|
Беларускі альфабэт заснаваны на старажытным славянскім альфабэце — кірыліцы. Варта зазначыць, што кірыліца ня ёсьць адзіным альфабэтам, якім карысталася беларуская мова ў сваёй гісторыі. Быў час, калі беларускія татары пісалі беларускія тэксты арабскім пісьмом (кітабы, XVI стагодзьдзе). Разам з кірыліцаю ў беларускай мове шырока ўжываўся лацінскі альфабэт — лацініца. Лацінкаю выдаваліся розныя перыядычныя друкі й кнігі. Лацінка й сёньня разам з кірыліцаю ўжываецца ў беларускай мове (гл. Беларуская лацінка).
Беларускі альфабэт (кірыліца):
| А Б В Г Д (ДЖ ДЗ) Е Ё Ж З І Й К Л М Н О П Р С Т У Ў Ф Х Ц Ч Ш Ы Ь Э Ю Я |
У адрозьненьні ад рускага альфабэту, у ім ёсьць літары Ў, І, а таксама дыграфы ДЖ, ДЗ, але няма літар Щ, И і цьвёрдага знака Ъ.
| галосныя літары: | а о у і э ы я е ё ю |
| зычныя літары: | б в г д (дж дз) ж з й к л м н п р с т ў ф х ц ч ш ь |
Зычныя могуць быць цьвёрдымі і мяккімі. Калі пасьля зычнай знаходзяцца літары:
- а, о, у, э, ы, то зычная вымаўляецца цьвёрда: гадаваць, мроя, бэз, будынак, выйсьце, возера, абрус, крэсла, тынк — цьвёрдыя зычныя.
- я, е, ё, ю, і, ь, то зычная вымаўляецца мякка: лiтара, лялька, цяпер, люстэрка, лётаць, лён, чмель, цьвiк, дзякуй, людзi, дзень, пiсьмо — мяккія зычныя.
Дыграфы дж, дз абазначаюць адпаведна адзін гук [дж] і [дз]. Гук [дж] вымаўляецца таксама як спалучэньне літараў дж у слове джем. Гук [дз] — як д у рускім слове дед.
Літара ў ёсьць адною з асноўных адметнасьцяў беларускае мовы. У рускай мове гэткай літары і гуку няма. Па гучаньні гук [ў] набліжаецца да галоснага гуку [у] і да ангельскага [w].
Пасьля ж, дж, ш, ч, р ніколі ня могуць ісьці літары: я, е, ё, ю, i, ь. Таму гукі [ж], [дж], [ш], [ч], [р] мяккімі ніколі не бываюць. Яны завуцца зацьвярдзелымі: рабiна, часта, езджу, шырокi, жывот.
Гукі [д], [т] таксама не бываюць мяккімі, таму што мяккія [дь] і [ть] у беларускай мове перадаюцца мяккімі гукамі [дзь] і [ць] — дзеканьне і цеканьне: дзядзька, у горадзе, у садзе, цеплыня, плаціць.
Гук [г] — працяглы, фрыкатыўны, надта падобны да эўрапейскага [h]. Пры аглушэньні гук [г] вымаўляецца як [х]: Алег — [Алех], парог — [парох]. Выбухны [ґ] сустракаецца ня часта: ганак, гузiк, гвалт, швагра, газэта, і пададзены, галоўным чынам, у злучэньні літараў зг: мазгi, бразгаць.
У беларускай мове няма гуку [щ], а ёсьць злучэньне двух гукаў [шч]: плошча, Польшча.
Гукі [э], [ы] характэрныя для беларускай мовы: цэгла, сэнс, тэрмiн, дызель, тытул, прычым як у спрадвечна беларускіх словах, так і ў запазычаных.
Апостраф — гэта надрадковы знак, які паказвае на асобнае вымаўленьне зычнага і галоснага, што йдзе за ім: ад’езд — [ад-’-езд], аб’ява — [аб-’-ява]. Пасьля ў перад е, ё, ю, я, i апостраф адсутнічае: здароўе, шчаўе.
Беларускі альфабэт (лацінка):
| A B C Ć Č D (DŽ DZ) E F G H I J K L Ł M N Ń O P R S Ś Š T U Ŭ V Y Z Ź Ž |
Ніжэй пададзена лацініца з адпаведнымі літарамі кірыліцы і наадварот — кірыліца з адпаведнымі літарамі лацінкі.
| лацініца >> | кірыліца | кірыліца >> | лацініца |
| a b c ć č d e f g h i j k l ł m n ń o p r s ś š t u ŭ v y z ź ž |
а б ц ць ч д э ф г (гук [ґ] выбухны) г (гук [г] трывальны) і й к ль л м н нь о п р с сь ш т у ў в ы з зь ж |
а б в г д е ё ж з і й к л м н о п р с т у ў ф х ц ч ш ы ь э ю я |
a b v h / g d je / ie / e jo / io / o ž z i j k ł m n o p r s t u ŭ f ch c č š y — e ju / iu / u ja / ia / a |
Зазначце.
1) У лацініцы, у адрозьненьні ад кірыліцы, менш галосных і больш зычных літараў.
| hałosnyja litary: | a e i o u y |
| zyčnyja litary: | b c ć č d (dž dz) f g h j k l ł m n ń p r s ś š t ŭ v z ź ž |
2) У лацініцы няма мяккага знака Ь.
Таму зычныя Ć, Ń, Ś, Ź — заўсёды мяккія й адрозьніваюцца ад аналягічных цьвёрдых літараў C, N, S, Z спэцыяльным дыякрытычным знакам: піць = pić, нясьці = niaści, адрозьненьні = adroźnieńni. Аднак для літар L і Ł усё наадварот! Літара L — мяккая, а літара Ł — цьвёрдая: літара = litara, палац = pałac, люстэрка = lusterka, пачакальня = pačakalnia, малако = małako, кола = koła.
3) У літар Ž, Š, Č, Ŭ знаходзім іншы дыякрытычны знак, які паказвае не мяккасьць, а гук: шчупак = ščupak, чараўнік = čaraŭnik, дождж = doždž, аўтар = aŭtar.
4) Лацінка абыходзіцца бязь літар Я, Е, Ё, Ю. Таму:
| Я | JA | сьветлая = śvietłaja, явар = javar, яскравы = jaskravy |
| Е | JE | ежа = ježa, прыедзе = pryjedzie, тое = toje |
| Ё | JO | ёсьць = jość, знаёмства = znajomstva, маёнтак = majontak |
| Ю | JU | Юля = Jula, ведаю = viedaju, забаўляюцца = zabaŭlajucca |
| Я | IA | вячэра = viačera, няня = niania, сям’я = siamja |
| Е | IE | сьвет = śviet, мейсца = miejsca, поўдзень = poŭdzień |
| Ё | IO | сёлета = sioleta, цётка = ciotka, зёлкі = ziołki |
| Ю | IU | сюды = siudy, касьцюм = kaścium, усю = usiu |
| Я | A | рэкляма = reklama, пляц = plac, ляжыць = lažyć |
| Е | E | лес = les, вясельле = viasielle, тэлефануе = telefanuje |
| Ё | O | лёс = los, лёд = lod, жыльлё = žyllo, далёка = daloka |
| Ю | U | любіць = lubić, куплю = kuplu, дзіўлюся = dziŭlusia |
5) У лацініцы адсутнічае апостраф (’): узмор’е = uzmorje, надвор’е = nadvorje, сям’я = siamja, бар’ер = barjer, кан’юнктура = kanjunktura.
6) У кірыліцы літары Е адпавядае гук [е], аднак у лацініцы літара E перадае гук [э]: гэты = hety, фатэль = fatel, шэсьць = šeść, цэгла = cegła, дрэва = dreva.
7) Гук [х] у лацініцы перадаецца дыфтонгам CH: хадзіць = chadzić, хвалявацца = chvalavacca, хто = chto, падхапіць = padchapić, хораша = choraša.
8) Лацінская літара G перадае выбухны гук [ґ], які ў беларускай мове часьцей за ўсё сустракаецца ў злучэньнях літараў зг: мазгі = mazgi, згвалціць = zgvałcić, розгі = rozgi. Аднак, ёсьць і шэраг іншых словаў з гукам [ґ]: цэгла = cegla, ганак = ganak, гузік = guzik.
9) У астатнім правілы маўленьня, пісьма й чытаньня ў лацініцы такія, як і ў кірыліцы.