаў, зьмяшаньня, ломкі Паўночнай культурнай традыцыі. Вертыкальны вэктар у ім зьменены на гарызантальны. Ня Поўнач, а Усход! Дамінаваць стала гарызантальная геаграфічная вось “Захад - Усход”. Гэта адбылося ў сярэдзіне ІІ тысячагодзьдзя, але папярэднімі стагодзьдзямі правакавалася назвай буйнога гораду на паўднёвым усходзе ад Вільні — Менск. Пасьля ажыцьцявілася й культурная рэвалюцыя (у некалькі хваляў). Адміністрацыі гарадоў гарызантальнае восі, што Варшава, што Масква, беларускі Менск упарта называюць Мінскам (“блізкім”, “падобным”, “сваім”). Гэты наш пакутны “культуровы крыж”, падобны да таго, на якім расьпіналі ў старажытнасьці вядомых парушальнікаў грамадзкага спакою й дзяржаўных законаў, “людзей небясьпечных”, гэты наш крыж выдатна выяўлены ў знакавых “сьпеўна-скокавых” радках Леаніда Дранько-Майсюка: Паміж Польшчай і Расіяй —Полька беларуская! Між Літвой і Украінай —Полька беларуская! “Полька” — гэта “пылкасьць”, “ярасьць” (ваяры-баяры), апантанасьць, літоўскасьць наша беларуская. Вертыкальна — Менск, а гарызантальна — Мінск. У духоўнай, інтымнай традыцыі і цяпер — “Менск”. У афіцыйных дакумэнтах — Мінск. Наканаванасьць адпачатку? І рака тут працякала — Няміга, і людзі тут жылі — нямагі: прагматычныя гандляры, якія мянялі тавар на грошы, грошы на тавар.

БА(БО) — што значыць гэтая частка ў, здаецца, празрыстай старажытнай назве адной зь земляў на узьбярэжжы Балтыцкага мора? Можа, гэта артыкаль, як La(L’) у “L’Italii” , Літаліі-Літуаніі? BO-(эспэр.) — прыстаўка са значэньнем “людзі абоега полу” (прыдумка Л.Замэнгофа). А можа, гэта старажытнаславянскае “бо” (“іба”, “з прычыны”), альбо — блізкае старажытнаславянскае “во” ў словах “водино” , “воистину” з сэнсам “зьбіраньне разам”? “Бо” падобнае па гучаньні на “во”. БО — ваяўнічы сэнс, жрэчаскі пачатак, шляхетнасьць (шлях — асноўная дарога), дваранскасьць (стаўбавы дваранін — стоўп, апірышча грамадзкае пабудовы). БО : “баяры” = бо-яр-ы = вайсковыя, моцныя, апантаныя, адданыя людзі. БО — гэта Бог! Барусія — гэта Байцовая Русія. Боская Русія. Цікава, што “bo” у сучаснай ангельскай мове сустракаецца ў словах са значэньнем “лодка”, “разам” “хуткі”, “дзёрзкі”, “хлопец”…Дзёрзкія, хуткія, сьмелыя хлопцы, зьвязаныя з морам — Барусія, у тым ліку Літва. Барусія — Русь ля Паўночнага мора. Назва паўночнага народу па іхняй жа паўночнай мадэлі, як чудзь. Першапачаткова Русь ня зьвязвалася з Масквой. Русь — прыбалтыцкі народ. А назва Балтыцкага мора — з тагож сэнсавага куста, што і гіпатэтычная “Барускае мора”. Сучасная назва нашае дзяржавы Беларусь (па-руску гучыць: Беларусія), хоць можа камусьці яна й не падабаецца, вельмі падобная да старажытнай назвы Барусія і зьмяшчае ў сабе сэнс Літвы. Прыметнік “Белая”, які хаваецца ў назве, гэтаксама падкрэсьлівае паўночную балтыцкую аснову былой дзяржаўнасьці Беларусі. Дарэчы, сучасныя літоўцы і латышы па старой (“другавай”) традыцыі называюць нас Балтарусіяй і Балтакрывіяй, балтыцкімі русамі і балтыцкімі крэатарамі (творцамі). Беларускае БА ў сучасных словах беларускае мовы: баба (старая жанчына), баба (у рыбалоўстве), баба (камяк гліны), багаты, багі, баіць, балван (вылепленая або высечаная фігура чалавека), бальшак (дарога), баль, баран (лодка, рубанак і жывёла з доўгае поўсьцю), барацьба, бараніць, бацька… У 1998г. у часопісе “BORUSSIA” быў надрукаваны мой верш “Сын яблыні” (у перакладзе на польскую мову Чэслава Сэнюха), што сталася цалкам сюрпрызам для мяне!

Наваліс у сваіх “Фрагмэнтах” неяк напісаў такую фразу:”Пачуцьцё паэзіі мае шмат агульнага з пачуцьцём містычнага”. Сутнасьць усіх містэрыяў, у тым ліку найстаражытных, — у адраджэньні праз (trans) разбурэньне. У гэтым паэтычны (як помнім: дзейны) корань містэрыі — myst-тайна. Містэрыі існавалі ва ўсіх культурах на працягу ўсёй гісторыі чалавецтва. У аснове іх — абрад ініцыяцыі, небясьпечныя іспыты дзеля перабудовы ўнутранай структуры асобы чалавека перад яго далучэньнем да пэўнага і заўсёды больш дасканалага калектыву. Такім чынам, ініцыяцыя — гэта сваеасаблівая унівэрсалізацыя, уніфікацыя, нават стандартызацыя (упарадкаваньне) хаатычнага сьвету індывідууму, наданьне яму іншага зьместу і … імя. Містэрыі Поўначы і Поўдня (напрыклад, элеўсіянскія ў Старажытнай Грэцыі) былі падобныя. У аснове правільнага дзеяньня ляжыць сузіраньне, у аснове асабістай актыўнасьці, ініцыятывы — разуменьне, у імпульсе волі — усьведамленьне неабходнасьці, якое бярэ свой пачатак у адчуваньні сувязі, у любові. Любоў — не зямная, а нябесная сіла, якая сыходзіць да нас па гіерархічнай хвалістай лесьвіцы зь нябёсаў як галоўнае “харчаваньне” для сэрцаў чалавечых. Руны — рысы з энэргіямі. З дапамогай іх можна размаўляць з навакольным асяроддзем і Небам, слухаць рэха ў Крыштальным Палацы жыцьця.

Адно з цікавых адкрыцьцяў сучаснай псыхалёгіі палягае ў тым, што, як экспэрымэнтальна выявілася, нараджэньне чалавека па сваіх глыбінных праявах аказалася тыпалягічна блізкім да сьмерці. У псыхіцы дзіцяці, якому наканавана вось-вось (на дзьвюх восях!) нарадзіцца, адбываюцца вялікія зьмены й закладаюцца першыя архэтыпічныя вобразы: страчаны рай, нізрыньваньне ў пекла, блуканьне па лябірынтах. Дзіця змагаецца за сваё існаваньне (барацьба тытанаў, анёлаў з дэманамі, канец сьвету). Нарэшце, апошняя стадыя родаў — вузкі тунэль ці калодзеж,пасьля вострай болі і напружаньня — салодкае расслабленьне, асьляпляльнае сьвятло зьмяняе змрок. Адрэзаная пупавіна — і чалавек пачынае самастойнае існаваньне. Гэты сцэнар — дакладна паўтараецца, па сьведчаньні тых, хто перажыў уласную сьмерць, але вярнуўся да жывых (дзякуючы розным абставінам)… Нараджэньне — сьмерць. Сьмерць — нараджэньне. Усё разам месьціцца ў тэрміне “Адраджэньне”. Паэт павінен мець практыку такіх нараджэньняў-пагібелі, сьмерці-ўваскрэшаньня ў кожным сваім творы, папярэдне — ў час назіраньня й роздуму, і пасьля — ў час стварэньня, “практычных дзеяньняў у сьвеце”, які з’яўляецца тэатрам ( Шэксьпір). У старадаўняй эўрапейскай традыцыі існавала такое выпрабаваньне для будучых магаў і лекараў (і наогул, для чалавека). Іх адпраўлялі ноччу шукаць чарадзейную расьліну, найчасьцей, мандрагор. У нас у Купальскую (Апалёнскую) ноч шукаюць у лесе кветку папараці. Справа ня ў мандрагоры або папараць-кветцы, а ў тым, што такім чынам мяняўся сам чалавек, абвастралася ягонае ўспрыманьне, удасканальвалася чуцьцё і набывалі моц пачуцьці. Пачуцьці — сапраўдная папараць-кветка наша! Сусьвет канечны, але бязьмежны (Эйнштэйн). “У агромністым садзе геамэтрыі кожны можа падабраць сабе букет на свой густ…” (В.Гільбэрт).

З грамадзянаў краіны альбо “грамадзянаў сьвету” (касмапалітаў) надыйдзе час усім нам стаць “грамадзянамі Сусьвету”. І менавіта касьмічным крытэрыям вымяраць нашыя ўчынкі. Што да маніфэсту… Нам трэба ня “ськідваць” паэта П. або Р., С., Т. … з “параходу сучаснасьці”, як прапаноўвалася ў адным з папярэдніх рускіх маніфэстаў, а нейкім таемным чынам злучыцца, каб “усім нам разам ляцець да зор” на адным караблі — агульнай плянэце, — плянідзе, Богам дадзенай нам.