|
Спражэньне дзеясловаў.
Дзеяслоў зьмяняе свае формы ў часе, ліку й асобе. Утварэньне разнастайных дзеясловаў з дапамогаю асабовых канчаткаў завецца спражэньнем.
| лiк | асоба | I спражэньне | II спражэньне | |
| адзiночны | я ты ён, яна, яно |
чакаю, бяру чакаеш, бярэш чакае, бярэ |
гляджу, бачу глядзіш, бачыш глядзіць, бачыць |
|
| множны | мы вы яны |
чакаем, бяром чакаеце, берыцё (-е) чакаюць, бяруць |
глядзім, бачым глядзецё (-е), бачыце глядзяць, бачаць |
|
| канчаткi спражэньняў | iнфiнiтыў | прыклады | ||
| адзiночны лiк | множны лiк | |||
| I | -у, -ю | -ом, -ём, -ам, -ем |
-аць -цi -ыць -iць -чы -уць, -ець, -оць |
чакаць, вязаць класьцi, месьцi жыць, мыць, бачыць пiць, бiць, лiць, вiць пячы, секчы, легчы дзьмуць, мацнець |
| -эш, -еш, -аш | -аце, -яце, -еце, -эце |
|||
| -э, -е, -а | -уць, -юць | |||
| II | -у, -ю | -ым, -iм | -iць -ыць -ець -аць |
рабiць, марозiць марыць глядзець, трымцець ляжаць |
| -ыш, -iш | -ыце, -iце | |||
| -ыць, -iць | -аць, -яць | |||
| ! | Каб вызначыць, да якога спражэньня належыць дзеяслоў, трэба ведаць, які ён мае канчатак у трэйцяй асобе множнага ліку: яны што робяць? Таксама трэба ўлічваць, пад націскам асабовы канчатак дзеяслова ці не. Калі асабовы канчатак пад націскам: 1) пастаўце дзеяслоў у трэйцяй асобе множнага ліку: яны бяруць, яны пазнаюць, яны маўчаць, яны глядзяць; 2) вызначце, які ў дзеяслова атрымаўся канчатак: — калі канчаткі -уць (-юць), то гэта I-ае спражэньне: бяруць, пазнаюць; — калі канчаткі -аць (-яць), то гэта II-ое спражэньне: маўчаць, глядзяць. Калі асабовы канчатак не пад націскам: Усе дзеясловы на -ыць, -іць (акрамя віць, шыць і да іх падобных), гэтыя ж дзеясловы з прыстаўкамі, а таксама дзеясловы ненавідзець, цярпець, вярцець, залежаць, гнаць належаць да ІІ спражэньня. Усе астатнія — да I спражэньня. |
Да розных спражэньняў належаць дзеясловы: бегчы, даць, есьцi. Спражэньне гэтых дзеясловаў трэба вывучыць.
| бегчы | даць | есьці | |
| я | бягу | дам | ем |
| ты | бяжыш | дасі | ясі |
| ён, яна, яно | бяжыць | дасьць | есьць |
| мы | бяжым | дадзім / дамо | ядзім |
| вы | бежыце / бежыцё | дасьце / дасьцё | ясьце / ясьцё |
| яны | бягуць | дадуць | ядуць |
Пры спражэньні зваротных дзеясловаў да дзеяслова дадаецца часьцінка -ся (-цца). Прыкладам: я мыюся, ты мыесься, мы мыемся, вы мыецеся. У трэйцяй асобе канчатак -ць зьліваецца са зваротным займеньнікам ся: ён мыецца, яны мыюцца. Зазначце, калі ласка: канчатак -цца адпавядае канчаткам -ться і -тся зваротных дзеясловаў рускай мовы.
Табліца спражэння зваротных дзеясловаў:
| адзiночны лiк | множны лiк | iнфiнiтыў | прыклады |
| -юся, -уся | -емся, -эмся | -цца -цiся -чыся |
забаўляцца, сьмяяцца плесьцiся, зьмерзьцiся сьцерагчыся, дамагчыся |
| -есься, -эсься, -ешся, -эшся | -ецеся, -эцеся | ||
| -ецца, -эцца | -юцца, -уцца |
|  |